Худоёрхон узоқ муддат хуфия тайёргарликдан сўнг 1877 йил ноябрида Турдиали исмли ҳарбий билан тил топишиб, унинг ёрдамида аввал Афғонистон, сўнг Эрон ҳудуди орқали ҳаж ниятида Маккага боради. Ҳаж зиёратидан сўнг Ироқ, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларда бўлади…
Шариф Юсупов
ХУДОЁРХОН ВАФОТИ
Қўқон хонлигининг сўнгги ҳукмфармоси Сайид Муҳаммад Худоёрхон Шералихон ўғлининг насаби султон Бобур ва хотини Сайидофоқ бегимдан туғилган Олтин Бешикхондан бошланганлиги айтилади. Бу насаб Султон Бобурнинг ота-боболари орқали буюк Соҳибқирон Амир Темур Кўрагонга бориб уланади. Ўтмишдаги кўпгина ўзбек муаррихларнинг китобларида бу хусусда анчагина маълумотлар мавжуд. Масалан, Ниёзмуҳаммад ибн Авазмуҳаммаднинг «Тарихи Шоҳруқия», Мирзо Олим Мушрифнинг «Ансобу-с-салотин ва тавориху-л-хавоқин» («Султонларнинг насаблари ва хоқонларнинг тарихи»), Муҳаммад Солиҳ Тошкандийнинг «Тарихи жадидаи Тошканд» («Тошкентнинг янги тарихи»), Фозилбек Отабек ўғлининг «Мукаммали тарихи Фарғона», Муҳаммад Аминбек Худоёрхон ўғлининг «Фарғона музофоти хонлари хусусидаги воқеотлар», рус тарихчиси Владимир Наливкиннинг «Краткая история Кокандского ханства» («Қўқон хонлигининг қисқача тарихи») асарлари шу жумлага киради.
Юқорида номлари зикр этилган муаррихлардан анча илгари яшаб ўгган баъзи нуфузли муаллифлар ҳам бу фикрни таъкидлаганлар. Масалан, Амир Умархон ўз девони дебочасида: «Бу ошуфта тасвидот роқими ва бу паришон абёт нозими андоқ баёни ҳол ва шарҳи мофилбол қилурким, вужудим гулбуни Темур Кўрагон гулистонини шажарасини самарасидур, асолат бўстонида иззат баҳорининг обу ҳавоси тарбияти бирла бош чекиб, нашъу намо пайдо қилди ва хилқатим ниҳоликим, Бобур Султон чаманининг навбодасидир (Амирий. Девон. Т., «Фан», 1972, 19-бет)» дея бу ҳақиқатни тарих учун нақшлаб қолдирган бўлса, Хоннинг тоғаси Раҳмонқули оталиқнинг қизи ва завжаи муҳтарамаси Нодирабегим ҳам ўз ғазалларида бу фикрни такрорлаганини кўрамиз. Чунончи бир ғазалида у:
Саёдат хонадони шоҳ Бобур насли покиман,
Худоё, раҳмат айла жумла авлоди изомимни,—
байтини битиб, ўз устози фикрларини давом эттирганлиги маълум (Пўлатжон Қаюмов. Тазкираи Қайю-мий. Т., 1998, 150-бет).
Айни вақтда бу фикрларни рад этиб, «Олтин бешик» воқеасини ривоят деб ҳисобловчи тадқиқотчилар ҳам оз эмас. Биз эса «Олтин бешик»ни ривоят эмас, балки ҳақиқат, деб билувчилар тарафидамиз.
Шу вақтдан Умархон ва Нодирабегим гувоҳликларини ҳақиқатга яқин ҳисоблаб, Умархонни ҳам унинг амакиваччаси Худоёрхонни ҳам Амир Темур авлодларидан дея ҳисоблашга мойилмиз.
