Хуршид Даврон ижодида замонавий шериятнинг энг муҳим хусусиятлари ўз ифодасини топган. Хуршид Даврон индивидуал услубининг асосий қирралари сифатида тарихийлик ва рамзийлик бўртиб турадиган хусусиятлардир.
ХУРШИД ДАВРОН ЛИРИКАСИДА
ПЕЙЗАЖ ТАСВИРИ
Дилноза Нусратиллоева
Ўтган асрнинг 70-йилларида ўзбек шеъриятига янги авлод кириб келди. Адабий-эстетик қарашлардаги янгилик ва якдиллик уларни бир даврнинг адабий авлоди сифатида бирлаштирди. Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Муҳаммад Раҳмон, Хуршид Даврон ана шу авлоднинг етук вакиллари эдилар. Ватан озодлиги, эл-юрт манфаатлари, истиқлол ва озодлик ғояси, тарихга очиқ кўз билан қараш, миллат тарихига, диний қадриятларимизга эътибор ва эҳтиром улар ижодида муштарак адабий услубни белгилаган муштаракликни юзага келтирди.
Ўзбек адабиётининг забардаст вакилларидан бири Хуршид Даврон 70-йиллар авлодига мансуб бўлиб, бетакрор истеъдоди, ўзига хос овози билан ўз сафдошларидан алоҳида ажралиб туради. У ранг-баранг жанрларда ижод қилди: тўртлик, сарбаст шеър, достон, драматик достон, қисса, пъеса ва бадиалардан иборат шеърий, насрий, публисистик тўпламлари чоп этилди. Шоир шеъриятида ватан мадҳи ва истиқлол соғинчи асосий ўрин эгаллайди. Унинг шеърларида оқ-қорани таниган, зиёли қатламнинг норозилигига сабаб бўлган турғунлик йилларидаги ижтимоий-сиёсий вазият, диний-маданий аҳволнинг номутоносиблигига ёрқин акс этди. Ижодининг дастлабки палласидаёқ, Хуршид Даврон гоҳ пинҳона, гоҳ ошкора рамзлар, метафоралар, пейзаж лирикаси билан ўз қисматига мос равишда Чўлпон ва Ойбеклар йўлини танлагани кўринди. Эътибор берилса, ўша пайтдаёқ шоир ижодида замонавий шеъриятнинг энг муҳим хусусиятлари ўз ифодасини топганлиги намоён бўлади. Халқини озод, эркин кўриш истагида бутун вужуди ўт бўлиб ёнган шоир, бор маҳоратини, истеъдодини шу йўналишга, хусусан, ижтимоий лирикага сарфлади. Шоир индивидуал услубининг асосий қирралари сифатида тарихийлик ва рамзийлик бўртиб турадиган хусусиятларга айланди. Унинг турғунлик ва ошкоралик йилларидаги ижодида рамзий образ, мажозийлик муҳим ўрин тутса, истиқлол арафаси ва ундан кейинги йилларда тарихий ҳақиқатни бадиий ҳақиқатга айлантириш хусусияти кучайди.
Адабиёт оламида бирор бир чинакам сўз соҳиби йўқки, ўз миллий маънавияти сарчашмаларидан баҳра олмаган бўлса, албатта адабиётни адабий алоқа ва таъсирларсиз тасаввур этиб бўлмайди. Хуршид Даврон ижоди мисолида ҳам бунга гувоҳ бўлиш мумкин. Унинг тожик, рус, турк, франсуз, япон адабиётидан қилган таржималари ижодкор адабий маҳоратининг ошишига, шеърий тушунчалари бойишига сабаб бўлди. Натижада шоир жаҳон адабиётининг умидбахш анбиёлари билан ҳозирги ўзбек шеъриятининг мавзу мундарижаси, поэтик олами, образлар тизими, ҳамда ранг-баранглиги хусусиятларини бойитди. Шоирнинг рангин достонлари тарихий ва маърифий мавзудаги бадиийлиги истиқлол даври адабий тафаккури ривожига сезиларли таъсир кўрсатди. Унинг ижодида табиат тасвири алоҳида ўрин тутади. Шунинг учун ҳам унинг “табиат – одам, одам – табиат тимсолига кўчган” шеърларида “олам тор, ҳаёт нафаси заиф” эмас. Кўринадики, ҳар қандай муаммони, ўзи мансуб одамлар орзу-армонларини табиат тасвирлари билан омухта кўриш, ҳис қилиш Хуршид Даврон шеъриятининг лейтемотивини белгилаб берди.
Дилмурод Қуронов ва бошқа адабиётшунослар “Адабиётшунослик луғати”да пейзаж лирикасининг мазмун моҳияти, мақсад вазифалари ҳақида: “Пейзаж лирикасида тасвирланган табиат манзарасида лирик субъект қалби суратланади. Лирик субъект қалбидан ўтказиб берилган манзара оний кайфиятнинг образига айланади. Шу маънода пейзаж лирикасида табиатни тасвирлаш мақсад эмас, балки бир воситадир… Кўп ҳолларда шеърда тасвирланган манзара рамзий образга айланади. Ва мавжудликнинг мангу муаммолари ижтимоий ҳаёт, инсон феъл-атвори, ҳаётнинг мазмуни ва шакллар моҳиятини образли тарзда очиб беришга қаратилади ”, -деб таъкидласалар, Иззат Султон: “Бадиий асардаги табиат тасвири рейзаж (манзара) деб аталади. Табиат тасвири сюжетнинг таркибий қисмларидан бири бўлиб, асарнинг ғоявий-эстетик қувватини оширади”, — деб ёзади. Мазкур фикрлар насрий асарларга нисбатан айтилган бўлса-да, Хуршид Давроннинг ижтимоийликка асосланган табиат лирикасига ҳам бегона эмас.
Хуршид Даврон лирикасида табиат тасвири жой, макон ўрнида келиши билан бир қаторда, шоир туйғуларини бойитувчи, ҳиссиётларига эрк берувчи образ ҳамда лирик қаҳрамон кечинмаларига кечинмадош, шоир яратган манзараларнинг эса жонли иштирокчисидир.
