Мақсад момо эридан қолган уйчада яшар, уйча пешайвони ҳалиги шолча билан тўсилган эди: кампир ҳадеганда чиқиб кетавермасин ҳамда… биров-ярим келганда унга кўзи тушмасин учун. Момо шишган, юзида окиш доғлар пайдо бўлган, бунинг устига, чиндан ҳам хаёли кирди-чиқди эдики, уни бировларга кўрсатишдан ор қиларди келин, зеро келиннинг бу тадбири Ўсарбойгаям охири маъқул тушганди. Бироқ кампир барибир кечаси бир неча марта пастга тушади…

Шукур Холмирзаев
ҚАДИМДА БЎЛГАН ЭКАН

    Шукур Холмирзаев 1940 йил Сурхондарё вилояти Бойсун туманида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси. ТошДУнинг журналистика факултетини тугатган (1963). «Олис юлдузлар остида» (1971), «Ҳаёт абадий» (1974), «Оғир тош кўчса…» (1980), «Йўллар, йўлдошлар» (1984), «Бодом қишда гуллади» (1986), «Тоғларга қор тушди» (1987) сингари ҳикоя ва қиссалар тўпламлари, «Сўнгги бекат» (1976), «Қил кўприк» (1984), «Йўловчи» (1987), «Олабўжи» (1992), «Динозавр» (1-китоб, 1996) каби романлар муаллифи. «Қора камар» (1987), «Зиёфат» (1990 йили саҳналаштирилган) драмалари ҳам бор. Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофоти (1989) ҳамда «Меҳнат шуҳрати» (1999) ордени билан тақдирланган.

Ёзувчи 2005 йил 29 сентябрда Тошкент шаҳрида вафот этган.

Ўсар кўприкчадан шипиллаб ўтиб айвон четидан чойдишни олди, ариқ лабига чўнқайиб, қоп-қора чармдек бўлиб кетган кафтига — ҳовучига сув қуяётганди, ариқнинг у томонида — супада урчуқ йигириб ўтирган рангпар хотини:
— Момонгизга салом бермадингиз-а? — деди.
Ўсар ялт этиб унга қаради.
— Момом энангди… — деб сўкиб юборди. Ва шоша-пиша қўлини юва бошлади — Илойи, шу кампирнинг ёшига етма… Ўзинг ҳам-ку бўлганингча бўлгансан… — Кейин улфати Нурқул нашавандан эшитган гапини унга уқтирди: — Ҳой, бировга ўлим тилагандан кўра, ўзига умр тилаши керак киши!
Ҳожар урчуқниям, калаваниям кўрпачага ташлаб, муштларини тиззаларига тиради; эрига ўхшатиб бир нималар дейишга шайланди-ю, беҳол тортиб тескари қаради.
— Э, худо, нима гунойим бор эди? Мунча мени эзади бу эркак… Тентак! Суюлиб кетган мияси… Ҳувв, шўрим қурсин. Теракка чиқиб имлаганларига учиппан… Севади, суяди деб ўйлаппан. Бу жаллод экан!
— Ҳе, энағар, — деб илжайиб турди Ўсар. — Жаллод экан… Ким шу гапга ишонади? Жаллод амир замонида бўлган, саводсиз!
— Сиз саводли бўлдингизми? — хотин унга ўнгланди. — Сиз-а? Алифни калтак дейсиз-у! Қизингиз хатонгизни топиб ўтиради-ю! Газета ўқиёлмайсиз-у!
— Бўлди. Газетангни осиб қўйдим! — Ўсар айвон олдини тўсиб турган шолча томонга жиларкан, Ҳожарга яна уқтирди: — Газетанг бир пул ҳозир! Ҳеч ким ўқимайди… Фақат Нурқул бобо най қилиб, наша чекади! — У кулиб, алланечук қувониб, устунга етди. Шолчанинг четини қайтариб, ичкарига қаради.
Момоси Мақсад бева дераза тагида, шишиб кетган ўнг оёғини уқалаб ўтирар, оппоқ сочлари қўқиб кетган — ажинадан фарқи йўқ эди.
— Моможон, — деди Ўсар айвон лабига аста ўтириб. — Саломалайкум… Азонда чиқиб кетиб эдим. Ухлаётган экансиз. Ҳозир келдим. Мошина олдим, момо. Эски-ю, эпласа бўлади. Завгар уч юз сўмимни шилиб қолди, энасини…
Кампир нурсиз кўзларини ғилтиллатиб ва хиёл илжайиб, қизиқ бир нарсани томоша қилаётгандек қараб турарди.
— Э, Асалжон? — деди бирдан. Ва бирдан юзи тиришиб, кўзига ёш келди. — Танимаппан… Хаёлим жойида эмас. Анову ерда бир хотин минғирлагани минғирлаган. Ким у ўзи?
Ўсарнинг ҳам кўзига ёш келди.
— Моможон, ахир у — келинингиз-ку! — деди. — Сизди онасидай кўради…
— Увв, мен ўлай, — деди кампир ва қиқирлаб кула бошлади. Кўрпача четида ётган кир қийиқни олиб бошига ёпди, сочларини бостирган бўлди. Оёғига кўзи тушиб: — Бод, — деб шивирлади. — Бод бу… Мени опкетади…
«Опкетса, тезроқ опкетсин-е!» деган ўй кечди Ўсарнинг кўнглидан. Аммо тағин шу ўй дилидан ўтгани учун ўз-ўзидан азобланиб кетди.
— Йўқ, моможон, — деди. — Ўлимни ўйламаслик керак. Киши ўзига умр тилаши керак.
— Ҳў, умрди сизларга берсин, — деди момо. — Бизди ишимиз пишган… Тушимга бобонг киради. «Ҳалиям журибсанми?» дейди. — Момо кулибгина қўйди. — «Ҳа, журиппан, дейман. Омонатини олмаса, нима қилай?» — Сўнгра у Ўсарга ўйчан тикилиб қолди. — Кенжабой қаерда?
Нос отиб олган Ўсар:
— Шаҳайда, — деди. Ва бир зум бошини буриб, ҳўмрайиб қолди. Кейин хўрсиниб юборди. — Униям иси кўп-да, момо. Жўжалайи бой. Этажда туйади…
Кампир гап маъносини яхши уқмаган бўлса-да, бош ирғади.
— Омон бўлсин, қаерда бўлсаям… Меники эмас, давлаттики. Ҳа, ўзгинанг яхши журибсамми? Болаларинг… — Кампир яна ўйланиб қолди. — Болам, мен хаёлати бўп қолдим… Келинимгаям кўп азоб бераман. Кеча кечаси дарвозадан чиқиб кетиппан. Бечора кўтариб олиб келди. «Уйга қама мени! Мен ўлай!» дедим. Кейин у йиғлади, мен йиғладим. Қарилик шу экан… — Шунда бирдан илиққина жилмайиб, неварасига боқди.— Бирон-бирон жойга обориб адаштириб келмайсанми?
— Нима-а? — деди Ўсар ва носини йўлкага туфлаб ташлади. — Эсингиз жойидами?
— Энди, — кампир илжайганча давом этди: — бўлган экан-да қадимда…
— Қадимни қўйинг! Бир нарса едингизми?
— Жедим. Экки бўлак қанд билан нон берди келиним. Илойи, барака топсин… Ҳой, — деди сўнгра мўлтираб. — Уруш-пуруш бўладими яна, болам?
— Нимага? Уруш йўқ энди, — деди Ўсар ўрнидан турмоқчи бўлиб. — Давлатлар ярашганига минг йил бўлди.
— А, нимага қимматчилик бўлармиш?
— Ким айтди? — Ўсар шолча четини тутганча кўзғалди. — Тавба… Ҳожар айтдими, энасини…
Кампир кулди.
— Ҳазил… Сўк, сўк. Тус бобонгга ўхшайсан… Умринг ўхшамасин, илойи. Вой, мен сонимди очиб ўтириппан-ку, ўлай мен… Бод бу… Бобонг ўлгандан кейин қор кечиб, чўпчак йиғиб, тандир қизитаман деб… Ҳувв…
Ўсар шолча четини ташлавориб, керишди.
— Ҳожар, ниманг бор? — дея кўприкчадан ўтиб, ярим газ баланд супага сакраб чиқди.
Ҳожар урчуғи билан эшилмаган калавасини четга қўйиб, иҳраб ўрнидан турди.
— Нима деди момонгиз? Яна ким ёмон — мен ёмон… Кечаси уйқу йўқ, кундузи — тиним. Уф, шу қизингиз ҳам одам бўлсин, жойини топиб кетсин, мен ҳам кетаман…
— Ҳа, кетасан… Ўлигинг чиқади бу ватандан, — деди Ўсар. У кўрпачага чордона қуриб ўтирди. Кейин, бугун бир неча марта томири тортган оёқларини ёнига узатиб юбориб, лўла болишни қўлтиғига олди. — Худога шукур, ўзига шукур, — деди мамнун тортиб. — Кампир! Буёғига яхши бўп кетади!..
Мақсад момо эридан қолган уйчада яшар, уйча пешайвони ҳалиги шолча билан тўсилган эди: кампир ҳадеганда чиқиб кетавермасин ҳамда… биров-ярим келганда унга кўзи тушмасин учун. Момо шишган, юзида окиш доғлар пайдо бўлган, бунинг устига, чиндан ҳам хаёли кирди-чиқди эдики, уни бировларга кўрсатишдан ор қиларди келин, зеро келиннинг бу тадбири Ўсарбойгаям охири маъқул тушганди. Бироқ кампир барибир кечаси бир неча марта пастга тушади…
Кундузи ухлайди-да, кечаси уйғоқ: гоҳо ўзидан-ўзи (балки қўрққанидан) хассаси билан эшик-деразани уриб, кимларнидир сўкади ва гўё аллакимлар билан гаплашади…
Ўсар Ҳожарга уйлангач (уйланганигаям йигирма йилдан ошди), ана шу эски уйчага тақаб бир даҳлиз ва бир меҳмонхона-ётоқдан иборат бошпани қуриб олган эди: ҳамон шу бошпана — буларнинг қўрғони.
Ҳожар ана шу «қўрғон» айвончасига чиқаркан:
— Яхши бўп кетади? Нима яхши бўп кетади? — деб бурилди. — Яна нашани уриб авария қиласиз…
— Бўлди-и! — бўкириб юборди Ўсар. — Ҳе, энангди… Мен нима ғамда-ю, бу нима дейди! Оғзингдан чиқиб ёқангга ёпишсин, силкасал! Ҳа?
— Сиз мени сил қилдингиз.
— Вей, энанг нима касал билан ўлиб кетди?.. Бўл, бўл! Қорин оч…
Ҳожар уҳ тортиб, чайқалиб дахдизга кириб кетди. Ўсар яна керишиб: «Аҳ, қўл чиқиб кетган экан-да, — деб ўйлади: у мошина педалларини босишдан «оёғи чиқиб кетгани»ни кўзда тутарди. — Майли. Ана энди бир мошина тош — ўн сўм… Йўқ, ҳадемай йигирма-ўттиз сўм бўлади, — дея ўйини давом эттирди. — Хўш, кечаси ташийман… Завгарга яна бериш керак. Иўғасам, мошинани чиқартирмайди гараждан. Ҳе, энағар…»
Унинг барибир кайфи жойида эди.
Ҳожар инқиллаб-синқиллаб бир коса димлама олиб келди. Четда четлари қатлаб қўйилган дастурхонга ишора қилиб, яна изига қайтди. Ўсар дастурхонни узалиб тортиб, очди. Қора-қора гўштларидан сарғиш-сарғиш картошка ва бўккан нон бурдалари кўп димламани қўли билан олиб тушираркан, чодир-шолча қимирлаётганига эътибор қилди-ю: «Момомгаям овқат бердингми? — дея сўрамоқчи бўлди. Хотини яна айвонга етган эди, тилини тийди: кампир эшитади. — Лекин барибир ҳидини сезди», деди ичида ва таъби хира бўлиб, баттар жахди чиқа бошлади.
