27 сентябр — Устоз Рауф Парфи туғилган кун

Тўйга тугун билан келгандек, мен ҳам жичча улушимни қўшай. Кўп йиллар аввал Рауф Парфининг асарлари Ўзбекистонда таъқиқ остидалигида Муҳаммад Салиҳ унинг «Имон асири» шеърий китобини чет элда чиқармоқчи бўлиб унга сўз боши ёзишни мендан сўраган эди. Мана ўша китобдан Рауф ака ҳақидаги сўзбоши.

*  * *

Рауф Парфи ҳақиқий шахси билан адабий шахси уйғун, битта бўлган шоир эди. У шеърларида ҳуррият, озодлик ҳақида ёзгани каби, ҳаётида ҳам зулмга, ҳақсизликка тоқат қилгани йўқ. Айнан ҳуррият ва озодлик шоирнинг бутун ижодида бўлгани каби, сўнгги йиллардаги шеъриятида ҳам асосий мотивлар бўлган.

Аммо сўнгги йиллар Рауф Парфининг ёзганларида бу икки сўз билан бирга, «Иймон» сўзи бот-бот такрорланади. Иймон — Рауф Парфи учун тор бир тушунча ёки фақат диний эътиқод маъносидагина эмас, бу — ҳамма нарса, бу бир ибтидо, тазарру, муҳаббат, бу — дунёни англашдаги асосий меъзондир.

Шоир китобини ҳам «Иймон асири» деб номлаган. У шартли равишда «Уч китоб» деб ҳам аталади. Чунки китоб уч бўлимдан иборат бўлиб, ҳар бир бўлим шоирнинг энг яқин дўстларидан бирига бағишланган.

Китоб нафақат шоирнинг номи зикр этилган дўстлари, ҳаммаслаклари, балки, унинг сўзбошисида тўғри айтилганидек, шоирнинг ўзи ҳақида ҳамдир. Кўксини йиртиб, бағрини тилиб ёзган шоирнинг ўзи ҳақида, буни китобдан ўрин олган мана бу шеър мухтасар бир шаклда ифодалайди:

Ҳаёт жоми тўлди. Кўнгил тўлмади,
Кўксимни йиртдим мен, бағримни тилдим,
Ай сен, ай, олтмишни тепган ёш шоир.

Юзимни, оғзимни ёпди соқоллар,
Сомонлари тешиб чиқди теримни.
Маймунлар йиғлади, кулди шоқоллар,
Сичқонлар еб кетди охир шеъримни…

Бу китобни кўриш шоирга насиб этмагани, шубҳасиз, буюк бир афсус, аммо бу шеърларни, шоирнинг ўзи айтганидек, «сичқонлар еб кетолмагани» буюк бир тасаллидир.

Абдулҳамид Исмоил
РАУФ ПАРФИ. ИЙМОН АСИРИ
Тўпламга сўзбоши

Марҳум Рауф Парфи ҳақида неки ёзмай – хато қилишга маҳкумман, янглишишга муҳтожман, чунки мен унинг на дўсти, на устози, на шогирди бўлганман. Ўнлаб бошқа одам мендан тузукроқ нарсаларни ёза олиши ҳам тайин: унинг икки дунёлик дўсти Дадахон Ҳасан бўладими, ёки ҳозир ҳам кўз олдимда у билан ёнма-ён, иккиси оқ суруп яхтак кия, Москвадами, Болтиқ бўйида кетаётган Муҳаммад Солиҳми, ва ё Тошкентга сўнгги кез борганимда, кўнглим, Навоий таъбирича, «камрак» инсоннинг суҳбатини қўмсаб, аммо Рауф Парфига аржуманд бўлганида, аллақайси шаробхонами, ҳакимхонадан топдириб, ўзининг радиодаги идорасига тезкор еткизган Фаҳриддин Низомми, қолаверса шоирнинг юрагию жигарини бўлишган қаро кўз севгилилари мендан юз ҳисса илиқроқ сўзларни топишса керак. Бироқ бутун юртдаю юртга ўзини бегонасираган шоир ҳақида эмасми бу сўз? Бироқ шеърият ҳам бегоналикни  енгишга эгиз чорлов эмасми? Шунинг учун менинг ҳам Рауф Парфи ҳақида бегонаю ягона айтар сўзим бор.

Хато

Менинг бу шоир ҳақидаги илк хатом – етмишинчи йилларнинг бошида эндигина аскардан қайтиб келган замонларимда адашиб қолган. Тошкентга келишим биланоқ дўконлардан ўша замоннинг энг олд шеъриятини сотиб олганман. Табиийки, бошқалар қатори Рауф Парфининг «Ленин комсомоли мукофоти совриндори» тамғаси остидаги китобчасини ҳам бошдан оёқ бир кечада ўқиб чиққанман. Ростини айтсам, роса чўчиганман. У пайт мен, Қодирий сўзи билан айтганда «йиғлоқироқ» бир ёш шоир бўлиб, наҳотки мен хам уруш тўғрисидаю, Виктор Харалар ҳақида бу каби шеърларни ёзишни ўргана олсам, деган хаёлда бошим чакана оғримаган. Устига устак китобнинг кет муқовасида росмана чиройли йигитнинг расми бўлиб: «Рауф Парфи 1943 йилда фалон жойда туғилган» деган сўзлар уни урушга бевосита боғлагану, менинг бутун дунёдан яширган носовет эканлигим бу китоб ўнгида фошу аппа-аён бўлган-қўйган. Аскарликнинг қоронғу ўрис ўрмонларида ўзимни овутишу кўнглимни илитиш учун тун бўйи хиргойи қилиб юрган Дадахоннинг «Лайло”сини ҳам мана шу Рауф Парфи ёзганини кошки ўшанда билсам эди!

Беомон

Рауф Парфи хато қилишдан қўрқмаган камдан кам шоирлардан. Зотан, шоирликнинг хато билан уйғунлиги ояти карималарда бор эса-да, кечаги ва бугунги шеъриятимизда шоир такаббур тарбиячи ўрнини анча мустаҳкам эгаллаб олган. Хатоми, гуноҳми, гумроҳликми, ожизликми, армонми – булардан ҳақ томон тазарру ила йўл топиш кучинию умидини бизга Рауф Парфи ўз шеърларида, ҳаётида кўрсата билди.

Шеърларида буни ўзингиз ҳам топа оларсиз, бироқ ҳаёти ҳақида сўзларканман, ўзбеклар оғзаки ижоди тугул, Дина Рубина романларига–да, у ҳақда кириб бўлган бир хусусиятни тилга олсам: шоирнинг берўйхатлиги. Шоир ўнлаб йилларча паспортсиз яшаган. Ушбу бюрократик изоҳнинг ҳам ўзига яраша каромати бор. Бу хусусиятнинг исми – бенишоналик. Агарда ўзбек шоирлари орасида кибру-хаводан, шуҳратпарастликдан озод биргина инсон бор бўлган эса – у Рауф Парфидир. Умрининг сўнгги томон ҳокимият уни рўйхатлаб «Ўзбекистон халқ шоири» шаҳодатномасини тутқазганида ҳам, шоир бу шаҳодатномадаги имзои Ҳумоюнни фақат миршабларнинг исканжаларига қарши калит сифатида ишлатиб юргани эл орасида латифа бўлиб кетган.

