Собир Ўнар билан бўлган бу икки суҳбатнинг ораси беш йил. Биринчиси 2009 йилнинг июнида «Hurriyat* газетасида босилган, иккинчи суҳбат шу йилнинг март ойида «Кitob dunyosi» газетасида босилган. Ўтган 5 йиллик вақт мобайнида ёзувчининг адабиётимиз ва ижодкорлар ҳақидаги фикрларида ўзгариш юз бердими? У 2009 йилда нималарга диққатини қаратдию, бугун қандай муаммолар ҳақида гапирмоқда? Айни шу жиҳатдан ҳар икки суҳбат ўқувчи учун қизиқ бўлади деб ўйладим ва уларни сизга тақдим этдим.
ЁЗУВЧИ СОБИР ЎНАР БИЛАН
ИККИ СУҲБАТ
ҲАҚИҚИЙ ЁЗУВЧИДА ЯРАТИШ ИШТИЁҚИ СЎНМАЙДИ
ХХ асрнинг бошларида юзага келган ўзбек ҳикоячилигининг ривожланишида ижтимоий воқелик, жамият ҳаётида рўй бераётган ўзгаришлар муҳим аҳамиятга эгалиги шубҳасиз. Адабиётнинг бош мақсади инсонни таҳлил этиш экан, бу ўзгаришлар унинг ҳаётига, онгу шуурига қандай таъсир этаётганини ўзида акс эттиради.
Асрнинг дастлабки йилларида юзага келган ҳикоячилик жанрида ҳаёт ҳақиқатлари рўй-рост акс эттирилиб, реалистик тасвир устуворлик қилган бўлса, жамият тараққий этгани сайин адабиётда ҳам воқеа-ҳодисаларни ўзгача шакл, усулларда тасвирлаш юзага кела бошлади.
Энди содда ва равон тилда ифода этилган бадиий воқелик ўз таъсирини бироз йўқотди. Ана шу ўзгачаликни адабиётшуносларимиз турлича талқин қила бошладилар. Кимдир бу ҳолатни ижоддаги янгиланиш деса, яна кимдир Ғарб адабиётига тақлид деб баҳолади. Ёзувчи, “Ёшлик” журналининг бош муҳаррири Собир ЎНАР билан бўлиб ўтган суҳбатимиз ҳам бугунги адабий жараён, ёзилаётган асарлар салмоғи ва мазмун-моҳияти ҳақида кечди.
— Собир ака, кейинги пайтда адабиётшунослигимизда янгича истилоҳ — “модернизм” анчагина кучайди. Сиз бу жараёнга қандай баҳо берасиз?
— Қодирий ўзбек романчилигига асос солганида дунёда атиги бешта романчилик мактаби мавжуд эди. Жаҳон адабиётининг олтинчи мактабини яратаман деб енг шимарган адибнинг жасоратини кўз олдимизга келтириш мумкин.
Шуни ҳам унутмаслик керакки, Қодирийга қадар романчиликлар Волтер Скотт даврларини ҳам қўшиб ҳисоблаганда беш юз йилдан ортиқ тарихга эга, Европа насри тамом илғорлашиб кетган эди. Сервантес, Ж.Свифт насри ҳозиргача диққат билан ўқилади, мумтоз адабиёт намуналари сифатида эътироф этилади. ХХ асрга келиб эса инглиз, франтсуз, асосан, немис адабиётида шаклий тажрибалар қўллаш, анъанавийлик, реалликдан чекиниш ҳолатлари рўй бера бошлаган, франтсузлар, айниқса, натурализмдан бутунлай безор бўлган эди.
Сирасини айтганда, модерн адабиёт ҳам катта эҳтиёж маҳсулидир. Болага чақалоқлигида алла, сўнгроқ эртак, достонлар таъсир қилгани каби ақли тўлишганда ўта жиддий асарлар ўқиш зарурати туғилади. Шунинг учун ҳам Абдулла Қодирий Ғарб, Шарқ адабиётларининг барча “ёзиш йўсин”ларини ўзлаштиришни ўзига бурч деб билади. Айни замонда тарихнинг “ўта чиркин” замонидан сўз очиб, бугуннинг “Лайли ва Мажнун”, “Фарҳод ва Ширин”, “Чор дарвеш”лари янглиғ асар битмоққа ўзида улкан жасорат топади.