— Ҳой!
— Чой қўйдим, — деди хотини.
— Чойинг… — «Бўлмайди. Бу ишни бирёқли қилмасам бўлмайди! — деб ўйлади-да, қўлидаги картошкани косага ташлаб, бунга сари фиғони чиқиб (егиси келяпти!), ирғиб турди. Шунда чарчоқ ҳам ўзини билдириб ва бир алами ўн бўлиб, супадан сакраб тушди.
Ялангоёқ югуриб бориб даҳлизга кирганди, икки оташхонали газ-плита ёнида турган Ҳожар таппа ўтириб олди.
— Урманг-урманг, отаси.
Бу гапни эшитиб, Ўсарнинг ургиси келиб кетди. Ҳатто қўлиниям кўтарди-ю, сўнгра ўзиям шилқ этиб, кигизга ўтира қолди.
— Ҳой, менга қара, — деди хириллаб. — урмайман. Урсам, қўлим синсин.
— Нима?
— Кампир, менга айт, — деди Ўсар бошини эгиб. — Шу момом ортиқчалик қиляптими, а? — Бу гапни илк бор тилидан чиқаргани ва, демак, қулоғиям эшитгани учунми бутун вужуди титраб кетди. — Айт, хотин, — деди йиғламсираб. — Айт… Энасини урай бу дунёни, бирим икки бўлмади. Эртадан кечгача ишлайсан, қизингга бир тупли оберолмайсан. Бу нима… — Кейин ўнг қўлини чойнакдай мушт қилиб, ўзининг чаккасига бир туширди. — Бу каллаям вақтида ишламаган. Кенжа ўқисин, шу одам бўлсин деб рабочилик қилиб кетдим. Мана, уям ўз кунини кўриб кетди…
— Бачадан нолиманг, — деди шунда Ҳожар. — Чорбоғди ташлаб кетди-ку?
— Гапти бўлма! — Ўсар энди кигизни муштлади. Кигиздан кўтарилган чанг димоғига уриб, негадир наша чеккиси келди. Бироқ бир тутун олсаям тўпиғига сув чиқмай қолишини яхши билгани учун, йўқ, момоси йўриғидаги «иш»ни, ниҳоят, «бир ёқли» қилиш аҳдида туришни ва «бир ёқли қилиш»ни шарт деб билиб: — Айт! — дея яна хириллади. — Айтмасанг, ё сени, ё ўзимни бир бало қиламан.
Хотин деворга тиқилди.
— Менинг у кишига ёмонлигим борми?
— Ёмонлигинг йўқ… Биламан. Кампир ҳам сендан рози… Лекин сени ўйлаганинг бор… — Усар хотинига кўзлари қонсираб тикилди. — Мен сезиб юриппан… Ҳа, мени аҳмоқ дема! Ҳе, сен ушлаган товуқнинг думпатини узиб қўйганман!
— Ахир…
— Гапир. Ичимди еб кетяпти… Очман. Сениям еб қўяман, энағар.
— Энамди сўкманг.
— Бўпти, сўкмайман.
— У раҳматли мен бахтсизни туққанки, сизди уйингизда чўрилик қип журиппан…
— Уҳ! — Ўсарнинг юраги эзилиб кетди: Ҳожарни яхши кўради, Ҳожарни яхши кўриб олган… — Мени кечир, — деб юборди бирдан. — Сени чертишга қўлим бормайди, шундай яхши кўраман! Лекин… тилинг ёмон…
— Мен ҳам сизга… азоб берай деб гапираманми… — Ҳожар пиқ-пиқ йиғлаб юборди.
Уни кўриб Ўсарнинг ҳам кўнгли бузилди.
— Гапир, — деди ҳиқиллаб. — Муддаони айт… Бўлди, йиғлама. Йиғлама деяппан! — дея бақириб юборди. — Яна пиқ этсанг, айлантириб соламан, энанг… Астағфурилло! Одамни копир қилиб юборасан-а!
— Мен, мен сизга… — Чайналиб гапира бошлади Ҳожар. — Сизга момонгизни у қилинг-бу қилинг деганим йўқ. У киши — мениям момом… — Унинг кўзидан яна ёш қуйила бошлади. — Қизингиз техникумига кетади. Ўзим касал…
— Энди сени дўхтирга кўрсатаман. Бошингни кўрсатаман! Тошкентга обораман! — деб юборди Ўсар ва аёлининг синиқ жилмайганини кўриб, энди чап мушти билан ўзининг бу чаккасига солди. — Ўлай агар, қасам ичаман!
— Майли, раҳмат. Ўзингизни урманг, — деди Ҳожар. — Ўзи сиз каллага уришни одат қипсиз.
— Бас! Хумори тутаётган бўлса…
— Вой, худо.
— Айт!
— Уф, энди бир марта оғзимдан чиқиб кетиб эди-да.
— Ҳа, балли!
— Ахир, тузук-тузук кишилар ҳам…
— Ҳа-ҳа.
— Анави… — Аёл тағин инграб йиғлашга тушди. — Ўлай агар, мен ўйлаб топган бўлсам…
— Ўйлагансан. Ўйламаган бўлсанг, ўша гапти айтмас эдинг! Хўш, нима эди у?
— Ахир, биласиз-ку? — Баттар ҳўнграб юборди аёл. — Бошда… ўзингиз топиб келган эдингиз ўша гапти!
— А-аа, ўзимми?
— Ҳа!
— Маладес. Кейин сиз нима деб эдингиз? А? — Тағин ҳайқириб қолди Ўсар.
— Астароқ гапиринг, э, — ёлворди келин. — Кулоғим очиқ ахир. Менга қаранг, чолжон… Овқатингизни женг. Қорнингиз оч, жаҳлингиз чиқяпти.
— Йўқ, Ҳожар, — деди Ўсар. — Пичоқ бориб суякка қадалган. Энди бу ишни орқага суриб бўлмайди… Бугун ҳал қиламиз, бугун! Эшитяпсанми? Ҳозир…
— А яна нима дейин?
— Ҳали айтдингми гапингни?
— Уҳ… — Аёл бирдан эрига бақрайиб қолди-да: — Ҳа, — деди сўнгра овозиям ўзгариб. — Шу момонгизди… шу қариялар детдомига оборсангиз… нима бўлади деб эдим. Сиз нашани уриб олган эдингиз, хўп кулдингиз. Эртаси урҳо-ур… Мана, чаккамди ёрдингиз.
— Ҳа-а, хўб иш қилган эканман-да. Қани, қайси чаккангди ёрибман экан? Энди соғини кўрсат… — Шундай деди-да, икки қўллаб кигизни муштлади. Яна гуп этиб кўтарилган чанг афтига урилди. — Ҳе, энасини… бу ҳаётти…
У сапчиб туриб эшикдан ташқарига қаради, беихтиёр кўзи катта ёнғоқнинг барги тўкилиб сўппайиб қолган шохларига тушди. Бир шохга қўниб турган чуғурчуқлар дув кўтарилди. Ўсар маҳзун тортиб: «Ҳе-е кетди… Момоям кетади. Шу, шу ёнғоқниям экиб ўстирган-а! — деди. — Ҳа-ҳа, анави ўрикларниям, беҳи, қизил олма, лойхонадаги олчалар… Бу дарахтлар ҳам кампирнинг болалари. Ўзи шундай дер эди… Ажаб, дарахтлар одамзотдан эрта қарир экан-а? Йўқ, булар тенг қартайибди, чамамда. Бироқ барибир момом ўлгандан кейин ҳам бу дарахтлар ҳосил бераверади: бизга…»
— Чол, — деди Ҳожар.
— Нима? Кўр бўлгир! — деди Ўсар. — Қара, биз учун ўстирган бу боғни! Се-енинг болаларинг учун, ғалча! Мевасига невараларимнинг оғзи тегади деб… Э-э, фалак! — Ўсар титраб-қақшаб, бир нималарни остин-устин қилиб юборадигандек шишиниб кетди. Сўнгра минғирлаётган хотинига қараб: — Ҳой, нокас, обориб… обориб ташлаб келолмайманми? — деб юборди бирдан. Бу гапидан ўзи ҳайрон қолиб ҳамда ниҳоят, тополмаётган нимарсасини топгандек бўлиб авж қилди: — Йўқ, мен ҳазиллашаётганим йўқ.
— Вой, бас, — деди келин. — Яхшиси, мени обориб ташланг ўша ғарибхонага.
— Сени? Сени бўкиртириб ишлатади-ку у ерда! — Ҳайқириб кулди йигит. — Нодон! Бунинг топган гапини қаранг!
— Бў-ўлди, бошқа гапирсам, ўлай.
— Сен ўлмайсан, минг гапирсанг ҳам ўлмайсан. — Ғудирлаган кўйи боз оташин бўла бошлади Ўсар. — Шу кеча… Йўқ, эртагаёқ минғир-минғирни бошлайсан яна.
Шунда Ҳожар яна эрига боқиб қолди-да, секин туриб эшикка йўл олди.
— Ҳа? — деди Ўсар узалиб.
— Тортинг қўлингизни…
— Яна нима бўлди? — Шунда йигитнинг юраги қаттиқ сиқилиб кетди: нимага бунча гапиряпти? Майда-чуйда гаплар… Ахир, муддао аниқ-ку.
«Шошма, бирон ҳаптага обориб қўйсам-чи, ўша етимхонага?» — деган ўй келди хаёлига. Ва бу «режа» унга шунчалик маъқул тушиб кетдики, бу ўйнинг илгарироқ келмаганидан ҳатто ҳайрон қолди: ахир, бир ҳафтада кампирнинг қадри ўтади, пушаймон ейди бу… Бунинг устига, қўни-қўшниларнинг таънасига чидолмайди… Ёки, уларга билдирмайдими? «Укалари Кенжаникига обориб қўйдилар. Соғинган эканлар», дейди. Лекин Кенжа бу «иш»ни билса, роса йиғлайди… Балки кампирни ўз уйига олиб кетади…»
Бу орада хотини Ҳожарнинг ғоят изтиробга тушиши — ўзини минг бор лаънатлаши ва, демак, Ўсар «тантана» қилиши — хотини устидан мардона кулишини ўйлаб:
— Бўлди! — деди. — Момомнинг уйига кир. Ул-булини йиғиштир… — Хотини унга бақрайиб қолди. — Сенга айтяпман, кўзинг ўйилгир! — ўдағайлади Ўсар. — Бўлди, муддаонгга етдинг… Эннасини… бу дунёни! —
Кейин ўзининг гаплари ўзига кор қилиб, кўзларига ёш тўлди. — Бу ҳукумат номард экан, энағар… Кампирни ишлатиб-ишлатиб, охири пенсия ҳам бермади… Хайрият, отам урушда ўлгани учун ўттиз сўм беради…
— Бўлди қилинг, шаҳдингиздан тушинг, — эрининг елкасигами-ёқасигами қўл узатган эди, Ўсар тисланиб кетди.
— Йўқол! Бор, айтганимни қил!
Ҳожар изига қайтди-да, газни шартта ўчириб, бояги жойига ўтириб олди.
Ўсар уни тепадигандек хезланди.
— Турмайсанми?
— Йўқ,
Ўсар бир зумда уни сулайтириб ташлашни ўйлади, аммо ўзи касалванд, ўлиб қолса…
«Йўқ» деяпти-ку? Пушаймон ея бошлади ҳозирдан. Тўхта, бир иш қиламанки, ўзи югуриб қолади»…
Ана шунда Ўсар шодон қаҳқаҳа отади.