Йўл

Рауф Парфи ҳақида мен икки дафъа ёзганман. Саксонинчи йилларнинг сўнгида «Звезда Востока» журналида ўша пайт замонавий ўзбек шеъриятини Рауф Парфининг бир шеъридаги дорбозига қиёслаб, тағин Рауф Парфи қатори Усмон Азим, Муҳаммад Солиҳ, Хуршид Даврон ва Шавкат Раҳмонларни Ҳазрати Навоийнинг «Ҳамса»ларига чоғлабу-боғлаб, Рауф Парфини бу «Хамса»нинг «Ҳайратул аброри» деган эдим. Чиндан ҳам бу икки сўз: ҳайрату аброрлик шоирни бошқа замондош ҳамкасбларидан ажратиб туради эмасми? Қизиққан ўқувчи бу мақолани ва фикрлар исботини ўша журналдан топиб олар, биз эса йўлдан қолмайлик.

Иккинчи маротаба Рауф Парфи ҳақида «Оҳ, менинг ўзбаки юрагим ва ё Шўро шеърияти шароитида миллий онг» деган рисоламда алоҳида бир бобча ёзганман. Рисола 20-нчи йиллардан 80-нчи йилларга довур ҳар бир ўн йилликнинг пешво шоири мисолида, ва яна аниқроғи уларнинг юрак ҳақидаги шеърлари асосида ўзбек миллий онгининг ўзгаришини ўрганган. Унда Чўлпоннинг «Кўнгул, сен мунчалар нега», Усмон Носирнинг «Юрак, сенсан менинг созим», Ҳамид Олимжоннинг «Ҳар юракнинг бир баҳори бор», Ғафур Ғуломнинг «Ақл ва қалам», Мақсуд Шайҳзоданинг «Юрак қасами», Эркин Воҳидовнинг «Қалб шундай уммонки», Абдулла Ориповнинг «Инсон қалби», Рауф Парфининг «Бирга туғилдикку, юрагим» ва Муҳаммад Солиҳнинг «Юрак» шеърлари астойдил таҳлил этилиб, қизиқ-қизиқ хулосалар қилинган. Кизиқувчан ўқувчи мақолани Интернетда топиб олару, Рауф Парфи ҳақидаги бобчадан эса жўнгина бир иқтибос келтирсам.

Бирга туғилдикку, юрагим,
Жаҳонни кезмакка пиёда
Одимларимиздир бирдир бизнинг,
Шу бахтли, шу бадбахт дунёда
Одамларимиз бирдир бизнинг.

Бирга туғилдикку, юрагим,
Насиб этганда ҳам мангулик
Сен яшайвер, сен мени кутма,
Менку исмингман холос,
ва лек,
Юрагим, исмингни унутма.

Шеърнинг қайси қатламини олмайлик, унда оддий, анъанавий унсурлардан тамоман янги ва мукаммал яхлитлик касб этиладики, қиёс жоиз бўлса, Бухорои шарифда Исмоил Сомоний мақбарасининг мўъжизавий сурати оддий ва бир хил ғиштдан яратилганлигини эслатиш кифоя.

Умуман, сўзлар сифатини текширсак, уларнинг аксари — от, эга тоифасидан: жаҳон — одим — дунё — одам — мангулик — исм. Феъллар ҳам ранг-баранг бўлган ҳолда, ҳаётнинг энг асосий феълларидандир: туғилмоқ — кезмак — насиб этмак — яшамоқ — унутмамоқ. Сифатлар сони атиги иккита, улар ҳам бўлса: бахтли ва бадбахт. Оқу-қора. (Чиндан ҳам бу шеърда бирорта бўлса-да ранг учрамайди). Лекин қора қаламу оқ қоғоз ила бўёқу матоларникидан таъсирлироқ ва бой сурат чизиш мумкинки, Рауф Парфи худди буни исботлашга қўл ургандек.

Энди мантиқий тажаллиёт ҳақида икки оғиз сўз. Шеър бошида мен ва юрак ҳали бир-биридан ажратилмаган, улар бирга туғилган ҳамқадамларки, иккисининг одимларию одамлари бирдир. Бироқ шартли мангулик насиб этар экан, бу йўлда мен ва юрак бир-биридан ажралади, сен бу йўлда мени кутма, дейди шоир, чунки мен сенинг исмингман, дейди у, ва бунда ким абадий эканлигини: исмми, жисмми, англатмайдида, аммо: юрагим, исмингни унутма дея хитоб қилади. Демак мангулик йўлида ажралган исм ва жисм хотирада — бу дегани шеъриятнинг энг асл майдонида яна бир бор мангу бирлашишади.

Туғилишда мавжуд бирлик ўлимдан кейин ҳам абадий бўлиб қолади, яъни ўлимдан ҳам устун чиқадики, бунда Рауф Парфи юрак хотираси ила ўзбек шўро шеъриятининг илк кўнгул булоқларига қондошдир.

Бу шеърни ёзувчи онгда юз берган энг асосий ўзгариш — кўриниб турибдики, 60-нчи йилларга хос: дунё атамаларини ўзгартириб, дунёнинг ўзини ўзгартирамиз деган истак эмас, юрак билан шахснинг, шахс билан онгнинг, виждоннинг, эътиқоднинг бирлиги, ҳамисмлиги, тенглиги ҳақидаги умид ва қайғу. Дунё атамаларини ўзгартириш эмас, бу нисбий дунёда мўътадил ўзлик оламини белгилаб, ундаги исму-жисмнинг мутаносиблиги, яхлитлиги, ҳамқадамлиги устида қайғуриш — мана бу онгнинг ўта шахсий муддаоси.

Келтирилган иқтибос чиндан ҳам жўнгина. Унинг тепасидаги инжу нукталарни ўқиган Рауф Парфи: «Шеъримнинг шунчалик мушкул эканлигига ақлим етмаган экан» – деб муғомбирона кулиб қўйганида, мен ҳам: «Биз уриниб-суриниб ақл билан зўрға етиб борган еримизга Сизни аллақачон юрагингиз элтиб бўлган» – дея бир пайтлар аскиялашган эдик…

Гул

Осип Манделштамнинг Рауф Парфи ҳам ёзиши мумкин бўлган бир шеъри бор. Шеър қарийб таржимада бундай бошланади:

Оғирлик ва Нозлик – опа-сингиллар, нишонангиз бир,
Оғир гул қаъридан арилар эмганда нектарлар,
Ҳаётдан кўз юмар бир инсон, илиган қум совир
Ва тунги қуёшни қоп-қора совутда манзилга элтарлар…

Агарда Рауф Парфининг шеъриятидан ана ўша нектарини, қиёмини чиқариб бер дейишса, мана шу икки таъбир: вазмин зиё ва нафосат деган бўлардим. Нуронийлик бизда нуқул чолларга нисабатан ишлатилади, бироқ Рауф Парфида бу нуронийлик, бу ич-ичидан таралган зиё ёшлигидан бор эди. Айни шу хусусият боис, агарда бугун «жаҳон шоирларининг энг сараси ўнгига ўзбеклардан кимни вакил қилган бўлардинг?» – деб сўрашса, мен Рауф Парфини раво кўрган бўлардим. Агарда бугун «Ҳазрати Навоийнинг суҳбатларига ким муносиб?» – деб сўрашса ҳам, мен Рауф Парфини атардим. Бошқаларни тўғотмаганимдан эмас, ана шу ички зиё боис.

