Икки йилдан кейин бозорнинг фарроши унга одам қўйди. Раҳима: «Полвон мени қулфлаб кетган, калити ўзида», деб совчиларни қайтарди. Улар тағин келишган эди, ариқ ичида ётган калтакни олиб бошига кўтарди: «Тинч қўясанларми, йўқми? Қўй, учта етимчани боқай!»

Шукур Холмирзаев
ОДАМ
Фалсафий ҳикоя

Раҳима энди челагини сувга ботирган эди, орқасидан биров чақирди.
Раҳима челагини сув бўйига қўйиб, ўтов олдида турган Хосият опанинг ёнига борди.
— Буёққа кир, бир нимани кўрсатаман. Шаҳардан опчиқишипти!

Раҳима унинг ортидан ўтовга кирди-ю, тахмон қошида тик турган йигитни кўриб, кетига тисланди. Хосият опа унинг йўлини тўсди:
— Сатилингни опқўяман, бермайман!
— Қочинг!

Раҳима уни итариб юбориб, ташқарига отилди. Челагининг сувини ярим қилиб, соҳилга чиқиб олди ва сой бўйидаги ўтовга нафрат билан қаради.

Шу кеча унинг онаси қазо қилди, ўлим олдида невара-чеварасигача ёнига чақириб, улардан рози-ризолик олди. «Мендан яхшилик ўтган бўлса, унутманглар. Ёмонлик ўтган бўлса, эсдан чиқаринглар. Ростгўй, мард, ҳалол бўлинглар!» — деди. Сўнг Раҳимага тикилиб:
— Болам, Шодмон шаҳардан келган, — дея энтикди. — Сени деб келган. Хосият опангни уйига қўнган. Ота-онасиз етим бола. Ўзимиздан. Сени ўшанга бермоқчийдим.

Кейин, йил ўтгач, Раҳимани Шодмон полвонга уза-тишни катта қизларига тайинлаб, кўз юмди.

… Йил ўтиб, Раҳима Шодмон полвонга хотин бўлди, уни шаҳарга тушириб кетдилар.

Шодмон шўх, чармгарнинг бева келини билан борди-келдиси бор экан. Раҳима буни қўшни аёлдан эшитиб, бир оқшом пойлади ва эри девордан ошаётганда, оёғидан тортиб йиқитди. Полвон уни бир уриб, шайтонлатиб қўйди. Шунда Раҳиманинг чап қўли синди. Лекин кейин Шодмон ҳам бу юришларини бас қилди.

Орадан тўрт йил ўтди. «Инқилоб бўлармиш, бек-бекзодалар йўқ бўлармиш» деган хабарлар тарқала бошлади. Шодмон ўшанда юртдош полвонлар билан Афғонистонга кетган эди. Бир ҳафтадан кейин уёкда йиқитган полвонлари ҳаққи — бир туя мол билан қайтиб келди ва уч кун ётиб, тирноқлари кўкарди, тоғдай одам муштдек бўлиб тиришиб қолди, ўлди.

Раҳима келин… бева қолди.

Икки йилдан кейин бозорнинг фарроши унга одам қўйди. Раҳима: «Полвон мени қулфлаб кетган, калити ўзида», деб совчиларни қайтарди. Улар тағин келишган эди, ариқ ичида ётган калтакни олиб бошига кўтарди: «Тинч қўясанларми, йўқми? Қўй, учта етимчани боқай!»

Шодмон полвондан учта фарзанд қолган, каттаси билан кенжаси қиз, ўртанчаси ўғил эди.

Бир куни гузарда «қизиллар келяпти» деган овоза тарқалиб, одамлар тоғларга қоча бошлашди. Раҳима ҳам болаларини олиб, йўлга тушди: хуржуннинг бир кўзида нон, сапча, тут майиз, толқон. Иккинчи кўзида кенжа қизи Турсуной.

Тоғда қочқинликда бир йил яшади, ўша йили қиш қаттиқ келиб, чап оёғини совуққа олдирди — шишиб кетди. Баҳорда яна шаҳардан янги хабарлар кела бошлади: «Қизиллар» ҳам ўзимизникилар экан. Мусулмонободлик бўпти… Омонлик-омонлик!»

Раҳима жонидан тўйиб юрган эди, шаҳарга жўнаган биринчилар қаторида йўлга чикди.