У илдам юриб айвонга чиқди-да, айвончани бу ёкдан ҳам тўсиб турган шолчани шарт тортиб юборганди, шолчанинг супага қараган томониям шалоп этиб ерга тушди. Айвонга қуёш нури ёпирилди.
Мақсад момо тағин очилиб қолган бошига қийиғини ёпмоқчидек пайпасланиб, охири кафтлари билан тепасини пана қилган бўлди.
— Момо! — деди невара овози хириллаб ва туйқус йиғламоқдан бери бўлиб бақирди: — Кенжангиз чақиряпти экан сизни! Кенжабой!.. Биттаси айтиб кетди…
— Ким? — деб пичирлади кампир ва юзи ёришиб, кўзлари ёлқинланиб кетди. — Кенжа?
— Ҳа! Сизни меҳмонга айтипти! — деди Ўсар бир табақали, занжири тепага илинадиган эшик томон юриб. — Мундай одамга ўхшаб боришингиз керак. Бошқа кийим-бош бордир… — Кейин нариги уйга қараб бақириб юборди: — Ҳожар! Баққа ке!
Ҳожар эшик оғзига келиб турган экан, дарров қаради.
— Нима?
Ўсар кўзларини ола-кула қилиб, кампирга ишора қилди.
— Кийинтир момомди! Ахир, ахир… айтдим-ку.
Кенжа уйига чақирипти деб! — Сўнг жилмайди. — Ёки…
Эр-хотин узоқ муддат бирга яшаса, бир-бирининг важоҳатидан нима демоқчи бўлаётганиниям сўзсиз билиб кетишади. Шундайки Ҳожар англади: эри «Ёки… ҳазар қиласанми?» демоқчи.
Ҳожар каловланиб буёққа йўналди.
— Қани, тез бўл! Ҳим, яна ул-були бўлса, униям ол… Бўғча қил!
Ўсар шундай деб айвондан тушди. Кўприкчага етганда супадаги дастурхонга қаради-да, жадал бориб унинг четидан тортди. Димламани апил-тапил еб олиб, бармоқларини ялай-ялай дарвозага қараб кетди.
Унинг кўнгли хийла тинчиб қолган эди. Момони Кенжанинг уйига обормаслиги аниқ. Лекин етимхонагаям обормайди-ю…
Бирон ўн дақиқадан кейин Ўсар бодомгулли чит кўйлак кийиб, бошига дока рўмолини ўраган кампирни кўтариб юк машинасининг кабинасига ўтқазмоқда эди.
Кампир ўрнашиб олгач, қўлларини кўксида тутиб, кўзида ҳалқа-ҳалқа ёш билан оёққўйгич қошига келган Ҳожарга:
— Мен сал кунда қайтаман, келинжон. Бу боғдан, сизлардан ажралиб яшолмайман, — деди. — Ке, бир ўпай… Оҳ!
— Моможон, тез келмасангиз, ўзим бориб опкеламан, — деди Ҳожар.
— Бе, мана мошина… Асалжонимдан айланай! Ғир этиб боради-ю, обкелади-да момосини. Сельсоветдан телефон қилиб тур. Овозингни эшитиб турай… Келинжон, невараларимга эна сути бермаган бўлсам ҳам, эна бўлиб боққанман… Ҳув, у кунларни худо кўрсатмасин!
Ўсар хотинини тирсаги билан туртиб юбориб, эшикни ёпди.
— Қолганини менга айтасиз!
Момо қийқиллаб кулиб, машина деразасидан қўлини чиқармоқчи бўлди: бармоқлари ойнага тегиб қайтди. Ва келинига: «Бунинг гапига парво қилма. Ҳазилкаш-да» дегандай жилмайиб, ҳар иккала кўзиниям қисиб қўйди.
Кампир беҳад шод эди. Шодлиги шунчаликки, эси-ям буткул ўзига келгандай…
Ҳожар рўмолнинг учи билан кўзини артди, сўнг уни оғзига босиб тисланди.
Ўсар машинани тартарлатиб ва бирдан силкитиб ҳайдаб кетаркан, негадир чўзиб-чўзиб бубуплатди.
— Момо!
— Лаббай, жоним.
— Анави ердан ушланг. Ушланг деяпман… Ҳе, энағарди момоси! — Ўзи ўнг қўли билан кампирнинг даст-панжасини олиб, ғаладоннинг тутқичига қўйди.
— Ҳа, мундайчикисиям бор экан-да… Айланай меҳрибонимдан… Сизларни ҳалол едирдим, ҳалол кийдирдим. Худога шукур. Эшитгансан, бобонгди «вираг нарог» деб отишганда, биздан етти чақирим тгарига қочиб эди қариндошлар ҳам. Ҳа, «халқ душмани»нинг беваси эдим-да.
— Халқ душмани эмиш…
— А? Ҳа, унинг нимаси душман эди? Иккита қўш хўкизи бор эди бор-йўғи. Отанг билан лалмикорда ер ҳайдар эди…
— Бобом ҳукуматга бермаганми ўша ҳўкизларни?
— Саман отини бериб эди. Нуқра жуганлари билан… Ҳув, оптўймас, ебтўймас экан бу ҳукумат. Охири ҳўкизларгаям кўз…
— Давлат деб гапиринг!
— Ҳа-е… Лекин давлат барибир адолатли экан. Бобонгди оқлади-ку оқибат.
— Ҳа. Ўлдириб бўлиб кейин оқлади.
— Ҳаммаси худодан… Шукур қил, болам, шукур қил. Урушдан кейинги очарчиликда бешталаб боласи ўлганлар бўлди. Бир кечада. Худоё, тавба қилдим…
— Тавба қилинг, тавба қилаверинг… — Ўсар машинани суриб тор кўчадан чиқараркан, чамбаракка шап-шап уриб: — Дод! — деб қўйди. — Урдим нашани, сурдим пашани деган экан бир Нурқул деган авлиё!
Машина катта кўчага тушгач, тўғрига йўл олди. Ўсар тезликни ошириб ва ҳар қадамда сигнал бериб, гўёки ўзининг қандайдир «Борса қайтмас»га бораётганидан ўткинчиларни огоҳ этаётган каби кўзи илғаган таниш-билишларга беихтиёр бош ирғаб, қишлоқдан чиқа бошлади. Ниҳоят, қишлоқ сойи қиртоғига — қизғиш товатошлардан иборат қир бағрига илонизи бўлиб ўрлаган йўлга тирмаштириб, ҳадемай ўркачга чиқарди машинани ва у ёғи — адирга туширди.
Бепоён текис дашт. Асфальт бузилмаган, бироқ ёзда эригани бўйи қат-қат бўлиб қолган. Йўлнинг ўнг томонида — йироқда Қоратоғ тизмалари туман ичида мудраб ётарди. Чўққиларда булут карвонлари судралади.
— Момо!
— Ҳа. Жон… Вой, қўлларингдан! Бир ҳайдаяпсан, беланчакда ётгандай маза қиляпман… Ҳи-ҳи-ҳи. Қариликка йўрғалик… — Кейин Ўсарга анграйиб қаради. — Сен Асалжон-а?
— Ҳе, энағар… Бошладингизми яна?
— Нимани?
— Талмовсираманг.
— Вой… — Кампир жимиб қолди. — Кенжанинг уйига оборяпсан-а мени? Нечта боласи бор унинг? Уф, эсар бўп қолдим, болам.
— Борганда, санаб биласиз, — деди Ўсар, — Санайсиз… — Шунда жигарбағри бўғзига сапчигандек бўлиб энтикиб кетди: «Кенжаникига оборсам мабодо… Нима деб топшираман буни? Ўзи тўртта боласи билан домда сиқилиб… Гап шу! Момомни бирон жойда бир-икки соатга қолдириб, қайтаман! Шунинг ўзи Ҳожарга етади…»
Сўнгра кампирни шу атрофда… бирон ерда қолдиришга жой излаб, олдинга ва ён-атрофларга кўз сола бошлади: анави юлғунзордаги оқ туғ кўтариб ётган қабр — Хотин шаҳид… Иўлтўсарлар ўлдириб кетишган бечорани. Ҳим, хавфли жой…
Буёқдаги сойликда пана жой йўқ: тошлокда ўтирган кампирга ўткинчиларнинг кўзи тушади, қизиқишади.
Шунда олисда — йўлнинг икки четида иккита пакана ғужумдек бўп кўринаётган дарахтларга — қўш тутга кўзи тушди-ю, туйқус шодланиб кетди.
Қўш тутни шофёрлар «дарвоза» дейишар, у қандайдир даражада бекат ҳам эди. Ўсар эсини танигандан бери биладики, шу тутлар бор: бундан ўн-йигирма йиллар бурун ҳам улар — қари, томирлари ер бағирлаб-букчайиб ўсган, қучоққа сиғмас танасида пўстлоқлари кам қолган, доимо чакалак-каллакланган шохлари орасида митти жиблажибонлар чув-чувлаб юришар эди; ҳамма вақт отли-эшакли йўловчилар туман марказига келишаётгандаям, чиқиб кетишаётгандаям шу тутлар тагига қўниб, бироз ҳордиқ олишар, уловларини суғориш учун йўлдан сал нарида қоқ бор эдики, ёзнинг жазирамасида ҳам унда сув бўларди.
Ўсарнинг «ГАЗ-157» машинаси ана шу «дарвоза»га етган чоғда бирдан тормоз берди-да, сапчиб кетган кампирни бир қўлида қучганича уловни йўлдан чиқариб тўхтатди.
— Вой, нима бўлди, болам?
— Ҳеч нима, ҳеч нима… — деди Ўсар ва худди ўғриликка тушаётган сингари алланечук қўрқув-ҳадик ила: — Тушайлик, момо, тушайлик, — дея эшикларни ланг очди. — Мен радиаторга сув қуйиб олай.
Буёқдан айланиб келиб, қўлини чўзди ва бирдан кампирни кўтариб олиб, тут остига элтди. Оёққа қўйиб: — Суянинг! Ўтирманг, — деганча изига қайтди.
Кампирнинг бўғчасиниям келтиргач:
— Бунинг устига ўтиринг!.. — деб қандайдир дағдаға қилди-да, тисланиб, йўлнинг уёғи ва буёғига боқди: ҳеч қора кўринмасди.
Мақсад кампир тугунига ўтириб-ўрнашиб, тутнинг танасини сийпалади.
— Вой, қабиғини мол ғажиган, а? — деди. Кейин Ўсарга қараб кулди. — Нашага чўғ бўлади деб олишган.. Сен наша чекмайсан-а, Асалжон?
— Чекаман! Биласиз-ку — деди Ўсар. — Хўш… — У ўзи англамаган ҳолда кўзларида бояги қўрқув, тағин ҳаяжон-хижолат ва ўта сергаклик билан кампирнинг қошига келди. Унга қаттиқ тикилди-да: — Қимирламай ўтиринг, эшиттингизми? — деди.
— Ўтириппан-ку, Асалжон.
— Ана, қоқти суви қуриган экан. Ана… Орқага қайтмасам бўлмайди. Ўн минутда келаман.
— А, қаерга борасан?
— Айтдим-ку, сувга!
— Майли-майли. Бор, болам. Мен ўтираман… Мошинанг кўп лўхшиди. Дамимди оламан… Айланай сендан. Муни қара, дунё кенг-а, тавба…
— Дунё — торга тор, кенгта-кенг экан, момо! — Ўсар ихтиёрсиз бир ҳолда Нурқул нашаванднинг ҳикматларидан яна бирини айтиб юборди ва бу гап иттифоқо ўзига таъсир этиб: «Биз — тор, мен — тор… — деб ўйлади. — Кенжаям билади мени. Бекорга «инжиқсиз» демайди. Бу ҳаёт нервинний қилиб қўйган бўлса, нима қилай? Ахир, Ҳожарниям яхши гап билан овутсам бўларди. Нуқул унга аччиқма-аччиқ гапираман. Қўлим ҳам…
— Беш минут! — деб бармоғини ўқталди кампирга. — Хўп, ярим соат… Тушундингизми? Биров гап сўраса, жавоб берманг!
