Haynrih Byoll. Nobel ma’ruzasi & Mening bebaho oyog’im

Болалигимда мактабда уруш барча ҳодисаларнинг онаси, деган ёмон гап эшитгандим; бир вақтнинг ўзида ҳам мактабда, ҳам черковда эшитгандимки, мўмин-қобиллар, маъсумлар, хуллас, зўравонликни рад этувчилар заминнинг меросхўрлари бўлиб қолади. Умрининг сўнгига қадар инсоният кимларгадир само ва заминни, яна бошқа бировга эса самонигина ваъда қиладиган ўта мудҳиш зиддиятдан қутулолмайди. Урушдан икки қўлини бурнига тиқиб қайтган миллионлаб одамлар сингари мен учун ҳам бу олис йўл бўлди, ўша миллионлардан такрор ва такрор ёзишга иштиёқ туфайлигина ажралиб турдим. Ўша иштиёқ мени шу ергача олиб келди.

Ҳайнриҳ БЁЛЛ
НОБЕЛЬ МАЪРУЗАСИ ВА ҲИКОЯ

Ҳайнрих Теодор Бёлль (21 декабрь 1917 – 16 июль 1985) – немис ёзувчиси ва романнависи. Кёлнда туғилган. Мактабни тугатгандан сўнг гитлерюгенд таркибига қўшилади. 1939 йили хизматга чақирилган ёш Белль Шарқий ва Ғарбий фронтда капрал лавозимида хизмат қилади. 1945 йили америкаликлар томонидан асирга олинади. Урушдан сўнг Кёльн университетида ўқийди. 1949 йили илк қиссаси «Поезд ўз вақтида келди» («Der Zug war punktlich») номи билан чоп этилади.
У 1972 йили у адабиётдаги хизматлари учун Нобель мукофотига сазовор бўлади. Унинг «Пичоқли одам» (Der Mann mit den Messern, 1948), «Менинг азиз оёғим» (Mein teures Bein, 1950), «Қинчанғи қўйлар» (Die schwarzen Schafe, 1951), «Қаерда эдинг Адам» (Wo warst du, Adam?, 1951), «Балеклар тарозиси» (Die Waage der Baleks, 1952), «Бир аскар қопчасининг тарихи» (Abenteuer eines Brotbeutels, 1953), «Почта откриткаси» (Die Postkarte, 1953), «Хўжасиз уй» (Haus ohne Hüter, 1954), «Ёмон романлардагидек» (Wie in schlechten Romanen, 1956), «Ирланд кундалиги» (Irisches Tagebuch, 1957), «Тутқич бермаслар» (Die Spurlosen, 1957), «Доктор Муркенинг сукути» (Doktor Murkes gesammeltes Schweigen, 1955), «Катарина Блюмнинг йўқотилган обрўси» (Die verlorene Ehre der Katharina Blum, 1974), «Миналаштирилган ҳудуд» (Vermintes Gelände, 1982) каби асарлари машҳур.

МЕН ОДДИЙ НЕМИСМАН

Қирол ҳазрати олийлари, хонимлар ва жаноблар! Германияга ташрифингиз давомида биз униб-ўсган, яшаётган фонийлик қатламларига маърифатли нигоҳ ташлашга мушарраф бўлдингиз. Бу замин ҳаловат нелигин сира билмади. Рейн (1) бўйидаги кўпларнинг орзуманди бўлмиш бу замин не-не ҳукмдорларни кўрмади, қанчадан-қанча — мустамлакачилик, маҳаллий, ҳудудий, диний, жаҳон урушларидан омон чиқмади, дейсиз. Қандайин қирғинлар, сургунларни бошидан ўтказмади-я…

Сирасини айтганда, «d» ҳарфидан қониқмаганлар, унинг ўрнига «t» ҳарфини маъқул кўрганлар «Teutsche»ни (2) намойиш этишди. Зўравонлик, вайронгарчилик, дарду изтироб ва тушунмовчилик — мана шулар ўткинчи дунёдан замонавий омонат дунёга қадам қўяётган одамнинг йўлида ётади.

На вайроналар, на кўчкилар, на Шарққа ва на Ғарбга силжиш фаровонликдан сўнг кутиш мумкин бўлган натижа — тинчликни бермади, бундан кўриниб турибдики, қандай бўлсак, шундайлигимизча, ўзлигимизча қолишимизга: кимларнингдир назарида ўта ғарбона, бошқаларнинг назарида эса етарлича ғарбона эмаслигимизга имкон беришмади.