…Шаҳар вайрон бўлган, чет-четдаги гумбазлар йи-қилган, деворлар қулаган, лекин тинч, сокин эди. Бодомлар гуллаб турарди.

Уч ой ўтиб, колхоз тузилди.

Раҳима эл қатори колхозга кирди ва унинг фаол аъзосига айланди. Ғалла ўрими маҳалларида Адолат билан Абдураҳимни ҳам олиб чиқар, улар машоқ теришар эди.

Кенжаси тоғда… очликдан ўлиб кетган.

Бу вақтда Адолат мактабга қатнар, Абдураҳим ҳам дастёр бўлиб қолган эди.

Йиллар ўтди… Раҳима энди ўтган кунларини, қизлиги, шаҳарга тушгани, эри, уни пойлаганларини тушдагидек эслар, энди ўша кунлар ҳам унга қизиқ, ажиб кўринар эди.

Уруш! Уруш!..

Адолатни райкомга ишга олишди, Абдураҳим фронтга кетди. Унинг аёли билан иккита фарзанди қолди.

Бир йил ўтиб Абдураҳимдан қорахат келди, салдан сўнг унинг ёш хотини икки боласини ҳам Раҳима опага ташлаб, чиқиб кетди. Энди Адолат ҳам битта ўғлини уйда қолдириб, даштма-дашт юрар, эркакларнинг ишини қиларди.

Уруш тугади, яна тинчлик, омонлик бўлди.

Энди Раҳима буви уруш йилларидаги кунларни хотирлар, у кунлар кўз олдидан тушдек ўтар экан, келинини олти ой ўтирмай эр қилиб кетгани учун ҳамон кечира олмас, ўшанда кунларига яраган ола сигирни ўкинч билан эсларди, сигир сутдан қолгач, сўйишганди.

Тағин йиллар ўтди. Уч неварадан бири институтни битириб, агроном бўлиб қайтди. Бири новвой, бири олис шаҳарда уйланиб қолди.

Раҳима кампир энди невараларига қарар, уларга ўтмишидан эртаклар айтиб берар, унинг бутун ҳаёти ҳам ғалати бир эртакка ўхшар эди.

Раҳима буви тўқсонга яқинлашиб қолди. Адолат опа ҳам давлат пенсиясига чиқди. Унинг эри Қурбон бобо — колхоз боғбони. Чорбоғ торлик қилгани учун агроном невара бошқа жойдан уй солиб чиқиб кетди.

…Кампир икки йилча тинч, хотиржам яшади. Невараларини суяр, шулар билан овунар, эндиликда ўчоқбошига ҳам яқин бормас, рўзғор юмушлари ҳам Адолат опанинг қўлига ўтган эди.

Кейин-кейин Раҳима буви эсдан чиқарадиган одат пайдо қилди. Бир нарсани бир жойга қўйиб, кейин тополмай юрар, шунда кўнгли бўшаб йиғлаб ҳам оларди. Кейинчалик чеваралари билан жиқиллашадиган, тортишадиган бўлди.

Эзмалик… Раҳима бувида ана шу хислат ҳам пайдо бўлди. Катталар унинг гапини эшитмаса, гўдакларни ёнига ўтқазиб қўйиб гапирар, нуқул тарихдан тушар ва шундай аниқ қилиб сўзлардики, ўша воқеаларни ҳозир кўриб тургандек таассурот қолдирарди кишида.

Бу ҳол бир неча ой давом этди.

Агар унинг гапини диққат билан эшитиб, ўзича таҳлил қиладиган киши бўлса, антиқа бир ҳолни сезарди: у дастлаб кечаги тарихдан сўзларди — урушдан кейинги йиллар, ўзининг чопиб-чопқиллаб рўзғор ишларида юргани. Сўнг нуқул уруш даврида бошидан кечирганларини ҳикоя қиладиган бўлди. Сўнг урушдан аввалги йилларга ўтиб олди: колхоз тузилиши, қулоқлар, кечаси биттасининг: «Колхозга ишга чиқма, сўйиласан!» — деб қўрқитгани, ўзининг: «Етимларимни боқ бўлмаса!» дея фарёд қилгани… Кейин, бир-икки кун ўзига совчи бўлиб келганларни қарғади-ю, эри Шодмон полвон тилидан тушмай қолди: «Тоғдек йигит эди. Тиришма дегани вабоми? Афғонда бор экан…»

Бир куни Раҳима кампир ёш қизалокдек қувониб, уй атрофида тимирскиланиб юрди. Сўнг нарвонга тирмашиб, томга чиқиб олди ва пастга туша олмай, йиғилаб ўтирди. Куёви келиб, бир амаллаб пастга туширди.