Бу зиё эса Рауф Парфининг энг оғир, энг зўраки шеърларига ҳам аллақандай нафислик бахш этган. Гўёки Рауф Парфи ҳеч қачон «Рауп Парпи»га айланаолмайдиган бир гапдек: руҳнинг эсинти йўллари ҳамиша ташқарига очиқ…

Хазон

Бу шамолнинг ўз олдига солиб қувалаган хазони – табиат учун балки чиқинтидир. Бунга тейиш яқинда менга бир ҳодисани айтиб бердилар. Эмишки ўтган йили Рауф Парфини ўзининг лаллайган ёшлигида дўст тутган бир номдору амалдор касбдоши учратиб қолибдию, «Рауп, юр, идорамда қиттай-қиттай қилиб ҳасратлашайлик», – деб ўз мошинасига таклиф этибди. Идорада ичилибди, ҳасратлашилибди, орадан кўп гаплар ўтибди. Бир пайт мезбон бир баҳонада хонадан чиқиб кетибдию, бироз ўтгач хонага жон ҳолатда унинг котибаси чопиб кирибди: “Рауф-ака, қочинг, оғайнингиз мелисага сим қоқиб, «идорамга бир исқирт харип кирвоган, йўқотинглар уни!» – деяпти,” – дермиш. Хўбки, дераза очиқ экан, шоир тап тортмасдан ўзини унга отибдию, қочибди…

Албатта, бу каби ҳодисалар улуғ шоирлар хақидаги тазкираларга киритилмаса керак, бироқ мен учун бунда ҳам ўрнак бор. Қафас ичида қолган қуш табиийки, ўзини очиқ қолган дарчага уради. Уни бу учун айблаш ҳеч кимнинг миясига келмайди, чунки эрк томон бу талпиниш табиий… Қаҳрамонлар Ўзбекистонда бугун бошқалардир, лекин эркин қуш – Рауф Парфи…

Суйиш

Рауф Парфини одам сифатида суймаслик мумкин эмасди. Буни ўз тажрибамдан эмас, бошқаларнинг муносабатларидан биламан. Бирон-бир инсондан у ҳақда ёмон сўз эшитмаганман. У ҳақда энг қаттиқ айтилган сўзлар – кўпроқ латифанамо бўлиб, узоғи билан табассумга арзирди. Арзанда одам эди Рауф Парфи. Уни кўрган одам унга яхшилик қилгиси келарди. Устоз Азизхон Қаюмов бир баҳонада Рауф Парфини Қўлёзмалар институтига илмий ходим қилиб тайинлаб қўйганларини биламан. Устоз Озод Шарафутдинов Рауф Парфини «Жаҳон адабиёти» журналига ходим қилиб олганини ҳам ўзларидан эшитганман. Табиийки, берўйхат шоир бу лавозимларда ҳам бирон-бир жонбозлик кўрсатмаган. Аксинча, дейлик, «Жаҳон адабиёти»нинг 3-4 минг сонини Фарғона водийсида тарқатиб, тушган пулларни мажолисун-нафоисларга совурганлари ҳақида марҳум Озод  муаллимдан «Чўрт пабири!»лари билан эшитгандим. Лекин қизиғи шуки, Рауф Парфининг эркатойлиги бундан на зарар кўрган, на камайган.

Чунки айни шу тарзда Рауф Парфи бошқаларга нисбатан ўзи ҳам ғараздан холис муносабатда бўлган. Сўнгги қирқ йил давомидаги тетапоя шоирларнинг илк шеърий китобларни оласизми, журналлардаги «Булоқ кўз очди» қабилидаги манзумаларними – деярли барига фотиҳа берган Рауф Парфи бўлиб чиқади. «Ёзманг!» – деган сўз эшитмаганман ундан, ҳаттоки шўролар даврида бир шўрлик мақоламни ҳеч қаерда бостира олмай юрган пайтларим, унга шикоятланганимда, «Ёзиб қўяверинг, тортмада тураверсин!» дегани эсимда. Қўлингиздаги бу китоб ҳам мана шу ишончгаю суйишга суғорилган бир асар. Бу шеърларнинг деярли бари ҳам тортма маҳбуслигидан эндигина озод бўлган қушчалардир. Ё-да, юлдуз ўчса-да ундан қолган нурнинг биз томон абадий саёҳатидир улар…

Куйиш

Бу китобни шоирнинг ўзи умрининг сўнгги йилларида тузиб, Муҳаммад Солиҳга, ўз юртида босилмаса-да ўзга юртларда чоп этилиши умидида жўнатганини биламан. Китобни таҳлил этадиган замонлар ҳам, инсонлар ҳам келар, иншааллоҳ, бироқ фақат биргина ўй: китобнинг уч инсонга бағишланиши. Қамоқда шаҳид бўлган Эмин Усмон, ҳали ҳам қамоқда ётган Мамадали Маҳмуд, мусофирчиликка ҳайдалган Муҳаммад Солиҳ. Шу билан бирга тайинки, китоб Рауф Парфининг ўзи ҳақида. Бугунги Ўзбекистонда ўзини қамоқда шаҳид этган, бугунги Ўзбекистонда ҳали ҳам қамоқда ётган, бугунги Ўзбекистондан ҳижратга ҳайдалган Рауф Парфи ҳақида. Йигитлари – қамалмаса, қишлоқ-қишлоқ Россиями Қозоғистонда саргардон бўлиб бирини икки қилиш ғамида тўзиб юрган, жувонлари касбию туққан болаларини сотиб бозорда эмаса, танасини савдога солиб чет элларда фаҳш ила шуҳрат қозонган, кампирлари ўқу таёқ остида қолмаса, мардикор бозорларида мўлтайган бугунги Ўзбекистоннинг қонга аралаш озод овози – Рауф Парфи ҳақидадир бу китоб. Зиё ҳақида, нафосат ҳақида айтган эдим бояда. Балки, биз ўйлагандек кун ботиш эмас, шафақ китобидир бу китоб…

Ўлим

Марҳум Рауф Парфи деб бошладим бу сўзимни мен. Қўлингиздаги китобни сиз билан биз кўрдик, у кўрмади. Йўлимдан адашмаслик учун Рауф Парфининг энг суюкли сўзларини бобчалар бошига бирма-бир тизиб чиқдим. Бир пайт улардан шеър ёзмоқчи бўлдим, лекин кўрсам, бунда-да хато қилибман, бу шеърни ҳам аллақачон Рауф Парфи ёзиб бўлган экан. Мана у:

Хато қилдим севгилим,
Хато қилдим беомон.
Йўқ энди борар йўлим,
Боғимда сўлди гулим,
Бағримга тўлди хазон.