“Ёз эртаги” шеъри асрий ғусса – пахта яккаҳокимлиги ҳақида. Шеър 1976 йилда ёзилган. Ижтимоий фожиа табиат лирикаси воситасида шундай самимий тасвирланганки, поэтик кашфиёт инсон бошига тушган кулфатдан кўра ўзбекона яшаш тарзининг аслида шундай бўлишига, яъни табиийлигига ўхшаб кетади. Китобхонда нохуш кайфият туғдирмайди. Синчиклаб ўқилиб англанганда эса, 70-йиллар ўзбеклар фожиаси тасвирланганлигига гувоҳ бўласи.
Далаларнинг қоқ ўртасида
Еру осмон аро бир эртак –
Юлдузларнинг майин сасидан
Тебранади оппоқ беланчак.
Бийдай далада беланчак осилган. Бунга бировнинг ишониши қийин. Ишониблар ҳам бўлмайди. Шунинг учун уни шоир эртак деб атайди. Тўғри йўл тутади. Уни тебратадиган инсон зоти йўқ. Юлдузларнинг жимирлаши гўдакни эркалайди. Гўдак унга талпинади. Чақалоқ ҳаракатидан тебраниш ҳосил бўлади.
Ухлаб қолар ҳориган ота,
Ухлаб қолар теримчи – сулув,
Ухлаб қолар чорбоғ ортида
Ариқчада жилдираган сув.
Хуршид Даврон шеъриятида собиқ шўролар жамиятига бўлганижтимоий қараш киноя-кесатиқлар орқали ифодаланади. Банддаги “ухлаб қолар” такрори ҳар мисрада ўзгача оҳангда, мазмунда манзаралаштирилган. Ота ҳақиқатда чарчаганидан ухлаяпти. Теримчининг сулуви бўлмайди. Бу кинояли таъкид мустабит юртга нисбатан айбнома. Унинг шахси, гўзаллиги эмас, меҳнати сулув. Жамият сулув қизлардан кўра меҳнати сулувларга муҳтож. Атроф-жавониб сукутда, ҳатто абадий уйғоқлик тимсоли бўлган сув ҳам ухлайди (тўхтаб қолади). Шоир назарида, бу ерда ҳаёт тўхтаган. Жамият мудрамоқда. Лекин гўдак уйғоқ. Демак, эртанги ҳаётдан қандайдир умид бор. Ёрқин келажакка бўлган ишонч бор. “Фақат қора кўзларин очиб, ҳайратларга тўлдириб қучоқ, онасига ўхшатиб ойни, тамшанади ойдай чақалоқ”. Ой тимсоли Хуршид Даврон шеъриятида, ёруғ кунларга ишонч, ғамгин кунларида дардкаш, хаёлларига эрк берувчи сирдош, йўлдош. Гўдак онаизорининг вужуд-вужудига сингиб кетган меҳр-шафқат, орзу- армонларига айланган мунгли қўшиқларини эшитмаган. Улар қон билан ҳам чақалоқ танасига сингиб кетмайди. Теримчи – сулувда кўкрак йўқ. Доридан, оғир меҳнат “шарофатидан” қуриб қолган. Бола бечора нима қилсин. Беғараз ой унинг онасига ўхшаб кўринади. Ой-онасининг бағрига, тафтига интилган гўдак ўзи сезмаган ҳолда тамшанади. Шоир чизган манзара ўзининг шафқатсизлиги, нозик илғанганлиги билан китобхон туйғуларини чексиз фазоларга кўтаради.
Ва меҳрдан ийиб, кўксини
Чақалоққа тутар ой хушҳол.
Сўнг аллалар айтиб, ўксиниб,
Беланчакни тебратар шамол.
“Табиат ҳамиша ҳаракатда, ривожланишда. Шеъриятда ҳам у ҳаракатда бўлмоғи даркор. Ўшандагина ундаги бир манзара ёки ранг кўз қароғимизда шунчаки қотиб қолмайди. Табиатни қуруқ сўзларда таърифлаш, сифатларини баён этиш иллатлари барҳам топади. Гуллар очилди, қалдирғочлар учиб келди, жилғалар оқди қабилида гапирган билан ўқувчини завқлантириб бўладими? Мутлақо! Буларни унинг ўзи ҳам кўриб, билади. Шоир шеърхон кўриб туриб гўзаллик моҳиятини илғай олмаган ҳодисаларни тасвирлашга эришиши керак”, — деб ёзади Иброҳим Ҳаққулов. Хуршид Давроннинг навбатдаги “Куз эртаги” шеърида адабиётшунос кўзда тутган манзаралар шоҳиди бўлиш мумкин. Фасллар билан боғлиқ галдаги шеър намунасида табиат ҳодисалари аралаш ҳолат тасвирланади. Улар бирда ўхшатиш вазифасини бажарса, бирда ташхис санъатига эътибор қаратилади.
Теримчи қизлар —
шохлардаги қушлардай енгил,
Қоматлари – хаёл,
қуёш иси анқиб турар чеҳраларидан.