Ҳали-ҳамон «Teutsche»ни намойиш этишга мойил немислар орасида гўёки «ғарблик» ва «немисча» бирикмалари миллатнинг гумроҳлиги, деган шубҳа-гумонга борадиганлар учраб туради. Аслида шубҳа-гумонга ўрин йўқ; агар бу ўлканинг юраги бўлса, у Рейн оқадиган ерда жойлашгандир.

Мен учун Тинчлик — на хотира ва на мол-давлат, у шунчаки сўз; Республика ҳам — ажнабий сўз эмас, яксон қилинган хотиралардир. Ёт-бегоналик занжирларини узиб халоскорга айланган чет эллик ёзувчиларга шу ердан туриб миннатдорчилик билдиришим керак. Қолаверса, немис дўстларим ва танқидчиларга қайта-қайта мададлари учун мени тетикликдан маҳрум қилмоқчи бўлганларга-да ташаккур айтмоқчийдим, негаки кўп нарса урушсиз ҳал бўлса-да, аммо, менинг назаримда, қарама-қаршиликсиз амалга ошмайди.

Йигирма етти йил. Бу нафақат муаллиф, балки унинг ватандошлари учун ҳам узоқ муддат… Шу ерда туриб, ички ҳаяжон билан бир замонлар бемаъни тасаввурларга кўра немис ҳисобланмаган немис ўтмишдошларимни эслайман. Мўъжиза туфайли ўлимдан омон қолиб, Сельма Лагерлёф қутқариб олган Нелли Закс, бадарға қилинган ва фуқароликдан мосуво этилган Томас Манн, ўз юртидан бош олиб кетган Герман Гессе.

Мен дунёга келишимдан беш йил, бундан олтмиш йил илгари бу ерда Германияда вафот этган адабиёт бўйича сўнгги немис лауреати — Герҳарт Гауптман турганди. У умрининг сўнгги йилларини, агар баъзи бир вазиятларни ҳисобга олмасак, Германияда, ўзининг жойи бўлмаган Германияда ўтказди. Камина эса у ёки бу эмас, оддий немисман; шахсимни исботлайдиган ҳужжат эса, бу ўзим ёзадиган тилдир. Бундан кўксим фахрга тўлиб қувонаман. Швеция академиясига, Аъло Ҳазратларига ва Швецияга нафақат каминага, балки ўз фикримни ифода этадиган тилга ҳамда мен фуқароси бўлган мамлакатга кўрсатган ҳурмат-эътибори учун миннатдорчилик билдираман.

1972 йил 10 декабрь.

1. Ғарбий Европадаги дарё.
2. «Teutsche» — «Deutsche» — бу ерда ёзувчи немис миллатчиларининг қадим замонларда «d» ўрнига «t» ишлатилган деган даъволарини назарда тутмоқда.

Рус тилидан Саиджалол Саидмуродов таржимаси

МЕНИНГ БЕБАҲО ОЁҒИМ

Мана, ниҳоят менга ҳам мурувват кўрсатишибди. Идорага боришимни сўраб таклифнома юборишди. Бордим. У ердагиларнинг мулозаматидан бошим кўкка етди. Амалдор картотекадан менинг картамни олди ва «Ҳм» деди. Мен ҳам «Ҳм» дедим.

— Қайси оёқ? — сўради амалдор.
— Ўнг.

— Тўлиқми?
— Тўлиқ.

— Ҳмм, — деди у яна ва бир нечта қоғозларни кўздан кечирди. Ўтиришимга рухсат беришди.

Ниҳоят амалдор бир қоғозда тўхтади, афтидан ўша қоғоз маъқулроқ кўринди.

— Менимча, — деди у, — бу баайни сизбоп иш. Зўр нарса. Ўтириб ишлайсиз. Республика майдонидаги жамоат ҳожатхонасида этикдўз. Қалай?

— Мен этикдўзликни билмайман. Доим яхши тозаланмаган пойабзаллар туфайли кўнгилсизликларга учраб юраман.

— Ўрганса бўлади, — деди амалдор. Ҳамма нарсани ўрганса бўлади. Немис ҳамма ишга қодир. Имконини қилиб бепул малака курсларини ўташ мумкин.

