РАУФ ПАРФИ ШEЪРИЯТИДА ИЖРОВИЙ ЛИРИКА
Рухсора Имомова — Бухоро давлат университети таянч докторанти
Янги ўзбек адабиёти ХХ аср тараққиётида ўз бошидан бир қанча тадрижларни кечирди. Бу даврда адабиёт ҳам шаклан, ҳам мазмунан янгланди. Эпик турнинг жонланиши, лирик турга янги жанрларнинг кириб келиши ва ўзбек адабиёти учун бутунлай янги тур –драматик турнинг кириб келиши юз берди. Лирик асарларда ифода услублари, мазмун талқинлари ўзгарди. Лирик қаҳрамоннинг шеърдаги ўрни, роли реал тасвирларда ифодалана бошланди. Энди унинг фақатгина маълум сониялар ичида юрагидан ўтган ҳис-туйғуларигина эмас, реал ҳаётий фикрлари, дунёқараши ҳам тасвирларга кўчди. Шеъриятда худди шундай хусусиятга эга бўлган ижровий лирика юқори ўринга чиқди.
Ижровий лирика атамаси рус адабиётшунослигида “ролевая лирика” номи билан юритилади. Мазкур жанр назариясини олим Б.О. Корман ишлаб чиққан. Профессор Б.О. Корман ХХ асрнинг 70-йилларида лирика манбалари асосида муаллиф онгининг субъектив шаклларини ишлаб чиқиб, тўртта субъектив шакл мавжудлигини асослади:муаллифнинг ўзи; 2) муаллиф – ривоятчи; 3) лирик қаҳрамон; 4) рол ўйнайдиган қаҳрамон .
Ижровий лирикада шоир ўзи яратаётган лирик қаҳрамони руҳиятига киради ва тамоман китобхонга унинг пафосини етказади. Бу лирик қаҳрамон , асосан, реал шахс образларидан ўсиб чиққан прототип характерлардир. Шоир ўқувчини шу реал қаҳрамон оламини идрок этишга ундайди. Корман таъкидлаган субъектив шакллар бош қаҳрамон ижросининг қайси позицияда турганини белгилаб беради. Масалан, шоир лирик қаҳрамони тилидан ўзи гапириши ҳам мумкин. бунда шоир қаҳрамон ҳақидаги ва унинг ҳаёти ҳақидаги ўз туйғуларини баён қилади ва лирик қаҳрамон –муаллифнинг ўзи бўлади. Иккинчи субъектив шаклда эса муаллиф фақатгина ривоятчига айланади ва лирик қаҳрамон туйғуларини ифода этишда у тасвир усулидан фойдаланади айни пайтда четда туриб сўзлайди. Рауф Парфининг “Усмон Носир” шеъри шу жумладан. Унда Рауф Парфи бир шоир ўлароқ ёш хазон бўлган бир истеъдод учун ачиниш туйғуларини ёзади ва шоирлик қисмати ҳақида фикр юритади.
Хато йўлга кирган бўлса ул,
Нега сен тутмадинг қўлидан?!
Шундай кетди яна бир ўғил,
Сақлаб қололмадинг ўлимдан.
Агар шеърият ҳар шоир учун она бўлса, нега у ўз боласини асраб қололмади? Бу шеъриятнинг туғлажак янги шеърларни ўзи ёндирганидир. Инсон бошига шеърнинг етишидир. Гарчанд бу адолатсизлик туфайли содир бўлган жудолик, қисмат бўлса-да!
Ён шеърият, туғёнга айлан,
Ён, Туркистон, тамом бўл жигар,
Ўз шеърини ул ўзи билан,
Ёндиргани рост бўлса агар.
Ёш шоир замон ёвузларининг қурбони бўлганлиги шеърда тасирли тасвирланган. Шеърият инсоннинг дард юкини енгиллаштириши мумкин, аммо бутунлай даво бўлолмайди. Унинг ҳаётини сақлаб қололмайди.
Учинчи субъектив шаклда лирик қаҳрамон ҳар қандай ҳолатни, туйғуни ўз устида ҳис қилади. Бу шакл ўқувчи учун эмоционал жиҳатдан кучли экспрессивликка эга. Чунки ўқувчи айни тасвирланаётган қаҳрамоннинг тилидан эшитади барча воқеликни. Рауф Парфининг “Абдурауф Фитрат” сонетлар туркумида ўқувчи Фитрат сиёсини яқиндан кўради. Унинг юрт учун, халқ учун қайғусини у билан бирга тотади, у билан бирга олов каби ёнади:
Фосиқлар кўринар сочлари олов,
Ивирсир гумроҳлар кўзи-қўли қон…
Туркистон, Туркистон, мукаррам ялов…
Тўртинчи субъектив шаклда рол ўйновчи махсус қаҳрамон яратилади ва у шоирнинг ички кечинмаларини баён қилади. Бу образ қачонлардир мавжуд бўлган, аммо шеърда у шоир мақсадига мувофиқ ҳаракат қилади.
Масалан, Рауф Парфининг “Ҳамлет” сонетлар туркумининг биринчи сонети субъектив шаклида муаллиф ривоятчи вазифасини бажарган бўлса, кейинг сонетларда Ҳамлет характеридан фойдаланган ҳолда замон дардини ифода этади:
Ҳамлет севгисига соди қоларди,
Садоқат нелигин биларди, бироқ
У ёлғиз вафони ёлғиз хоҳларди,
Эй воҳ, жафо ундан минг карра кўпроқ.
Юқоридаги бандда Ҳамлет образига хос хусусиятлар баён этилган. Шоир кейинги сонетда ижтимоий фикрларини очиқлай бошлайди ва Ҳамлет образи четга чиқади, фақатгина унга хос бўлган биргина виждон тасвири орқали замон одамларига ишора қилинади:
Бош эгиб тонглардан тонгларгача то.