Кампир шунда қиқиллаб кула бошлади.
— Нимага куляпсиз? — деб бирданига дўқ қилди Ўсар. Ва яна кўнгли бузилиб кетди. — Моможон…
— Ҳе, ўзим… Қадимда бўлар экан-да, — деди момо кўрсаткич бармоғини букиб, кўзларини артиб. — Шу-шу… қариган чол-кампирларди обориб-адаштириб…
— Алжиманг!
— Хаёлимга келди-да.
— Бўлмаса сиз ана шундай хаёл сури-иб, ўзингизни алдаб ўтиринг, мен тезда қайтиб келаман.
— Хўп-хўп, отажон, — деди кампир ва гангиб қўлини фотиҳага очди. — Илойим, эсон-омон бориб кел. Йўлинг оқ…
— Ҳей-ҳей! Нималар деяпсиз? Ҳозир келаман деяпман-ку, энағар!
— Яна хаёл…
— Хаёлди жойига қўйиб… а? — Ўсар яна таҳдид қилган бўлиб тисланди-четланди ва яна бир дақиқа бу ерда турса, кампирни олиб уйга жўнайдиган каби отилиб машина ёнига борди. Ўтолдиргич калитини изламоқчи бўлди-ю, мотор тир-тирлаб турганидан вақти хуш бўлиб, кабинага кириб ўтирди.
Кейин шалоқ машинани гуриллатиб, «дарвоза»дан тўғрига ўтказиб кетди: кампирга қарагиси келди — ўзини тийди. Бирон юз қадамлар олислагач, яна қарашни истади: аммо қараса, тағин бир кор-ҳол бўладиган сингари тезликни оширди-ю, сойликка энавериб, таққа тўхтатди: қаёққа боряпти?
Ўзиям хаёлати бўлиб қопди.
Ахир орқага буриб, тағин кампирнинг олдидан ўтказиши керак-ку машинани?
Тезроқ уйга етиши керак!
Шунда унинг яна йиғлагиси келиб кетди: «Бутун ҳаётини бизларга бағишлади шу кампир. Бобомдан қолганида ёш бўлган-ку! Лекин эр қилмаган… Энағар энам бўлса, отамдан келган извишенини ўкибоқ феъли айниган. Укам билан мени ташлаб, бир дизиртирга эргашиб кетган…
Момом чапак чалиб қолаверган.
Куйган банда бу… «Энди мен ҳам мазах қиляпман!»
Ўсар шу алфозда яна машинани тўғрига ҳайдаб кетганини билмай қолди. Машина тошлоқда чиндан ҳам уф-уфлаб тўхтаб қолганидан кейин ўзига келди.
Ҳа, радиатор иш кўрсатмоқда эди…
У йиғлаб юборди-да, копотни очиб қўйиб, қайноқ буғнинг кўтарилишини бир оз томоша қилгач, пачоқ челакни олиб булоқ излаб кетди.
Алқисса, аллақанча вақтдан кейин шалоқ машинани қайтариб қишлоқ йўлига туширди. Тутлар орасидан шитоб билан ўтди. Ва қишлоққа яқинлашганда…
…Қай кўз билан кўрсинки, қаршисидан келаётган таниш юк машинаси устида…
Ҳожар тик турганча кабина томига қўлларини тираб келмоқда, рўмоли учларини тишлаб олган эди.
Ўсар машинани йўл ўртасига буриб тўхтатди.
Кабинадан бошини чиқарган таниш қариянинг саломига ҳам алик олмай, ойнадан қўлиниям чиқариб бақирди:
— Ҳей! Баққа туш, энағар!
Ҳожар эрини таниб, титроқли илжайди-да, кузов ортига қараб кетди. Ўсар унинг ерга тушиши мушкул экани учун ўзи кабинадан чиқди, айланиб бориб, хотинини кўтариб олди. Ёшли кўзларига тикилиб:
— Ҳа? — деди ва… унинг нега йўлга чиққанини тусмоллагани ҳолда: — Гапир! Қаерга бораяпсан, энағар… а? — деб бақира бошлади.
— Секин, секин, — деди хотин бошини эгиб ва чап қўлини кўксига босиб.
Шунда нариги машина қимирлади. Йўл ёқасига чиқди. Ўсар беихтиёр хотинининг билагидан ушлаб, ўз машинаси томон йўналди. Анави «ЗИС» ўтиб кетгач, иккисиям чангга беланиб ва қўлларини пашша ҳайдагандай қилиб кабина қошига етишди.
— Хўш? — деди Ўсар. — Уйга қайтамиз-а? Момо қо-олди… Юрагинг совудими, ҳароми? Энди яйлов кенг бўлади сенга! Боғда жавлон урасан, силкасал! Хотин унинг қўлларини ўпа бошлади.
— Ундай деманг… Ёлтон гапиряпсиз… Борсангиз, ўзингиз боринг ўша боққа… уф, ўламан. — Кейин Ҳожар чинқириб юборди. — Қайтаринг мошинани! Ҳе, невара бўлмай ўлинг! Машинани қайтаринг!
Ўсар қаноатланиб — томоқ қириб, кабинага кирди. Мотори тағин ўчирувсиз қолган уловини юргизиб, айлантириб келди. Ҳожар йўлнинг бу томонига ўтиб, ичкарига аранг кириб ўтирди-да, тутқичдан маҳкам ушлаб, бошини эгди.
— Ҳа? Пушаймон қиляпсизми? — деди Ўсар машинани ҳайдаб. Хотин миқ этмади. — Баттар бўл! — кейин яна мамнун бўлиб кетди…
Сўнг… момосини қўш тутда сарғайтириб… қолдириб келганидан…
Йигитнинг чунонам алами келиб кетдики:
— Уҳ, — деб иҳради. — Нимага туғилдим мен? Шу азобларни чекиш учунми?.. Бировлар туғилганидан шод, димоғи чоғ! Уйида тинч, қулоғи тинч… — Кейин, носқовоқни тишларига тиқ-тиқ уриб нос отди. — Гапий!
Хотин яна чурқ этмай олдинга боқди. У қандайдир шишинқираган, қовоқлари осилиб кетган, фақат кўзлари ғилтиллар эди. Ўсарнинг аёлига яна раҳми келди-да, туйқус унинг эгнидан ўнг қўли билан қучиб қўйди.
— Билардим.
Ҳожар кўзини йўлдан узмай сўради:
— Қаерга обориб ташладингиз у кишини?
— Қаерга, қаерга… Детдомга-да! Билдингми? Хурсанддирсан?
Хотин минғирлади:
— Йўқ. Детдомга эмас.
— Кенжанинг уйига! Бўлдими?
— Бекор гап. Уйдан чиққанингизга бир соат ҳам бўлмади.
Ўсар ўнг қўли билан хотинининг башарасига уриб юборди.
— Анави шопир билар экан, — деди Ҳожар.
— Нимани? Нимани?
— Сизни, феълингизни!
— Ҳали унга айтиб бердингми, энағар?
— Ҳа..
— Вой, до-од!
Ўсар газни босди-я! Босди. Бояги «ЗИС» қайтиб келаётган экан, тўқнашиб кетишига оз қолди. Ниҳоят, жуфт тутлар кўринди. Аста-секин катталаша бошлади. Кейин Ўсар оғзини очиб, лабларини ялай бошлади: гоҳ ютинади, гоҳ хотинига ялт этиб қараб қўяди.
Ўсар машинани секинлатаркан, кампир суяниб ўтирган тутнинг тоққа қараган ёғигаям боқди: ҳеч нарса йўқ. Сўнг машинани сал нарига ўтказиб тўхтатди-да, сакраб ерга тушди. Чопиб дарахт тагигаборди, нега-дир тутнинг шохларига қаради. Кейин эса танани гир айланди ва кампир ўтирган ерга тикилди: чумолимиди—ерга кириб кетса?..
Қожар кабина эшигини очиб, эрига қараб турарди.
— Нима қиляпсиз? — деб сўради.
— Э!.. Э, ху-до, энағар… — Ўсар оғзини каппа-каппа очиб нафас олганча, қоқ тарафга кўз отди-ю, кўлнинг у соҳилида уюлиб ётган тошлар, бодомча ва янтоқларга тикилиб қолиб, чуқур хўрсинди. — Туш энди… Етиб келдик! — деди. — Ҳе, пўкка… Сенга ким қўйиб эди йўлга чиқишни!
Ҳожар ўрдак юриш килиб келди.
— Н-нима гап ўзи?
— Нима, нима… — Ўсар тағин тош уюмлари ёққа боқди. Ва яна хўрсиниб юборди. — Худо урган бадбахтлармиз… Ў, у кампирнинг биз учун қилган ишлари! Ҳисоби йўқ… — Шунда кўнглига боз хавотир туша бошлади. — Эй, бўғчасиям йўқ-ку!
— Нима? Шу ерда қолдириб эдингизми?
— Момо-а! — деб чинқириб юборди Ўсар. Сўнг югургилаб қоқнинг бери томонидаги тош уюмлари устига чиқди. — Момо-оо! Ҳў, энағар, момо-о! — Шунда пайқаб қолдики, нариёқдаги қалама тошлар орти баралла кўриниб турибди: ҳеч зоғ йўқ. — Э, энангди… Ерга кирдими, осмонга чиқдими? — Оёғи остига ва кўкка қараб олиб, ҳовлиқиб пастга тушди.
Тут тагига келиб, йўлнинг у бошига кўз тикди, кейин бу бошига. Сўнг кампирни ўтқазган ерига.
— Э, худо! Бу нима кўргулик? Мана шу ерга…
Букри томирга энди Ҳожар ўтириб қолди. Ўсар йўлнинг у бетига ўтди. Кейин тўғридаги сойлик томонга чопиб кетди. Етди. Булоқ суви тошчалар оралаб оқар, қандайдир ўтроқ қушчалар чий-чийлашар эди.
Ўсар додлаб, яна орқага қараб чопди. Тут остидан ўтиб, яна тошлар устига чиқди.
— Момо-о… — деди энди овози бўғилиб. — Ахир… — Шунда камшфнинг боя (Ўсар кетаётганда) кулгани, «Қадимда бўлган экан-да…» деганини эслаб: «Тағин биров-яримга алжиган бўлса…» деб ўйлади. Ва ўзини — Усарниям танимай қолиши ёдига тушиб, ҳолсиз шивирлади:
— Обкетишибди.
Йигит хотинининг ёнига келди.
— Балки анави шопир обкетгандир, — деди хотини.
— Ҳа, энағар-а, шарманда килдинг-ку! Йуқолган кампир «топилди». Аммо, у ёғини ёзиб  ўтириш шартми?

1990

Shukur Xolmirzaev
QADIMDA BO’LGAN EKAN

   Shukur Xolmirzaev 1940 yil Surxondaryo viloyati Boysun tumanida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi. ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan (1963). «Olis yulduzlar ostida» (1971), «Hayot abadiy» (1974), «Og’ir tosh ko’chsa…» (1980), «Yo’llar, yo’ldoshlar» (1984), «Bodom qishda gulladi» (1986), «Tog’larga qor tushdi» (1987) singari hikoya va qissalar to’plamlari, «So’nggi bekat» (1976), «Qil ko’prik» (1984), «Yo’lovchi» (1987), «Olabo’ji» (1992), «Dinozavr» (1-kitob, 1996) kabi romanlar muallifi. «Qora kamar» (1987), «Ziyofat» (1990 yili sahnalashtirilgan) dramalari ham bor. Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti (1989) hamda «Mehnat shuhrati» (1999) ordeni bilan taqdirlangan.