— Ҳм, — тўнғилладим мен.
— Нима қилдик, бўладими?

— Йўқ, — дедим мен. — Бўлмайди. Бундай даромад менга тўғри келмайди.
— Ақлдан озибсиз, — деди у секингина мулойим қилиб.

— Ақлдан озганим йўқ. Бу дунёда ҳеч ким йўқотган оёғимни қайтара олмайди. Менга, ҳатто тамаки сотишга рухсат бермай қаршилик қилишяпти.

Амалдор ўзини стул суянчиғига ташлади ва чуқур уҳ тортди.

— Оғайни, — деб гап бошлади у. — Оёғингиз жуда бебаҳо. Карточкада ёзилишича, ёшингиз йигирма тўққизда экан, юрагингиз бақувват ва кесилган оёқни ҳисобга олмаса, соғлиғингиз пўлатдай мустаҳкам. Сиз бемалол етмишгача яшайсиз. Марҳамат қилиб қанча даромад олишингизни ҳисоблаб кўринг-чи! Масалан, ойига етмиш маркадан ўн икки ойда қанча бўлади? Натижани қирқ бирга, яъни қолган умрингизга кўпайтирсак-чи? Ҳисобладингизми, энди бунга фоизларни қўшинг ва шуни ҳам унутмангки, оёғини йўқотган биргина сиз эмассиз. Узоқ яшаши эҳтимоли катта бўлганлардан сон мингта. Сиз бўлса бу ерда ёғлироқ даромад талаб қилиб ўтирибсиз. Кечирасиз-у, ақлдан озибсиз.

— Тақсир, — дедим мен ҳам ўзимни стул суянчиғига ташлаб, чуқур нафас олиб. — Афтидан, оёғимнинг асил қимматини назардан қочирган кўринасиз. Унинг нархи ҳисоб-китобингиздан анча қиммат туради ва бу фавқулодда бебаҳо оёқ. Гап шундаки, каминанинг нафақат юраги, балки ақли ҳам заиф эмас. Гапларимни диққат билан эшитинг.

— Вақтим жуда ҳам чекланган.

— Қулоқ солинг, менинг оёғим ҳозирда нафақа олиб ётган кўплаб одамларнинг ҳаётларини сақлаб қолган. Бу шундай бўлган: мен ёлғиз ўзим олдинги қаторда ётардим. Бизникилар вақтида жуфтакни ростлаб қолиши учун душманни кузатиб туришим керак эди. Ортимиздаги штаблар шошилинч тарзда кетишга шай эди. Бироқ эртароқ ҳам, жуда кеч ҳам кетишни исташмас, айни вақтида қуённинг расмини чизиши керак. Бошида биз икки киши эдик. Аммо шеригимни кўз очиб юмгунимча нариги дунёга равона қилдилар. Энди унга харажат қилишингизга ҳожат йўқ. Тўғри, у уйланган, лекин хотини соппа-соғ, ишлай олади, бунга қайғурмасангиз ҳам бўлаверади. У ғазнага жуда сув текинга тушди, атиги бир ойгина хизмат қилди. Шеригимга сарфланган харажат биргина почта карточкаси ва аскарларга бериладиган қаттиқ нон пайкалари бўлди. У виждони бутун аскар эди. Ўйлаб қарасам, у ҳар қалай ўша ерда ўлиб тўғри қилган экан. Хуллас, мен ёлғиз қолдим. Кўп даҳшатларни кўрдим, совуқ суяк-суягимдан ўтиб кетди ва, биласизми, мен ҳам қочишга қарор қилганимда, тушуняпсизми эндигина қарор қилганимда…

— Вақтим жуда ҳам зиқ, — қайтарди амалдор ва қалам қидира бошлади.