Хато қилдим севгилим,
Хато қилдим билмасдан,
Қани ютилса тилим,
Қалтираб турар қўлим,
Жигаримни юлмасдан.

Хато қилдим севгилим,
Хато қилдим билмасдан,
Мен суйиб хато қилдим,
Мен куйиб хато қилдим,
Ўлиб хато қилмасман…

Хато қилдим севгилим…

РАУФ ПАРФИ
«ИЙМОН АСИРИ» КИТОБИДАН ШЕЪРЛАР

Абдулҳамид Чўлпонга мухаммас

Юзлашдинг балоларга, аламлар ичра кўзлашдинг,
Ўзинг куйдинг, ўзинг ёндинг ўзгалар ҳаққа ўзлашдинг,
Бу қул бозоринда изғиб қумрилар каби бўзлашдинг,
Кўнгил, сен бунчалар нега кишанлар бирла дўстлашдинг,
На фарёдинг, на додинг бор, нечун сен бунча сустлашдинг.

Кўзимга хоки Туроним, озодлик гарди инмасми,
Бу кунлардан умид йўқми? Йўлларинг қаро тунмасми,
Хазон бўлган баҳор сенми,  нишон ҳурликдан унмасми,
Ҳақорат дилни оғритмас, тубанлик мангу тинмасми.
Кишанлар парчаланмасми, қиличлар энди синмасми?!

«Аллоҳ, Аллоҳ» йиғлаюрсан, булутдек бағри сўзонсан,
Мунавварсан, мукаррамсан, рисолат туғида шонсан,
Сен Каъбамсан — Туркистонсан, хунимсан, сен ахир қонсан,
Тириксан, ўлмагансан, сен-да одам сен-да Инсонсан,
Бўйин эгма, кишан кийма ки сен ҳам ҳур туғилгансан.

1999

* * *

1.Нега шеър ёзасиз? — сўради ошнам,
Нега шеър ёзмайсиз? —
Сўрадим мен ҳам.

2.Мен узоқ ухладим.
Бир аср ухладим, нега мен —
Нега мени — яшинни уйғотмадингиз?!

3.Менинг умрим тугади,
Вужудимда ҳеч бир нарса йўқ —
Бир Сўз бор, холос.

4.Ёлғон! Ҳаммаси ёлғон!
Кўр эмасман, кўриб турибман —
Ёлғоннинг умри узун.

5.Ёлғон айтолмайман,
Рост айтолмайман,
Қабримдан тураман сиз чорлаган дам.

1994

* * *

1.Соат синди, соатлар синди —
вақтнинг исканжасида,
Ўлиб кетди соатсоз бевақт.

2.Сиз менинг номусимсиз,
Пичоғимсиз бўғзимда қотган,
Ичилмаган қонимсиз менинг.

3.Йўл кўп, йўллар кўп дунёда,
ҳар бир йўлдан кўринар лекин
Сўнгги йўл.

4.Бир нарса дедимми сизга,
Севаман, деб айтдимми?
Лаънатлайман ўзимни ўзим.

5.Сени оқ қилдим, деди Дунё,
Оқардим, оқариб кетдим.
Оқиб кетдим оёғингизга.

1994

* * *

Мени таъқиб қилар шоир деган ном,
Чиқмаган шеъримга садақа олдим.
Асло тарк этмади қурмағур Илҳом,
Неки ундан ўтди, Худога солдим.

Қирқ йил шеър ёздим. Эй воҳ, бўлмади,
Роса йигирма йил югурдим, елдим,
Аммо топилмади бирор мард ношир.

Ҳаёт жоми тўлди. Кўнгил тўлмади,
Кўксимни йиртдим мен, бағримни тилдим,
Ай сен, ай олтмишни тепган ёш шоир.

Юзимни, оғзимни ёпди соқоллар,
Сомонлари тешиб чиқди теримни.
Маймунлар йиғлади, кулди шоқоллар,
Сичқонлар еб кетди охир шеъримни.

25.09.2000

* * *

Тувакнинг ўлимига марсия

1993 йил мезоннинг 14-сида Уюшма аҳлининг бошига бадбўй мусибат тушди. Ҳаммамиз учун ҳурматли устозимиз, ўзимизнинг Оқ Тувагимиз, оппоқ Тувагимиз фожеали равишда бевақт орамиздан кетди. Эй Қора Куч, эй Қора Туллак, бадкирдор, қорасоқол, нонемас қотил! Ошимизни ошаб ошлиғимизга тупурган мечкай!

Дарбоза қошида гўё сано ичкан кишилардек доҳийнинг мақбарасига соғари алвидо айтмак учун навбатда мунғайиб турганларнинг аҳволи ғоят аянчли эди. Юқорида эса жасадни оддий Тувак каби дафн этиш керакми ёки мўмиёлаш керакми деган масала кўндаланг турар эди. Ичкаридан ўта қайғули қадимий марсия йиғлаб айтилаётган, афтидан «оқ илон, оппоқ илон, ойдинда ётганинг қани?» оҳангида эшитиларди.

Хабар қилди буни ТАСС,
Ўлдирилди унитаз

Оқ Тувак, Чинни Тувак,
Безабон жинни Тувак,
Сен кимларни миндирдинг,
Чаноғингни синдирдинг.

Чордона қурган эдинг,
Ялтираб турган эдинг,
Барчага тўнгланардинг,
Барчага ўнгланардинг
Оқ Тувак, ялпоқ Тувак,
Қоншари талпоқ Тувак.

Уюшма сасиб кетди,
Ким сени босиб кетди.
Кимлар сени тўлдирди,
Кимлар сени ўлдирди.

Барчани кутар эдинг,
Лабингни тутар эдинг.
Кимникини кўрмадинг,
Кимникини сўрмадинг.

Кимлар сенга тупурди,
Кимлар сенга упурди.
Айтмадинг рост сўзингни,
Бериб қўйдинг ўзингни.

Оқ Тувак, Чинни Тувак,
Безабон, жинни Тувак.
Тарқалиб кетди миш-миш,
Бу тепадан бўлган иш.

Қайдасан, мармар охур,
Ҳар тарафда урҳо-ур.
Этимизни едик биз,
Кетимизни едик биз.
Тувакхўрлар, қинғирлар, —
Ўтган-кетган минғирлар.

Узоқларга йўртамиз,
Лунжимизни йиртамиз,
Оқсоқоллар кенгаши,
Етиб келди энгашиб.
Нон еймиз, сув ичамиз,
Энди қайга учамиз?

Мармарнинг майини йўқ,
Овқатнинг тайини йўқ,
Сен асли керакмидинг,
Сен бизга тиргакмидинг?
Алвидо ялпоқ Тувак,
Оғзингга қалпоқ Тувак.