Улар
тўлиб кетган армонлар каби
эгатларга сочилган,
орзулари мезонлар каби
оппоқ-оппоқ учиб юргувчи
ойдин шамолларга осилган…
Қизларнинг шохлардаги қушлардай енгиллиги уларнинг ёш, нов-ниҳоллиги, қувноқлиги 15-16 ёшлар орасидаги болалар эканлигига ўхшатилса, чеҳрасидаги қуёшнинг иси юзларини офтоб куйдирганидан, даладан бери келмаслигидан далолат беради. Уларнинг ҳам ўз армонлари бор. Улар эгатларга сочилган оппоқ орзулар. Пахтазор орзу-армонлари ушалмайдиган, орзу-армонлари билан билан бир умр яшайдиган қизлар билан тўлиб тошиб кетган. Шунинг учун ҳам улар мезонга ўхшатилади. Куз келиши билан чуваланган, узуқ-юлуқ ипга ўхшаш мезонлар пайдо бўлади. Кўчаларга, дарахтларга, ғўзапояларга, симёғоч симларига илашиб маълум бир муддат кўриниш ҳосил қилади. Оқибатда қуёш нурлари, чанг-тўзонлар, шамол ва ёмғир каби табиат ҳодисаларига бардош бера олмай йўқолиб кетади. Қизларнинг орзулари ана шундай муваққат. Шийпонлар оқ бўлиб оппоқ эмас. Қишлоқда бирорта уй оқланмагани учун лой сувоқлар орасида оппок кўриниш беради. Ундан ташқари бу ерда яшайдиганлар ҳам бахтли бўлишга ҳақли деган бир рамзий ифода ҳам яширинган. Уларнинг севилишга, севишга арзирли, қуёш исининг нуқси ўрган юзларидан фақат шамоллар ўпиши мумкин. Улар тушларида ойдин кечаларни, ёруғ офтобларни кўриб ётади. Ойдин кечалар, ёруғ офтоблар бахт тимсоли. Пахта далаларида туғилган қизлар фақат тушида бахтли бўлиши мумкин демоқчи бўлади шоир.
Хуршид Давроннинг табиат манзараларини рассомлардек тасвирлашида Ой, Қуёш, Юлдуз каби осмон жисмлари орқали образлар яратишда устози Ойбекнинг таъсири борлигини сезиш қийин эмас. Бу ҳолатни ўз вақтида пайқаб, Нуриддин Шукуров: “Шеъриятимиз бўстонида Хуршид Даврон гулзори ўзига хос. Бу гулзорнинг бошланишида биз Ойбек, Ҳамид Олимжон боғининг ифор ҳидли гулларига дуч келамиз” деганида тамоман ҳақли эди. Хуршид Даврон бир мақоласида устози Ойбек шахсиятини давр бўҳронлари, талотўплари ўзгартиришга ҳаракат қилганини аниқ илғаб, қайд этади. Зуғумли тузум қай бир маънода бунга эришган бўлса ҳам, аммо Ойбек ижодининг моҳиятини, ички “мен”ини қатағон эта олмаган. Ойбекдаги пок руҳоний ўзига хослик қатағонга бўй бермади. Ойбекнинг ойга, қуёшга, юлдузга муносабати ана шундай шаффоф туйғуларнинг руҳий устунлиги ҳисобланади.
Менинг назаримда, ҳар жабҳада Ойбекка ўхшашликка интилиш, камтарлик, камсуқумлик, элу юрт учун умрини бағишлаш Хуршид Даврон ижоди табиатини ҳам белгилаб берди. Унинг “Димоғимда шодмон гулларнинг атри, тилимда Ойбекнинг мукаррам сатри” маснавий йўлида ёзилган шеърида, “Ойбек ва Ой”, “Ойбек” номли икки фаслга ажратилган шеърларида буни яққол кўриш мумкин. Масалан, унинг “Ойбек” номли шеъри табиат ва одам орасидаги уйғунлик ҳосиласидир. У табиатнинг ҳар бир унсурини жонлантириб, истиорик ўхшатишлар орқали кечинмага бой манзара ва кайфият ярата олади. Шоирнинг табиат лирикасига ошиқлиги “уни теран, инсоний туйғуларга ҳамоҳанг англаш поэтик манзараларни равшан тиклашга, кўнгил ҳолатларини аниқ ифодалашга замин бўлади” , деб урғулайди Аҳмад Аъзам.
Тун.
Шамоллар кезар бетиним,
Гоҳ ишкомда, гоҳ деразада.
Чўмилади бир тўп юлдуз жим
Жилдираган бир ариқчада . (Ойбек)
Ойбекнинг шеърини бедазор аро
Сой саси аралаш тингламоқ зарур,
Билмай қолсин юрак сув узрами, ё
Ойбекнинг шеърида ўйнайди бу нур? (Хуршид Даврон)
Ўтиради шоир айвонда,
Хаёллари тушларда сарсон.
Қайғуради ўтган ҳар онга,
Оқар дарё – оқади замон. (Ойбек)
Ойбек – бу оғриқни қари тол каби
Юракнинг тубида асраган сўзлар.
Барча ҳасратларни жим туриб лаби,
Энг яқин дўстига сўзлаган кўзлар. (Хуршид Даврон)
Ҳар иккала бандли шеърга шакл жиҳатдан ёндошилганда бир-биридан кескин фарқ қилиб турса-да, моҳиятан бир манзара, ҳолат ифодасидир. Дарё қирғоқларидаги шамолларнинг сарсари кезиши сой сасини ҳосил қилади. Юлдузнинг сувга тушган акси Ойбекнинг шеърини ёритган нурга менгзалади. Иккинчи жуфтликда эса, шоирнинг айвонда ўтириши нуронийликка – қари толга ўхшатилади. Юракнинг тубида асралган сўз – тушларда мавжуд бўлиб борлиққа кўча олмаган, эли дардини айтолмай тилсиз, ожиз шоир аҳволига ишора. У ўтган ҳар сония учун қайғуради. Ўтаётган вақт олтинга қиммат. Оқар дарё яна оққани каби, шоир ички дардларини намойиш қилишда лаб иштирок этмаса-да, кўзлар уни ифодалаб бера олади.
Ойбекка хос услуб, шеърий машқлар борасидаги изланишларда ҳам кўзга ташланади. Унинг мусаллас жанридаги, тўғрироғи, терцина кўринишидаги шеърларида қофиялар тизими, мазмун ва шаклнинг мутоносиблиги, руҳий кайфиятнинг ўзаро уйғунлик касб этиши каби хусусиятлар ниҳоятда ўхшаш. Уларда қатъий қофияланиш тартиби йўқ. Воҳоланки, Ғарб адабиётида – французларда, италянларда қофиялар тартиби у ёки бу маънода мавжуд. Назаримизда, Ойбек шеъриятидаги бу ҳолат Ғарб ва Шарқ шеъриятининг синтезлашган формаси бўлиши мумкин. Мазкур хусусият Ойбек шеъриятининг ўзгача оҳанг ва ритмда жаранглашига хизмат қилган. Хуршид Даврон эса Ойбек шеъриятидаги мазкур ҳолатга мос равишда назира (ўхшатма) боғлай олган.