— Йўқ, барибир эшитасиз, — дедим мен. — Ахир энг қизиқ жойи энди бошланади. Хуллас, мен ҳам жуфтакни ростлайман, деганимда оёқ қурғур панд берса бўладими! Ўрнимдан туролмай ётган ҳолатимда уларга сигнал бериш ҳақида ўйладим ва сигнал бердим. Ҳамма кета бошлади, тартиб билан: аввал дивизия, кейин полк, кейин эса батальон. Ҳаммаси рисоладагидай, батартиб. Мени эса… Қанчалик аҳмоқона эшитилмасин, мени олиб кетиш ҳеч кимнинг эсига келмади. Тушуняпсизми, мени ташлаб кетишди. Шунақа шошилинчда кетишди. Ғалати бир ҳодиса бўлди: агар оёғимни йўқотмаганимда, ҳаммаси, генерал ҳам, полковник ҳам, майор ҳам ҳалок бўларди. Сиз ҳам уларга катта нафақа тўлаб ўтирмасдингиз. Ана энди ҳисоблаб кўринг-чи, оёғим қанча туришини. Генерал эллик икки, полковник қирқ саккиз, майор эса эллик ёшда. Ҳаммаси бақувват, юраги соғлом, эс-ҳуши ҳам жойида. Ҳарбийча яшашганда ҳам Гинденбург каби камида саксонга етиб боришади. Бу ёғини энди, марҳамат қилиб, ҳисоблаб кўринг: бир юз олтмишни ўн иккига кўпайтиринг ва уни яна ўттизга кўпайтиринг. Ахир улар тахминан яна ўттиз йил яшаши мумкин, тўғрими? Менинг оёғим мана шундай ғоят бебаҳо, дунёдаги энг қиммат турадиган оёқлардан бири.

— Сиз барибир ақлдан озгансиз, — деди амалдор.

— Йўқ, асло ундай эмас. Бахтга қарши, ақлим юрагим сингари бутун ва соғлом. Минг афсус, ўшанда, оёғим панд бермасдан икки дақиқа аввал мени отиб ташлашмаган экан. Анча пулимизни иқтисод қилардик.

— Хуллас, иш маъқулми? — сўради амалдор.
— Йўқ, — дедим-да, чиқиб кетдим.

Рус тилидан Бобур ЙЎлдошев таржимаси

Манба: «Китоб дунёси» веб-саҳифаси

Haynrih BYOLL
NOBЕL MA’RUZASI VA HIKOYA

Haynrix Teodor Byoll (21 dekabr 1917 – 16 iyul 1985) – nemis yozuvchisi va romannavisi. Kyolnda tug‘ilgan. Maktabni tugatgandan so‘ng gitleryugend tarkibiga qo‘shiladi. 1939 yili xizmatga chaqirilgan yosh Bell Sharqiy va G‘arbiy frontda kapral lavozimida xizmat qiladi. 1945 yili amerikaliklar tomonidan asirga olinadi. Urushdan so‘ng Kyoln universitetida o‘qiydi. 1949 yili ilk qissasi «Poyezd o‘z vaqtida keldi» («Der Zug war punktlich») nomi bilan chop etiladi.
U 1972 yili u adabiyotdagi xizmatlari uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘ladi. Uning «Pichoqli odam» (Der Mann mit den Messern, 1948), «Mening aziz oyog‘im» (Mein teures Bein, 1950), «Qinchang‘i qo‘ylar» (Die schwarzen Schafe, 1951), «Qayerda eding Adam» (Wo warst du, Adam?, 1951), «Baleklar tarozisi» (Die Waage der Baleks, 1952), «Bir askar qopchasining tarixi» (Abenteuer eines Brotbeutels, 1953), «Pochta otkritkasi» (Die Postkarte, 1953), «Xo‘jasiz uy» (Haus ohne Hüter, 1954), «Yomon romanlardagidek» (Wie in schlechten Romanen, 1956), «Irland kundaligi» (Irisches Tagebuch, 1957), «Tutqich bermaslar» (Die Spurlosen, 1957), «Doktor Murkening sukuti» (Doktor Murkes gesammeltes Schweigen, 1955), «Katarina Blyumning yo‘qotilgan obro‘si» (Die verlorene Ehre der Katharina Blum, 1974), «Minalashtirilgan hudud» (Vermintes Gelände, 1982) kabi asarlari mashhur.

MЕN ODDIY NЕMISMAN

Qirol hazrati oliylari, xonimlar va janoblar! Germaniyaga tashrifingiz davomida biz unib-o‘sgan, yashayotgan foniylik qatlamlariga ma’rifatli nigoh tashlashga musharraf bo‘ldingiz. Bu zamin halovat neligin sira bilmadi. Reyn (1) bo‘yidagi ko‘plarning orzumandi bo‘lmish bu zamin ne-ne hukmdorlarni ko‘rmadi, qanchadan-qancha — mustamlakachilik, mahalliy, hududiy, diniy, jahon urushlaridan omon chiqmadi, deysiz. Qandayin qirg‘inlar, surgunlarni boshidan o‘tkazmadi-ya…

Sirasini aytganda, «d» harfidan qoniqmaganlar, uning o‘rniga «t» harfini ma’qul ko‘rganlar «Teutsche»ni (2) namoyish etishdi. Zo‘ravonlik, vayrongarchilik, dardu iztirob va tushunmovchilik — mana shular o‘tkinchi dunyodan zamonaviy omonat dunyoga qadam qo‘yayotgan odamning yo‘lida yotadi.