15.09.1993

 

27 sentayabr — Ustoz Rauf Parfi tug’ilgan kun

Toʻyga tugun bilan kelgandek, men ham jichcha ulushimni qoʻshay. Koʻp yillar avval Rauf Parfining asarlari Oʻzbekistonda taʼqiq ostidaligida Muhammad Salih uning “Imon asiri” sheʼriy kitobini chet elda chiqarmoqchi boʻlib unga soʻz boshi yozishni mendan soʻragan edi. Mana oʻsha kitobdan Rauf aka haqidagi soʻzboshi.

* * *

Rauf Parfi haqiqiy shaxsi bilan adabiy shaxsi uygʻun, bitta boʻlgan shoir edi. U sheʼrlarida hurriyat, ozodlik haqida yozgani kabi, hayotida ham zulmga, haqsizlikka toqat qilgani yoʻq. Aynan hurriyat va ozodlik shoirning butun ijodida boʻlgani kabi, soʻnggi yillardagi sheʼriyatida ham asosiy motivlar boʻlgan.

Ammo soʻnggi yillar Rauf Parfining yozganlarida bu ikki soʻz bilan birga, “Iymon” soʻzi bot-bot takrorlanadi. Iymon — Rauf Parfi uchun tor bir tushuncha yoki faqat diniy eʼtiqod maʼnosidagina emas, bu — hamma narsa, bu bir ibtido, tazarru, muhabbat, bu — dunyoni anglashdagi asosiy meʼzondir.

Shoir kitobini ham “Iymon asiri” deb nomlagan. U shartli ravishda “Uch kitob” deb ham ataladi. Chunki kitob uch boʻlimdan iborat boʻlib, har bir boʻlim shoirning eng yaqin doʻstlaridan biriga bagʻishlangan.

Kitob nafaqat shoirning nomi zikr etilgan doʻstlari, hammaslaklari, balki, uning soʻzboshisida toʻgʻri aytilganidek, shoirning oʻzi haqida hamdir. Koʻksini yirtib, bagʻrini tilib yozgan shoirning oʻzi haqida, buni kitobdan oʻrin olgan mana bu sheʼr muxtasar bir shaklda ifodalaydi:

Hayot jomi toʻldi. Koʻngil toʻlmadi,
Koʻksimni yirtdim men, bagʻrimni tildim,
Ay sen, ay, oltmishni tepgan yosh shoir.

Yuzimni, ogʻzimni yopdi soqollar,
Somonlari teshib chiqdi terimni.
Maymunlar yigʻladi, kuldi shoqollar,
Sichqonlar yeb ketdi oxir sheʼrimni…

Bu kitobni koʻrish shoirga nasib etmagani, shubhasiz, buyuk bir afsus, ammo bu sheʼrlarni, shoirning oʻzi aytganidek, “sichqonlar yeb ketolmagani” buyuk bir tasallidir.

Abdulhamid Ismoil
RAUF PARFI. IYMON ASIRI
Toʻplamga soʻzboshi

Marhum Rauf Parfi haqida neki yozmay – xato qilishga mahkumman, yanglishishga muhtojman, chunki men uning na doʻsti, na ustozi, na shogirdi boʻlganman. Oʻnlab boshqa odam mendan tuzukroq narsalarni yoza olishi ham tayin: uning ikki dunyolik doʻsti Dadaxon Hasan boʻladimi, yoki hozir ham koʻz oldimda u bilan yonma-yon, ikkisi oq surup yaxtak kiya, Moskvadami, Boltiq boʻyida ketayotgan Muhammad Solihmi, va yo Toshkentga soʻnggi kez borganimda, koʻnglim, Navoiy taʼbiricha, “kamrak” insonning suhbatini qoʻmsab, ammo Rauf Parfiga arjumand boʻlganida, allaqaysi sharobxonami, hakimxonadan topdirib, oʻzining radiodagi idorasiga tezkor yetkizgan Fahriddin Nizommi, qolaversa shoirning yuragiyu jigarini boʻlishgan qaro koʻz sevgililari mendan yuz hissa iliqroq soʻzlarni topishsa kerak. Biroq butun yurtdayu yurtga oʻzini begonasiragan shoir haqida emasmi bu soʻz? Biroq sheʼriyat ham begonalikni yengishga egiz chorlov emasmi? Shuning uchun mening ham Rauf Parfi haqida begonayu yagona aytar soʻzim bor.

Xato

Mening bu shoir haqidagi ilk xatom – yetmishinchi yillarning boshida endigina askardan qaytib kelgan zamonlarimda adashib qolgan. Toshkentga kelishim bilanoq doʻkonlardan oʻsha zamonning eng old sheʼriyatini sotib olganman. Tabiiyki, boshqalar qatori Rauf Parfining “Lenin komsomoli mukofoti sovrindori” tamgʻasi ostidagi kitobchasini ham boshdan oyoq bir kechada oʻqib chiqqanman. Rostini aytsam, rosa choʻchiganman. U payt men, Qodiriy soʻzi bilan aytganda “yigʻloqiroq” bir yosh shoir boʻlib, nahotki men xam urush toʻgʻrisidayu, Viktor Xaralar haqida bu kabi sheʼrlarni yozishni oʻrgana olsam, degan xayolda boshim chakana ogʻrimagan. Ustiga ustak kitobning ket muqovasida rosmana chiroyli yigitning rasmi boʻlib: “Rauf Parfi 1943 yilda falon joyda tugʻilgan” degan soʻzlar uni urushga bevosita bogʻlaganu, mening butun dunyodan yashirgan nosovet ekanligim bu kitob oʻngida foshu appa-ayon boʻlgan-qoʻygan. Askarlikning qorongʻu oʻris oʻrmonlarida oʻzimni ovutishu koʻnglimni ilitish uchun tun boʻyi xirgoyi qilib yurgan Dadaxonning «Laylo”sini ham mana shu Rauf Parfi yozganini koshki oʻshanda bilsam edi!

Beomon

Rauf Parfi xato qilishdan qoʻrqmagan kamdan kam shoirlardan. Zotan, shoirlikning xato bilan uygʻunligi oyati karimalarda bor esa-da, kechagi va bugungi sheʼriyatimizda shoir takabbur tarbiyachi oʻrnini ancha mustahkam egallab olgan. Xatomi, gunohmi, gumrohlikmi, ojizlikmi, armonmi – bulardan haq tomon tazarru ila yoʻl topish kuchiniyu umidini bizga Rauf Parfi oʻz sheʼrlarida, hayotida koʻrsata bildi.

Sheʼrlarida buni oʻzingiz ham topa olarsiz, biroq hayoti haqida soʻzlarkanman, oʻzbeklar ogʻzaki ijodi tugul, Dina Rubina romanlariga–da, u haqda kirib boʻlgan bir xususiyatni tilga olsam: shoirning beroʻyxatligi. Shoir oʻnlab yillarcha pasportsiz yashagan. Ushbu byurokratik izohning ham oʻziga yarasha karomati bor. Bu xususiyatning ismi – benishonalik. Agarda oʻzbek shoirlari orasida kibru-xavodan, shuhratparastlikdan ozod birgina inson bor boʻlgan esa – u Rauf Parfidir. Umrining soʻnggi tomon hokimiyat uni roʻyxatlab “Oʻzbekiston xalq shoiri” shahodatnomasini tutqazganida ham, shoir bu shahodatnomadagi imzoi Humoyunni faqat mirshablarning iskanjalariga qarshi kalit sifatida ishlatib yurgani el orasida latifa boʻlib ketgan.