Виждон шевасига ташбеҳ излаймиз,
Одамда виждон ҳам бўлмасми, ҳатто!
Сўзлаймиз, жигархун бўлиб сўзлаймиз.
“Ижровий лирика тушунчаси жаҳон адабиётида турлича талқин этилади. Инглиз анъаналарида муаллиф актёр сингари ўзидан узоқроқ образни ифодаласа, рус адабиётида аксинча бўлади: муаллиф ўзгалар ниқобида ўқувчига мурожаат қилади ва у билан шахсий туйғуларини бўлишади. Ўзбек шеъриятида ҳам худди шундай, шоир бирор тарихий шахс, адабий қаҳрамон ёки наботот, ҳайвонот олами ё бирор предмет тилидан ўз фикрларини ифода этади”.
Ижровий лирикада лирик қаҳрамон шоир руҳияти билан яқин, биографик жиҳатдан ўхшаш бўлган қаҳрамонлар субъект сифатида кўпроқ танланнади. Иккинчи бир турида эса лирик қаҳрамон шоир яшаган даврдан узоқда ёки касби, ижтимоий ўрни, маданий савияси бошқа-бошқа яъни, фарқли инсонла ҳам бўлиши мумкин. Рауф Парфи лирикасида кўпроқ биринчи турдаги ировий лириканинг гувоҳи бўламиз. Биз шоир сонетларини таҳлил қилганимизда шеърларнинг бу хусусиятини ва лирик образда шоир субъектми ёки воқеалар лирик қаҳрамоннинг ўз тилидан ижро этилаётганига кўра икки турга ажратган эдик.
1.Bagъишлов тарзида ёзилган ва Рауф Парфининг ҳис-туйғулари акс этган сонетлар: “Ҳамлет”( Рауф Парфини Шекспир билан боғлайдиган яна бир ришта унинг сонетлари билан боғлиқ. Дунё сонетчилигида иккита йўл бор: бири Петрарка йўли (классик сонет), иккинчиси Шекспир йўли (эркин сонет). Р. Парфи сонетчиликда Шекспир йўлини тутди, ўша йўлда ўзбек сонетчилигини янги босқичга кўтарди[36]), “Она Туркистон” (Қодирийга бағишлов), “Битиктош” (Азизхон Қаюмга бағишлов), “Тагор ва Срабон ёмғирлари” (Тагор ҳақида), “Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон”, “Бетховен”, “Пабло Неруда ўлимига”, “Эдуард Вейденбаум”. Бундай сонетларни биз автопсихологик лирика дейишимиз мумкин.
2. Сарлавҳаси бевосита шеър бағишланган шахс исми билан аталиб , ўша шахснинг ҳис-туйғулари акс этган сонетлар: “Ван Гог”, “Александр Блок”, “Сиёвуш фарёди”, “Абдурауф Фитрат”, “Чингиз Айтматов”, “Байроннинг сўнгги сафари”.
Ижровий лириканинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат:
1.Танлаб олинган лирик образнинг реал ҳаётда мавжуд бўлиши (шоир руҳияти билан яқин даражадаги реал, жонли шахлар образларида учрайди);
2.Ижровий лирикада яратилган лирик образ –субъектнинг вазифаси ҳар қандай нутқ билан сўзланганда ҳам (хоҳ нутқ шоирники, хоҳ образдаги қаҳрамонники бўлсин) ҳам шоир дунёқарашини, унинг ижтимоий-сиёсий, маданий фикрларини акс эттириши;
3. Бундай шеърлар мавзуси, аксарият ҳолларда, ижтимоий лирикани пайдо қилиши;
4. Ижровий лирика бағишлов, хотира каби шеър жанрларида яққол сезилиб туради.
Рауф Парфи ижровий лирикасининг асосий мақсади ўзининг ва қаҳрамонининг ижтимоий фикрларини очиб беришдир. Шоирдаги танлаб олинган қаҳрамонлар доимо санъатга алоқадор шахслардир. Масалан, унинг “Ван Гог” шеъри қаҳрамон руҳиятини очиб бериш жиҳатидан анча мукаммал яратилган. Шеърда голландиялик буюк рассом Ван Гог (Винсент Виллем)нинг изтироблари тасвирланади. Айни пайтда санъатнинг қадрига етмайдиган тубан жамият қораланади:
Бунча ғариб, разиллар кўп дунёда?!
“Рауф Парфи Ўзтурк ҳам Ван Гогнинг маҳзун, рангин ва бир қадар тилсимли, фалсафага бой ижодига ихлос-у муҳаббат билан қараган. Мен бу шеърда дарвеш ва риндона ҳаёт соҳиби Рауф Парфининг ҳам автопортретини кўрдим. Ҳа, ҳа, бу 1977-йилдаги –шоирнинг 34 ёшли автопортрети, соннет эмас, Ван Гог бир баҳона холос. Ван Гогнинг кесилган қулоқлари ҳақида гап кетганда бир қанча тарихчилар унинг ижод изтиробларида яшаганли ва санъати ўз вақтида қадр топмаганлигидан сиқилиш туфайли шундай қилган, деган хулоса билдиришади. Айримлари умрининг охирида бироз руҳий хасталикка чалинган, дейишади. Аммо рассом асарлари унинг ўлимидан кейин жуда машҳур бўлади ва энг қиммат нархларда сотилади.
Шаънига хиёнат қилишдан олдин
Билмоқчи бўлди у бу қандай замон.
Юрагин рангини кўрмоқчи бўлди.