Демак, адабиёт, шу жумладан, наср пайдо бўлгандан буён унинг шаклини ўзгартиришга иштиёқ кучли бўлган. Оғзаки адабиёт ўзгармай қолиши мумкиндир, сабаби у оғиздан-оғизга кўчиб юради. Шунинг учун тушунарлилик талаб этилади. Аммо ёзма адабиётни шахслар яратади. Ўз-ўзидан хоҳ у насрий, хоҳ шеърий бўлсин, муаллифнинг кўнгли, фикри ёхуд воқеа-ҳодисаларнинг шоир ёки носирга мослашиб қолиши табиийдир. Шу маънода “содда ва равон тилда ифода этилган бадиий воқелик” муқим бир тамойил касб этмаслиги тайин эди. Аввало мен бу ҳолатни зарурат деб тушунаман. Янгиланиш осон эмас, ХХ аср бошларида Маяковский каби йирик шоир ҳам зинапоя усулидаги шеърлари билан новаторлик кўрсатгани учун қаттиқ танқидга учраган, адабиётшуносларнинг қизғин баҳс-мунозараларига сабаб бўлган эди.
ХХ асрнинг 80-йилларига келиб адабиётимизда анъанавийликдан бироз четланиш, бошқача оҳанг, шакл ва ифода усуллари пайдо бўлди. Табиийки, буни анъанавийликка мослашган адабий жамоатчилик тезда ҳазм қилолмади. Бу жараён шеъриятга тааллуқли эди. Аммо “модерн” деган сўз ишлатилмасди, чунки у ўша шеърнинг ўзи каби истеъмолга кириб улгурмаган эди. Бироқ, ёш ижодкорлар бу шаклни тезда қабул қилиб, шижоат билан ёқлай бошладилар. Негадир асли Ғарб адабиёти таъсирида кириб келган бу шеърларнинг асл манбаига эмас, ўзбекча кўринишларига тақлид қилувчилар кўпайиб кетди. Матбуотда мутлақо фикрсиз, сўзларнинг айқаш-уйқаш шамойилларидан иборат тизмалар ҳам пайдо бўлди. Уларга қанча кўп эътироз билдирилса, шунақа шеърлар аксига олиб кўпаяверар эди. Бироқ, ўша шоирлар асли қалби буюрмаган шаклга рўжу қўяётганларини кейинроқ ўзлари ҳам англаб қолишди. Кўп ўтмай бояги модернчи шоирлар модернчи бўлмай қолдилар…
Насрда эса бу жараён кечикиб намоён бўлди. Омон Мухторнинг кейинги романлари, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Жажман”, Назар Эшонқулнинг ҳикоялари, хусусан, “Баҳоуддиннинг ити” ҳикояси бошқа унсурлар борлиги билан фарқ қилади. Ҳолбуки Франц Кафканинг асарида “одам ўргимчакка айлангани”га қарийб саксон йил бўлди. Бизнинг эртакларимизда малика қурбақага, тошга, кийикка айланиб қолса ҳайрон бўлмаймиз бироқ, жиддий прозада бунга дуч келсак, роса энсамиз қотади.
— Бугун дунёда юз бераётган глобаллашув китобхон бадиий тафаккурида ҳам ўзгаришлар ясамоқда. Худди ана шу жараён сабабли ўзбек ҳикоянавислари Ғарб адабиётидан таъсирланиб, унга хос бўлган тасвир ва ифода усулларини турли кўринишлар билан адабиётга олиб кирдилар. Сизнингча, бу адабий таъсир адабиётимизнинг миллий хусусиятларига путур етказмайдими ёки…
— Адабиётчилар “онг оқими”, “онг ости оқими” (“подсознание”), онг таҳлили ҳақида кўп гапиришади. Мен бу гапларга унча тушунмайман. Аммо Маркес, Фолкнер, Кафка асарларини ўқиганда унча ҳайрон қолмайман. Ёзувчининг руҳиятига тушиб олсам ҳеч нарса ғайритабиий туюлмайди…
“Вещи называт своими именами” деган китобда Маркеснинг учта суҳбатини ўқиган эдим. Бир суҳбатида ёзувчи “Танҳоликнинг юз йили” романининг биринчи сатрини 19 ёшида ёзиб қўйгани, вақт-соати келиб роман миясида обдон пишиб етилгач, уни бор-йўғи икки кунда ўтириб ёзиб ташлаганини баён этган. Мен бу асар тез ёзилганига шубҳа қилмайман, лекин асар ҳажмидан келиб чиққанда ҳатто уни икки кунда ўқиб чиқиш ҳам осон иш эмас.
Боз устига романнинг шакли, руҳи, қоришиқ воқеалар, тирик ёки ўзи йўқ бўлса-да, муаллифнинг тафаккурига бўйсуниб ҳаракатланувчи ўнлаб образлар, кутилган ва кутилмаган фожиалар унинг икки кундан кўпроқ муддатда ёзилганини билдиради. Сирасини айтганда, мен Маркесдек ёзувчининг руҳиятига қойил қоламан. Унинг руҳи шу қадар кучлики, ёзувчини худди булдозерда сургандек оппа-осон ўз маромига солиб етаклаб кетаверади. Э, шошма, оғайни, ундоқ эмас, бундоқ-ку, дейишга ботинолмайсиз ҳам. Бошқа романлари ҳам худди шундай, ҳатто одамни нафас ростлашга қўймайди.