Yoʻl

Rauf Parfi haqida men ikki dafʼa yozganman. Saksoninchi yillarning soʻngida “Zvezda Vostoka” jurnalida oʻsha payt zamonaviy oʻzbek sheʼriyatini Rauf Parfining bir sheʼridagi dorboziga qiyoslab, tagʻin Rauf Parfi qatori Usmon Azim, Muhammad Solih, Xurshid Davron va Shavkat Rahmonlarni Hazrati Navoiyning “Hamsa”lariga chogʻlabu-bogʻlab, Rauf Parfini bu “Xamsa”ning “Hayratul abrori” degan edim. Chindan ham bu ikki soʻz: hayratu abrorlik shoirni boshqa zamondosh hamkasblaridan ajratib turadi emasmi? Qiziqqan oʻquvchi bu maqolani va fikrlar isbotini oʻsha jurnaldan topib olar, biz esa yoʻldan qolmaylik.

Ikkinchi marotaba Rauf Parfi haqida “Oh, mening oʻzbaki yuragim va yo Shoʻro sheʼriyati sharoitida milliy ong” degan risolamda alohida bir bobcha yozganman. Risola 20-nchi yillardan 80-nchi yillarga dovur har bir oʻn yillikning peshvo shoiri misolida, va yana aniqrogʻi ularning yurak haqidagi sheʼrlari asosida oʻzbek milliy ongining oʻzgarishini oʻrgangan. Unda Choʻlponning “Koʻngul, sen munchalar nega”, Usmon Nosirning “Yurak, sensan mening sozim”, Hamid Olimjonning “Har yurakning bir bahori bor”, Gʻafur Gʻulomning “Aql va qalam”, Maqsud Shayhzodaning “Yurak qasami”, Erkin Vohidovning “Qalb shunday ummonki”, Abdulla Oripovning “Inson qalbi”, Rauf Parfining “Birga tugʻildikku, yuragim” va Muhammad Solihning “Yurak” sheʼrlari astoydil tahlil etilib, qiziq-qiziq xulosalar qilingan. Kiziquvchan oʻquvchi maqolani Internetda topib olaru, Rauf Parfi haqidagi bobchadan esa joʻngina bir iqtibos keltirsam.

Birga tugʻildikku, yuragim,
Jahonni kezmakka piyoda
Odimlarimizdir birdir bizning,
Shu baxtli, shu badbaxt dunyoda
Odamlarimiz birdir bizning.

Birga tugʻildikku, yuragim,
Nasib etganda ham mangulik
Sen yashayver, sen meni kutma,
Menku ismingman xolos,
va lek,
Yuragim, ismingni unutma.

Sheʼrning qaysi qatlamini olmaylik, unda oddiy, anʼanaviy unsurlardan tamoman yangi va mukammal yaxlitlik kasb etiladiki, qiyos joiz boʻlsa, Buxoroi sharifda Ismoil Somoniy maqbarasining moʻʼjizaviy surati oddiy va bir xil gʻishtdan yaratilganligini eslatish kifoya.

Umuman, soʻzlar sifatini tekshirsak, ularning aksari — ot, ega toifasidan: jahon — odim — dunyo — odam — mangulik — ism. Feʼllar ham rang-barang boʻlgan holda, hayotning eng asosiy feʼllaridandir: tugʻilmoq — kezmak — nasib etmak — yashamoq — unutmamoq. Sifatlar soni atigi ikkita, ular ham boʻlsa: baxtli va badbaxt. Oqu-qora. (Chindan ham bu sheʼrda birorta boʻlsa-da rang uchramaydi). Lekin qora qalamu oq qogʻoz ila boʻyoqu matolarnikidan taʼsirliroq va boy surat chizish mumkinki, Rauf Parfi xuddi buni isbotlashga qoʻl urgandek.

Endi mantiqiy tajalliyot haqida ikki ogʻiz soʻz. Sheʼr boshida men va yurak hali bir-biridan ajratilmagan, ular birga tugʻilgan hamqadamlarki, ikkisining odimlariyu odamlari birdir. Biroq shartli mangulik nasib etar ekan, bu yoʻlda men va yurak bir-biridan ajraladi, sen bu yoʻlda meni kutma, deydi shoir, chunki men sening ismingman, deydi u, va bunda kim abadiy ekanligini: ismmi, jismmi, anglatmaydida, ammo: yuragim, ismingni unutma deya xitob qiladi. Demak mangulik yoʻlida ajralgan ism va jism xotirada — bu degani sheʼriyatning eng asl maydonida yana bir bor mangu birlashishadi.

Tugʻilishda mavjud birlik oʻlimdan keyin ham abadiy boʻlib qoladi, yaʼni oʻlimdan ham ustun chiqadiki, bunda Rauf Parfi yurak xotirasi ila oʻzbek shoʻro sheʼriyatining ilk koʻngul buloqlariga qondoshdir.

Bu sheʼrni yozuvchi ongda yuz bergan eng asosiy oʻzgarish — koʻrinib turibdiki, 60-nchi yillarga xos: dunyo atamalarini oʻzgartirib, dunyoning oʻzini oʻzgartiramiz degan istak emas, yurak bilan shaxsning, shaxs bilan ongning, vijdonning, eʼtiqodning birligi, hamismligi, tengligi haqidagi umid va qaygʻu. Dunyo atamalarini oʻzgartirish emas, bu nisbiy dunyoda moʻʼtadil oʻzlik olamini belgilab, undagi ismu-jismning mutanosibligi, yaxlitligi, hamqadamligi ustida qaygʻurish — mana bu ongning oʻta shaxsiy muddaosi.

Keltirilgan iqtibos chindan ham joʻngina. Uning tepasidagi inju nuktalarni oʻqigan Rauf Parfi: “Sheʼrimning shunchalik mushkul ekanligiga aqlim yetmagan ekan” – deb mugʻombirona kulib qoʻyganida, men ham: “Biz urinib-surinib aql bilan zoʻrgʻa yetib borgan yerimizga Sizni allaqachon yuragingiz eltib boʻlgan” – deya bir paytlar askiyalashgan edik…

Gul

Osip Mandelshtamning Rauf Parfi ham yozishi mumkin boʻlgan bir sheʼri bor. Sheʼr qariyb tarjimada bunday boshlanadi:

Ogʻirlik va Nozlik – opa-singillar, nishonangiz bir,
Ogʻir gul qaʼridan arilar emganda nektarlar,
Hayotdan koʻz yumar bir inson, iligan qum sovir
Va tungi quyoshni qop-qora sovutda manzilga eltarlar…

Agarda Rauf Parfining sheʼriyatidan ana oʻsha nektarini, qiyomini chiqarib ber deyishsa, mana shu ikki taʼbir: vazmin ziyo va nafosat degan boʻlardim. Nuroniylik bizda nuqul chollarga nisabatan ishlatiladi, biroq Rauf Parfida bu nuroniylik, bu ich-ichidan taralgan ziyo yoshligidan bor edi. Ayni shu xususiyat bois, agarda bugun “jahon shoirlarining eng sarasi oʻngiga oʻzbeklardan kimni vakil qilgan boʻlarding?” – deb soʻrashsa, men Rauf Parfini ravo koʻrgan boʻlardim. Agarda bugun “Hazrati Navoiyning suhbatlariga kim munosib?” – deb soʻrashsa ham, men Rauf Parfini atardim. Boshqalarni toʻgʻotmaganimdan emas, ana shu ichki ziyo bois.