Шунда қизиқ иш бўлди, кампир куёвига бирдан ёт назар билан қараб қаёққадир қочмоқчи бўлди ва ҳассасини ҳам ташлаб, эмаклаб уйга кирди. Эшикни зичлаб ёпди.

У дағ-дағ титрар эди. Хонанинг шифтларига ҳайрат билан боқди, эшикка яқин борганди, эшик бирдан тортилди. Раҳима буви: «Вой!» дея чеқинди. Остонада қизи Адолат опа турарди.
— Хосият? Хосият опа! — пичирлади кампир. — Қўйвор мени… Нимага уйга қамаб қўйдинг? Бари бир қочиб кетаман. Сатилимни бер!

Адолат опа бир қадам ичкарига босди:
— Энажон, сизга нима бўлди? Жоним энам?
— Ҳалиги эркак қани, йўқ-ку?

Шу куни кечгача Раҳима кампир мана шундай, бамисоли ўн беш яшар қизлик даври билан яшади: она-сини эслади, сойни. Онанинг васиятларини.

Адолат опа билан Қурбон бобо унинг хонасида ўтиришарди. Улар чиқиб кетгач, Раҳима буви бирдан хаёлга толиб қолди ва… кўз олдидан аллақандай баланд миноралар, паранжи ёпинган аёллар ўтди. Кейин ўзини аллақандай ариқ лабида кўрди: биров деворга тирмашяпти. Ким у? Эри-ку? Оёғидан торт!.. Сўнг кампир ўзича илжайиб, хонада кеза бошлади, шипдан осилган лампочка тагида таққа тўхтади. Боши айланиб, кўзи тинди, сўнг кўзи юмиқ бўлса-да, аниқ кўра бошлади: дара, катта гулхан ёняпти. Атрофида отлар, эшаклар. Шошилиб у ёқдан-бу ёққа ўтаётган одамлар… Шунда у худаи совқотаётгандек жунжикиб кетди. Беихтиёр ерга ўтириб, чап оёғини уқалади. Сўнг кўз олдига лоп этиб кирза ботинка ва фуфайка кийган ўғли Абдураҳим келди. «О, болам, душманга қирон келсин!» — шивирлади у… Кейин чайқалиб ўтираркан, сап-сариқ буғдойзорда юргандек ҳис этди ўзини. Шунда Раҳима буви бирдан ҳушёр тортиб кетди ва невараларининг номини тутиб чақира бошлади, кейин ўз-ўзидан хижолат тортди: нега невараларини чақиряпти у? Улар бу атрофда йўқ-ку? Чевараларини чақирмоқчийди шекилли.

…Адолат қани? Қизи? Х,алигина шу ерда эди чоғи? Кимлар чиқиб кетди боя?

Раҳима кампир эртаси куни бир неча одамга ўхшаб, ҳар хил қиёфада яшади: гоҳ Раҳима қиз бўлади, гоҳ Раҳима келин. Бирдан Раҳима онага айланади. Кейин Раҳима бувига… Сўнг яна Раҳима қизга.
— Энажон, бизни қўрқитманг, энажон, — деди Адолат опа кечқурун тағин унинг уйига кириб. — Бу овқатни енг… Мана, чой! Кеча мени ёмон қўрқитдингиз.
— Нима? Нима дедим? — сўради у паришон бўлиб.
— Ахир мени танимай қолдингиз-ку? Сизни уйга қамаб қўйган эмишман. Мени Хосият дедингиз… Бунақа қилманг, энажон? Сиз ёш бола эмассиз-ку? Эшитяпсизми? Ёш бола эмассиз… Сочларингиз қайта қорая бошлади, тишлариргиз қайтадан чиқяпти. Пири бадавлатсиз, энажон?
— Менинг энам қани?.. У кутиб қолди-ку? Нималар деяпсан?
— Жон эна…
— Сатилимни опқўйдингми?
— Уф…
— Энам касал эди, ўладиган бўлиб ётипти… У ўлади! Кетаман уйимизга.