Маркес ўзини испан адабиёти вакили ҳисоблагани ҳолда бизнинг биринчи асаримиз Сервантеснинг “Дон Кихот” романидир деб ҳисоблайди. Бизнинг ҳам бой оғзаки адабиёт намуналаримиз мавжуд.
Қайсидир маънода кимнингдир ёзгани айнан Кафканинг, Маркес, Борхес ёки биз ўқимаган бировнинг асарига ўхшаши мумкин. Навоий манзумаларида ҳам тақлидчилик калака қилинган. Аммо бизда ҳозир бунинг хавотирланадиган жойи бормикан — гап шунда. Умуман, ўзбек адабиётида мен бу хавфни сезаётганим йўқ… Мен адабиётда, хусусан, насрда хилма-хиллик тарафдориман. Бир хиллик адабиётнинг жиловини орқага тортиб тураверади.
— Бугун бирор даврада адабиёт ҳақида гап очилса, китобхонлар яхши асар йўқлигидан нолишади. Аммо кейинги пайтда таниқли адибу шоирларимизнинг қатор китоблари чоп этилмоқда. Бундай аҳволни китобхон савиясининг ўта баландлиги деб тушуниш мумкинми ёки…
— Ҳеч бир халқнинг адабиёти тўхтаб қолиши мумкин эмас. Лекин гап ўша асарнинг савиясида. Чингиз Айтматов бир вақтлар “шундай бир ҳикоя ўқисангки, кечаси билан йиғлаб чиқсанг” деб ёзганди. Шундай ҳикоя соғинчи менда ҳам бор. Хусусий газеталарда кунаро ўнлаб ҳикоялар босилади. Турган-битгани ўлим, фожиа, айрилиқ, мусибат. Лекин бир мусибатни Чеховнинг “Ванка”сидай таъсирчан бадиий асарга айлантириш нақадар мушкул иш. Эҳтимол ёзувчиман деган одам 80-90 ёшгача ҳам шуни ёзолмай дунёдан ўтиб кетиши мумкин. Бироқ Чехов (врач, иши бошидан ошиб ётибди, феъли шунақаки, ҳаммага яхшилик қилгиси келади, барчани уйига меҳмонга таклиф қилади, мактаб, кутубхона, касалхона қуради, гоҳ-гоҳидагина ёзишга ўтиради) аксарият ҳолларда бир ўтиришда ёзган, қайта ишлаб ўтирмаган, бунга вақти ҳам бўлмаган. Демак, ижодкорда меҳнатдан ташқари Худо юқтирган юксак истеъдод ҳам керак.
Бир вақтлар матбуотнинг тури саноқли эди. Адабий нашрда асари ёки иккита шеъри чиққан одам танилиб кетиши мумкин эди. Таъсирчанроқ бир ҳикоя ёзсанг, номингга ўнлаб хатлар келарди. Ўзинг ёзган нарса ҳақида узоқ ўйлашга, демак, масъулиятли бўлишга мажбур эдинг. Ҳозир аҳвол умуман бошқача. Бунинг учун ўқувчини айблаб ўтириш шарт эмас. Аввал ҳам асл ўқувчи асарнинг сарасини топиб ўқирди, ҳозир ҳам шундай. Масалан, бозордан газета сотиб олиб ўқиётганлар эса ўша газетанинг бир ой аввалги сонидаги ҳикоянинг номини ҳам эслаёлмайди. У вақт ўтказиш, бироз бўлса-да овуниш учунгина ўқийди. Лекин унга нега бундай қилаяпсан, деб бўлмайди. У эркин ва савияси ҳам ўша газетага жуда мос. Шундай “гигант” ёзувчилар борки, бир йилда беш-олти “роман” ёзиб ташлаяпти. Китоблари қўлма-қўл ўқилаяпти. Бироқ адабий жамоатчилик унинг номини ҳам эсламайди. Жиддий ёзувчи тўғрироғи, сўз қадрини юқори биладиган, ёзган асарлари ҳақиқий адабиёт десак бўладиганлар эса ҳамон жиддий асарлар ёзиш билан машғул. Масалан, Эркин Аъзам, Хайриддин Султонов, Нормурод Норқобилов, Шойим Бўтаев, Назар Эшонқул, Абдуқаюм Йўлдош, Улуғбек Ҳамдам, Зулфия Қуролбой қизи, Луқмон Бўрихон, Исажон Султон ва бошқа ёзувчилар ижод қилишаяпти. Уларнинг асарлари манаман деган чет эллик ёзувчиникидан кам эмас. Одамзотнинг қисмати, эртаси, келажаги нима бўлишини ўйлаб қайғураётган, қалби ўртаниб, азоб чекиб ёзаётган адиб билан бугун кичкинагина бир фожиавий ҳангомани ёзиб эртаси куни газетада чиқариб, чапак чалиб юрган қаламкашнинг фарқи бор-да, албатта.