Худоёрхон уч марта — 1845, 1862, 1865 йилларда тахтга чиқиб, умумий ҳисобда чорак аср чамаси хонлик қилиб, 1875 йил июль ойида сохта Пўлатхон ва унга қўшилган укаси Султон Муродбек, ўғиллари Насриддинхон, Муҳаммад Аминбек, шунингдек, собиқ саркардалари Ийсо авлиё, Абдураҳмон офтобачининг бирлашган қўшинлари ҳужумига тоб беролмай, Хўжандга жўнашга мажбур бўлади, орадан бир неча кун ўтгач, Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман чақириғи билан Тошкентга келиб, ўша йилнинг 12 августида: «Петербургга, император ҳузурига борасан», деб алдаб, Россия ичкарисига жўнатиб юборилади. Императордан олинган махфий фармойиш асосида Оренбург генерал-губернатори Крижановский томонидан ўша шаҳарда мажбурий ушлаб қолинади ва икки йилдан зиёдроқ хонабанд ҳолда сақланади. Худоёрхон узоқ муддат хуфия тайёргарликдан сўнг 1877 йил ноябрида Турдиали исмли ҳарбий билан тил топишиб, унинг ёрдамида аввал Афғонистон, сўнг Эрон ҳудуди орқали ҳаж ниятида Маккага боради. Ҳаж зиёратидан сўнг Ироқ, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларда бўлади. Хон ҳаётининг охирги ойлари ҳақида «Туркистон вилоятининг газети»да 1881 йил 15 мартда қуйидагича хабар босилади: «Илгари Хўқандда хон бўлғон Худоёрхон Бўмбай шаҳридан ёзғон мактубида зоҳир қиладурким, ўтган йилларда Ўрунбурхдин Маккага кетиб, касал бўлиб, ўзиға муолажа қилмоқ учун Бўмбай шаҳриға келибдур. Аммо Ўрунбурхдин подшоҳ ҳазратларидин берухсат кетгани учун Маккадин қайтар маҳалда Худоёрхон улуғ императори аъзам ҳазратлариға маъруз айлаб, гуноҳин афв қилмоқни илтимос қилғон экан. Энди эшитиладурки, Туркистон вилоятининг улуғ генерал-губернатори Худоёрхондин маъафв айлаб, Ўрусия мамлакатиға қайтмоқлари хусусида розилиқ берибдурлар».
Хоннинг шундан кейинги қисмати ҳақида «Тарихи Муҳйии Хўқандий» китобида бундай битилган: «Бўмбайдин яна Боғдод тарафи билан дарё орқали бирмунча муддат Ғавсул Аъзам ва Имоми Аъзам мозорларида чилла ўтириб, у ердан Илоҳ иродаси билан Эрон йўлидан Қобул тарафга дарвеш либосида бир неча дарвешлар билан Ҳазор денгизига, ундан Ислом шайх Ҳиротий маскан тутган Каррух деган жойга келди… Хон Эронда эканидаёқ амир Абдураҳмонхон эшитиб қолиб, Ҳирот ҳокимига Қўқон хонининг барча буюмларини Ҳиротга олиб келиш ва у ердан икрому эҳтиром билан Кобулга етказиш хусусида фармон беради. Бироқ Каррухда хоннинг бетоблиги зўрайиб, Ҳиротдан келган сардор ва аскарбошилар билан учрашганда, уларга асло рўйхуш бермаган, уларнинг Ҳирот шаҳрига таклифларини қабул ҳам қилмаган. Каррухда хон бевафо дунё лаззатларидан воз кечиб, бу дунёдан кўз юмди. Марҳум хон вафотидан сўнг Абдураҳмон амри ила Каррух мавзеида хонга ниҳоятда яхши мақбара қурилди, қорихона бино қилдириб, кўпдан-кўп ҳужралар солинди. Хон Ҳирот шайхулисломи бўлмиш Эшон шаҳид Ислом шайх мозорига дафн этилди». Ўзбекистон Республикаси Давлат архивида сақланаётган ҳужжатларга кўра, Худоёрхон 1882 йил ёзида вафот этган.
Худоёрхон вафоти ҳақидаги кўплаб манбаларда у Маккада билагига чиққан ёмон ярани Бўмбайда инглиз докторига операция қилдирган бўлса ҳам яра тузалмагани ва хоннинг ўлими ҳам шу яра оқибатида содир бўлгани қайд этилган. Сўнгги вақтда ЎзРМД архивида топилган материалларга, жумладан Худоёрхон билан ҳаж сафарида, ундан сўнг Каррухда бирга бўлган, хонни дафн этиш маросимида шахсан қатнашган хивалик савдогар Турдибойхўжа Ўтамишевнинг гувоҳлигича, хон Каррухга яқинлашган чоғда қаттиқ кўкрак оғриғи касалига учраб, бир ой чамаси ётганидан сўнг шу дард туфайли вафот этади. (ЎзРМД архи-ви, ж.1., ҳ. 4, иш 45, 35-саҳифа).