Na vayronalar, na ko‘chkilar, na Sharqqa va na G‘arbga siljish farovonlikdan so‘ng kutish mumkin bo‘lgan natija — tinchlikni bermadi, bundan ko‘rinib turibdiki, qanday bo‘lsak, shundayligimizcha, o‘zligimizcha qolishimizga: kimlarningdir nazarida o‘ta g‘arbona, boshqalarning nazarida esa yetarlicha g‘arbona emasligimizga imkon berishmadi.

Hali-hamon «Teutsche»ni namoyish etishga moyil nemislar orasida go‘yoki «g‘arblik» va «nemischa» birikmalari millatning gumrohligi, degan shubha-gumonga boradiganlar uchrab turadi. Aslida shubha-gumonga o‘rin yo‘q; agar bu o‘lkaning yuragi bo‘lsa, u Reyn oqadigan yerda joylashgandir.

Bolaligimda maktabda urush barcha hodisalarning onasi, degan yomon gap eshitgandim; bir vaqtning o‘zida ham maktabda, ham cherkovda eshitgandimki, mo‘min-qobillar, ma’sumlar, xullas, zo‘ravonlikni rad etuvchilar zaminning merosxo‘rlari bo‘lib qoladi. Umrining so‘ngiga qadar insoniyat kimlargadir samo va zaminni, yana boshqa birovga esa samonigina va’da qiladigan o‘ta mudhish ziddiyatdan qutulolmaydi. Urushdan ikki qo‘lini burniga tiqib qaytgan millionlab odamlar singari men uchun ham bu olis yo‘l bo‘ldi, o‘sha millionlardan takror va takror yozishga ishtiyoq tufayligina ajralib turdim. O‘sha ishtiyoq meni shu yergacha olib keldi. Agar kamina uzoq vaqt darbadarlikda, quvg‘indan ajalga chap berib, yuragida xarsangtosh bilan eson-omon yurtiga qaytib kelgan yigitni pisand qilmay unga o‘girilib qaramasam, bu yerda turganimga sira-sira ishonmayin.

Men uchun Tinchlik — na xotira va na mol-davlat, u shunchaki so‘z; Respublika ham — ajnabiy so‘z emas, yakson qilingan xotiralardir. Yot-begonalik zanjirlarini uzib xaloskorga aylangan chet ellik yozuvchilarga shu yerdan turib minnatdorchilik bildirishim kerak. Qolaversa, nemis do‘stlarim va tanqidchilarga qayta-qayta madadlari uchun meni tetiklikdan mahrum qilmoqchi bo‘lganlarga-da tashakkur aytmoqchiydim, negaki ko‘p narsa urushsiz hal bo‘lsa-da, ammo, mening nazarimda, qarama-qarshiliksiz amalga oshmaydi.

Yigirma yetti yil. Bu nafaqat muallif, balki uning vatandoshlari uchun ham uzoq muddat… Shu yerda turib, ichki hayajon bilan bir zamonlar bema’ni tasavvurlarga ko‘ra nemis hisoblanmagan nemis o‘tmishdoshlarimni eslayman. Mo‘’jiza tufayli o‘limdan omon qolib, Selma Lagerlyof qutqarib olgan Nelli Zaks, badarg‘a qilingan va fuqarolikdan mosuvo etilgan Tomas Mann, o‘z yurtidan bosh olib ketgan German Gesse.