Адолат опа йиғлади. Чиқиб эрига ёлворди:
— Чолжон, қандай кунга қолдим? Энам ёш бола бўлиб қопти. Чолжон… наҳотки одам охир-оқибатда шундай бўлиб қолса-я? Бу даҳшат эмасми?.. Боёқиш энам! Ёмон аёлмас эди. Бизни деб яшади, умри ўтди. Энди ҳеч нарсани билмай, эслолмай ўтирипти. Билгани, эслагани — болалиги!.. Мен қўрқиб кетяпман, чолжон? Менга қаранг, нимани ўйлаяпсиз?
— Кампир… одам бола бўлиб ўлмайди.
— Йўқ, йўқ! Бунда бир сир бор… Хўп денг. Мен накдини ҳам эшитганман. Топишмоқ борку: тўрт оёқли бўлиб туғилармиш, кейин уч оёқли бўлармиш…
— Кейин икки оёкди.
— Тўғри-да, одам туғилганда ўрмалаб юради, кейин бир нимага суяниб юра бошлайди, уч оёкди бўлади. Кейин икки оёкди, а?
— Сўнг қўлига ҳасса олади, тағин уч оёқли бўлади. Кейин…
— Яна турт оёқли бола… Бола! Чолжон, ҳақиқатдан ҳам энам бола бўлиб қолди-ку? Эрта-индин ҳассага таяниб ҳам юролмай қолади. Росткамига бола бўлади… Нимага ишонмайсиз?
— Кампир… одамзод бола бўлиб ўлмайди. Унда яшашида маъно бўлмас эди.
— Мен ана шундан қўрқяпман-да?
— Ҳовлиқма, кампир… Сабр қил.

* * *

Уч кундан кейин Раҳима кампир бирдан ўзига келди. Унга қараган, гапини эшитган киши куни кеча қилган ишларига сира ишонмас эди.

Момо қизини чақирди, унга маъюс тикилиб, йиғлади:
— Консерт кўрсатдимми? Нималар дедим… Эслолмайман.
— Ҳозир тузукмисиз, энажон?
— Худога шукур… Болам, тараддудингни кўр, мен кетаман энди.
— Энажон?
— Хўп де, ёлғизим. Сезиб турибман… Қил устида турганга ўхшайман… Болага ўхшаб қолдимми?
— Сал…
— Сал эмас. Раҳматли энам ҳам шунақа бўлган эди. Кейин ўлар чоғида айтган эдики…
— Нима дегандилар?
— Одамзод ҳаёти охирида… сўниш олдидаги шамга ўхшар эмиш. Одам ўлим остонасида бирдан куч йиғади экан. Шам ҳам сўниш олдида бирдан аланга олиб ёнади-ку? Кейин сўнади…
— Энажон.
— Мен хийла алжиб қолдим-а? Эсим бор… Кейин жуда бўшашиб кетдим, жин урди-қўйди. Хайрият, ҳозир эс-ҳушим жойида, болаларни чақир, васият қилай.

* * *

— Болаларим, мендан рози бўлинглар. Яхшилигим ўтган бўлса, унутманглар. Ёмонлигим ўтган бўлса… эсдан чиқаринглар. Мен ҳаётимдан розиман, сизлардан розиман. Мендан ҳам рози бўлинглар.

   Шукур Холмирзаев 1940 йил 24 мартда Сурхондарё вилояти Бойсун туманида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1991). Тошкент университетининг журналистика факултетини тугатган (1963). Дастлабки ҳикоя ва очерклари 1958 йилдан нашр этила бошлаган. «Оқ отли» (1962), «Тўлқинлар» (1963), «Ўн саккизга кирмаган ким бор?» (1965) қиссалари, шунингдек, ёзувчининг шу даврда ёзган ҳикоялари «Олис юлдузлар остида» (1971), «Ҳаёт абадий» (1974), «Оғир тош кўчса…» (1980), «Йўллар, йўлдошлар» (1984), «Бодом қишда гуллади» (1986), «Тоғларга қор тушди» (1987) цингари тўпламларидан ўрин олган. «Сўнгги бекат» (1976), «Қил кўприк» (1984), «Йўловчи» (1987), «Олабўжи» (1992), «Динозавр» (1-китоб, 1996) каби романлар муаллифи. «Қора камар» (1987), «Зиёфат» (1990 йили саҳналаштирилган) драмалари ҳам бор.
Ёзувчи 2005 йил 29 cентябрда Тошкент шаҳрида вафот этган.
Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти (1989) ҳамда «Меҳнат шуҳрати» (1999) ордени билан тақдирланган.