Манба: «Тарих Уммони сирлари» китобидан
Sharif Yusupov
XUDOYORXON VAFOTI
Qo’qon xonligining so’nggi hukmfarmosi Sayid Muhammad Xudoyorxon Sheralixon o’g’lining nasabi sulton Bobur va xotini Sayidofoq begimdan tug’ilgan Oltin Beshikxondan boshlanganligi aytiladi. Bu nasab Sulton Boburning ota-bobolari orqali buyuk Sohibqiron Amir Temur Ko’ragonga borib ulanadi. O’tmishdagi ko’pgina o’zbek muarrixlarning kitoblarida bu xususda anchaginama’lumotlar mavjud. Masalan, Niyozmuhammad ibn Avazmuhammadning «Tarixi Shohruqiya», Mirzo Olim Mushrifning «Ansobu-s-salotin va tavorixu-l-xavoqin» («Sultonlarning nasablari va xoqonlarning tarixi»), Muhammad
Solih Toshkandiyning «Tarixi jadidai Toshkand» («Toshkentning yangi tarixi»), Fozilbek Otabek o’g’lining «Mukammali tarixi Farg’ona», Muhammad Aminbek Xudoyorxon o’g’lining «Farg’ona muzofoti xonlari xususidagi voqeotlar», rus tarixchisi Vladimir Nalivkinning «Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva» («Qo’qon xonligining qisqacha tarixi») asarlari shu jumlaga kiradi.
Yuqorida nomlari zikr etilgan muarrixlardan ancha ilgari yashab o’ggan ba’zi nufuzli mualliflar ham bu fikrni ta’kidlaganlar. Masalan, Amir Umarxon o’z devoni debochasida: «Bu oshufta tasvidot roqimi va bu parishon abyot nozimi andoq bayoni hol va sharhi mofilbol qilurkim, vujudim gulbuni Temur Ko’ragon gulistonini shajarasini samarasidur, asolat bo’stonida izzat bahorining obu havosi tarbiyati birla bosh chekib, nash’u namo paydo qildi va xilqatim niholikim, Bobur Sulton chamanining navbodasidir (Amiriy. Devon. T., «Fan», 1972, 19-bet)» deya bu haqiqatni tarix uchun naqshlab qoldirgan bo’lsa, Xonning tog’asi Rahmonquli otaliqning qizi va zavjai muhtaramasi Nodirabegim ham o’z g’azallarida bu fikrni takrorlaganini ko’ramiz. Chunonchi bir g’azalida u:
Sayodat xonadoni shoh Bobur nasli pokiman,
Xudoyo, rahmat ayla jumla avlodi izomimni,—
baytini bitib, o’z ustozi fikrlarini davom ettirganligi ma’lum (Po’latjon Qayumov. Tazkirai Qayyu-miy. T., 1998, 150-bet).
Ayni vaqtda bu fikrlarni rad etib, «Oltin beshik» voqeasini rivoyat deb hisoblovchi tadqiqotchilar ham oz emas. Biz esa «Oltin beshik»ni rivoyat emas, balki haqiqat, deb biluvchilar tarafidamiz.
Shu vaqtdan Umarxon va Nodirabegim guvohliklarini haqiqatga yaqin hisoblab, Umarxonni ham uning amakivachchasi Xudoyorxonni ham Amir Temur avlodlaridan deya hisoblashga moyilmiz.