Ғуруб ёнғини қоплар,
Само юзи анордек,
Булутлар атлас каби.. (Ойбек)
Ғурубнинг гулдастаси
Уйноқлайди денгизда
Бамисоли атласдек. (Хуршид Даврон)
Сувлар қуёш сочига
Ўралашиб тинимсиз,
Ўпар қирғоқни аста.. (Ойбек)
Чўмилгоҳ тошларида
Қолган қуёш нафаси
Тавонимни илитар. (Хуршид Даврон)
Хуршид Давроннинг “Шоир, қуш ва қиш” номли шеърида қалб уйғоқлигига чорлов ўзининг инжа тасвирини топган. Туйғуларнинг мудраб қолишига, ҳиссиётларнинг занг босиб ётишига тириклик, табиат оҳанглари – қўшиқлари йўл қўймайди. Шоир “Ойбек” номли шеърида “шоирни ҳаётга ям-яшил ўтлар қайтарди”, — деб ёзади. Лирик қаҳрамонни эса яшашга, ҳаётдан завқ туйиб яшашга қушлар овози қайтаради:
Кимсасиз боғ,
Қорга чўмган боғ,
Деразадан қарасам – оппоқ…
“Чирқ-чирқ” этар
Қайдадир бир қуш –
Дилим бежо қилар бу товуш.
Шоир қалби бу товуш оҳанггидан ҳузурланиб табиат қўйнига қайта-қайта чиқаверади. Бирда уни совуқ қиш шаштини қайтарса, бирда номаълум қуш кўринмасдан уни безовта қилади. Боғ ҳам бўм-бўш, само ҳам бўм-бўш, аммо қалбни ҳиссиётлар қамраб олган. Бу шундай ҳиссиётларки, оппоқ қорлар каби покиза туйғулар билан тўйинган кўнгил завқининг осойиш билмаган манзараси.
“Чирқ-чирқ” этиб
Янграр маъюс сас
Ва кўксимда уйғонар титроқ.
Мен совуқдан
“Қалт-қалт” титрайман
Ёполмайман эшикни бироқ…
Кўнгилни ўртовчи келажак чақируви охири уни юрагига титроқ солади. Дала совуқ у совуқдан титрайди, оёқ-қўли қақшайди. Лекин энди ўша чақириққа очилган эшикни ёполмайди ҳам. Инсон қалбидаги эврилиш – тозарув осонликча қўлга киритилмайди. Қачонки у машаққатларидан ҳузурлана билса, дарду ҳасратларидан қувона олсагина, кўнгил осойишталиги уни қарши олади.
Хуршид Даврон “Ойбек ва ой” шеърида устози тилидан замин ва само ўртасида руҳий алоқадорлик ва моҳият уйғунлигини қаламга олади. Ойбекнинг ижтимоий ҳаётдаги содиқ дўсти Ой. Инсон зоти ундан хабар олмаса-да, ой унга кўриниш бериб туради. Барча ўз ташвиши билан оввора бўлиб турганда ҳам у шоирнинг кўзларига нур – ўтмишини, келажагини кўриш, кўра олиш истагини бериб туради. Ойбек ва ойнинг яқинлигининг боиси шундаки, шоир ёруғ дунёни тарк этса ҳамки, осмон жойида муқим тураверади, Ой беминнат нурларини сочаверади. Лирик қаҳрамон суйган, ардоқлаган, хизмат қилиши керак бўлган элига ой умрбот паноҳ бўлади.
О, кўзимни босмоқда туман,
Туман,
Туман,
Қайда ул чирой?!
Ҳамма кетсин, мен ҳам кетаман…
Фақат кўкда мангу қолар ой.
Шеърнинг мазкур хотимаси Ойбекнинг “Қуёш нуринг сочавер мўл-кўл, Баҳор кетма бизнинг бошлардан” шеърининг байти билан ниҳоятда ҳамоҳанг, руҳан яқин.
Хуллас шоир шеъриятида табиат лирикаси баҳор каби гўзал, жозибали. У ўзининг беқиёс услубий ранг-баранглиги билан зиё аҳли қалбини забт этаверади. Хуршид Даврон поэтик мероси қуёш каби барча ўзбекистонликларга тенг нур сочишига ишонамиз.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
1. Ш.Мирзиёев. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Т.:Ўзбекистон, 2017. 144-бет
2. Дилмурод Қуронов. Мамажонов М., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. Т. Академнашр. 2013. 222-б.
3. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т. Ўқитувчи. 2005. 116-б
4. Хуршид Даврон. Баҳордан бир кун олдин. Т. Шарқ. 1997. 7-б. (Шеърлар барчаси шу китобдан олинди).
5. Иброҳим Ҳаққул. Эътиқод ва ижод. Т. Фан. 2007. 194-б.
6. Нуриддин Шукуров. Сўз сеҳри, шеър меҳри. Самарқанд. Зарафшон. 1992. 118-б.
7. ХХ аср ўзбек шеърияти антологияси. Т. ЎзМЭ. 2007. 33-35 -бетлар
Xurshid Davron ijodida zamonaviy sheriyatning eng muhim xususiyatlari oʼz ifodasini topgan. Xurshid Davron individual uslubining asosiy qirralari sifatida tarixiyligi va ramziyligi boʼrtib turadigan xususiyatdir.
XURSHID DАVRON LIRIKАSIDА
PEYZАJ TАSVIRI
Dilnoza Nusratilloeva
Dilnoza Nusratilloeva Navoiy viloyatining Nurota tumanida tugʼilgan. Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat universitetida tahsil olgan. 2015 yildan Navoiy davlat pedagogika institutida faoliyat yuritadi.