Shukur Xolmirzaev 1940 yil 24 martda Surxondaryo viloyati Boysun tumanida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi (1991). Toshkent universitetining jurnalistika fakultetini tugatgan (1963). Dastlabki hikoya va ocherklari 1958 yildan nashr etila boshlagan. «Oq otli» (1962), «To’lqinlar» (1963), «O’n sakkizga kirmagan kim bor?» (1965) qissalari, shuningdek, yozuvchining shu davrda yozgan hikoyalari «Olis yulduzlar ostida» (1971), «Hayot abadiy» (1974), «Og’ir tosh ko’chsa…» (1980), «Yo’llar, yo’ldoshlar» (1984), «Bodom qishda gulladi» (1986), «Tog’larga qor tushdi» (1987) singari to’plamlaridan o’rin olgan. «So’nggi bekat» (1976), «Qil ko’prik» (1984), «Yo’lovchi» (1987), «Olabo’ji» (1992), «Dinozavr» (1-kitob, 1996) kabi romanlar muallifi. «Qora kamar» (1987), «Ziyofat» (1990 yili sahnalashtirilgan) dramalari ham bor.
Yozuvchi 2005 yil 29 centyabrda Toshkent shahrida vafot etgan.
Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti (1989) hamda «Mehnat shuhrati» (1999) ordeni bilan taqdirlangan.

Shukur Xolmirzaev
ODAM
Falsafiy hikoya

Rahima chelagini suv bo’yiga qo’yib, o’tov oldida turgan Xosiyat opaning yoniga bordi.
— Buyoqqa kir, bir nimani ko’rsataman. Shahardan opchiqishipti!

Rahima uning ortidan o’tovga kirdi-yu, taxmon qoshida tik turgan yigitni ko’rib, ketiga tislandi. Xosiyat opa uning yo’lini to’sdi:
— Satilingni opqo’yaman, bermayman!
— Qoching!

Rahima uni itarib yuborib, tashqariga otildi. Chelagining suvini yarim qilib, sohilga chiqib oldi va soy bo’yidagi o’tovga nafrat bilan qaradi.

Shu kecha uning onasi qazo qildi, o’lim oldida nevara-chevarasigacha yoniga chaqirib, ulardan rozi-rizolik oldi. «Mendan yaxshilik o’tgan bo’lsa, unutmanglar. Yomonlik o’tgan bo’lsa, esdan chiqaringlar. Rostgo’y, mard, halol bo’linglar!» — dedi. So’ng Rahimaga tikilib:
— Bolam, Shodmon shahardan kelgan, — deya entikdi. — Seni deb kelgan. Xosiyat opangni uyiga qo’ngan. Ota-onasiz yetim bola. O’zimizdan. Seni o’shanga
bermoqchiydim.

Keyin, yil o’tgach, Rahimani Shodmon polvonga uza-tishni katta qizlariga tayinlab, ko’z yumdi.

… Yil o’tib, Rahima Shodmon polvonga xotin bo’ldi, uni shaharga tushirib ketdilar.

Shodmon sho’x, charmgarning beva kelini bilan bordi-keldisi bor ekan. Rahima buni qo’shni ayoldan eshitib, bir oqshom poyladi va eri devordan oshayotganda, oyog’idan tortib yiqitdi. Polvon uni bir urib, shaytonlatib qo’ydi. Shunda Rahimaning chap qo’li sindi. Lekin keyin Shodmon ham bu yurishlarini bas qildi.

Oradan to’rt yil o’tdi. «Inqilob bo’larmish, bek-bekzodalar yo’q bo’larmish» degan xabarlar tarqala boshladi. Shodmon o’shanda yurtdosh polvonlar bilan Afg’onistonga ketgan edi. Bir haftadan keyin uyokda yiqitgan polvonlari haqqi — bir tuya mol bilan qaytib keldi va uch kun yotib, tirnoqlari ko’kardi, tog’day odam mushtdek bo’lib tirishib qoldi, o’ldi.

Rahima kelin… beva qoldi.

Ikki yildan keyin bozorning farroshi unga odam qo’ydi. Rahima: «Polvon meni qulflab ketgan, kaliti o’zida», deb sovchilarni qaytardi. Ular tag’in kelishgan edi, ariq ichida yotgan kaltakni olib boshiga ko’tardi: «Tinch qo’yasanlarmi, yo’qmi? Qo’y, uchta yetimchani boqay!»