Bu ziyo esa Rauf Parfining eng ogʻir, eng zoʻraki sheʼrlariga ham allaqanday nafislik baxsh etgan. Goʻyoki Rauf Parfi hech qachon “Raup Parpi”ga aylanaolmaydigan bir gapdek: ruhning esinti yoʻllari hamisha tashqariga ochiq…

Xazon

Bu shamolning oʻz oldiga solib quvalagan xazoni – tabiat uchun balki chiqintidir. Bunga teyish yaqinda menga bir hodisani aytib berdilar. Emishki oʻtgan yili Rauf Parfini oʻzining lallaygan yoshligida doʻst tutgan bir nomdoru amaldor kasbdoshi uchratib qolibdiyu, “Raup, yur, idoramda qittay-qittay qilib hasratlashaylik”, – deb oʻz moshinasiga taklif etibdi. Idorada ichilibdi, hasratlashilibdi, oradan koʻp gaplar oʻtibdi. Bir payt mezbon bir bahonada xonadan chiqib ketibdiyu, biroz oʻtgach xonaga jon holatda uning kotibasi chopib kiribdi: “Rauf-aka, qoching, ogʻayningiz melisaga sim qoqib, “idoramga bir isqirt xarip kirvogan, yoʻqotinglar uni!” – deyapti,” – dermish. Xoʻbki, deraza ochiq ekan, shoir tap tortmasdan oʻzini unga otibdiyu, qochibdi…

Albatta, bu kabi hodisalar ulugʻ shoirlar xaqidagi tazkiralarga kiritilmasa kerak, biroq men uchun bunda ham oʻrnak bor. Qafas ichida qolgan qush tabiiyki, oʻzini ochiq qolgan darchaga uradi. Uni bu uchun ayblash hech kimning miyasiga kelmaydi, chunki erk tomon bu talpinish tabiiy… Qahramonlar Oʻzbekistonda bugun boshqalardir, lekin erkin qush – Rauf Parfi…

Suyish

Rauf Parfini odam sifatida suymaslik mumkin emasdi. Buni oʻz tajribamdan emas, boshqalarning munosabatlaridan bilaman. Biron-bir insondan u haqda yomon soʻz eshitmaganman. U haqda eng qattiq aytilgan soʻzlar – koʻproq latifanamo boʻlib, uzogʻi bilan tabassumga arzirdi. Arzanda odam edi Rauf Parfi. Uni koʻrgan odam unga yaxshilik qilgisi kelardi. Ustoz Azizxon Qayumov bir bahonada Rauf Parfini Qoʻlyozmalar institutiga ilmiy xodim qilib tayinlab qoʻyganlarini bilaman. Ustoz Ozod Sharafutdinov Rauf Parfini “Jahon adabiyoti” jurnaliga xodim qilib olganini ham oʻzlaridan eshitganman. Tabiiyki, beroʻyxat shoir bu lavozimlarda ham biron-bir jonbozlik koʻrsatmagan. Aksincha, deylik, “Jahon adabiyoti”ning 3-4 ming sonini Fargʻona vodiysida tarqatib, tushgan pullarni majolisun-nafoislarga sovurganlari haqida marhum Ozod muallimdan “Choʻrt pabiri!”lari bilan eshitgandim. Lekin qizigʻi shuki, Rauf Parfining erkatoyligi bundan na zarar koʻrgan, na kamaygan.

Chunki ayni shu tarzda Rauf Parfi boshqalarga nisbatan oʻzi ham gʻarazdan xolis munosabatda boʻlgan. Soʻnggi qirq yil davomidagi tetapoya shoirlarning ilk sheʼriy kitoblarni olasizmi, jurnallardagi “Buloq koʻz ochdi” qabilidagi manzumalarnimi – deyarli bariga fotiha bergan Rauf Parfi boʻlib chiqadi. “Yozmang!” – degan soʻz eshitmaganman undan, hattoki shoʻrolar davrida bir shoʻrlik maqolamni hech qayerda bostira olmay yurgan paytlarim, unga shikoyatlanganimda, “Yozib qoʻyavering, tortmada turaversin!” degani esimda. Qoʻlingizdagi bu kitob ham mana shu ishonchgayu suyishga sugʻorilgan bir asar. Bu sheʼrlarning deyarli bari ham tortma mahbusligidan endigina ozod boʻlgan qushchalardir. Yo-da, yulduz oʻchsa-da undan qolgan nurning biz tomon abadiy sayohatidir ular…

Kuyish

Bu kitobni shoirning oʻzi umrining soʻnggi yillarida tuzib, Muhammad Solihga, oʻz yurtida bosilmasa-da oʻzga yurtlarda chop etilishi umidida joʻnatganini bilaman. Kitobni tahlil etadigan zamonlar ham, insonlar ham kelar, inshaalloh, biroq faqat birgina oʻy: kitobning uch insonga bagʻishlanishi. Qamoqda shahid boʻlgan Emin Usmon, hali ham qamoqda yotgan Mamadali Mahmud, musofirchilikka haydalgan Muhammad Solih. Shu bilan birga tayinki, kitob Rauf Parfining oʻzi haqida. Bugungi Oʻzbekistonda oʻzini qamoqda shahid etgan, bugungi Oʻzbekistonda hali ham qamoqda yotgan, bugungi Oʻzbekistondan hijratga haydalgan Rauf Parfi haqida. Yigitlari – qamalmasa, qishloq-qishloq Rossiyami Qozogʻistonda sargardon boʻlib birini ikki qilish gʻamida toʻzib yurgan, juvonlari kasbiyu tuqqan bolalarini sotib bozorda emasa, tanasini savdoga solib chet ellarda fahsh ila shuhrat qozongan, kampirlari oʻqu tayoq ostida qolmasa, mardikor bozorlarida moʻltaygan bugungi Oʻzbekistonning qonga aralash ozod ovozi – Rauf Parfi haqidadir bu kitob. Ziyo haqida, nafosat haqida aytgan edim boyada. Balki, biz oʻylagandek kun botish emas, shafaq kitobidir bu kitob…

Oʻlim

Marhum Rauf Parfi deb boshladim bu soʻzimni men. Qoʻlingizdagi kitobni siz bilan biz koʻrdik, u koʻrmadi. Yoʻlimdan adashmaslik uchun Rauf Parfining eng suyukli soʻzlarini bobchalar boshiga birma-bir tizib chiqdim. Bir payt ulardan sheʼr yozmoqchi boʻldim, lekin koʻrsam, bunda-da xato qilibman, bu sheʼrni ham allaqachon Rauf Parfi yozib boʻlgan ekan. Mana u:

Xato qildim sevgilim,
Xato qildim beomon.
Yoʻq endi borar yoʻlim,
Bogʻimda soʻldi gulim,
Bagʻrimga toʻldi xazon.