Юрагин рангини кўрмоқчи бўлди деганда , рассомнинг ўз юраги ранги эмас, балки атрофидаги инсонларнинг юраги ўзи қанақалигини кўрмоқ истаги назарда тутилади. Рассомнинг, шоирнинг юраги ўзига аён, аммо уларни тушунмаётган замон қандай замон? Шеърий нутқни кузатарканмиз, бунда шоир ривоятчи бўлиб қолаётганини сезамиз. Рауф Парфи шеъриятида ижровий лирика собъектлари воқеалар ривожида ўрин алмашади. Шеър тузилиши шаклий жиҳатдан сонетлар туркумидан иборат бўлганлиги сабабли ҳар бир сонетда алоҳида лирик қаҳрамон бош образда гавдаланиши ҳам мумкин. шоирнинг “Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон” шеърида дастлабки икки сонет Чўлпоннинг ички кечинмаларини куйласа, охирги битта сонет Рауф Парфи ҳукмларини акс эттиради. Бу шеърда ҳам “Усмон Носир”га ўхшаш шоир қисмати тасвири биринчи мавзуга айланади. Туркей тил учун қайғурган Чўлпон фикрлари “Она тилим, сен руҳимнинг қаноти…”мисрасининг ўзида унинг мақсадларининг бир бурчагини очади. Эркни, ҳурриятни талаб қилувчи озод шоир тимсоли эса “Порлоқ осмонингда қузғунлар учди,/ Эй воҳ ёғийларинг солди яғмони,/ Ёғйларинг жигар-қонингни ичди…” терцетида чизилади. Асарда Чўлпон шеъриятидаги энг сара наъмуналарга ишоралар мавжуд:
Йиллар баҳоримни учирди чалқиб,
Музларга кўчирди ўтлуқ ёзимни.
Ахтардим муҳитда хас каби қалқиб –
Юқоридаги терцетда Чўлпоннинг “Сомон парча” шеърини кўришимиз мумкин:
Муҳит гирдобида бир сомон парча,
Бир похол чўпдек оқиб бороман.
Учинчи сонетда энди Рауф Парфи шоирни халқ душмани деб айблаганларга қарши исён қилади ва шоир асли қандай инсонлигини, халққа фидо бўладиган ягона инсон ҳам шоир эканлиги лирик қаҳрамонни тавсиф этиш орқали ривоятчи – субъект шаклида айтади:
Йўлсизлик йўлдоши, толейи нигун
Ҳеч қачон тўярми, ахир ёвузлар.
Бу –халқ душмани, деб тутсалар бир кун,
Барибир, у халқнинг номидан сўзлар.
Рауф Парфининг лирик қаҳрамонлари жонли ўтмиш кишилари. Шоир улар билан ҳамфикр, ҳаммаслак, хаёлан сирдош. Унинг “Сиёвуш” сонетлар туркуми адабиётшунос Иброҳим Ҳаққулга атаб ёзилган. Иброҳим Ҳаққул Рауф Парфининг энг яқин фикрдошларидан бири бўлган. Шунинг учун ҳам шеър замона ҳодисаларига ишора қилинган ҳолда дўст билан фикрлашиш ёинки юрагини ўртаётган дардларнинг бир шингилини тўкиш учун ёзилган. Шеърга эпиграф қилиб “Абулфайзхон” трагедиясидаги хонга кўринган хаёлий образ Сиёвушнинг нутқидаги сатрлардан олинган(Эй қора юракли бойқуш, сенга қолган / Вайронани қутламоқ учун келдим.) сиёвуш адабиётда боши танидан ноҳақ жудо этилган адабий образдир. Нима учун шоир фикрни, образни ўтмишдан олади. Чунки у бугунги куннинг ҳам бўйни эгиклиги, бугунги куннинг ҳам ваҳшийлари, ваҳшийлашиши натижаларини ўтмиш сабабияти деб билади. Халқ ўша, зулм ўша , таланаётган, талашилаётган тахт, бойлик, давлат ўша, зулмкорлар қиёфаси ва замон ўзгарган холос.
Эртўнгадан тортиб то Раҳим тўнка,
Харом хоин, варам сотқин туғилмиш.
Инсоннинг хаёли, ҳиддати тўнган.
Шоир “Ўликлар устида машварат, ҳашар…”мисрасида ўз фидоийларини ўзи йўқ қилган давлатга ҳам ишора қилади. Барча нарса нафс учун юз бераётгани исботини ШОИР бутун туркум давомида исбот қилади:
Осмон нафас олмас , инсон бўғилмиш,
Ўзинг топиндириб, ўзинг сўясан,
Ҳақиқат этига қачон тўясан?!
Ҳали бу баднафслар авлоди “ҳақиқат этига” тўйган эмас. “Аждаҳо коми” деганда урушлар, талашлар, сиёсий ўйинлар гавдаланади. Бу буюк империя даражасига етиб 13 миллатни ўз қўл остида сиқиб ўтирган собиқ СССР бўлмасдан нима? Аммо шоир умидини ҳали сўндиргани йўқ:
Чорасиз ҳақиқат, ул илоҳий Нур
Абад қолиб кетмас ваҳшат комида.
Сиёвуш образи шеърда рол ўйновчи, яъни шоир дардини айтучи қаҳрамон сифатида иштирок этади. Ижтимоий лирикадаги тўртинчи субъект шакли – рол ўйнайдиган қаҳрамон дастлабки уч сонетда шоир тилидан сўзлайди. Охирги сонетда эса шоир ўз овозини олади ва шеърни ўз умидларини, ниятларини ҳам тасвирлаш билан якунлайди.