— Катта адабиёт кучли танқидчиликнинг шаклланишига таъсир ўтказадими ёки кучли танқидчилик катта адабиётнинг юзага келишига асос бўладими?
— Адабиётнинг равнақида адабиётшунослик, айниқса, танқидчиликнинг ролини инкор этиб бўлмайди. Қизиғи шундаки, булар кўпинча баравар, деярли бир хил суръатда ҳаракат қилади. ХИХ аср рус адабиётида даҳо шоиру ёзувчилар қатори Добролюбов, Белинский, Гертсен, Чернишевский каби адабий танқидчилар етишиб чиққан. ХХ асрда ҳам адабиётга қараб танқидчилик кучайган.
Ҳозирги кунда чиндан ҳам, баҳсталаб, мунозараталаб асарлар дунёга келмаётган бўлиши мумкин. Эҳтимол адабий танқид ҳам шунга яраша, танқидий чиқишлар эса бор-йўғи мақтов ёки эътирофлардан иборатдир. Назаримда адабиёт гуллаб-яшнасагина унинг атрофида адабий танқидчилар ўралаша бошлайдилар, адабиётшунослик ўз-ўзидан кучайиб, адабиёт ундан орқада қолиб кетиши мумкин эмас.
— Адиб учун истеъдод муҳимми ёки меҳнат?
— Мен истеъдод ва маҳорат, меҳнатни бўлакларга ажратолмайман. Сабаби, истеъдодли ёзувчидагина маҳорат бўлиши мумкин. Масалан, Лотин Америкасининг 70-йиллардаги адабиётини ўқисангиз, диктаторлик тизимининг нақадар аянчли фожиалари кўз ўнгингизга келади. Таъсирланасиз. Сабаби, уларнинг тузуми бизникига ўхшар эди… Мана, гап қаерда. Бугун мустақил мамлакатнинг фуқароси — сиз Карпентер, Борхес, Кортасар, Фуентес, Маркеснинг катта-катта асарларини мароқ билан ўқиёлмайсиз. Чунки энди сиз бошқа тузумда яшаяпсиз. Ёзувчининг маҳоратига, истеъдодига тан берасиз, холос.
— Унда қандай асар адабиётда мангу яшаб қолиши мумкин деб ҳисоблайсиз?
— Бу борада ҳам бирон нарса дейишга одамнинг журъати етмайди. Авваламбор, ёзувчи ўз қудрати ва маҳоратини мукаммал намоён эта билиши лозим. Иккинчидан хўш, уни эртага кимлар ўқийди деб ўйлаймиз. Ҳар бир ижодкор мана шу икки ўт орасида қоврилади, хавотирда яшайди. Нима бўлганда ҳам ҳақиқий ёзувчида яратиш иштиёқи ҳеч қачон сўнмаслиги керак. Энг ёмони — чекиниш, тан бериш. Барибир ўтли сўз, ҳаяжон, ибратли фикр ва унинг юксак бадиий ифодасини топган асар кўпроқ яшашга ҳақли деб ўйлайман.
Гулноз САТТОРОВА суҳбатлашди
ЁЗУВЧИ БОР, АСАР БОР, ЛЕКИН ЭЪТИБОР СУСТ
— Собир ака, бугун адабиётимизда кўплаб истеъдодли ёзувчилар, шоирлар ижод қиляпти. Янги дунёқараш адабиётда ҳам бўй кўрсатаяпти, янгича ёндашувлар шаклланаяпти. Бироқ адабиёт фақат шу соҳа аҳлининг таҳлилида қолиши керак эмас-ку. Ёзувчи ижоди кенг омманинг баҳосини олиши керак. Асл адабиёт ўз ўқувчиларини топаяптимикан ёки бироз муболаға қилаяпманми?
— Муболаға-ку қилмаяпсиз. Ўзи бизда тарғибот ҳам айтарлик эмас. Газеталаримиз анжуманлар, китоб тарғиботлари билан боғлиқ тадбирлар, адабий учрашувлар ҳақида маълумот беришади. Шунинг учун баъзан уларни ўқимасанг ҳам ҳеч нарса ютқазмайсан. Бир қарашда адабиётда турғунлик, бир сокинлик борга ўхшайди. Лекин тирик ёзувчи, тирик шоирнинг қиёфасини кўз олдингизга келтириб, ўзи унинг асарлари қандай деб китобхонликка шўнғисангиз, кўп нарсалар топасиз. Тулпор отни улоққа қўшмасангиз, тулпорлиги билинмайди.