Xudoyorxon uch marta — 1845, 1862, 1865 yillarda taxtga chiqib, umumiy hisobda chorak asr chamasi xonlik qilib, 1875 yil iyul` oyida soxta Po’latxon va unga qo’shilgan ukasi Sulton Murodbek, o’g’illari Nasriddinxon, Muhammad Aminbek, shuningdek, sobiq sarkardalari Iyso avliyo, Abdurahmon oftobachining birlashgan qo’shinlari hujumiga tob berolmay, Xo’jandga jo’nashga majbur bo’ladi, oradan bir necha kun o’tgach, Turkiston general-gubernatori fon Kaufman chaqirig’i bilan Toshkentga kelib, o’sha yilning 12 avgustida: «Peterburgga, imperator huzuriga borasan», deb aldab, Rossiya ichkarisiga jo’natib yuboriladi. Imperatordan olingan maxfiy farmoyish asosida Orenburg general-gubernatori Krijanovskiy tomonidan o’sha shaharda majburiy ushlab qolinadi va ikki yildan ziyodroq xonaband holda saqlanadi. Xudoyorxon uzoq muddat xufiya tayyorgarlikdan so’ng 1877 yil noyabrida Turdiali ismli harbiy bilan til topishib, uning yordamida avval Afg’oniston, so’ng Eron hududi orqali haj niyatida Makkaga boradi. Haj ziyoratidan so’ng Iroq, Hindiston va boshqa mamlakatlarda bo’ladi. Xon hayotining oxirgi oylari haqida «Turkiston viloyatining gazeti»da 1881 yil 15 martda quyidagicha xabar bosiladi: «Ilgari Xo’qandda xon bo’lg’on Xudoyorxon Bo’mbay shahridan yozg’on maktubida zohir qiladurkim, o’tgan yillarda O’runburxdin Makkaga ketib, kasal bo’lib, o’zig’a muolaja qilmoq uchun Bo’mbay shahrig’a kelibdur. Ammo O’runburxdin podshoh hazratlaridin beruxsat ketgani uchun Makkadin qaytar mahalda Xudoyorxon ulug’ imperatori a’zam hazratlarig’a ma’ruz aylab, gunohin afv qilmoqni iltimos qilg’on ekan. Endi eshitiladurki, Turkiston viloyatining ulug’ general-gubernatori Xudoyorxondin ma’afv aylab, O’rusiya mamlakatig’a qaytmoqlari xususida roziliq beribdurlar».
Xonning shundan keyingi qismati haqida «Tarixi Muhyii Xo’qandiy» kitobida bunday bitilgan: «Bo’mbaydin yana Bog’dod tarafi bilan daryo orqali birmuncha muddat G’avsul A’zam va Imomi A’zam mozorlarida chilla o’tirib, u yerdan Iloh irodasi bilan Eron yo’lidan Qobul tarafga darvesh libosida bir necha darveshlar bilan Hazor dengiziga, undan Islom shayx Hirotiy maskan tutgan Karrux degan joyga keldi… Xon Eronda ekanidayoq amir Abdurahmonxon eshitib qolib, Hirot hokimiga Qo’qon xonining barcha buyumlarini Hirotga olib kelish va u yerdan ikromu ehtirom bilan Kobulga yetkazish xususida farmon beradi. Biroq Karruxda xonning betobligi zo’rayib, Hirotdan kelgan sardor va askarboshilar bilan uchrashganda, ularga aslo ro’yxush bermagan, ularning Hirot shahriga takliflarini qabul ham qilmagan. Karruxda xon bevafo dunyo lazzatlaridan voz kechib, bu dunyodan ko’z yumdi. Marhum xon vafotidan so’ng Abdurahmon amri ila Karrux mavzeida xonga nihoyatda yaxshi maqbara qurildi, qorixona bino qildirib, ko’pdan-ko’p hujralar solindi. Xon Hirot shayxulislomi bo’lmish Eshon shahid Islom shayx mozoriga dafn etildi». O’zbekiston Respublikasi Davlat arxivida saqlanayotgan hujjatlarga ko’ra, Xudoyorxon 1882 yil yozida vafot etgan.
Xudoyorxon vafoti haqidagi ko’plab manbalarda u Makkada bilagiga chiqqan yomon yarani Bo’mbayda ingliz doktoriga operatsiya qildirgan bo’lsa ham yara tuzalmagani va xonning o’limi ham shu yara oqibatida sodir bo’lgani qayd etilgan. So’nggi vaqtda O’zRMD arxivida topilgan materiallarga, jumladan Xudoyorxon bilan haj safarida, undan so’ng Karruxda birga bo’lgan, xonni dafn etish marosimida shaxsan qatnashgan xivalik savdogar Turdiboyxo’ja O’tamishevning guvohligicha, xon Karruxga yaqinlashgan chog’da qattiq ko’krak og’rig’i kasaliga uchrab, bir oy chamasi yotganidan so’ng shu dard tufayli vafot etadi. (O’zRMD arxi-vi, j.1., h. 4, ish 45, 35-sahifa).
Manba: «Tarix Ummoni sirlari» kitobidan
Sharif Yusupov. Xufiya qatlamlar by Khurshid Davron on Scribd