Ижровий лирикани , асосан, бағишлов ва хотира жанрларидаги шъерларда кўпроқ кузатиш мумкин. маслан, Рауф Парфида Байрон, Тҳакур, Пабло Неруда, Нозим Ҳимат каби ижодкорларга бағишланган шеърлар мавжуд. “Тҳакурнинг охирги шеъри” бу жиҳатдан адолатпараст, ўтдай ёниб яшаган, адабиёт фидоийси Рабиндранатҳ Тҳакурнинг гўёки сўнгги илтижоси каби янграйди. Шеърга эпиграф учун Тҳакурдан иқтибос олинган: “Айрилиқ кунидир, туғилган куним”. Шеърда лирик қаҳрамон Тҳакурнинг ўзи.
Соҳир Сарасвати, надир бу ақлим,
Надур тану, надир дилу, надир жон?
Бу қандай каҳкашон? Бу қайси иқлим?
Алдандимми туғилиб? Ростми? Ё ёлғон?
Ҳинд буддавийлик динида инсон иккинчи бор туғилиб, ҳаётни қайтадан бошқа жонзот шаклида бошлайди. Айни шунинг учун ҳиндлар ўз худосига илтижо қилишадики, кейинги ҳаётида ўзлари хоҳлаган бирон жонзодга эврилишларини сўрашади. Уларнинг эътиқодига кўра, инсон ўзгариши, ҳаёти маъносини битта шу ҳаётда эмас , кейинги бериладиган имкониятларда ҳам англаб етиши ва қайта муносиб ҳаёт кечириши мумкин. Шеърда Туғилиш рамзий маънода ўзликни англашдир. Иккинчи бандга эътибор берсак, шоир ўз халқининг ҳам худди шундай қайта туғлишини хоҳлайди, яъни уларни ҳам ўзликни англашга даъват этади:
Эй, менинг паришон, эй, шўрлик халқим,
Ўзинг қачон туғиласан, сен қачон?!
Ҳиндистондаги саводсизлик, қашшоқ турмуш тарзида яшаётган инсонлар ҳаётини Тҳакур “совуқ қоронғулик”, “пилла ҳаловатнинг ғилофи” каби метафоралар билан атайди. Ҳинд халқининг бундай англамсизлигини ёзганда Рауф Парфи ҳам ўз халқига нидо қилаётгани сезилади. Айнан ўзбек халқи ҳам устида турган кўланкадан халос бўлиши керак эди.
Тҳакурга нисбатан ҳам ҳукумат томондан зуғумлар ўтказилган. Шоир каби эрксеварл инсонлар , албатта, Британия бошқарувига халал берар эди.
Боғзимда бўғилар мусиқам, уним.
Ажр саҳаридир, ҳажр саҳроси.
Ал-видо кунимдир, туғилган куним.
Энди шоир ҳуқуқларидан, ҳаракатлардан жудо қилинади. Ҳар жойда тақиб қилинади. Ҳар нарсасидан айиришга ҳаракат қилишади. Айнан шунинг учун ҳам туғилиш –ўзлигини, ҳақиқатни англаш барча нарсага алвидо, дейиш эди. Шоир “Ҳавони қизғонманг, озод ҳавони”, деганда шундай маҳкумликни назарда тутган. Адабиётшунос олим Илҳом Ганиев “ажр саҳари” ва ҳажр саҳро”сини шундай таҳлил қилади:
“Ажр саҳросидур” –Аллоҳ ҳар кимнинг нияти, амалига қараб мукофот бериши, дунё эса ҳажр саҳроси”.
Тҳакур ўлимни туғилиш дея атаяпти. Йнан шунинг учун Рауф Парфи шеърнинг сарлавҳасидан кейин 7.05.1941-йил Тҳокур вафот этган санани ёзиб қўяди.
Тҳакур Ҳиндистонни миллий озодлик ҳаракатларига ундаган. Унинг “Тўрт ҳаёт” қиссаси, “Хонадон ва жаҳон” романлари миллий озодлик ҳаракатларини акс эттиради. Унинг сўнгги сўзи ҳам Рауф Парфи наздида –халнинг уйғониши истаги эди.
Рауф Парфи шеъриятидаги ижровий лирика услуби шоир учун ички кечинмаларини бошқалар тилидан айтишда қўл келади. Шоир танлаган лирик қаҳрамонлар ҳар доим унга руҳан яқин, ҳамфикр инсонлар бўлган. Уларнинг барчаси ўз даврининг қаҳрамонлари ва айни пайтда адолатсизликлардан эзилган халқ ҳимоячиларидир. Улар ўз ижоди, қарашлари билан халқни озодликка чорлаган тимсоллар. Рауф Парфи Ватани учунқайғураётган ҳар бир субъектив шакл орқали ўз она Туркистони учун бўзлайди, ўз Туркистонининг ҳам озод бўлишини хоҳлайди.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Рауф Парфи. Туркистон руҳи. –Тошкент: “Шарқ”, 2013.
2. Рауф Парфи. Сакина. –Т.: “Муҳаррир”, 2013. –Б. 124.
3.Абдуллаева Умида. Янги ўзбек шеъриятида ижровий лирика поэтикаси(Абдулла Орипов ва Усмон Азим ижоди мисолида).
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (ПҳД) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Қарши 2023.
4. Моисеева А. А. Эволюция ролевой лирики на рубеже ХИХ–ХХ веков: формирование ролевого героя нового типа : автореф. дис.. Пермь : [б. и.], 2007. 19 с. / Корман В.О. Лирика и реализм. – Иркутск : Изд-во Иркут. Университета, 1986.
5. Имомова Рухсора. Рауф Парфи ижодида сонет.// “Янгиланаётган Ўзбекистонда фан ва таълим уйғунлиги” мавзусидаги 5- сон 1- қисм Республика кўп тармоқли илмий — масофавий онлайн конференция. 2021- йил
6. Чўлпон. Танланган асарлар. Уч жилдлик. 1-жилд. –Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994.