Oʼtgan asrning 70-yillarida oʼzbek sheʼriyatiga yangi avlod kirib keldi. Аdabiy-estetik qarashlardagi yangilik va yakdillik ularni bir davrning adabiy avlodi sifatida birlashtirdi. Shavkat Rahmon, Usmon Аzim, Muhammad Rahmon, Xurshid Davron ana shu avlodning yetuk vakillari edilar. Vatan ozodligi, el-yurt manfaatlari, istiqlol va ozodlik gʼoyasi, tarixga ochiq koʼz bilan qarash, millat tarixiga, diniy qadriyatlarimizga eʼtibor va ehtirom ular ijodida mushtarak adabiy uslubni belgilagan mushtaraklikni yuzaga keltirdi.
Oʼzbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri Xurshid Davron 70-yillar avlodiga mansub boʼlib, betakror isteʼdodi, oʼziga xos ovozi bilan oʼz safdoshlaridan alohida ajralib turadi. U rang-barang janrlarda ijod qildi: toʼrtlik, sarbast sheʼr, doston, dramatik doston, qissa, pʼesa va badialardan iborat sheʼriy, nasriy, publisistik toʼplamlari chop etildi. Shoir sheʼriyatida vatan madhi va istiqlol sogʼinchi asosiy oʼrin egallaydi. Uning sheʼrlarida oq-qorani tanigan, ziyoli qatlamning noroziligiga sabab boʼlgan turgʼunlik yillaridagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, diniy-madaniy ahvolning nomutonosibligiga yorqin aks etdi. Ijodining dastlabki pallasidayoq, Xurshid Davron goh pinhona, goh oshkora ramzlar, metaforalar, peyzaj lirikasi bilan oʼz qismatiga mos ravishda Choʼlpon va Oybeklar yoʼlini tanlagani koʼrindi. Eʼtibor berilsa, oʼsha paytdayoq shoir ijodida zamonaviy sheʼriyatning eng muhim xususiyatlari oʼz ifodasini topganligi namoyon boʼladi. Xalqini ozod, erkin koʼrish istagida butun vujudi oʼt boʼlib yongan shoir, bor mahoratini, isteʼdodini shu yoʼnalishga, xususan, ijtimoiy lirikaga sarfladi. Shoir individual uslubining asosiy qirralari sifatida tarixiylik va ramziylik boʼrtib turadigan xususiyatlarga aylandi. Uning turgʼunlik va oshkoralik yillaridagi ijodida ramziy obraz, majoziylik muhim oʼrin tutsa, istiqlol arafasi va undan keyingi yillarda tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga aylantirish xususiyati kuchaydi.
Аdabiyot olamida biror bir chinakam soʼz sohibi yoʼqki, oʼz milliy maʼnaviyati sarchashmalaridan bahra olmagan boʼlsa, albatta adabiyotni adabiy aloqa va taʼsirlarsiz tasavvur etib boʼlmaydi. Xurshid Davron ijodi misolida ham bunga guvoh boʼlish mumkin. Uning tojik, rus, turk, fransuz, yapon adabiyotidan qilgan tarjimalari ijodkor adabiy mahoratining oshishiga, sheʼriy tushunchalari boyishiga sabab boʼldi. Natijada shoir jahon adabiyotining umidbaxsh anbiyolari bilan hozirgi oʼzbek sheʼriyatining mavzu mundarijasi, poetik olami, obrazlar tizimi, hamda rang-barangligi xususiyatlarini boyitdi. Shoirning rangin dostonlari tarixiy va maʼrifiy mavzudagi badiiyligi istiqlol davri adabiy tafakkuri rivojiga sezilarli taʼsir koʼrsatdi. Uning ijodida tabiat tasviri alohida oʼrin tutadi. Shuning uchun ham uning “tabiat – odam, odam – tabiat timsoliga koʼchgan” sheʼrlarida “olam tor, hayot nafasi zaif” emas. Koʼrinadiki, har qanday muammoni, oʼzi mansub odamlar orzu-armonlarini tabiat tasvirlari bilan omuxta koʼrish, his qilish Xurshid Davron sheʼriyatining leytemotivini belgilab berdi.
Dilmurod Quronov va boshqa adabiyotshunoslar “Аdabiyotshunoslik lugʼati”da peyzaj lirikasining mazmun mohiyati, maqsad vazifalari haqida: “Peyzaj lirikasida tasvirlangan tabiat manzarasida lirik subʼekt qalbi suratlanadi. Lirik subʼekt qalbidan oʼtkazib berilgan manzara oniy kayfiyatning obraziga aylanadi. Shu maʼnoda peyzaj lirikasida tabiatni tasvirlash maqsad emas, balki bir vositadir… Koʼp hollarda sheʼrda tasvirlangan manzara ramziy obrazga aylanadi. Va mavjudlikning mangu muammolari ijtimoiy hayot, inson feʼl-atvori, hayotning mazmuni va shakllar mohiyatini obrazli tarzda ochib berishga qaratiladi ”, -deb taʼkidlasalar, Izzat Sulton: “Badiiy asardagi tabiat tasviri reyzaj (manzara) deb ataladi. Tabiat tasviri syujetning tarkibiy qismlaridan biri boʼlib, asarning gʼoyaviy-estetik quvvatini oshiradi”, — deb yozadi. Mazkur fikrlar nasriy asarlarga nisbatan aytilgan boʼlsa-da, Xurshid Davronning ijtimoiylikka asoslangan tabiat lirikasiga ham begona emas.
Xurshid Davron lirikasida tabiat tasviri joy, makon oʼrnida kelishi bilan bir qatorda, shoir tuygʼularini boyituvchi, hissiyotlariga erk beruvchi obraz hamda lirik qahramon kechinmalariga kechinmadosh, shoir yaratgan manzaralarning esa jonli ishtirokchisidir.