Yozuvchi 2005 yil 29 sentyabrda Toshkent shahrida vafot etgan.

O’sar ko‘prikchadan shipillab o‘tib ayvon chetidan choydishni oldi, ariq labiga cho‘nqayib, qop-qora charmdek bo‘lib ketgan kaftiga — hovuchiga suv quyayotgandi, ariqning u tomonida — supada urchuq yigirib o‘tirgan rangpar xotini:
— Momongizga salom bermadingiz-a? — dedi.
O’sar yalt etib unga qaradi.
— Momom enangdi… — deb so‘kib yubordi. Va shosha-pisha qo‘lini yuva boshladi — Iloyi, shu kampirning yoshiga yetma… O’zing ham-ku bo‘lganingcha bo‘lgansan… — Keyin ulfati Nurqul nashavandan eshitgan gapini unga uqtirdi: — Hoy, birovga o‘lim tilagandan ko‘ra, o‘ziga umr tilashi kerak kishi!
Hojar urchuqniyam, kalavaniyam ko‘rpachaga tashlab, mushtlarini tizzalariga tiradi; eriga o‘xshatib bir nimalar deyishga shaylandi-yu, behol tortib teskari qaradi.
— E, xudo, nima gunoyim bor edi? Muncha meni ezadi bu erkak… Tentak! Suyulib ketgan miyasi… Huvv, sho‘rim qursin. Terakka chiqib imlaganlariga uchippan… Sevadi, suyadi deb o‘ylappan. Bu jallod ekan!
— He, enag‘ar, — deb iljayib turdi O’sar. — Jallod ekan… Kim shu gapga ishonadi? Jallod amir zamonida bo‘lgan, savodsiz!
— Siz savodli bo‘ldingizmi? — xotin unga o‘nglandi. — Siz-a? Alifni kaltak deysiz-u! Qizingiz xatongizni topib o‘tiradi-yu! Gazeta o‘qiyolmaysiz-u!
— Bo‘ldi. Gazetangni osib qo‘ydim! — O’sar ayvon oldini to‘sib turgan sholcha tomonga jilarkan, Hojarga yana uqtirdi: — Gazetang bir pul hozir! Hech kim o‘qimaydi… Faqat Nurqul bobo nay qilib, nasha chekadi! — U kulib, allanechuk quvonib, ustunga yetdi. Sholchaning chetini qaytarib, ichkariga qaradi.
Momosi Maqsad beva deraza tagida, shishib ketgan o‘ng oyog‘ini uqalab o‘tirar, oppoq sochlari qo‘qib ketgan — ajinadan farqi yo‘q edi.
— Momojon, — dedi O’sar ayvon labiga asta o‘tirib. — Salomalaykum… Azonda chiqib ketib edim. Uxlayotgan ekansiz. Hozir keldim. Moshina oldim, momo. Eski-yu, eplasa bo‘ladi. Zavgar uch yuz so‘mimni shilib qoldi, enasini…
Kampir nursiz ko‘zlarini g‘iltillatib va xiyol iljayib, qiziq bir narsani tomosha qilayotgandek qarab turardi.
— E, Asaljon? — dedi birdan. Va birdan yuzi tirishib, ko‘ziga yosh keldi. — Tanimappan… Xayolim joyida emas. Anovu yerda bir xotin ming‘irlagani ming‘irlagan. Kim u o‘zi?
O’sarning ham ko‘ziga yosh keldi.
— Momojon, axir u — keliningiz-ku! — dedi. — Sizdi onasiday ko‘radi…
— Uvv, men o‘lay, — dedi kampir va qiqirlab kula boshladi. Ko‘rpacha chetida yotgan kir qiyiqni olib boshiga yopdi, sochlarini bostirgan bo‘ldi. Oyog‘iga ko‘zi tushib: — Bod, — deb shivirladi. — Bod bu… Meni opketadi…
«Opketsa, tezroq opketsin-e!» degan o‘y kechdi O’sarning ko‘nglidan. Ammo tag‘in shu o‘y dilidan o‘tgani uchun o‘z-o‘zidan azoblanib ketdi.
— Yo‘q, momojon, — dedi. — O’limni o‘ylamaslik kerak. Kishi o‘ziga umr tilashi kerak.
— Ho‘, umrdi sizlarga bersin, — dedi momo. — Bizdi ishimiz pishgan… Tushimga bobong kiradi. «Haliyam juribsanmi?» deydi. — Momo kulibgina qo‘ydi. — «Ha, jurippan, deyman. Omonatini olmasa, nima qilay?» — So‘ngra u O’sarga o‘ychan tikilib qoldi. — Kenjaboy qaerda?
Nos otib olgan O’sar:
— Shahayda, — dedi. Va bir zum boshini burib, ho‘mrayib qoldi. Keyin xo‘rsinib yubordi. — Uniyam isi ko‘p-da, momo. Jo‘jalayi boy. Etajda tuyadi…
Kampir gap ma’nosini yaxshi uqmagan bo‘lsa-da, bosh irg‘adi.
— Omon bo‘lsin, qaerda bo‘lsayam… Meniki emas, davlattiki. Ha, o‘zginang yaxshi juribsammi? Bolalaring… — Kampir yana o‘ylanib qoldi. — Bolam, men xayolati bo‘p qoldim… Kelinimgayam ko‘p azob beraman. Kecha kechasi darvozadan chiqib ketippan. Bechora ko‘tarib olib keldi. «Uyga qama meni! Men o‘lay!» dedim. Keyin u yig‘ladi, men yig‘ladim. Qarilik shu ekan… — Shunda birdan iliqqina jilmayib, nevarasiga boqdi.— Biron-biron joyga oborib adashtirib kelmaysanmi?
— Nima-a? — dedi O’sar va nosini yo‘lkaga tuflab tashladi. — Esingiz joyidami?
— Endi, — kampir iljaygancha davom etdi: — bo‘lgan ekan-da qadimda…
— Qadimni qo‘ying! Bir narsa yedingizmi?
— Jedim. Ekki bo‘lak qand bilan non berdi kelinim. Iloyi, baraka topsin… Hoy, — dedi so‘ngra mo‘ltirab. — Urush-purush bo‘ladimi yana, bolam?
— Nimaga? Urush yo‘q endi, — dedi O’sar o‘rnidan turmoqchi bo‘lib. — Davlatlar yarashganiga ming yil bo‘ldi.
— A, nimaga qimmatchilik bo‘larmish?
— Kim aytdi? — O’sar sholcha chetini tutgancha ko‘zg‘aldi. — Tavba… Hojar aytdimi, enasini…
Kampir kuldi.
— Hazil… So‘k, so‘k. Tus bobongga o‘xshaysan… Umring o‘xshamasin, iloyi. Voy, men sonimdi ochib o‘tirippan-ku, o‘lay men… Bod bu… Bobong o‘lgandan keyin qor kechib, cho‘pchak yig‘ib, tandir qizitaman deb… Huvv…
O’sar sholcha chetini tashlavorib, kerishdi.
— Hojar, nimang bor? — deya ko‘prikchadan o‘tib, yarim gaz baland supaga sakrab chikdi.
Hojar urchug‘i bilan eshilmagan kalavasini chetga qo‘yib, ihrab o‘rnidan turdi.
— Nima dedi momongiz? Yana kim yomon — men yomon… Kechasi uyqu yo‘q, kunduzi — tinim. Uf, shu qizingiz ham odam bo‘lsin, joyini topib ketsin, men ham ketaman…
— Ha, ketasan… O’liging chiqadi bu vatandan, — dedi O’sar. U ko‘rpachaga chordona qurib o‘tirdi. Keyin, bugun bir necha marta tomiri tortgan oyoqlarini yoniga uzatib yuborib, lo‘la bolishni qo‘ltig‘iga oldi. — Xudoga shukur, o‘ziga shukur, — dedi mamnun tortib. — Kampir! Buyog‘iga yaxshi bo‘p ketadi!..
Maqsad momo eridan qolgan uychada yashar, uycha peshayvoni haligi sholcha bilan to‘silgan edi: kampir hadeganda chiqib ketavermasin hamda… birov-yarim kelganda unga ko‘zi tushmasin uchun. Momo shishgan, yuzida okish dog‘lar paydo bo‘lgan, buning ustiga, chindan ham xayoli kirdi-chiqdi ediki, uni birovlarga ko‘rsatishdan or qilardi kelin, zero kelinning bu tadbiri O’sarboygayam oxiri ma’qul tushgandi. Biroq kampir baribir kechasi bir necha marta pastga tushadi…
Kunduzi uxlaydi-da, kechasi uyg‘oq: goho o‘zidan-o‘zi (balki qo‘rqqanidan) xassasi bilan eshik-derazani urib, kimlarnidir so‘kadi va go‘yo allakimlar bilan gaplashadi…
O’sar Hojarga uylangach (uylanganigayam yigirma yildan oshdi), ana shu eski uychaga taqab bir dahliz va bir mehmonxona-yotoqdan iborat boshpani qurib olgan edi: hamon shu boshpana — bularning qo‘rg‘oni.
Hojar ana shu «qo‘rg‘on» ayvonchasiga chiqarkan:
— Yaxshi bo‘p ketadi? Nima yaxshi bo‘p ketadi? — deb burildi. — Yana nashani urib avariya qilasiz…
— Bo‘ldi-i! — bo‘kirib yubordi O’sar. — He, enangdi… Men nima g‘amda-yu, bu nima deydi! Og‘zingdan chiqib yoqangga yopishsin, silkasal! Ha?
— Siz meni sil qildingiz.
— Vey, enang nima kasal bilan o‘lib ketdi?.. Bo‘l, bo‘l! Qorin och…
Hojar uh tortib, chayqalib daxdizga kirib ketdi. O’sar yana kerishib: «Ah, qo‘l chiqib ketgan ekan-da, — deb o‘yladi: u moshina pedallarini bosishdan «oyog‘i chiqib ketgani»ni ko‘zda tutardi. — Mayli. Ana endi bir moshina tosh — o‘n so‘m… Yo‘q, hademay yigirma-o‘ttiz so‘m bo‘ladi, — deya o‘yini davom zttirdi. — Xo‘sh, kechasi tashiyman… Zavgarga yana berish kerak. Io‘g‘asam, moshinani chiqartirmaydi garajdan. He, enag‘ar…»
Uning baribir kayfi joyida edi.
Hojar inqillab-sinqillab bir kosa dimlama olib keldi. Chetda chetlari qatlab qo‘yilgan dasturxonga ishora qilib, yana iziga qaytdi. O’sar dasturxonni uzalib tortib, ochdi. Qora-qora go‘shtlaridan sarg‘ish-sarg‘ish kartoshka va bo‘kkan non burdalari ko‘p dimlamani qo‘li bilan olib tushirarkan, chodir-sholcha qimirlayotganiga e’tibor qildi-yu: «Momomgayam ovqat berdingmi? — deya so‘ramoqchi bo‘ldi. Xotini yana ayvonga yetgan edi, tilini tiydi: kampir eshitadi. — Lekin baribir hidini sezdi», dedi ichida va ta’bi xira bo‘lib, battar jaxdi chiqa boshladi.
— Hoy!
— Choy qo‘ydim, — dedi xotini.
— Choying… — «Bo‘lmaydi. Bu ishni biryoqli qilmasam bo‘lmaydi! — deb o‘yladi-da, qo‘lidagi kartoshkani kosaga tashlab, bunga sari fig‘oni chiqib (egisi kelyapti!), irg‘ib turdi. Shunda charchoq ham o‘zini bildirib va bir alami o‘n bo‘lib, supadan sakrab tushdi.
Yalangoyoq yugurib borib dahlizga kirgandi, ikki otashxonali gaz-plita yonida turgan Hojar tappa o‘tirib oldi.
— Urmang-urmang, otasi.