Ijroviy lirikada Rauf Parfi o`zi yaratayotgan lirik qahramoni ruhiyatiga kiradi va tamoman kitobxonga uning pafosini yetkazadi. Bu lirik qahramon , asosan, real shaxs obrazlaridan o`sib chiqqan prototip xarakterlardir.
RAUF PARFI SHE’RIYATIDA IJROVIY LIRIKA
Ruxsora Imomova — Buxoro davlat universiteti tayanch doktoranti
Yangi o`zbek adabiyoti XX asr taraqqiyotida o`z boshidan bir qancha tadrijlarni kechirdi. Bu davrda adabiyot ham shaklan, ham mazmunan yanglandi. Epik turning jonlanishi, lirik turga yangi janrlarning kirib kelishi va o`zbek adabiyoti uchun butunlay yangi tur –dramatik turning kirib kelishi yuz berdi. Lirik asarlarda ifoda uslublari, mazmun talqinlari o`zgardi. Lirik qahramonning she’rdagi o`rni, roli real tasvirlarda ifodalana boshlandi. Endi uning faqatgina ma’lum soniyalar ichida yuragidan o`tgan his-tuyg`ularigina emas, real hayotiy fikrlari, dunyoqarashi ham tasvirlarga ko`chdi. She’riyatda xuddi shunday xususiyatga ega bo`lgan ijroviy lirika yuqori o`ringa chiqdi.
Ijroviy lirika atamasi rus adabiyotshunosligida “rolevaya lirika” nomi bilan yuritiladi. Mazkur janr nazariyasini olim B.O. Korman ishlab chiqqan. Professor B.O. Korman XX asrning 70-yillarida lirika manbalari asosida muallif ongining subyektiv shakllarini ishlab chiqib, to‘rtta subyektiv shakl mavjudligini asosladi:muallifning o‘zi; 2) muallif – rivoyatchi; 3) lirik qahramon; 4) rol o‘ynaydigan qahramon .
Ijroviy lirikada shoir o`zi yaratayotgan lirik qahramoni ruhiyatiga kiradi va tamoman kitobxonga uning pafosini yetkazadi. Bu lirik qahramon , asosan, real shaxs obrazlaridan o`sib chiqqan prototip xarakterlardir. Shoir o`quvchini shu real qahramon olamini idrok etishga undaydi. Korman ta’kidlagan subyektiv shakllar bosh qahramon ijrosining qaysi pozitsiyada turganini belgilab beradi. Masalan, shoir lirik qahramoni tilidan o`zi gapirishi ham mumkin. bunda shoir qahramon haqidagi va uning hayoti haqidagi o`z tuyg`ularini bayon qiladi va lirik qahramon –muallifning o`zi bo`ladi. Ikkinchi subyektiv shaklda esa muallif faqatgina rivoyatchiga aylanadi va lirik qahramon tuyg`ularini ifoda etishda u tasvir usulidan foydalanadi ayni paytda chetda turib so`zlaydi. Rauf Parfining “Usmon Nosir” she’ri shu jumladan. Unda Rauf Parfi bir shoir o`laroq yosh xazon bo`lgan bir iste’dod uchun achinish tuyg`ularini yozadi va shoirlik qismati haqida fikr yuritadi.
Xato yo`lga kirgan bo`lsa ul,
Nega sen tutmading qo`lidan?!
Shunday ketdi yana bir o`g`il,
Saqlab qololmading o`limdan.
Agar she’riyat har shoir uchun ona bo`lsa, nega u o`z bolasini asrab qololmadi? Bu she’riyatning tug`lajak yangi she’rlarni o`zi yondirganidir. Inson boshiga she’rning yetishidir. Garchand bu adolatsizlik tufayli sodir bo`lgan judolik, qismat bo`lsa-da!
Yon she’riyat, tug`yonga aylan,
Yon, Turkiston, tamom bo`l jigar,
O`z she’rini ul o`zi bilan,
Yondirgani rost bo`lsa agar.
Yosh shoir zamon yovuzlarining qurboni bo`lganligi she’rda tasirli tasvirlangan. She’riyat insonning dard yukini yengillashtirishi mumkin, ammo butunlay davo bo`lolmaydi. Uning hayotini saqlab qololmaydi.
Uchinchi subyektiv shaklda lirik qahramon har qanday holatni, tuyg`uni o`z ustida his qiladi. Bu shakl o`quvchi uchun emotsional jihatdan kuchli ekspressivlikka ega. Chunki o`quvchi ayni tasvirlanayotgan qahramonning tilidan eshitadi barcha voqelikni. Rauf Parfining “Abdurauf Fitrat” sonetlar turkumida o`quvchi Fitrat siyosini yaqindan ko`radi. Uning yurt uchun, xalq uchun qayg`usini u bilan birga totadi, u bilan birga olov kabi yonadi:
Fosiqlar ko`rinar sochlari olov,
Ivirsir gumrohlar ko`zi-qo`li qon…
Turkiston, Turkiston, mukarram yalov…
To`rtinchi subyektiv shaklda rol o`ynovchi maxsus qahramon yaratiladi va u shoirning ichki kechinmalarini bayon qiladi. Bu obraz qachonlardir mavjud bo`lgan, ammo she’rda u shoir maqsadiga muvofiq harakat qiladi.
Masalan, Rauf Parfining “Hamlet” sonetlar turkumining birinchi soneti subyektiv shaklida muallif rivoyatchi vazifasini bajargan bo`lsa, keying sonetlarda Hamlet xarakteridan foydalangan holda zamon dardini ifoda etadi:
Hamlet sevgisiga sodi qolardi,
Sadoqat neligin bilardi, biroq
U yolg`iz vafoni yolg`iz xohlardi,
Ey voh, jafo undan ming karra ko`proq.