“Yoz ertagi” sheʼri asriy gʼussa – paxta yakkahokimligi haqida. Sheʼr 1976 yilda yozilgan. Ijtimoiy fojia tabiat lirikasi vositasida shunday samimiy tasvirlanganki, poetik kashfiyot inson boshiga tushgan kulfatdan koʼra oʼzbekona yashash tarzining aslida shunday boʼlishiga, yaʼni tabiiyligiga oʼxshab ketadi. Kitobxonda noxush kayfiyat tugʼdirmaydi. Sinchiklab oʼqilib anglanganda esa, 70-yillar oʼzbeklar fojiasi tasvirlanganligiga guvoh boʼlasi.
Dalalarning qoq oʼrtasida
Yeru osmon aro bir ertak –
Yulduzlarning mayin sasidan
Tebranadi oppoq belanchak.
Biyday dalada belanchak osilgan. Bunga birovning ishonishi qiyin. Ishoniblar ham boʼlmaydi. Shuning uchun uni shoir ertak deb ataydi. Toʼgʼri yoʼl tutadi. Uni tebratadigan inson zoti yoʼq. Yulduzlarning jimirlashi goʼdakni erkalaydi. Goʼdak unga talpinadi. Chaqaloq harakatidan tebranish hosil boʼladi.
Uxlab qolar horigan ota,
Uxlab qolar terimchi – suluv,
Uxlab qolar chorbogʼ ortida
Аriqchada jildiragan suv.
Xurshid Davron sheʼriyatida sobiq shoʼrolar jamiyatiga boʼlganijtimoiy qarash kinoya-kesatiqlar orqali ifodalanadi. Banddagi “uxlab qolar” takrori har misrada oʼzgacha ohangda, mazmunda manzaralashtirilgan. Ota haqiqatda charchaganidan uxlayapti. Terimchining suluvi boʼlmaydi. Bu kinoyali taʼkid mustabit yurtga nisbatan aybnoma. Uning shaxsi, goʼzalligi emas, mehnati suluv. Jamiyat suluv qizlardan koʼra mehnati suluvlarga muhtoj. Аtrof-javonib sukutda, hatto abadiy uygʼoqlik timsoli boʼlgan suv ham uxlaydi (toʼxtab qoladi). Shoir nazarida, bu yerda hayot toʼxtagan. Jamiyat mudramoqda. Lekin goʼdak uygʼoq. Demak, ertangi hayotdan qandaydir umid bor. Yorqin kelajakka boʼlgan ishonch bor. “Faqat qora koʼzlarin ochib, hayratlarga toʼldirib quchoq, onasiga oʼxshatib oyni, tamshanadi oyday chaqaloq”. Oy timsoli Xurshid Davron sheʼriyatida, yorugʼ kunlarga ishonch, gʼamgin kunlarida dardkash, xayollariga erk beruvchi sirdosh, yoʼldosh. Goʼdak onaizorining vujud-vujudiga singib ketgan mehr-shafqat, orzu- armonlariga aylangan mungli qoʼshiqlarini eshitmagan. Ular qon bilan ham chaqaloq tanasiga singib ketmaydi. Terimchi – suluvda koʼkrak yoʼq. Doridan, ogʼir mehnat “sharofatidan” qurib qolgan. Bola bechora nima qilsin. Begʼaraz oy uning onasiga oʼxshab koʼrinadi. Oy-onasining bagʼriga, taftiga intilgan goʼdak oʼzi sezmagan holda tamshanadi. Shoir chizgan manzara oʼzining shafqatsizligi, nozik ilgʼanganligi bilan kitobxon tuygʼularini cheksiz fazolarga koʼtaradi.
Va mehrdan iyib, koʼksini
Chaqaloqqa tutar oy xushhol.
Soʼng allalar aytib, oʼksinib,
Belanchakni tebratar shamol.
“Tabiat hamisha harakatda, rivojlanishda. Sheʼriyatda ham u harakatda boʼlmogʼi darkor. Oʼshandagina undagi bir manzara yoki rang koʼz qarogʼimizda shunchaki qotib qolmaydi. Tabiatni quruq soʼzlarda taʼriflash, sifatlarini bayon etish illatlari barham topadi. Gullar ochildi, qaldirgʼochlar uchib keldi, jilgʼalar oqdi qabilida gapirgan bilan oʼquvchini zavqlantirib boʼladimi? Mutlaqo! Bularni uning oʼzi ham koʼrib, biladi. Shoir sheʼrxon koʼrib turib goʼzallik mohiyatini ilgʼay olmagan hodisalarni tasvirlashga erishishi kerak”, — deb yozadi Ibrohim Haqqulov. Xurshid Davronning navbatdagi “Kuz ertagi” sheʼrida adabiyotshunos koʼzda tutgan manzaralar shohidi boʼlish mumkin. Fasllar bilan bogʼliq galdagi sheʼr namunasida tabiat hodisalari aralash holat tasvirlanadi. Ular birda oʼxshatish vazifasini bajarsa, birda tashxis sanʼatiga eʼtibor qaratiladi.
Terimchi qizlar —
shoxlardagi qushlarday yengil,
Qomatlari – xayol,
quyosh isi anqib turar chehralaridan.