Men dunyoga kelishimdan besh yil, bundan oltmish yil ilgari bu yerda Germaniyada vafot etgan adabiyot bo‘yicha so‘nggi nemis laureati — Gerhart Gauptman turgandi. U umrining so‘nggi yillarini, agar ba’zi bir vaziyatlarni hisobga olmasak, Germaniyada, o‘zining joyi bo‘lmagan Germaniyada o‘tkazdi. Kamina esa u yoki bu emas, oddiy nemisman; shaxsimni isbotlaydigan hujjat esa, bu o‘zim yozadigan tildir. Bundan ko‘ksim faxrga to‘lib quvonaman. Shvesiya akademiyasiga, A’lo Hazratlariga va Shvesiyaga nafaqat kaminaga, balki o‘z fikrimni ifoda etadigan tilga hamda men fuqarosi bo‘lgan mamlakatga ko‘rsatgan hurmat-e’tibori uchun minnatdorchilik bildiraman.

1972 yil 10 dekabr.

1. G‘arbiy Yevropadagi daryo.
2. «Teutsche» — «Deutsche» — bu yerda yozuvchi nemis millatchilarining qadim zamonlarda «d» o‘rniga «t» ishlatilgan degan da’volarini nazarda tutmoqda.

Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

MЕNING BЕBAHO OYOG‘IM

Mana, nihoyat menga ham muruvvat ko‘rsatishibdi. Idoraga borishimni so‘rab taklifnoma yuborishdi. Bordim. U yerdagilarning mulozamatidan boshim ko‘kka yetdi. Amaldor kartotekadan mening kartamni oldi va «Hm» dedi. Men ham «Hm» dedim.

— Qaysi oyoq? — so‘radi amaldor.
— O‘ng.

— To‘liqmi?
— To‘liq.

— Hmm, — dedi u yana va bir nechta qog‘ozlarni ko‘zdan kechirdi. O‘tirishimga ruxsat berishdi.

Nihoyat amaldor bir qog‘ozda to‘xtadi, aftidan o‘sha qog‘oz ma’qulroq ko‘rindi.

— Menimcha, — dedi u, — bu baayni sizbop ish. Zo‘r narsa. O‘tirib ishlaysiz. Respublika maydonidagi jamoat hojatxonasida etikdo‘z. Qalay?

— Men etikdo‘zlikni bilmayman. Doim yaxshi tozalanmagan poyabzallar tufayli ko‘ngilsizliklarga uchrab yuraman.

— O‘rgansa bo‘ladi, — dedi amaldor. Hamma narsani o‘rgansa bo‘ladi. Nemis hamma ishga qodir. Imkonini qilib bepul malaka kurslarini o‘tash mumkin.

— Hm, — to‘ng‘illadim men.
— Nima qildik, bo‘ladimi?

— Yo‘q, — dedim men. — Bo‘lmaydi. Bunday daromad menga to‘g‘ri kelmaydi.
— Aqldan ozibsiz, — dedi u sekingina muloyim qilib.

— Aqldan ozganim yo‘q. Bu dunyoda hech kim yo‘qotgan oyog‘imni qaytara olmaydi. Menga, hatto tamaki sotishga ruxsat bermay qarshilik qilishyapti.

Amaldor o‘zini stul suyanchig‘iga tashladi va chuqur uh tortdi.

— Og‘ayni, — deb gap boshladi u. — Oyog‘ingiz juda bebaho. Kartochkada yozilishicha, yoshingiz yigirma to‘qqizda ekan, yuragingiz baquvvat va kesilgan oyoqni hisobga olmasa, sog‘lig‘ingiz po‘latday mustahkam. Siz bemalol yetmishgacha yashaysiz. Marhamat qilib qancha daromad olishingizni hisoblab ko‘ring-chi! Masalan, oyiga yetmish markadan o‘n ikki oyda qancha bo‘ladi? Natijani qirq birga, ya’ni qolgan umringizga ko‘paytirsak-chi? Hisobladingizmi, endi bunga foizlarni qo‘shing va shuni ham unutmangki, oyog‘ini yo‘qotgan birgina siz emassiz. Uzoq yashashi ehtimoli katta bo‘lganlardan son mingta. Siz bo‘lsa bu yerda yog‘liroq daromad talab qilib o‘tiribsiz. Kechirasiz-u, aqldan ozibsiz.

— Taqsir, — dedim men ham o‘zimni stul suyanchig‘iga tashlab, chuqur nafas olib. — Aftidan, oyog‘imning asil qimmatini nazardan qochirgan ko‘rinasiz. Uning narxi hisob-kitobingizdan ancha qimmat turadi va bu favqulodda bebaho oyoq. Gap shundaki, kaminaning nafaqat yuragi, balki aqli ham zaif emas. Gaplarimni diqqat bilan eshiting.