Bu gapni eshitib, O’sarning urgisi kelib ketdi. Hatto qo‘liniyam ko‘tardi-yu, so‘ngra o‘ziyam shilq etib, kigizga o‘tira qoldi.
— Hoy, menga qara, — dedi xirillab. — urmayman. Ursam, qo‘lim sinsin.
— Nima?
— Kampir, menga ayt, — dedi O’sar boshini egib. — Shu momom ortiqchalik qilyaptimi, a? — Bu gapni ilk bor tilidan chiqargani va, demak, qulog‘iyam eshitgani uchunmi butun vujudi titrab ketdi. — Ayt, xotin, — dedi yig‘lamsirab. — Ayt… Enasini uray bu dunyoni, birim ikki bo‘lmadi. Ertadan kechgacha ishlaysan, qizingga bir tupli oberolmaysan. Bu nima… — Keyin o‘ng qo‘lini choynakday musht qilib, o‘zining chakkasiga bir tushirdi. — Bu kallayam vaqtida ishlamagan. Kenja o‘qisin, shu odam bo‘lsin deb rabochilik qilib ketdim. Mana, uyam o‘z kunini ko‘rib ketdi…
— Bachadan nolimang, — dedi shunda Hojar. — Chorbog‘di tashlab ketdi-ku?
— Gapti bo‘lma! — O’sar endi kigizni mushtladi. Kigizdan ko‘tarilgan chang dimog‘iga urib, negadir nasha chekkisi keldi. Biroq bir tutun olsayam to‘pig‘iga suv chiqmay qolishini yaxshi bilgani uchun, yo‘q, momosi yo‘rig‘idagi «ish»ni, nihoyat, «bir yoqli» qilish ahdida turishni va «bir yoqli qilish»ni shart deb bilib: — Ayt! — deya yana xirilladi. — Aytmasang, yo seni, yo o‘zimni bir balo qilaman.
Xotin devorga tiqildi.
— Mening u kishiga yomonligim bormi?
— Yomonliging yo‘q… Bilaman. Kampir ham sendan rozi… Lekin seni o‘ylaganing bor… — Usar xotiniga ko‘zlari qonsirab tikildi. — Men sezib yurippan… Ha, meni ahmoq dema! He, sen ushlagan tovuqning dumpatini uzib qo‘yganman!
— Axir…
— Gapir. Ichimdi yeb ketyapti… Ochman. Seniyam yeb qo‘yaman, enag‘ar.
— Enamdi so‘kmang.
— Bo‘pti, so‘kmayman.
— U rahmatli men baxtsizni tuqqanki, sizdi uyingizda cho‘rilik qip jurippan…
— Uh! — O’sarning yuragi ezilib ketdi: Hojarni yaxshi ko‘radi, Hojarni yaxshi ko‘rib olgan… — Meni kechir, — deb yubordi birdan. — Seni chertishga qo‘lim bormaydi, shunday yaxshi ko‘raman! Lekin… tiling yomon…
— Men ham sizga… azob beray deb gapiramanmi… — Hojar piq-piq yig‘lab yubordi.
Uni ko‘rib O’sarning ham ko‘ngli buzildi.
— Gapir, — dedi hiqillab. — Muddaoni ayt… Bo‘ldi, yig‘lama. Yig‘lama deyappan! — deya baqirib yubordi. — Yana piq etsang, aylantirib solaman, enang… Astag‘furillo! Odamni kopir qilib yuborasan-a!
— Men, men sizga… — Chaynalib gapira boshladi Hojar. — Sizga momongizni u qiling-bu qiling deganim yo‘q. U kishi — meniyam momom… — Uning ko‘zidan yana yosh quyila boshladi. — Qizingiz texnikumiga ketadi. O’zim kasal…
— Endi seni do‘xtirga ko‘rsataman. Boshingni ko‘rsataman! Toshkentga oboraman! — deb yubordi O’sar va ayolining siniq jilmayganini ko‘rib, endi chap mushti bilan o‘zining bu chakkasiga soldi. — O’lay agar, qasam ichaman!
— Mayli, rahmat. O’zingizni urmang, — dedi Hojar. — O’zi siz kallaga urishni odat qipsiz.
— Bas! Xumori tutayotgan bo‘lsa…
— Voy, xudo.
— Ayt!
— Uf, endi bir marta og‘zimdan chiqib ketib edi-da.
— Ha, balli!
— Axir, tuzuk-tuzuk kishilar ham…
— Ha-ha.
— Anavi… — Ayol tag‘in ingrab yig‘lashga tushdi. — O’lay agar, men o‘ylab topgan bo‘lsam…
— O’ylagansan. O’ylamagan bo‘lsang, o‘sha gapti aytmas eding! Xo‘sh, nima edi u?
— Axir, bilasiz-ku? — Battar ho‘ngrab yubordi ayol. — Boshda… o‘zingiz topib kelgan edingiz o‘sha gapti!
— A-aa, o‘zimmi?
— Ha!
— Malades. Keyin siz nima deb edingiz? A? — Tag‘in hayqirib qoldi O’sar.
— Astaroq gapiring, e, — yolvordi kelin. — Kulog‘im ochiq axir. Menga qarang, choljon… Ovqatingizni jeng. Qorningiz och, jahlingiz chiqyapti.
— Yo‘q, Hojar, — dedi O’sar. — Pichoq borib suyakka qadalgan. Endi bu ishni orqaga surib bo‘lmaydi… Bugun hal qilamiz, bugun! Eshityapsanmi? Hozir…
— A yana nima deyin?
— Hali aytdingmi gapingni?
— Uh… — Ayol birdan eriga baqrayib qoldi-da: — Ha, — dedi so‘ngra ovoziyam o‘zgarib. — Shu momongizdi… shu qariyalar detdomiga oborsangiz… nima bo‘ladi deb edim. Siz nashani urib olgan edingiz, xo‘p kuldingiz. Ertasi urho-ur… Mana, chakkamdi yordingiz.
— Ha-a, xo‘b ish qilgan ekanman-da. Qani, qaysi chakkangdi yoribman ekan? Endi sog‘ini ko‘rsat… — Shunday dedi-da, ikki qo‘llab kigizni mushtladi. Yana gup etib ko‘tarilgan chang aftiga urildi. — He, enasini… bu hayotti…
U sapchib turib eshikdan tashqariga qaradi, beixtiyor ko‘zi katta yong‘oqning bargi to‘kilib so‘ppayib qolgan shoxlariga tushdi. Bir shoxga qo‘nib turgan chug‘urchuqlar duv ko‘tarildi. O’sar mahzun tortib: «He-e ketdi… Momoyam ketadi. Shu, shu yong‘oqniyam ekib o‘stirgan-a! — dedi. — Ha-ha, anavi o‘riklarniyam, behi, qizil olma, loyxonadagi olchalar… Bu daraxtlar ham kampirning bolalari. O’zi shunday der edi… Ajab, daraxtlar odamzotdan erta qarir ekan-a? Yo‘q, bular teng qartayibdi, chamamda. Biroq baribir momom o‘lgandan keyin ham bu daraxtlar hosil beraveradi: bizga…»
— Chol, — dedi Hojar.
— Nima? Ko‘r bo‘lgir! — dedi O’sar. — Qara, biz uchun o‘stirgan bu bog‘ni! Se-ening bolalaring uchun, g‘alcha! Mevasiga nevaralarimning og‘zi tegadi deb… E-e, falak! — O’sar titrab-qaqshab, bir nimalarni ostin-ustin qilib yuboradigandek shishinib ketdi. So‘ngra ming‘irlayotgan xotiniga qarab: — Hoy, nokas, oborib… oborib tashlab kelolmaymanmi? — deb yubordi birdan. Bu gapidan o‘zi hayron qolib hamda nihoyat, topolmayotgan nimarsasini topgandek bo‘lib avj qildi: — Yo‘q, men hazillashayotganim yo‘q.
— Voy, bas, — dedi kelin. — Yaxshisi, meni oborib tashlang o‘sha g‘aribxonaga.
— Seni? Seni bo‘kirtirib ishlatadi-ku u yerda! — Hayqirib kuldi yigit. — Nodon! Buning topgan gapini qarang!
— Bo‘-o‘ldi, boshqa gapirsam, o‘lay.
— Sen o‘lmaysan, ming gapirsang ham o‘lmaysan. — G’udirlagan ko‘yi boz otashin bo‘la boshladi O’sar. — Shu kecha… Yo‘q, ertagayoq ming‘ir-ming‘irni boshlaysan yana.
Shunda Hojar yana eriga boqib qoldi-da, sekin turib eshikka yo‘l oldi.
— Ha? — dedi O’sar uzalib.
— Torting qo‘lingizni…
— Yana nima bo‘ldi? — Shunda yigitning yuragi qattiq siqilib ketdi: nimaga buncha gapiryapti? Mayda-chuyda gaplar… Axir, muddao aniq-ku.
«Shoshma, biron haptaga oborib qo‘ysam-chi, o‘sha yetimxonaga?» — degan o‘y keldi xayoliga. Va bu «reja» unga shunchalik ma’qul tushib ketdiki, bu o‘yning ilgariroq kelmaganidan hatto hayron qoldi: axir, bir haftada kampirning qadri o‘tadi, pushaymon yeydi bu… Buning ustiga, qo‘ni-qo‘shnilarning ta’nasiga chidolmaydi… Yoki, ularga bildirmaydimi? «Ukalari Kenjanikiga oborib qo‘ydilar. Sog‘ingan ekanlar», deydi. Lekin Kenja bu «ish»ni bilsa, rosa yig‘laydi… Balki kampirni o‘z uyiga olib ketadi…»
Bu orada xotini Hojarning g‘oyat iztirobga tushishi — o‘zini ming bor la’natlashi va, demak, O’sar «tantana» qilishi — xotini ustidan mardona kulishini o‘ylab:
— Bo‘ldi! — dedi. — Momomning uyiga kir. Ul-bulini yig‘ishtir… — Xotini unga baqrayib qoldi. — Senga aytyapman, ko‘zing o‘yilgir! — o‘dag‘ayladi O’sar. — Bo‘ldi, muddaongga yetding… Ennasini… bu dunyoni! —
Keyin o‘zining gaplari o‘ziga kor qilib, ko‘zlariga yosh to‘ldi. — Bu hukumat nomard ekan, enag‘ar… Kampirni ishlatib-ishlatib, oxiri pensiya ham bermadi… Xayriyat, otam urushda o‘lgani uchun o‘ttiz so‘m beradi…
— Bo‘ldi qiling, shahdingizdan tushing, — erining yelkasigami-yoqasigami qo‘l uzatgan edi, O’sar tislanib ketdi.
— Yo‘qol! Bor, aytganimni qil!
Hojar iziga qaytdi-da, gazni shartta o‘chirib, boyagi joyiga o‘tirib oldi.
O’sar uni tepadigandek xezlandi.
— Turmaysanmi?
— Yo‘q,
O’sar bir zumda uni sulaytirib tashlashni o‘yladi, ammo o‘zi kasalvand, o‘lib qolsa…
«Yo‘q» deyapti-ku? Pushaymon yeya boshladi hozirdan. To‘xta, bir ish qilamanki, o‘zi yugurib qoladi»…
Ana shunda O’sar shodon qahqaha otadi.
U ildam yurib ayvonga chikdi-da, ayvonchani bu yokdan ham to‘sib turgan sholchani shart tortib yuborgandi, sholchaning supaga qaragan tomoniyam shalop etib yerga tushdi. Ayvonga quyosh nuri yopirildi.
Maqsad momo tag‘in ochilib qolgan boshiga qiyig‘ini yopmoqchidek paypaslanib, oxiri kaftlari bilan tepasini pana qilgan bo‘ldi.