Адабиётда қатор-қатор номлар ва қатор-қатор асарлар пайдо бўлаётгани бор гап. Мисол учун айтаманки, кейинги йилларда аёл ёзувчилар ижодида улкан силжиш, силкинишлар юз берганини эътироф этмоқ керак. Зулфия Қуролбой қизи, Жамила Эргашева, Саломат Вафо, Рисолат Тошпўлатова, Муяссар Тилововаларнинг ҳикоя ва қиссаларини ўқиб кўринг. Жуда жиддий ҳамда маҳорат билан ёзишаяпти.
Аҳмад Аъзам кейинги беш йил ичида жуда кўп асар ёзди. Қисса, роман, эссе, мақолалар чоп этди. Умрининг сўнгги кунларигача жуда катта ишлар қилди. “Ўзи уйланмаган совчи” деган кино романини бир ҳикоя ўқигандай тез ўқидим. Жонли тирик образлар, одамлар, тил, ҳаракат, овоз, ўй, қарор ва беқарорлик ёшларга хос бечидамлилик — бу ифодаларни ёзувчининг теран кўзи ва бадиий маҳорати билан юзага балқиб чиққан. Чехов ёки Қаҳҳор уни ихчамроқ ҳикоя қилиши мумкин эди, бироқ, Аҳмад Аъзамга унинг қисқалиги эмас, шундай жонли ифодаси керак ва эҳтимол биз каби ўқувчига ҳам. “Тиқин” ҳикояси, “Тугмачагул” , “Ҳали ҳаёт бор” қиссаларини ўқинг. Одамлар ҳаракатини, тилини қанчалик табиий бера олиши мумкинлигини кўрасиз. А. Аъзам насри янги, замонавий, ётиб олиб ўрганса арзийдиган наср.
Ёзувчи бор, асар бор, лекин эътибор суст. Биз ҳайратланмаймиз, қойил қолмаймиз, баъзан баракалла деб қўйишни ҳам эплай олмаймиз. Ўзи зўр адабиёт қанақа бўлади? Буни ҳам тасаввур қилмаймиз. Навоий ёки Қодирий ҳазратлари осмондан оёғини узатиб тушиб келишлари керакдек.
Ш. Холмирзаев, Э. Аъзам, А. Аъзам, Х. Дўстмуҳаммад, Н. Эшонқул, И. Султон, У. Ҳамдам, Н. Норқобилов, А. Йўлдошев, Л. Бўрихон, Қ. Норқобил асарларини бирор оммавий хориж тилига ўгириб кўринг. Биз ўзи асли бошқаларга ҳам, ўзимизникига ҳам қойил қолмаймиз. А. Орипов, Э. Воҳидов, У. Азим, Ҳ. Худойбердиева қайси Нобель олган шоирдан кам ёзяпти? Бадиий жиҳатдан бўшми, фикр доирасидан торми, қалбидаги вулқон уларникидан пастми? Собиқ Иттифоқ ҳудудида ижод қилаётганларни ҳам матбуот, интернет орқали кузатаяпмиз. Жуда қойил қилишаётгани йўқ.
Бизда адабиёт ҳозирги ҳолида жуда кучли. Фақат унинг кучини бошқаларга билдиролмаяпмиз: эплаб таржима қилмаяпмиз, тарғибот қилмаяпмиз.
Тўғри, “Сариқ матбуот”, юзаки адабиёт тушунчаси бор. Унинг ҳам йўлини тўсиб бўлмайди. Қийин иш. Лекин асл адабиётни ўқийдиган одам хусусий газетани эмас, “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик”, “Жаҳон адабиёти”, “Тафаккур” журналларини, “Китоб дунёси”, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газеталарини ўқиши, обуна бўлиши керак. Жиддий адабиётни ривожлантириш ҳақида ҳукумат қарорлари ҳам бор. Уларда юқорида номлари тилга олинган нашрлар мактабларда қўшимча таълим жараёнига қўшиб ўрганилсин, ўқитилсин дейиляпти. Аммо натижа ҳаммамизга маълум… Очиғи, баъзан маънавиятни, унинг ажралмас бўлаги бўлган адабиётни бутунлай бегона соҳа деб яшаётган раҳбарларни ҳам кўраяпмиз. Зотан, адабиёт мактабда пухта ўргатилмас, қизиқтирилмас экан, бу соҳанинг келажагига қандай қараш мумкин? Сиз бўлса унинг тарғиботи ҳақида гапирасиз…
— Ёзувчи маҳорати деганда нимани ҳис этасиз? Чинакам адиблик, ёзувчилик аслида нима?