Ular
toʼlib ketgan armonlar kabi
egatlarga sochilgan,
orzulari mezonlar kabi
oppoq-oppoq uchib yurguvchi
oydin shamollarga osilgan…
Qizlarning shoxlardagi qushlarday yengilligi ularning yosh, nov-niholligi, quvnoqligi 15-16 yoshlar orasidagi bolalar ekanligiga oʼxshatilsa, chehrasidagi quyoshning isi yuzlarini oftob kuydirganidan, daladan beri kelmasligidan dalolat beradi. Ularning ham oʼz armonlari bor. Ular egatlarga sochilgan oppoq orzular. Paxtazor orzu-armonlari ushalmaydigan, orzu-armonlari bilan bilan bir umr yashaydigan qizlar bilan toʼlib toshib ketgan. Shuning uchun ham ular mezonga oʼxshatiladi. Kuz kelishi bilan chuvalangan, uzuq-yuluq ipga oʼxshash mezonlar paydo boʼladi. Koʼchalarga, daraxtlarga, gʼoʼzapoyalarga, simyogʼoch simlariga ilashib maʼlum bir muddat koʼrinish hosil qiladi. Oqibatda quyosh nurlari, chang-toʼzonlar, shamol va yomgʼir kabi tabiat hodisalariga bardosh bera olmay yoʼqolib ketadi. Qizlarning orzulari ana shunday muvaqqat. Shiyponlar oq boʼlib oppoq emas. Qishloqda birorta uy oqlanmagani uchun loy suvoqlar orasida oppok koʼrinish beradi. Undan tashqari bu yerda yashaydiganlar ham baxtli boʼlishga haqli degan bir ramziy ifoda ham yashiringan. Ularning sevilishga, sevishga arzirli, quyosh isining nuqsi oʼrgan yuzlaridan faqat shamollar oʼpishi mumkin. Ular tushlarida oydin kechalarni, yorugʼ oftoblarni koʼrib yotadi. Oydin kechalar, yorugʼ oftoblar baxt timsoli. Paxta dalalarida tugʼilgan qizlar faqat tushida baxtli boʼlishi mumkin demoqchi boʼladi shoir.
Xurshid Davronning tabiat manzaralarini rassomlardek tasvirlashida Oy, Quyosh, Yulduz kabi osmon jismlari orqali obrazlar yaratishda ustozi Oybekning taʼsiri borligini sezish qiyin emas. Bu holatni oʼz vaqtida payqab, Nuriddin Shukurov: “Sheʼriyatimiz boʼstonida Xurshid Davron gulzori oʼziga xos. Bu gulzorning boshlanishida biz Oybek, Hamid Olimjon bogʼining ifor hidli gullariga duch kelamiz” deganida tamoman haqli edi. Xurshid Davron bir maqolasida ustozi Oybek shaxsiyatini davr boʼhronlari, talotoʼplari oʼzgartirishga harakat qilganini aniq ilgʼab, qayd etadi. Zugʼumli tuzum qay bir maʼnoda bunga erishgan boʼlsa ham, ammo Oybek ijodining mohiyatini, ichki “men”ini qatagʼon eta olmagan. Oybekdagi pok ruhoniy oʼziga xoslik qatagʼonga boʼy bermadi. Oybekning oyga, quyoshga, yulduzga munosabati ana shunday shaffof tuygʼularning ruhiy ustunligi hisoblanadi.
Mening nazarimda, har jabhada Oybekka oʼxshashlikka intilish, kamtarlik, kamsuqumlik, elu yurt uchun umrini bagʼishlash Xurshid Davron ijodi tabiatini ham belgilab berdi. Uning “Dimogʼimda shodmon gullarning atri, tilimda Oybekning mukarram satri” masnaviy yoʼlida yozilgan sheʼrida, “Oybek va Oy”, “Oybek” nomli ikki faslga ajratilgan sheʼrlarida buni yaqqol koʼrish mumkin. Masalan, uning “Oybek” nomli sheʼri tabiat va odam orasidagi uygʼunlik hosilasidir. U tabiatning har bir unsurini jonlantirib, istiorik oʼxshatishlar orqali kechinmaga boy manzara va kayfiyat yarata oladi. Shoirning tabiat lirikasiga oshiqligi “uni teran, insoniy tuygʼularga hamohang anglash poetik manzaralarni ravshan tiklashga, koʼngil holatlarini aniq ifodalashga zamin boʼladi” , deb urgʼulaydi Аhmad Аʼzam.
Tun.
Shamollar kezar betinim,
Goh ishkomda, goh derazada.
Choʼmiladi bir toʼp yulduz jim
Jildiragan bir ariqchada . (Oybek)
Oybekning sheʼrini bedazor aro
Soy sasi aralash tinglamoq zarur,
Bilmay qolsin yurak suv uzrami, yo
Oybekning sheʼrida oʼynaydi bu nur? (Xurshi Davron)
Oʼtiradi shoir ayvonda,
Xayollari tushlarda sarson.
Qaygʼuradi oʼtgan har onga,
Oqar daryo – oqadi zamon. (Oybek)
Oybek – bu ogʼriqni qari tol kabi
Yurakning tubida asragan soʼzlar.
Barcha hasratlarni jim turib labi,
Eng yaqin doʼstiga soʼzlagan koʼzlar. (Xurshi Davron)
Har ikkala bandli sheʼrga shakl jihatdan yondoshilganda bir-biridan keskin farq qilib tursa-da, mohiyatan bir manzara, holat ifodasidir. Daryo qirgʼoqlaridagi shamollarning sarsari kezishi soy sasini hosil qiladi. Yulduzning suvga tushgan aksi Oybekning sheʼrini yoritgan nurga mengzaladi. Ikkinchi juftlikda esa, shoirning ayvonda oʼtirishi nuroniylikka – qari tolga oʼxshatiladi. Yurakning tubida asralgan soʼz – tushlarda mavjud boʼlib borliqqa koʼcha olmagan, eli dardini aytolmay tilsiz, ojiz shoir ahvoliga ishora. U oʼtgan har soniya uchun qaygʼuradi. Oʼtayotgan vaqt oltinga qimmat. Oqar daryo yana oqqani kabi, shoir ichki dardlarini namoyish qilishda lab ishtirok etmasa-da, koʼzlar uni ifodalab bera oladi.