— Momo! — dedi nevara ovozi xirillab va tuyqus yig‘lamokdan beri bo‘lib baqirdi: — Kenjangiz chaqiryapti ekan sizni! Kenjaboy!.. Bittasi aytib ketdi…
— Kim? — deb pichirladi kampir va yuzi yorishib, ko‘zlari yolqinlanib ketdi. — Kenja?
— Ha! Sizni mehmonga aytipti! — dedi O’sar bir tabaqali, zanjiri tepaga ilinadigan eshik tomon yurib. — Munday odamga o‘xshab borishingiz kerak. Boshqa kiyim-bosh bordir… — Keyin narigi uyga qarab baqirib yubordi: — Hojar! Baqqa ke!
Hojar eshik og‘ziga kelib turgan ekan, darrov qaradi.
— Nima?
O’sar ko‘zlarini ola-kula qilib, kampirga ishora qildi.
— Kiyintir momomdi! Axir, axir… aytdim-ku.
Kenja uyiga chaqiripti deb! — So‘ng jilmaydi. — Yoki…
Er-xotin uzoq muddat birga yashasa, bir-birining vajohatidan nima demoqchi bo‘layotganiniyam so‘zsiz bilib ketishadi. Shundayki Hojar angladi: eri «Yoki… hazar qilasanmi?» demoqchi.
Hojar kalovlanib buyoqqa yo‘naldi.
— Qani, tez bo‘l! Him, yana ul-buli bo‘lsa, uniyam ol… Bo‘g‘cha qil!
O’sar shunday deb ayvondan tushdi. Ko‘prikchaga yetganda supadagi dasturxonga qaradi-da, jadal borib uning chetidan tortdi. Dimlamani apil-tapil yeb olib, barmoqlarini yalay-yalay darvozaga qarab ketdi.
Uning ko‘ngli xiyla tinchib qolgan edi. Momoni Kenjaning uyiga obormasligi aniq. Lekin yetimxonagayam obormaydi-yu…
Biron o‘n daqiqadan keyin O’sar bodomgulli chit ko‘ylak kiyib, boshiga doka ro‘molini o‘ragan kampirni ko‘tarib yuk mashinasining kabinasiga o‘tqazmoqda edi.
Kampir o‘rnashib olgach, qo‘llarini ko‘ksida tutib, ko‘zida halqa-halqa yosh bilan oyoqqo‘ygich qoshiga kelgan Hojarga:
— Men sal kunda qaytaman, kelinjon. Bu bog‘dan, sizlardan ajralib yasholmayman, — dedi. — Ke, bir o‘pay… Oh!
— Momojon, tez kelmasangiz, o‘zim borib opkelaman, — dedi Hojar.
— Be, mana moshina… Asaljonimdan aylanay! G’ir etib boradi-yu, obkeladi-da momosini. Selsovetdan telefon qilib tur. Ovozingni eshitib turay… Kelinjon, nevaralarimga ena suti bermagan bo‘lsam ham, ena bo‘lib boqqanman… Huv, u kunlarni xudo ko‘rsatmasin!
O’sar xotinini tirsagi bilan turtib yuborib, eshikni yopdi.
— Qolganini menga aytasiz!
Momo qiyqillab kulib, mashina derazasidan qo‘lini chiqarmoqchi bo‘ldi: barmoqlari oynaga tegib qaytdi. Va keliniga: «Buning gapiga parvo qilma. Hazilkash-da» deganday jilmayib, har ikkala ko‘ziniyam qisib qo‘ydi.
Kampir behad shod edi. Shodligi shunchalikki, esi-yam butkul o‘ziga kelganday…
Hojar ro‘molning uchi bilan ko‘zini artdi, so‘ng uni og‘ziga bosib tislandi.
O’sar mashinani tartarlatib va birdan silkitib haydab ketarkan, negadir cho‘zib-cho‘zib bubuplatdi.
— Momo!
— Labbay, jonim.
— Anavi yerdan ushlang. Ushlang deyapman… He, enag‘ardi momosi! — O’zi o‘ng qo‘li bilan kampirning dast-panjasini olib, g‘aladonning tutqichiga qo‘ydi.
— Ha, mundaychikisiyam bor ekan-da… Aylanay mehribonimdan… Sizlarni halol yedirdim, halol kiydirdim. Xudoga shukur. Eshitgansan, bobongdi «virag narog» deb otishganda, bizdan yetti chaqirim tgariga qochib edi qarindoshlar ham. Ha, «xalq dushmani»ning bevasi edim-da.
— Xalq dushmani emish…
— A? Ha, uning nimasi dushman edi? Ikkita qo‘sh xo‘kizi bor edi bor-yo‘g‘i. Otang bilan lalmikorda yer haydar edi…
— Bobom hukumatga bermaganmi o‘sha ho‘kizlarni?
— Saman otini berib edi. Nuqra juganlari bilan… Huv, opto‘ymas, yebto‘ymas ekan bu hukumat. Oxiri ho‘kizlargayam ko‘z…
— Davlat deb gapiring!
— Ha-e… Lekin davlat baribir adolatli ekan. Bobongdi oqladi-ku oqibat.
— Ha. O’ldirib bo‘lib keyin oqladi.
— Hammasi xudodan… Shukur qil, bolam, shukur qil. Urushdan keyingi ocharchilikda beshtalab bolasi o‘lganlar bo‘ldi. Bir kechada. Xudoyo, tavba qildim…
— Tavba qiling, tavba qilavering… — O’sar mashinani surib tor ko‘chadan chiqararkan, chambarakka shap-shap urib: — Dod! — deb qo‘ydi. — Urdim nashani, surdim pashani degan ekan bir Nurqul degan avliyo!
Mashina katta ko‘chaga tushgach, to‘g‘riga yo‘l oldi. O’sar tezlikni oshirib va har qadamda signal berib, go‘yoki o‘zining qandaydir «Borsa qaytmas»ga borayotganidan o‘tkinchilarni ogoh etayotgan kabi ko‘zi ilg‘agan tanish-bilishlarga beixtiyor bosh irg‘ab, qishloqdan chiqa boshladi. Nihoyat, qishloq soyi qirtog‘iga — qizg‘ish tovatoshlardan iborat qir bag‘riga ilonizi bo‘lib o‘rlagan yo‘lga tirmashtirib, hademay o‘rkachga chiqardi mashinani va u yog‘i — adirga tushirdi.
Bepoyon tekis dasht. Asfalt buzilmagan, biroq yozda erigani bo‘yi qat-qat bo‘lib qolgan. Yo‘lning o‘ng tomonida — yiroqda Qoratog‘ tizmalari tuman ichida mudrab yotardi. Cho‘qqilarda bulut karvonlari sudraladi.
— Momo!
— Ha. Jon… Voy, qo‘llaringdan! Bir haydayapsan, belanchakda yotganday maza qilyapman… Hi-hi-hi. Qarilikka yo‘rg‘alik… — Keyin O’sarga angrayib qaradi. — Sen Asaljon-a?
— He, enag‘ar… Boshladingizmi yana?
— Nimani?
— Talmovsiramang.
— Voy… — Kampir jimib qoldi. — Kenjaning uyiga oboryapsan-a meni? Nechta bolasi bor uning? Uf, esar bo‘p qoldim, bolam.
— Borganda, sanab bilasiz, — dedi O’sar, — Sanaysiz… — Shunda jigarbag‘ri bo‘g‘ziga sapchigandek bo‘lib entikib ketdi: «Kenjanikiga oborsam mabodo… Nima deb topshiraman buni? O’zi to‘rtta bolasi bilan domda siqilib… Gap shu! Momomni biron joyda bir-ikki soatga qoldirib, qaytaman! Shuning o‘zi Hojarga yetadi…»
So‘ngra kampirni shu atrofda… biron yerda qoldirishga joy izlab, oldinga va yon-atroflarga ko‘z sola boshladi: anavi yulg‘unzordagi oq tug‘ ko‘tarib yotgan qabr — Xotin shahid… Io‘lto‘sarlar o‘ldirib ketishgan bechorani. Him, xavfli joy…
Buyoqdagi soylikda pana joy yo‘q: toshlokda o‘tirgan kampirga o‘tkinchilarning ko‘zi tushadi, qiziqishadi.
Shunda olisda — yo‘lning ikki chetida ikkita pakana g‘ujumdek bo‘p ko‘rinayotgan daraxtlarga — qo‘sh tutga ko‘zi tushdi-yu, tuyqus shodlanib ketdi.
Qo‘sh tutni shofyorlar «darvoza» deyishar, u qandaydir darajada bekat ham edi. O’sar esini tanigandan beri biladiki, shu tutlar bor: bundan o‘n-yigirma yillar burun ham ular — qari, tomirlari yer bag‘irlab-bukchayib o‘sgan, quchoqqa sig‘mas tanasida po‘stloqlari kam qolgan, doimo chakalak-kallaklangan shoxlari orasida mitti jiblajibonlar chuv-chuvlab yurishar edi; hamma vaqt otli-eshakli yo‘lovchilar tuman markaziga kelishayotgandayam, chiqib ketishayotgandayam shu tutlar tagiga qo‘nib, biroz hordiq olishar, ulovlarini sug‘orish uchun yo‘ldan sal narida qoq bor ediki, yozning jaziramasida ham unda suv bo‘lardi.
O’sarning «GAZ-157» mashinasi ana shu «darvoza»ga yetgan chog‘da birdan tormoz berdi-da, sapchib ketgan kampirni bir qo‘lida quchganicha ulovni yo‘ldan chiqarib to‘xtatdi.
— Voy, nima bo‘ldi, bolam?
— Hech nima, hech nima… — dedi O’sar va xuddi o‘g‘rilikka tushayotgan singari allanechuk qo‘rquv-hadik ila: — Tushaylik, momo, tushaylik, — deya eshiklarni lang ochdi. — Men radiatorga suv quyib olay.
Buyoqdan aylanib kelib, qo‘lini cho‘zdi va birdan kampirni ko‘tarib olib, tut ostiga eltdi. Oyoqqa qo‘yib: — Suyaning! O’tirmang, — degancha iziga qaytdi.
Kampirning bo‘g‘chasiniyam keltirgach:
— Buning ustiga o‘tiring!.. — deb qandaydir dag‘dag‘a qildi-da, tislanib, yo‘lning uyog‘i va buyog‘iga boqdi: hech qora ko‘rinmasdi.
Maqsad kampir tuguniga o‘tirib-o‘rnashib, tutning tanasini siypaladi.
— Voy, qabig‘ini mol g‘ajigan, a? — dedi. Keyin O’sarga qarab kuldi. — Nashaga cho‘g‘ bo‘ladi deb olishgan.. Sen nasha chekmaysan-a, Asaljon?
— Chekaman! Bilasiz-ku — dedi O’sar. — Xo‘sh… — U o‘zi anglamagan holda ko‘zlarida boyagi qo‘rquv, tag‘in hayajon-xijolat va o‘ta sergaklik bilan kampirning qoshiga keldi. Unga qattiq tikildi-da: — Qimirlamay o‘tiring, eshittingizmi? — dedi.
— O’tirippan-ku, Asaljon.
— Ana, qoqti suvi qurigan ekan. Ana… Orqaga qaytmasam bo‘lmaydi. O’n minutda kelaman.
— A, qaerga borasan?
— Aytdim-ku, suvga!
— Mayli-mayli. Bor, bolam. Men o‘tiraman… Moshinang ko‘p lo‘xshidi. Damimdi olaman… Aylanay sendan. Muni qara, dunyo keng-a, tavba…
— Dunyo — torga tor, kengta-keng ekan, momo! — O’sar ixtiyorsiz bir holda Nurqul nashavandning hikmatlaridan yana birini aytib yubordi va bu gap ittifoqo o‘ziga ta’sir etib: «Biz — tor, men — tor… — deb o‘yladi. — Kenjayam biladi meni. Bekorga «injiqsiz» demaydi. Bu hayot nervinniy qilib qo‘ygan bo‘lsa, nima qilay? Axir, Hojarniyam yaxshi gap bilan ovutsam bo‘lardi. Nuqul unga achchiqma-achchiq gapiraman. Qo‘lim ham…
— Besh minut! — deb barmog‘ini o‘qtaldi kampirga. — Xo‘p, yarim soat… Tushundingizmi? Birov gap so‘rasa, javob bermang!