Yuqoridagi bandda Hamlet obraziga xos xususiyatlar bayon etilgan. Shoir keyingi sonetda ijtimoiy fikrlarini ochiqlay boshlaydi va Hamlet obrazi chetga chiqadi, faqatgina unga xos bo`lgan birgina vijdon tasviri orqali zamon odamlariga ishora qilinadi:
Bosh egib tonglardan tonglargacha to.
Vijdon shevasiga tashbeh izlaymiz,
Odamda vijdon ham bo`lmasmi, hatto!
So`zlaymiz, jigarxun bo`lib so`zlaymiz.
“Ijroviy lirika tushunchasi jahon adabiyotida turlicha talqin etiladi. Ingliz an’analarida muallif aktyor singari o‘zidan uzoqroq obrazni ifodalasa, rus adabiyotida aksincha bo‘ladi: muallif o‘zgalar niqobida o‘quvchiga murojaat qiladi va u bilan shaxsiy tuyg‘ularini bo‘lishadi. O‘zbek she’riyatida ham xuddi shunday, shoir biror tarixiy shaxs, adabiy qahramon yoki nabotot, hayvonot olami yo biror predmet tilidan o‘z fikrlarini ifoda etadi”.
Ijroviy lirikada lirik qahramon shoir ruhiyati bilan yaqin, biografik jihatdan o`xshash bo`lgan qahramonlar subyekt sifatida ko`proq tanlannadi. Ikkinchi bir turida esa lirik qahramon shoir yashagan davrdan uzoqda yoki kasbi, ijtimoiy o`rni, madaniy saviyasi boshqa-boshqa ya’ni, farqli insonla ham bo`lishi mumkin. Rauf Parfi lirikasida ko`proq birinchi turdagi iroviy lirikaning guvohi bo`lamiz. Biz shoir sonetlarini tahlil qilganimizda she’rlarning bu xususiyatini va lirik obrazda shoir subyektmi yoki voqealar lirik qahramonning o`z tilidan ijro etilayotganiga ko`ra ikki turga ajratgan edik.
1.Bag`ishlov tarzida yozilgan va Rauf Parfining his-tuyg`ulari aks etgan sonetlar: “Hamlet”( Rauf Parfini Shekspir bilan bog’laydigan yana bir rishta uning sonetlari bilan bog’liq. Dunyo sonetchiligida ikkita yo’l bor: biri Petrarka yo’li (klassik sonet), ikkinchisi Shekspir yo’li (erkin sonet). R. Parfi sonetchilikda Shekspir yo’lini tutdi, o’sha yo’lda o’zbek sonetchiligini yangi bosqichga ko’tardi[36]), “Ona Turkiston” (Qodiriyga bag`ishlov), “Bitiktosh” (Azizxon Qayumga bag`ishlov), “Tagor va Srabon yomg`irlari” (Tagor haqida), “Abdulhamid Sulaymon Cho`lpon”, “Betxoven”, “Pablo Neruda o`limiga”, “Eduard Veydenbaum”. Bunday sonetlarni biz avtopsixologik lirika deyishimiz mumkin.
2. Sarlavhasi bevosita she`r bag`ishlangan shaxs ismi bilan atalib , o`sha shaxsning his-tuyg`ulari aks etgan sonetlar: “Van Gog”, “Aleksandr Blok”, “Siyovush faryodi”, “Abdurauf Fitrat”, “Chingiz Aytmatov”, “Bayronning so`nggi safari”.
Ijroviy lirikaning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1.Tanlab olingan lirik obrazning real hayotda mavjud bo`lishi (shoir ruhiyati bilan yaqin darajadagi real, jonli shaxlar obrazlarida uchraydi);
2.Ijroviy lirikada yaratilgan lirik obraz –subyektning vazifasi har qanday nutq bilan so`zlanganda ham (xoh nutq shoirniki, xoh obrazdagi qahramonniki bo`lsin) ham shoir dunyoqarashini, uning ijtimoiy-siyosiy, madaniy fikrlarini aks ettirishi;
3. Bunday she’rlar mavzusi, aksariyat hollarda, ijtimoiy lirikani paydo qilishi;
4. Ijroviy lirika bag`ishlov, xotira kabi she’r janrlarida yaqqol sezilib turadi.
Rauf Parfi ijroviy lirikasining asosiy maqsadi o`zining va qahramonining ijtimoiy fikrlarini ochib berishdir. Shoirdagi tanlab olingan qahramonlar doimo san’atga aloqador shaxslardir. Masalan, uning “Van Gog” she’ri qahramon ruhiyatini ochib berish jihatidan ancha mukammal yaratilgan. She’rda gollandiyalik buyuk rassom Van Gog (Vinsent Villem)ning iztiroblari tasvirlanadi. Ayni paytda san’atning qadriga yetmaydigan tuban jamiyat qoralanadi:
Buncha g`arib, razillar ko`p dunyoda?!
“Rauf Parfi O`zturk ham Van Gogning mahzun, rangin va bir qadar tilsimli, falsafaga boy ijodiga ixlos-u muhabbat bilan qaragan. Men bu she’rda darvesh va rindona hayot sohibi Rauf Parfining ham avtoportretini ko`rdim. Ha, ha, bu 1977-yildagi –shoirning 34 yoshli avtoportreti, sonnet emas, Van Gog bir bahona xolos. Van Gogning kesilgan quloqlari haqida gap ketganda bir qancha tarixchilar uning ijod iztiroblarida yashaganli va san’ati o`z vaqtida qadr topmaganligidan siqilish tufayli shunday qilgan, degan xulosa bildirishadi. Ayrimlari umrining oxirida biroz ruhiy xastalikka chalingan, deyishadi. Ammo rassom asarlari uning o`limidan keyin juda mashhur bo`ladi va eng qimmat narxlarda sotiladi.
Sha’niga xiyonat qilishdan oldin
Bilmoqchi bo`ldi u bu qanday zamon.