— Баъзи бировлар ёши ўтинқираганда шеър ёзиб, мен шоир эканман, истеъдодим барқ уряпти, деб ҳаммани гаранг қилиб юради. Бекорчиликдан кўп нарсалар хаёлга келиши мумкиндир, лекин “бир думалаб” шоир бўлиб қолиш қийин. Назаримда, шоир азалдан бўлади. Баъзан эса ёши қирқдан ўтиб бирор нарсалар қоралаб, гўё ақлини пешлаб, ёзувчилар қаторига қўшилиб кетганларни ҳам биламиз. Нима бўлгандаям ёзувчилик ва шоирлик Қаҳҳор қатъий ва тўғри таъкидлаганидек, касб эмас, ҳунар. Шундай бўлгач, у ўта шахсий ишдир.
Хемингуэйнинг фақат билган, танийдиган одамлар ҳақида ёзиш керак деган ўгити менга ёқади. Билмаган инсон ҳақида ҳар қанча чираниб ёзманг, аввало уни сиз билмаслигингиз аён бўлиб туради. Шундай бўлгач, ўқувчини ишонтиришингиз қийин кечиши табиий.
Ҳа, инсон руҳиятини очиш учун катта маҳорат керак. Ёзаётган одам бу мақсадда қалам ушламайди, яъниким, бу одамнинг руҳиятини катта истеъдод билан ифодалашим керак деб мақсад қўя олмайди. Шу жиҳати билан ёзувчилик ҳоким, вазир ёки фермернинг вазифасидан кескин фарқ қилади. Жиҳатлар ва жиҳатларнинг жиҳатлари ёзувчига илҳом беравериши мумкин. Руҳият шу аснода очилса, ажаб эмас.
Ижтимоий ҳаёт дегани жуда кенг миқёсдаги тушунча. Ёзувчи одам уни билмай, билишга ҳам қизиқмай иложи йўқ. Лекин аввал ижтимоий ҳаётни чуқур ўрганай, кейин ёзаман деб ҳам режа тузиб бўлмайди. Умр эса жуда тез ўтади.
Кўпинча тезкорроқ ёзувчи ютади. Қодирийга ўхшаб 25 ёшингда “Ўткан кунлар”дек бир романни қойиллатиб қўйган бўлсанг қанийди!
Биз анъанавий романчиликни, қиссачиликни А. Қодирий, Ойбек, А. Қаҳҳор, ў. ўулом, О. Ёқубов, П. Қодиров, Ш. Холмирзаевдан ўрганамиз. Айнан хорижникига ўхшатиб ёзмоқчи бўлсак, бу бизнинг бир ёқламалигимизни, ғўрлигимизни билдиради. Адабиёт эса ғўрликни, жўнликни кўтармайди.
Ёзувчидан маҳоратдан ташқари катта руҳ ва йирик йўналиш ҳам талаб этилади. Шекспирона ёзиш учун Шекспирнинг руҳи, Толстойча ёзиш учун Толстой руҳи керак. Руҳнинг пастлиги жўнликка олиб келиши мумкин. Сабаби руҳ баланд бўлмаса, ўзингиз топган воқеалар, уларнинг тафсилотлари орқасидан эргашиб юраверишингиз — ўзингизни енголмай қолишингиз мумкин. Одам асарда ўзининг устидан ғолиб келса, кучли нарса келиб чиқади. “Танҳоликнинг юз йили”да Маркес ўзини енголган.
— Истеъдод ўз маҳоратини намоён этиш учун маълум бир шарт-шароит бўлиши, албатта, шартми?
— Истеъдод тўла намоён бўлиши учун қулай шароит зарур деб ҳисоблайман. Толстой ва Хемингуэйлар катта ёзувчи бўлиш учун пул керак, деб ўйлашган. Ёзувчига муттасил ўтириб ижод қилиши учун барибир уй керак. Соғлом бўлмаса, яна қийин. Ёзишдан безганда айланиш учун кўча, хиёбон, боғ бўлса яна тузук. Хайрихоҳ хотин, хайрихоҳ фарзандлар бўлса боз устига. Бир жойдан етарли мояна олиб турсанг, Ш. Холмирзаевга ўхшаб зориқиб қолавермасанг… Лекин Шукур ака ҳамма нарсадан ёзишни, Адабиётни устун кўриб яшаган ягона ўзбек ёзувчиси бўлиб қолди.
Тоғай Мурод “Ўзбек халқига хайкал қўяман” деб яшади. Хемингуэй фақат ёзиш учун яшаган. Ёзолмай қолганини англаган куни ўзини отган. Достоевский ҳаёти эса жуда пала-партиш, ҳеч ҳавас қилиб бўлмайди. Балзак уйқуга, чарчоққа бас келиш учун совуқ сувли тоғорага оёғини тиқиб ёзаверган. Қодирий ва Ойбек шоҳона яшамаган. Лекин Толстойга графлиги, қўшимча сармояси обдон қўл келган деб ўйлайман. “Анна Каренина” ёки “Уруш ва тинчлик”ни ёзиш учун камбағалчилик кўп панд берар эди.