Kampir shunda qiqillab kula boshladi.
— Nimaga kulyapsiz? — deb birdaniga do‘q qildi O’sar. Va yana ko‘ngli buzilib ketdi. — Momojon…
— He, o‘zim… Qadimda bo‘lar ekan-da, — dedi momo ko‘rsatkich barmog‘ini bukib, ko‘zlarini artib. — Shu-shu… qarigan chol-kampirlardi oborib-adashtirib…
— Aljimang!
— Xayolimga keldi-da.
— Bo‘lmasa siz ana shunday xayol suri-ib, o‘zingizni aldab o‘tiring, men tezda qaytib kelaman.
— Xo‘p-xo‘p, otajon, — dedi kampir va gangib qo‘lini fotihaga ochdi. — Iloyim, eson-omon borib kel. Yo‘ling oq…
— Hey-hey! Nimalar deyapsiz? Hozir kelaman deyapman-ku, enag‘ar!
— Yana xayol…
— Xayoldi joyiga qo‘yib… a? — O’sar yana tahdid qilgan bo‘lib tislandi-chetlandi va yana bir daqiqa bu yerda tursa, kampirni olib uyga jo‘naydigan kabi otilib mashina yoniga bordi. O’toldirgich kalitini izlamoqchi bo‘ldi-yu, motor tir-tirlab turganidan vaqti xush bo‘lib, kabinaga kirib o‘tirdi.
Keyin shaloq mashinani gurillatib, «darvoza»dan to‘g‘riga o‘tkazib ketdi: kampirga qaragisi keldi — o‘zini tiydi. Biron yuz qadamlar olislagach, yana qarashni istadi: ammo qarasa, tag‘in bir kor-hol bo‘ladigan singari tezlikni oshirdi-yu, soylikka enaverib, taqqa to‘xtatdi: qayoqqa boryapti?
O’ziyam xayolati bo‘lib qopdi.
Axir orqaga burib, tag‘in kampirning oldidan o‘tkazishi kerak-ku mashinani?
Tezroq uyga yetishi kerak!
Shunda uning yana yig‘lagisi kelib ketdi: «Butun hayotini bizlarga bag‘ishladi shu kampir. Bobomdan qolganida yosh bo‘lgan-ku! Lekin er qilmagan… Enag‘ar enam bo‘lsa, otamdan kelgan izvishenini o‘kiboq fe’li aynigan. Ukam bilan meni tashlab, bir dizirtirga ergashib ketgan…
Momom chapak chalib qolavergan.
Kuygan banda bu… «Endi men ham mazax qilyapman!»
O’sar shu alfozda yana mashinani to‘g‘riga haydab ketganini bilmay qoldi. Mashina toshloqda chindan ham uf-uflab to‘xtab qolganidan keyin o‘ziga keldi.
Ha, radiator ish ko‘rsatmokda edi…
U yig‘lab yubordi-da, kopotni ochib qo‘yib, qaynoq bug‘ning ko‘tarilishini bir oz tomosha qilgach, pachoq chelakni olib buloq izlab ketdi.
Alqissa, allaqancha vaqtdan keyin shaloq mashinani qaytarib qishloq yo‘liga tushirdi. Tutlar orasidan shitob bilan o‘tdi. Va qishloqqa yaqinlashganda…
…Qay ko‘z bilan ko‘rsinki, qarshisidan kelayotgan tanish yuk mashinasi ustida…
Hojar tik turgancha kabina tomiga qo‘llarini tirab kelmokda, ro‘moli uchlarini tishlab olgan edi.
O’sar mashinani yo‘l o‘rtasiga burib to‘xtatdi.
Kabinadan boshini chiqargan tanish qariyaning salomiga ham alik olmay, oynadan qo‘liniyam chiqarib baqirdi:
— Hey! Baqqa tush, enag‘ar!
Hojar erini tanib, titroqli iljaydi-da, kuzov ortiga qarab ketdi. O’sar uning yerga tushishi mushkul ekani uchun o‘zi kabinadan chiqdi, aylanib borib, xotinini ko‘tarib oldi. Yoshli ko‘zlariga tikilib:
— Ha? — dedi va… uning nega yo‘lga chiqqanini tusmollagani holda: — Gapir! Qaerga borayapsan, enag‘ar… a? — deb baqira boshladi.
— Sekin, sekin, — dedi xotin boshini egib va chap qo‘lini ko‘ksiga bosib.
Shunda narigi mashina qimirladi. Yo‘l yoqasiga chiq-di. O’sar beixtiyor xotinining bilagidan ushlab, o‘z mashinasi tomon yo‘naldi. Anavi «ZIS» o‘tib ketgach, ikkisiyam changga belanib va qo‘llarini pashsha haydaganday qilib kabina qoshiga yetishdi.
— Xo‘sh? — dedi O’sar. — Uyga qaytamiz-a? Momo qo-oldi… Yuraging sovudimi, haromi? Endi yaylov keng bo‘ladi senga! Bog‘da javlon urasan, silkasal! Xotin uning qo‘llarini o‘pa boshladi.
— Unday demang… Yolton gapiryapsiz… Borsangiz, o‘zingiz boring o‘sha boqqa… uf, o‘laman. — Keyin Hojar chinqirib yubordi. — Qaytaring moshinani! He, nevara bo‘lmay o‘ling! Mashinani qaytaring!
O’sar qanoatlanib — tomoq qirib, kabinaga kirdi. Motori tag‘in o‘chiruvsiz qolgan ulovini yurgizib, aylantirib keldi. Hojar yo‘lning bu tomoniga o‘tib, ichkariga arang kirib o‘tirdi-da, tutqichdan mahkam ushlab, boshini egdi.
— Ha? Pushaymon qilyapsizmi? — dedi O’sar mashinani haydab. Xotin miq etmadi. — Battar bo‘l! — keyin yana mamnun bo‘lib ketdi…
So‘ng… momosini qo‘sh tutda sarg‘aytirib… qoldirib kelganidan…
Yigitning chunonam alami kelib ketdiki:
— Uh, — deb ihradi. — Nimaga tug‘ildim men? Shu azoblarni chekish uchunmi?.. Birovlar tug‘ilganidan shod, dimog‘i chog‘! Uyida tinch, qulog‘i tinch… — Keyin, nosqovoqni tishlariga tiq-tiq urib nos otdi. — Gapiy!
Xotin yana churq etmay oldinga boqdi. U qandaydir shishinqiragan, qovoqlari osilib ketgan, faqat ko‘zlari g‘iltillar edi. O’sarning ayoliga yana rahmi keldi-da, tuyqus uning egnidan o‘ng qo‘li bilan quchib qo‘ydi.
— Bilardim.
Hojar ko‘zini yo‘ldan uzmay so‘radi:
— Qaerga oborib tashladingiz u kishini?
— Qaerga, qaerga… Detdomga-da! Bildingmi? Xursanddirsan?
Xotin ming‘irladi:
— Yo‘q. Detdomga emas.
— Kenjaning uyiga! Bo‘ldimi?
— Bekor gap. Uydan chiqqaningizga bir soat ham bo‘lmadi.
O’sar o‘ng qo‘li bilan xotinining basharasiga urib yubordi.
— Anavi shopir bilar ekan, — dedi Hojar.
— Nimani? Nimani?
— Sizni, fe’lingizni!
— Hali unga aytib berdingmi, enag‘ar?
-Ha.
— Voy, do-od!
O’sar gazni bosdi-ya! Bosdi. Boyagi «ZIS» qaytib kelayotgan ekan, to‘qnashib ketishiga oz qoldi. Nihoyat, juft tutlar ko‘rindi. Asta-sekin kattalasha boshladi. Keyin O’sar og‘zini ochib, lablarini yalay boshladi: goh yutinadi, goh xotiniga yalt etib qarab qo‘yadi.
O’sar mashinani sekinlatarkan, kampir suyanib o‘tirgan tutning toqqa qaragan yog‘igayam boqdi: hech narsa yo‘q. So‘ng mashinani sal nariga o‘tkazib to‘xtatdi-da, sakrab yerga tushdi. Chopib daraxt tagigabordi, nega-dir tutning shoxlariga qaradi. Keyin esa tanani gir aylandi va kampir o‘tirgan yerga tikildi: chumolimidi—erga kirib ketsa?..
Qojar kabina eshigini ochib, eriga qarab turardi.
— Nima qilyapsiz? — deb so‘radi.
— E!.. E, xu-do, enag‘ar… — O’sar og‘zini kappa-kappa ochib nafas olgancha, qoq tarafga ko‘z otdi-yu, ko‘lning u sohilida uyulib yotgan toshlar, bodomcha va yantoqlarga tikilib qolib, chuqur xo‘rsindi. — Tush endi… Yetib keldik! — dedi. — He, po‘kka… Senga kim qo‘yib edi yo‘lga chiqishni!
Hojar o‘rdak yurish kilib keldi.
— N-nima gap o‘zi?
— Nima, nima… — O’sar tag‘in tosh uyumlari yoqqa boqdi. Va yana xo‘rsinib yubordi. — Xudo urgan badbaxtlarmiz… O’, u kampirning biz uchun qilgan ishlari! Hisobi yo‘q… — Shunda ko‘ngliga boz xavotir tusha boshladi. — Ey, bo‘g‘chasiyam yo‘q-ku!
— Nima? Shu yerda qoldirib edingizmi?
— Momo-a! — deb chinqirib yubordi O’sar. So‘ng yugurgilab qoqning beri tomonidagi tosh uyumlari ustiga chiqdi. — Momo-oo! Ho‘, enag‘ar, momo-o! — Shunda payqab qoldiki, nariyoqdagi qalama toshlar orti baralla ko‘rinib turibdi: hech zog‘ yo‘q. — E, enangdi… Yerga kirdimi, osmonga chiqdimi? — Oyog‘i ostiga va ko‘kka qarab olib, hovliqib pastga tushdi.
Tut tagiga kelib, yo‘lning u boshiga ko‘z tikdi, keyin bu boshiga. So‘ng kampirni o‘tqazgan yeriga.
— E, xudo! Bu nima ko‘rgulik? Mana shu yerga…
Bukri tomirga endi Hojar o‘tirib qoldi. O’sar yo‘lning u betiga o‘tdi. Keyin to‘g‘ridagi soylik tomonga chopib ketdi. Yetdi. Buloq suvi toshchalar oralab oqar, qandaydir o‘troq qushchalar chiy-chiylashar edi.
O’sar dodlab, yana orqaga qarab chopdi. Tut ostidan o‘tib, yana toshlar ustiga chiqdi.
— Momo-o… — dedi endi ovozi bo‘g‘ilib. — Axir… — Shunda kamshfning boya (O’sar ketayotganda) kulgani, «Qadimda bo‘lgan ekan-da…» deganini eslab: «Tag‘in birov-yarimga aljigan bo‘lsa…» deb o‘yladi. Va o‘zini — Usarniyam tanimay qolishi yodiga tushib, holsiz shivirladi:
— Obketishibdi.
Yigit xotinining yoniga keldi.
— Balki anavi shopir obketgandir, — dedi xotini.
— Ha, enag‘ar-a, sharmanda kilding-ku! Yuqolgan kampir «topildi». Ammo, u yog‘ini yozib
o‘tirish shartmi?

1990

Shukur Xolmirzayev. Tanlangan asarlar. 1-jild. Hikoyalar