Shodmon polvondan uchta farzand qolgan, kattasi bilan kenjasi qiz, o’rtanchasi o’g’il edi.

Bir kuni guzarda «qizillar kelyapti» degan ovoza tarqalib, odamlar tog’larga qocha boshlashdi. Rahima ham bolalarini olib, yo’lga tushdi: xurjunning bir ko’zida non, sapcha, tut mayiz, tolqon. Ikkinchi ko’zida kenja qizi Tursunoy.

Tog’da qochqinlikda bir yil yashadi, o’sha yili qish qattiq kelib, chap oyog’ini sovuqqa oldirdi — shishib ketdi. Bahorda yana shahardan yangi xabarlar kela boshladi:
«Qizillar» ham o’zimiznikilar ekan. Musulmonobodlik bo’pti… Omonlik-omonlik!»

Rahima jonidan to’yib yurgan edi, shaharga jo’nagan birinchilar qatorida yo’lga chikdi.

…Shahar vayron bo’lgan, chet-chetdagi gumbazlar yi-qilgan, devorlar qulagan, lekin tinch, sokin edi. Bodomlar gullab turardi.

Uch oy o’tib, kolxoz tuzildi.

Rahima el qatori kolxozga kirdi va uning faol a’zosiga aylandi. G’alla o’rimi mahallarida Adolat bilan Abdurahimni ham olib chiqar, ular mashoq terishar edi.

Kenjasi tog’da… ochlikdan o’lib ketgan.

Bu vaqtda Adolat maktabga qatnar, Abdurahim ham dastyor bo’lib qolgan edi.

Yillar o’tdi… Rahima endi o’tgan kunlarini, qizligi, shaharga tushgani, eri, uni poylaganlarini tushdagidek eslar, endi o’sha kunlar ham unga qiziq, ajib ko’rinar edi.

Urush! Urush!..

Adolatni raykomga ishga olishdi, Abdurahim frontga ketdi. Uning ayoli bilan ikkita farzandi qoldi.

Bir yil o’tib Abdurahimdan qoraxat keldi, saldan so’ng uning yosh xotini ikki bolasini ham Rahima opaga tashlab, chiqib ketdi. Endi Adolat ham bitta o’g’lini uyda qoldirib, dashtma-dasht yurar, erkaklarning ishini qilardi.

Urush tugadi, yana tinchlik, omonlik bo’ldi.

Endi Rahima buvi urush yillaridagi kunlarni xotirlar, u kunlar ko’z oldidan tushdek o’tar ekan, kelinini olti oy o’tirmay er qilib ketgani uchun hamon kechira olmas, o’shanda kunlariga yaragan ola sigirni o’kinch bilan eslardi, sigir sutdan qolgach, so’yishgandi.

Tag’in yillar o’tdi. Uch nevaradan biri institutni bitirib, agronom bo’lib qaytdi. Biri novvoy, biri olis shaharda uylanib qoldi.

Rahima kampir endi nevaralariga qarar, ularga o’tmishidan ertaklar aytib berar, uning butun hayoti ham g’alati bir ertakka o’xshar edi.

Rahima buvi to’qsonga yaqinlashib qoldi. Adolat opa ham davlat pensiyasiga chiqdi. Uning eri Qurbon bobo — kolxoz bog’boni. Chorbog’ torlik qilgani uchun agronom nevara boshqa joydan uy solib chiqib ketdi.

…Kampir ikki yilcha tinch, xotirjam yashadi. Nevaralarini suyar, shular bilan ovunar, endilikda o’choqboshiga ham yaqin bormas, ro’zg’or yumushlari ham Adolat opaning qo’liga o’tgan edi.

Keyin-keyin Rahima buvi esdan chiqaradigan odat paydo qildi. Bir narsani bir joyga qo’yib, keyin topolmay yurar, shunda ko’ngli bo’shab yig’lab ham olardi. Keyinchalik chevaralari bilan jiqillashadigan, tortishadigan bo’ldi.

Ezmalik… Rahima buvida ana shu xislat ham paydo bo’ldi. Kattalar uning gapini eshitmasa, go’daklarni yoniga o’tqazib qo’yib gapirar, nuqul tarixdan tushar va shunday aniq qilib so’zlardiki, o’sha voqealarni hozir ko’rib turgandek taassurot qoldirardi kishida.