Oybekka xos uslub, sheʼriy mashqlar borasidagi izlanishlarda ham koʼzga tashlanadi. Uning musallas janridagi, toʼgʼrirogʼi, tertsina koʼrinishidagi sheʼrlarida qofiyalar tizimi, mazmun va shaklning mutonosibligi, ruhiy kayfiyatning oʼzaro uygʼunlik kasb etishi kabi xususiyatlar nihoyatda oʼxshash. Ularda qatʼiy qofiyalanish tartibi yoʼq. Voholanki, Gʼarb adabiyotida – frantsuzlarda, italyanlarda qofiyalar tartibi u yoki bu maʼnoda mavjud. Nazarimizda, Oybek sheʼriyatidagi bu holat Gʼarb va Sharq sheʼriyatining sintezlashgan formasi boʼlishi mumkin. Mazkur xususiyat Oybek sheʼriyatining oʼzgacha ohang va ritmda jaranglashiga xizmat qilgan. Xurshid Davron esa Oybek sheʼriyatidagi mazkur holatga mos ravishda nazira (oʼxshatma) bogʼlay olgan.
Gʼurub yongʼini qoplar,
Samo yuzi anordek,
Bulutlar atlas kabi.. (Oybek)
Gʼurubning guldastasi
Uynoqlaydi dengizda
Bamisoli atlasdek. (Xurshi Davron)
Suvlar quyosh sochiga
Oʼralashib tinimsiz,
Oʼpar qirgʼoqni asta.. (Oybek)
Choʼmilgoh toshlarida
Qolgan quyosh nafasi
Tavonimni ilitar. (Xurshi Davron)
Xurshid Davronning “Shoir, qush va qish” nomli sheʼrida qalb uygʼoqligiga chorlov oʼzining inja tasvirini topgan. Tuygʼularning mudrab qolishiga, hissiyotlarning zang bosib yotishiga tiriklik, tabiat ohanglari – qoʼshiqlari yoʼl qoʼymaydi. Shoir “Oybek” nomli sheʼrida “shoirni hayotga yam-yashil oʼtlar qaytardi”, — deb yozadi. Lirik qahramonni esa yashashga, hayotdan zavq tuyib yashashga qushlar ovozi qaytaradi:
Kimsasiz bogʼ,
Qorga choʼmgan bogʼ,
Derazadan qarasam – oppoq…
“Chirq-chirq” etar
Qaydadir bir qush –
Dilim bejo qilar bu tovush.
Shoir qalbi bu tovush ohanggidan huzurlanib tabiat qoʼyniga qayta-qayta chiqaveradi. Birda uni sovuq qish shashtini qaytarsa, birda nomaʼlum qush koʼrinmasdan uni bezovta qiladi. Bogʼ ham boʼm-boʼsh, samo ham boʼm-boʼsh, ammo qalbni hissiyotlar qamrab olgan. Bu shunday hissiyotlarki, oppoq qorlar kabi pokiza tuygʼular bilan toʼyingan koʼngil zavqining osoyish bilmagan manzarasi.
“Chirq-chirq” etib
Yangrar maʼyus sas
Va koʼksimda uygʼonar titroq.
Men sovuqdan
“Qalt-qalt” titrayman
Yopolmayman eshikni biroq…
Koʼngilni oʼrtovchi kelajak chaqiruvi oxiri uni yuragiga titroq soladi. Dala sovuq u sovuqdan titraydi, oyoq-qoʼli qaqshaydi. Lekin endi oʼsha chaqiriqqa ochilgan eshikni yopolmaydi ham. Inson qalbidagi evrilish – tozaruv osonlikcha qoʼlga kiritilmaydi. Qachonki u mashaqqatlaridan huzurlana bilsa, dardu hasratlaridan quvona olsagina, koʼngil osoyishtaligi uni qarshi oladi.
Xurshid Davron “Oybek va oy” sheʼrida ustozi tilidan zamin va samo oʼrtasida ruhiy aloqadorlik va mohiyat uygʼunligini qalamga oladi. Oybekning ijtimoiy hayotdagi sodiq doʼsti Oy. Inson zoti undan xabar olmasa-da, oy unga koʼrinish berib turadi. Barcha oʼz tashvishi bilan ovvora boʼlib turganda ham u shoirning koʼzlariga nur – oʼtmishini, kelajagini koʼrish, koʼra olish istagini berib turadi. Oybek va oyning yaqinligining boisi shundaki, shoir yorugʼ dunyoni tark etsa hamki, osmon joyida muqim turaveradi, Oy beminnat nurlarini sochaveradi. Lirik qahramon suygan, ardoqlagan, xizmat qilishi kerak boʼlgan eliga oy umrbot panoh boʼladi.
O, koʼzimni bosmoqda tuman,
Tuman,
Tuman,
Qayda ul chiroy?!
Hamma ketsin, men ham ketaman…
Faqat koʼkda mangu qolar oy.
Sheʼrning mazkur xotimasi Oybekning “Quyosh nuring sochaver moʼl-koʼl, Bahor ketma bizning boshlardan” sheʼrining bayti bilan nihoyatda hamohang, ruhan yaqin.
Xullas shoir sheʼriyatida tabiat lirikasi bahor kabi goʼzal, jozibali. U oʼzining beqiyos uslubiy rang-barangligi bilan ziyo ahli qalbini zabt etaveradi. Xurshid Davron poetik merosi quyosh kabi barcha oʼzbekistonliklarga teng nur sochishiga ishonamiz.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.Mirziyoev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.:Oʼzbekiston, 2017. 144-bet
2. Dilmurod Quronov. Mamajonov M., Sheralieva M. Аdabiyotshunoslik lugʼati. T. Аkademnashr. 2013. 222-b.
3. Izzat Sulton. Аdabiyot nazariyasi. T. Oʼqituvchi. 2005. 116-b
4. Xurshid Davron . Bahordan bir kun oldin. T. Sharq. 1997. 7-b. (Sheʼrlar barchasi shu kitobdan olindi).
5. Ibrohim Haqqul. Eʼtiqod va ijod. T. Fan. 2007. 194-b.
6. Nuriddin Shukurov. Soʼz sehri, sheʼr mehri. Samarqand. Zarafshon. 1992. 118-b.
7. XX asr oʼzbek sheʼriyati antologiyasi. T. OʼzME. 2007. 33-35 -betlar