Yuragin rangini ko`rmoqchi bo`ldi.
Yuragin rangini ko`rmoqchi bo`ldi deganda , rassomning o`z yuragi rangi emas, balki atrofidagi insonlarning yuragi o`zi qanaqaligini ko`rmoq istagi nazarda tutiladi. Rassomning, shoirning yuragi o`ziga ayon, ammo ularni tushunmayotgan zamon qanday zamon? She’riy nutqni kuzatarkanmiz, bunda shoir rivoyatchi bo`lib qolayotganini sezamiz. Rauf Parfi she’riyatida ijroviy lirika sobyektlari voqealar rivojida o`rin almashadi. She’r tuzilishi shakliy jihatdan sonetlar turkumidan iborat bo`lganligi sababli har bir sonetda alohida lirik qahramon bosh obrazda gavdalanishi ham mumkin. shoirning “Abdulhamid Sulaymon Cho`lpon” she’rida dastlabki ikki sonet Cho`lponning ichki kechinmalarini kuylasa, oxirgi bitta sonet Rauf Parfi hukmlarini aks ettiradi. Bu she’rda ham “Usmon Nosir”ga o`xshash shoir qismati tasviri birinchi mavzuga aylanadi. Turkey til uchun qayg`urgan Cho`lpon fikrlari “Ona tilim, sen ruhimning qanoti…”misrasining o`zida uning maqsadlarining bir burchagini ochadi. Erkni, hurriyatni talab qiluvchi ozod shoir timsoli esa “Porloq osmoningda quzg`unlar uchdi,/ Ey voh yog`iylaring soldi yag`moni,/ Yog`ylaring jigar-qoningni ichdi…” tersetida chiziladi. Asarda Cho`lpon she’riyatidagi eng sara na’munalarga ishoralar mavjud:
Yillar bahorimni uchirdi chalqib,
Muzlarga ko`chirdi o`tluq yozimni.
Axtardim muhitda xas kabi qalqib –
Yuqoridagi tersetda Cho`lponning “Somon parcha” she’rini ko`rishimiz mumkin:
Muhit girdobida bir somon parcha,
Bir poxol cho`pdek oqib boroman.
Uchinchi sonetda endi Rauf Parfi shoirni xalq dushmani deb ayblaganlarga qarshi isyon qiladi va shoir asli qanday insonligini, xalqqa fido bo`ladigan yagona inson ham shoir ekanligi lirik qahramonni tavsif etish orqali rivoyatchi – subyekt shaklida aytadi:
Yo`lsizlik yo`ldoshi, toleyi nigun
Hech qachon to`yarmi, axir yovuzlar.
Bu –xalq dushmani, deb tutsalar bir kun,
Baribir, u xalqning nomidan so`zlar.
Rauf Parfining lirik qahramonlari jonli o`tmish kishilari. Shoir ular bilan hamfikr, hammaslak, xayolan sirdosh. Uning “Siyovush” sonetlar turkumi adabiyotshunos Ibrohim Haqqulga atab yozilgan. Ibrohim Haqqul Rauf Parfining eng yaqin fikrdoshlaridan biri bo`lgan. Shuning uchun ham she’r zamona hodisalariga ishora qilingan holda do`st bilan fikrlashish yoinki yuragini o`rtayotgan dardlarning bir shingilini to`kish uchun yozilgan. She’rga epigraf qilib “Abulfayzxon” tragediyasidagi xonga ko`ringan xayoliy obraz Siyovushning nutqidagi satrlardan olingan(Ey qora yurakli boyqush, senga qolgan / Vayronani qutlamoq uchun keldim.) siyovush adabiyotda boshi tanidan nohaq judo etilgan adabiy obrazdir. Nima uchun shoir fikrni, obrazni o`tmishdan oladi. Chunki u bugungi kunning ham bo`yni egikligi, bugungi kunning ham vahshiylari, vahshiylashishi natijalarini o`tmish sababiyati deb biladi. Xalq o`sha, zulm o`sha , talanayotgan, talashilayotgan taxt, boylik, davlat o`sha, zulmkorlar qiyofasi va zamon o`zgargan xolos.
Erto`ngadan tortib to Rahim to`nka,
Xarom xoin, varam sotqin tug`ilmish.
Insonning xayoli, hiddati to`ngan.
Shoir “O`liklar ustida mashvarat, hashar…”misrasida o`z fidoiylarini o`zi yo`q qilgan davlatga ham ishora qiladi. Barcha narsa nafs uchun yuz berayotgani isbotini SHOIR butun turkum davomida isbot qiladi:
Osmon nafas olmas , inson bo`g`ilmish,
O`zing topindirib, o`zing so`yasan,
Haqiqat etiga qachon to`yasan?!
Hali bu badnafslar avlodi “haqiqat etiga” to`ygan emas. “Ajdaho komi” deganda urushlar, talashlar, siyosiy o`yinlar gavdalanadi. Bu buyuk imperiya darajasiga yetib 13 millatni o`z qo`l ostida siqib o`tirgan sobiq SSSR bo`lmasdan nima? Ammo shoir umidini hali so`ndirgani yo`q:
Chorasiz haqiqat, ul ilohiy Nur
Abad qolib ketmas vahshat komida.
Siyovush obrazi she’rda rol o`ynovchi, ya’ni shoir dardini aytuchi qahramon sifatida ishtirok etadi. Ijtimoiy lirikadagi to`rtinchi subyekt shakli – rol o`ynaydigan qahramon dastlabki uch sonetda shoir tilidan so`zlaydi. Oxirgi sonetda esa shoir o`z ovozini oladi va she’rni o`z umidlarini, niyatlarini ham tasvirlash bilan yakunlaydi.