Bu hol bir necha oy davom etdi.

Agar uning gapini diqqat bilan eshitib, o’zicha tahlil qiladigan kishi bo’lsa, antiqa bir holni sezardi: u dastlab kechagi tarixdan so’zlardi — urushdan keyingi yillar, o’zining chopib-chopqillab ro’zg’or ishlarida yurgani. So’ng nuqul urush davrida boshidan kechirganlarini hikoya qiladigan bo’ldi. So’ng urushdan avvalgi yillarga o’tib oldi: kolxoz tuzilishi, quloqlar, kechasi bittasining: «Kolxozga ishga chiqma, so’yilasan!» — deb qo’rqitgani, o’zining: «Yetimlarimni boq bo’lmasa!» deya faryod qilgani… Keyin, bir-ikki kun o’ziga sovchi bo’lib kelganlarni qarg’adi-yu, eri Shodmon polvon tilidan tushmay qoldi: «Tog’dek yigit edi. Tirishma degani vabomi? Afg’onda bor ekan…»

Bir kuni Rahima kampir yosh qizalokdek quvonib, uy atrofida timirskilanib yurdi. So’ng narvonga tirmashib, tomga chiqib oldi va pastga tusha olmay, yig’ilab o’tirdi. Kuyovi kelib, bir amallab pastga tushirdi.

Shunda qiziq ish bo’ldi, kampir kuyoviga birdan yot nazar bilan qarab qayoqqadir qochmoqchi bo’ldi va hassasini ham tashlab, emaklab uyga kirdi. Eshikni zichlab yopdi.

U dag’-dag’ titrar edi. Xonaning shiftlariga hayrat bilan boqdi, eshikka yaqin borgandi, eshik birdan tortildi. Rahima buvi: «Voy!» deya cheqindi. Ostonada qizi Adolat opa turardi.
— Xosiyat? Xosiyat opa! — pichirladi kampir. — Qo’yvor meni… Nimaga uyga qamab qo’yding? Bari bir qochib ketaman. Satilimni ber!

Adolat opa bir qadam ichkariga bosdi:
— Enajon, sizga nima bo’ldi? Jonim enam?
— Haligi erkak qani, yo’q-ku?

Shu kuni kechgacha Rahima kampir mana shunday, bamisoli o’n besh yashar qizlik davri bilan yashadi: ona-sini esladi, soyni. Onaning vasiyatlarini.

Adolat opa bilan Qurbon bobo uning xonasida o’tirishardi. Ular chiqib ketgach, Rahima buvi birdan xayolga tolib qoldi va… ko’z oldidan allaqanday baland minoralar, paranji yopingan ayollar o’tdi. Keyin o’zini allaqanday ariq labida ko’rdi: birov devorga tirmashyapti. Kim u? Eri-ku? Oyog’idan tort!.. So’ng kampir o’zicha iljayib, xonada keza boshladi, shipdan osilgan lampochka tagida taqqa to’xtadi. Boshi aylanib, ko’zi tindi, so’ng ko’zi yumiq bo’lsa-da, aniq ko’ra boshladi: dara, katta gulxan yonyapti. Atrofida otlar, eshaklar. Shoshilib u yoqdan-bu yoqqa o’tayotgan odamlar… Shunda u xudai sovqotayotgandek junjikib ketdi. Beixtiyor yerga o’tirib, chap oyog’ini uqaladi. So’ng ko’z oldiga lop etib kirza botinka va fufayka kiygan o’g’li Abdurahim keldi. «O, bolam, dushmanga qiron kelsin!» — shivirladi u… Keyin chayqalib o’tirarkan, sap-sariq bug’doyzorda yurgandek his etdi o’zini. Shunda Rahima buvi birdan hushyor tortib ketdi va nevaralarining nomini tutib chaqira boshladi, keyin o’z-o’zidan xijolat tortdi: nega nevaralarini chaqiryapti u? Ular bu atrofda yo’q-ku? Chevaralarini chaqirmoqchiydi shekilli.

…Adolat qani? Qizi? X,aligina shu yerda edi chog’i? Kimlar chiqib ketdi boya?