Xato qildim sevgilim,
Xato qildim bilmasdan,
Qani yutilsa tilim,
Qaltirab turar qoʻlim,
Jigarimni yulmasdan.

Xato qildim sevgilim,
Xato qildim bilmasdan,
Men suyib xato qildim,
Men kuyib xato qildim,
Oʻlib xato qilmasman…

Xato qildim sevgilim…

RAUF PARFI
“IYMON ASIRI” KITOBIDAN SHEʼRLAR

Abdulhamid Choʻlponga muxammas

Yuzlashding balolarga, alamlar ichra koʻzlashding,
Oʻzing kuyding, oʻzing yonding oʻzgalar haqqa oʻzlashding,
Bu qul bozorinda izgʻib qumrilar kabi boʻzlashding,
Koʻngil, sen bunchalar nega kishanlar birla doʻstlashding,
Na faryoding, na doding bor, nechun sen buncha sustlashding.

Koʻzimga xoki Turonim, ozodlik gardi inmasmi,
Bu kunlardan umid yoʻqmi? Yoʻllaring qaro tunmasmi,
Xazon boʻlgan bahor senmi, nishon hurlikdan unmasmi,
Haqorat dilni ogʻritmas, tubanlik mangu tinmasmi.
Kishanlar parchalanmasmi, qilichlar endi sinmasmi?!

“Alloh, Alloh” yigʻlayursan, bulutdek bagʻri soʻzonsan,
Munavvarsan, mukarramsan, risolat tugʻida shonsan,
Sen Kaʼbamsan — Turkistonsan, xunimsan, sen axir qonsan,
Tiriksan, oʻlmagansan, sen-da odam sen-da Insonsan,
Boʻyin egma, kishan kiyma ki sen ham hur tugʻilgansan.

1999

* * *

1.Nega sheʼr yozasiz? — soʻradi oshnam,
Nega sheʼr yozmaysiz? —
Soʻradim men ham.

2.Men uzoq uxladim.
Bir asr uxladim, nega men —
Nega meni — yashinni uygʻotmadingiz?!

3.Mening umrim tugadi,
Vujudimda hech bir narsa yoʻq —
Bir Soʻz bor, xolos.

4.Yolgʻon! Hammasi yolgʻon!
Koʻr emasman, koʻrib turibman —
Yolgʻonning umri uzun.

5.Yolgʻon aytolmayman,
Rost aytolmayman,
Qabrimdan turaman siz chorlagan dam.

1994

* * *

1.Soat sindi, soatlar sindi —
vaqtning iskanjasida,
Oʻlib ketdi soatsoz bevaqt.

2.Siz mening nomusimsiz,
Pichogʻimsiz boʻgʻzimda qotgan,
Ichilmagan qonimsiz mening.

3.Yoʻl koʻp, yoʻllar koʻp dunyoda,
har bir yoʻldan koʻrinar lekin
Soʻnggi yoʻl.

4.Bir narsa dedimmi sizga,
Sevaman, deb aytdimmi?
Laʼnatlayman oʻzimni oʻzim.

5.Seni oq qildim, dedi Dunyo,
Oqardim, oqarib ketdim.
Oqib ketdim oyogʻingizga.

1994

* * *

Meni taʼqib qilar shoir degan nom,
Chiqmagan sheʼrimga sadaqa oldim.
Aslo tark etmadi qurmagʻur Ilhom,
Neki undan oʻtdi, Xudoga soldim.

Qirq yil sheʼr yozdim. Ey voh, boʻlmadi,
Rosa yigirma yil yugurdim, yeldim,
Ammo topilmadi biror mard noshir.

Hayot jomi toʻldi. Koʻngil toʻlmadi,
Koʻksimni yirtdim men, bagʻrimni tildim,
Ay sen, ay oltmishni tepgan yosh shoir.

Yuzimni, ogʻzimni yopdi soqollar,
Somonlari teshib chiqdi terimni.
Maymunlar yigʻladi, kuldi shoqollar,
Sichqonlar yeb ketdi oxir sheʼrimni.

25.09.2000

* * *

Tuvakning oʻlimiga marsiya

1993 yil mezonning 14-sida Uyushma ahlining boshiga badboʻy musibat tushdi. Hammamiz uchun hurmatli ustozimiz, oʻzimizning Oq Tuvagimiz, oppoq Tuvagimiz fojeali ravishda bevaqt oramizdan ketdi. Ey Qora Kuch, ey Qora Tullak, badkirdor, qorasoqol, nonemas qotil! Oshimizni oshab oshligʻimizga tupurgan mechkay!

Darboza qoshida goʻyo sano ichkan kishilardek dohiyning maqbarasiga sogʻari alvido aytmak uchun navbatda mungʻayib turganlarning ahvoli gʻoyat ayanchli edi. Yuqorida esa jasadni oddiy Tuvak kabi dafn etish kerakmi yoki moʻmiyolash kerakmi degan masala koʻndalang turar edi. Ichkaridan oʻta qaygʻuli qadimiy marsiya yigʻlab aytilayotgan, aftidan “oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani?” ohangida eshitilardi.

Xabar qildi buni TASS,
Oʻldirildi unitaz

Oq Tuvak, Chinni Tuvak,
Bezabon jinni Tuvak,
Sen kimlarni mindirding,
Chanogʻingni sindirding.

Chordona qurgan eding,
Yaltirab turgan eding,
Barchaga toʻnglanarding,
Barchaga oʻnglanarding
Oq Tuvak, yalpoq Tuvak,
Qonshari talpoq Tuvak.

Uyushma sasib ketdi,
Kim seni bosib ketdi.
Kimlar seni toʻldirdi,
Kimlar seni oʻldirdi.

Barchani kutar eding,
Labingni tutar eding.
Kimnikini koʻrmading,
Kimnikini soʻrmading.

Kimlar senga tupurdi,
Kimlar senga upurdi.
Aytmading rost soʻzingni,
Berib qoʻyding oʻzingni.

Oq Tuvak, Chinni Tuvak,
Bezabon, jinni Tuvak.
Tarqalib ketdi mish-mish,
Bu tepadan boʻlgan ish.

Qaydasan, marmar oxur,
Har tarafda urho-ur.
Etimizni yedik biz,
Ketimizni yedik biz.
Tuvakxoʻrlar, qingʻirlar, —
Oʻtgan-ketgan mingʻirlar.

Uzoqlarga yoʻrtamiz,
Lunjimizni yirtamiz,
Oqsoqollar kengashi,
Yetib keldi engashib.
Non yeymiz, suv ichamiz,
Endi qayga uchamiz?

Marmarning mayini yoʻq,
Ovqatning tayini yoʻq,
Sen asli kerakmiding,
Sen bizga tirgakmiding?
Alvido yalpoq Tuvak,
Ogʻzingga qalpoq Tuvak.

15.09.1993