Муболағаларнинг уяси бўлган Маркес “Танҳоликнинг юз йили”ни ёзаётганида ҳожатга чиқишга ҳам вақтини қизғонар экан.
З. Саидносированинг эслашича, Ойбек домла курсолида ҳеч вақоси бўлмаса ҳам оч-наҳор ўтириб ёзаверган экан.
Бунин, Шолохов, Айтматовнинг яшаш тарзи, ёзиш шароитлари ҳам ҳар хил бўлган. Шоир кета туриб ҳам ён дафтарига нималарнидир қоралаб, балки шеърни тўлиқ қоғозга тушириб қўявериши мумкиндир, лекин, ёзувчи одамга уй ва мояна албатта зарур деб ҳисоблайман.
Ижодий маҳсулотнинг қандай бўлиши – бу бошқа масала. Худога шукур дейиш керак, бизда шарт-шароитдан қийналиб қолган ёзувчилар йўқ.
Замонавий ёзувчиларимизнинг насрий асарларини назарда тутиб айтаман: жанр хусусиятларига баъзида амал қилмаяпмиз ёки ўарб адабиётининг таъсирими, ҳар қалай, шу ҳолат ўйлантириб қўяди, баъзан.
ўарб адабиётининг таъсири дейиш балки тўғрироқ бўлар. Чунки, улар прозанинг эски қолипларини синдиришга уриниш бошланганига юз йилдан ошиб кетди. Тажриба, экспримент тарзида ёзилган баъзи бир асарлар бора-бора мумтоз романлар қаторига кирди. Бизда ҳам модерн адабиётига хайрихоҳлик бор. Бу жараёнга ёт кўз билан қарамаслик керак. Роман ёзиш равишига ўзгартириш киритганлардан бири Омон Мухтор бўлди. Ва айтиш жоизки О. Мухтор жуда самарали ижод қилди. Фақат “Шарқ юлдузи” журналида босилган охирги романининг сўнгига тушунмай қолдим. Ё ёзувчи ўзи топган мавҳумотда адашиб кетди, ёки менинг ақлим ноқислик қилди.
Шунақа, Омон ака бошқа ёзувчиларга ўхшаб роман бошланмасида ўзига объект яратиб олиб, борар манзилини айтиб, бисмилло деб ўтирмай, бирданига “газ босиб” кетадиган усул топди. “Алишер ва рассом Абулҳайр” деган тарихий романида ҳам бу сезилади. Бир драмасида ҳатто Навоий замонидаги террорчи гуруҳлар ҳақида ёзди. Майлида, бу насрга ҳам шаклан, ҳам мазмунан турлича ёндашишни билдиради. Улуғбек Ҳамдамнинг тўрт бетлик мини романини ўқидим. Мазмунан қараганда, наъматак ўсимлиги тимсолига авлодлар алмашинуви, инсоний муносабатлар, севги-муҳаббат тарихини ҳам сингдирибди. Лекин қисқа бир асарни роман дебди. Х. Дўстмуҳаммад беш юз бетлик ҳикоя, икки бетлик романлар ҳақида гапирган эди. Н. Эшонқулнинг “Гўрўғли” романи, қатор ҳикоялари, Исажон Султоннинг “Дарбадар”, “Озод” романларини ўқиб кўринг. Уларда биз кўниккан реалистик адабиёт белгилари йўқ. Рамзлар, тимсоллар бор. Ёзувчининг фикри, ғояси ҳам мавҳумотларга, ишораларга яшириб қўйилган. Реалистик адабиётнинг ҳам имкониятлари кенг, бироқ бошқача руҳдаги, бошқача шаклдаги адабиётга ҳам кўзимизни ўргатишимиз лозим. Чунки, дунё адабиётига бирёқлама ёндошиб бўлмайди. Қодирий ўтган асрнинг бошидаёқ ёзишнинг “турлук йўсунларини билмак” тўғрисида ёзган эди. Айни пайтда бор нарсалар, мавжуд ёзилган асарларни ҳам эътироф этишимиз, авваломбор уларни ўқимоғимиз лозим.
Аҳмад Аъзам 1988 йилда “Ўзим билан ўзим” деган бир қисса ёзган эди. Адабиётшунослар, танқидчилар индашмади. Ёки унинг “ўулистонга сафар” романини олинг. Адабий даврада бу роман ҳам яна жимлик билан кутиб олинди. Ҳайрон қоласан. Ё одамлар ўқимайдиган бўлиб кетган, ё ўқиган асари ҳақида фикр уйғонмайди. Ҳолбуки, юқорида тилга олинган асарлар янги ўзбек прозасининг намуналаридир. Ёзса ёзибди-да, деб бепарво, беписанд ўтириш ҳам умумий адабий жараённинг сустлигини билдиради. Шундай эмасми?