Rahima kampir ertasi kuni bir necha odamga o’xshab, har xil qiyofada yashadi: goh Rahima qiz bo’ladi, goh Rahima kelin. Birdan Rahima onaga aylanadi. Keyin Rahima buviga… So’ng yana Rahima qizga.
— Enajon, bizni qo’rqitmang, enajon, — dedi Adolat opa kechqurun tag’in uning uyiga kirib. — Bu ovqatni yeng… Mana, choy! Kecha meni yomon qo’rqitdingiz.
— Nima? Nima dedim? — so’radi u parishon bo’lib.
— Axir meni tanimay qoldingiz-ku? Sizni uyga qamab qo’ygan emishman. Meni Xosiyat dedingiz… Bunaqa qilmang, enajon? Siz yosh bola emassiz-ku? Eshityapsizmi? Yosh bola emassiz… Sochlaringiz qayta qoraya boshladi, tishlarirgiz qaytadan chiqyapti. Piri badavlatsiz, enajon?
— Mening enam qani?.. U kutib qoldi-ku? Nimalar deyapsan?
— Jon ena…
— Satilimni opqo’ydingmi?
— Uf…
— Enam kasal edi, o’ladigan bo’lib yotipti… U o’ladi! Ketaman uyimizga.

Adolat opa yig’ladi. Chiqib eriga yolvordi:
— Choljon, qanday kunga qoldim? Enam yosh bola bo’lib qopti. Choljon… nahotki odam oxir-oqibatda shunday bo’lib qolsa-ya? Bu dahshat emasmi?.. Boyoqish enam! Yomon ayolmas edi. Bizni deb yashadi, umri o’tdi. Endi hech narsani bilmay, eslolmay o’tiripti. Bilgani, eslagani — bolaligi!.. Men qo’rqib ketyapman, choljon? Menga qarang, nimani o’ylayapsiz?
— Kampir… odam bola bo’lib o’lmaydi.
— Yo’q, yo’q! Bunda bir sir bor… Xo’p deng. Men nakdini ham eshitganman. Topishmoq borku: to’rt oyoqli bo’lib tug’ilarmish, keyin uch oyoqli bo’larmish…
— Keyin ikki oyokdi.
— To’g’ri-da, odam tug’ilganda o’rmalab yuradi, keyin bir nimaga suyanib yura boshlaydi, uch oyokdi bo’ladi. Keyin ikki oyokdi, a?
— So’ng qo’liga hassa oladi, tag’in uch oyoqli bo’ladi. Keyin…
— Yana turt oyoqli bola… Bola! Choljon, haqiqatdan ham enam bola bo’lib qoldi-ku? Erta-indin hassaga tayanib ham yurolmay qoladi. Rostkamiga bola bo’ladi… Nimaga ishonmaysiz?
— Kampir… odamzod bola bo’lib o’lmaydi. Unda yashashida ma’no bo’lmas edi.
— Men ana shundan qo’rqyapman-da?
— Hovliqma, kampir… Sabr qil.

* * *

Uch kundan keyin Rahima kampir birdan o’ziga keldi. Unga qaragan, gapini eshitgan kishi kuni kecha qilgan ishlariga sira ishonmas edi.

Momo qizini chaqirdi, unga ma’yus tikilib, yig’ladi:
— Konsert ko’rsatdimmi? Nimalar dedim… Eslolmayman.
— Hozir tuzukmisiz, enajon?
— Xudoga shukur… Bolam, taraddudingni ko’r, men ketaman endi.
— Enajon?
— Xo’p de, yolg’izim. Sezib turibman… Qil ustida turganga o’xshayman… Bolaga o’xshab qoldimmi?
— Sal…
— Sal emas. Rahmatli enam ham shunaqa bo’lgan edi. Keyin o’lar chog’ida aytgan ediki…
— Nima degandilar?
— Odamzod hayoti oxirida… so’nish oldidagi shamga o’xshar emish. Odam o’lim ostonasida birdan kuch yig’adi ekan. Sham ham so’nish oldida birdan alanga olib yonadi-ku? Keyin so’nadi…
— Enajon.
— Men xiyla aljib qoldim-a? Esim bor… Keyin juda bo’shashib ketdim, jin urdi-qo’ydi. Xayriyat, hozir es-hushim joyida, bolalarni chaqir, vasiyat qilay.

* * *

— Bolalarim, mendan rozi bo’linglar. Yaxshiligim o’tgan bo’lsa, unutmanglar. Yomonligim o’tgan bo’lsa… esdan chiqaringlar. Men hayotimdan roziman, sizlardan roziman. Mendan ham rozi bo’linglar.