Ijroviy lirikani , asosan, bag`ishlov va xotira janrlaridagi sh’erlarda ko`proq kuzatish mumkin. maslan, Rauf Parfida Bayron, Thakur, Pablo Neruda, Nozim Himat kabi ijodkorlarga bag`ishlangan she’rlar mavjud. “Thakurning oxirgi she’ri” bu jihatdan adolatparast, o`tday yonib yashagan, adabiyot fidoiysi Rabindranath Thakurning go`yoki so`nggi iltijosi kabi yangraydi. She’rga epigraf uchun Thakurdan iqtibos olingan: “Ayriliq kunidir, tug`ilgan kunim”. She’rda lirik qahramon Thakurning o`zi.
Sohir Sarasvati, nadir bu aqlim,
Nadur tanu, nadir dilu, nadir jon?
Bu qanday kahkashon? Bu qaysi iqlim?
Aldandimmi tug`ilib? Rostmi? Yo yolg`on?
Hind buddaviylik dinida inson ikkinchi bor tug`ilib, hayotni qaytadan boshqa jonzot shaklida boshlaydi. Ayni shuning uchun hindlar o`z xudosiga iltijo qilishadiki, keyingi hayotida o`zlari xohlagan biron jonzodga evrilishlarini so`rashadi. Ularning e’tiqodiga ko`ra, inson o`zgarishi, hayoti ma’nosini bitta shu hayotda emas , keyingi beriladigan imkoniyatlarda ham anglab yetishi va qayta munosib hayot kechirishi mumkin. She’rda Tug`ilish ramziy ma’noda o`zlikni anglashdir. Ikkinchi bandga e’tibor bersak, shoir o`z xalqining ham xuddi shunday qayta tug`lishini xohlaydi, ya’ni ularni ham o`zlikni anglashga da’vat etadi:
Ey, mening parishon, ey, sho`rlik xalqim,
O`zing qachon tug`ilasan, sen qachon?!
Hindistondagi savodsizlik, qashshoq turmush tarzida yashayotgan insonlar hayotini Thakur “sovuq qorong`ulik”, “pilla halovatning g`ilofi” kabi metaforalar bilan ataydi. Hind xalqining bunday anglamsizligini yozganda Rauf Parfi ham o`z xalqiga nido qilayotgani seziladi. Aynan o`zbek xalqi ham ustida turgan ko`lankadan xalos bo`lishi kerak edi.
Thakurga nisbatan ham hukumat tomondan zug`umlar o`tkazilgan. Shoir kabi erksevarl insonlar , albatta, Britaniya boshqaruviga xalal berar edi.
Bog`zimda bo`g`ilar musiqam, unim.
Ajr saharidir, hajr sahrosi.
Al-vido kunimdir, tug`ilgan kunim.
Endi shoir huquqlaridan, harakatlardan judo qilinadi. Har joyda taqib qilinadi. Har narsasidan ayirishga harakat qilishadi. Aynan shuning uchun ham tug`ilish –o`zligini, haqiqatni anglash barcha narsaga alvido, deyish edi. Shoir “Havoni qizg`onmang, ozod havoni”, deganda shunday mahkumlikni nazarda tutgan. Adabiyotshunos olim Ilhom Ganiyev “ajr sahari” va hajr sahro”sini shunday tahlil qiladi:
“Ajr sahrosidur” –Alloh har kimning niyati, amaliga qarab mukofot berishi, dunyo esa hajr sahrosi”.
Thakur o`limni tug`ilish deya atayapti. Ynan shuning uchun Rauf Parfi she’rning sarlavhasidan keyin 7.05.1941-yil Thokur vafot etgan sanani yozib qo`yadi.
Thakur Hindistonni milliy ozodlik harakatlariga undagan. Uning “To`rt hayot” qissasi, “Xonadon va jahon” romanlari milliy ozodlik harakatlarini aks ettiradi. Uning so`nggi so`zi ham Rauf Parfi nazdida –xalning uyg`onishi istagi edi.
Rauf Parfi she’riyatidagi ijroviy lirika uslubi shoir uchun ichki kechinmalarini boshqalar tilidan aytishda qo`l keladi. Shoir tanlagan lirik qahramonlar har doim unga ruhan yaqin, hamfikr insonlar bo`lgan. Ularning barchasi o`z davrining qahramonlari va ayni paytda adolatsizliklardan ezilgan xalq himoyachilaridir. Ular o`z ijodi, qarashlari bilan xalqni ozodlikka chorlagan timsollar. Rauf Parfi Vatani uchunqayg`urayotgan har bir subyektiv shakl orqali o`z ona Turkistoni uchun bo`zlaydi, o`z Turkistonining ham ozod bo`lishini xohlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Rauf Parfi. Turkiston ruhi. –Toshkent: “Sharq”, 2013.
2. Rauf Parfi. Sakina. –T.: “Muharrir”, 2013. –B. 124.
3.Abdullayeva Umida. Yangi o‘zbek she’riyatida ijroviy lirika poetikasi(Abdulla Oripov va Usmon Azim ijodi misolida).
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. Qarshi 2023.
4. Моисеева А. А. Эволюция ролевой лирики на рубеже XIX–XX веков: формирование ролевого героя нового типа : автореф. дис.. Пермь : [б. и.], 2007. 19 с. / Корман В.О. Лирика и реализм. – Иркутск : Изд-во Иркут. Университета, 1986.
5. Imomova Ruxsora. Rauf Parfi ijodida sonet.// “Yangilanayotgan O’zbekistonda fan va ta’lim uyg’unligi” mavzusidagi 5- son 1- qism Respublika ko’p tarmoqli ilmiy — masofaviy online konferensiya. 2021- yil
6. Cho‘lpon. Tanlangan asarlar. Uch jildlik. 1-jild. –Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994.