— Vaqtim juda ham cheklangan.

— Quloq soling, mening oyog‘im hozirda nafaqa olib yotgan ko‘plab odamlarning hayotlarini saqlab qolgan. Bu shunday bo‘lgan: men yolg‘iz o‘zim oldingi qatorda yotardim. Biznikilar vaqtida juftakni rostlab qolishi uchun dushmanni kuzatib turishim kerak edi. Ortimizdagi shtablar shoshilinch tarzda ketishga shay edi. Biroq ertaroq ham, juda kech ham ketishni istashmas, ayni vaqtida quyonning rasmini chizishi kerak. Boshida biz ikki kishi edik. Ammo sherigimni ko‘z ochib yumgunimcha narigi dunyoga ravona qildilar. Endi unga xarajat qilishingizga hojat yo‘q. To‘g‘ri, u uylangan, lekin xotini soppa-sog‘, ishlay oladi, bunga qayg‘urmasangiz ham bo‘laveradi. U g‘aznaga juda suv tekinga tushdi, atigi bir oygina xizmat qildi. Sherigimga sarflangan xarajat birgina pochta kartochkasi va askarlarga beriladigan qattiq non paykalari bo‘ldi. U vijdoni butun askar edi. O‘ylab qarasam, u har qalay o‘sha yerda o‘lib to‘g‘ri qilgan ekan. Xullas, men yolg‘iz qoldim. Ko‘p dahshatlarni ko‘rdim, sovuq suyak-suyagimdan o‘tib ketdi va, bilasizmi, men ham qochishga qaror qilganimda, tushunyapsizmi endigina qaror qilganimda…

— Vaqtim juda ham ziq, — qaytardi amaldor va qalam qidira boshladi.

— Yo‘q, baribir eshitasiz, — dedim men. — Axir eng qiziq joyi endi boshlanadi. Xullas, men ham juftakni rostlayman, deganimda oyoq qurg‘ur pand bersa bo‘ladimi! O‘rnimdan turolmay yotgan holatimda ularga signal berish haqida o‘yladim va signal berdim. Hamma keta boshladi, tartib bilan: avval diviziya, keyin polk, keyin esa batalon. Hammasi risoladagiday, batartib. Meni esa… Qanchalik ahmoqona eshitilmasin, meni olib ketish hech kimning esiga kelmadi. Tushunyapsizmi, meni tashlab ketishdi. Shunaqa shoshilinchda ketishdi. G‘alati bir hodisa bo‘ldi: agar oyog‘imni yo‘qotmaganimda, hammasi, general ham, polkovnik ham, mayor ham halok bo‘lardi. Siz ham ularga katta nafaqa to‘lab o‘tirmasdingiz. Ana endi hisoblab ko‘ring-chi, oyog‘im qancha turishini. General ellik ikki, polkovnik qirq sakkiz, mayor esa ellik yoshda. Hammasi baquvvat, yuragi sog‘lom, es-hushi ham joyida. Harbiycha yashashganda ham Gindenburg kabi kamida saksonga yetib borishadi. Bu yog‘ini endi, marhamat qilib, hisoblab ko‘ring: bir yuz oltmishni o‘n ikkiga ko‘paytiring va uni yana o‘ttizga ko‘paytiring. Axir ular taxminan yana o‘ttiz yil yashashi mumkin, to‘g‘rimi? Mening oyog‘im mana shunday g‘oyat bebaho, dunyodagi eng qimmat turadigan oyoqlardan biri.

— Siz baribir aqldan ozgansiz, — dedi amaldor.

— Yo‘q, aslo unday emas. Baxtga qarshi, aqlim yuragim singari butun va sog‘lom. Ming afsus, o‘shanda, oyog‘im pand bermasdan ikki daqiqa avval meni otib tashlashmagan ekan. Ancha pulimizni iqtisod qilardik.

— Xullas, ish ma’qulmi? — so‘radi amaldor.
— Yo‘q, — dedim-da, chiqib ketdim.

Rus tilidan Bobur Yo‘ldoshev tarjimasi

Manba: “Kitob dunyosi” veb-sahifasi

(Tashriflar: umumiy 128, bugungi 1)

Ҳайнриҳ БЁЛЛ НОБЕЛЬ МАЪРУЗАСИ ВА ҲИКОЯ