— Бугунги ёшларнинг ижодий изланишларига қандай баҳо берасиз?
— Ҳозирги ёшлар катта бир оқим бўлиб юзага чиқаётганлари йўқ. Мен уларнинг аксарияти ўқимаслик касалига дучор бўлганидан қўрқаман. Ёзадилар, лекин ўқимайдилар. Бир хиллари экспримент усулида бир балоларни ёзади, тушунтир-чи, ўзи кимга ўхшаб, кимга эргашиб бунақа нарса битдинг десанг, елка қисади. Ҳолбуки, биз буткул бошқа замонга келиб қолгандек. Хабардорлик, огоҳлик керак.
Бадиий адабиётга бевосита тааллуқли бўлган анча-мунча адабиётлар интернетда ҳам мавжуд. Атоқли шоир Хуршид Даврон жуда кўплаб арзирли асарларни интернетга жойлаштирди. Буям жонкуярлик. Аммо, ёшлар на интернет, на китобга эътиборсиз бўлаётгани чатоқ. Интернетга қизиқишади, лекин асарга, адабиётга эмас.
Йилда бир-икки марта ёшларнинг адабий кўрик-танловларида хизмат тақозосига кўра қатнашишга тўғри келади. Айниқса шоир бўламан деган ёшлар ўқимаслик бобида ҳайратга солишади мени. Ўсмоқчилаб сўраб келсанг, Муҳаммад Юсуфнинг шеърларини ўқийман дейди, унинг ҳам китоблари номини билмайди. Аслида улар М. Юсуфни ҳам ўқимаган бўлади, радио ёки телевидениеда шоир шеърлари билан айтилган қўшиқларни эшитган холос. Бироқ бу орқали ёшларнинг ҳаммаси бир хил деган баҳони бериб бўлмайди. Изланувчан, катта адабиёт маъсулияти билан ижод қилаётганлар жуда кўп. Шодмонқул Салом, Нурилла Чори, Анвар Суюнов, Холиёр Сафаровларни алоҳида таъкидлагим келади.
Адабиёт бир жойда депсиниб туриши мумкин эмас. У сокин, бир ўзанда оқаётган дарёдек бўлиши мумкин. Катта истеъдодлар чиқса бу дарё тошади, тўлқин отади, ўзани бошқа ёқларга кетиши ҳам мумкин.
Мен шахсан бунинг бўлиши мумкинлигига доим ишониб яшайман.
Феруза ТЎРАЕВА суҳбатлашди
YOZUVCHI SOBIR O‘NAR BILAN
IKKI SUHBAT
HAQIQIY YOZUVCHIDA YARATISH ISHTIYOQI SO‘NMAYDI
XX asrning boshlarida yuzaga kelgan o‘zbek hikoyachiligining rivojlanishida ijtimoiy voqelik, jamiyat hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar muhim ahamiyatga egaligi shubhasiz. Adabiyotning bosh maqsadi insonni tahlil etish ekan, bu o‘zgarishlar uning hayotiga, ongu shuuriga qanday ta’sir etayotganini o‘zida aks ettiradi.
Asrning dastlabki yillarida yuzaga kelgan hikoyachilik janrida hayot haqiqatlari ro‘y-rost aks ettirilib, realistik tasvir ustuvorlik qilgan bo‘lsa, jamiyat taraqqiy etgani sayin adabiyotda ham voqea-hodisalarni o‘zgacha shakl, usullarda tasvirlash yuzaga kela boshladi.
Endi sodda va ravon tilda ifoda etilgan badiiy voqelik o‘z ta’sirini biroz yo‘qotdi. Ana shu o‘zgachalikni adabiyotshunoslarimiz turlicha talqin qila boshladilar. Kimdir bu holatni ijoddagi yangilanish desa, yana kimdir G‘arb adabiyotiga taqlid deb baholadi. Yozuvchi, “Yoshlik” jurnalining bosh muharriri Sobir O‘NAR bilan bo‘lib o‘tgan suhbatimiz ham bugungi adabiy jarayon, yozilayotgan asarlar salmog‘i va mazmun-mohiyati haqida kechdi.
— Sobir aka, keyingi paytda adabiyotshunosligimizda yangicha istiloh — “modernizm” anchagina kuchaydi. Siz bu jarayonga qanday baho berasiz?
— Qodiriy o‘zbek romanchiligiga asos solganida dunyoda atigi beshta romanchilik maktabi mavjud edi. Jahon adabiyotining oltinchi maktabini yarataman deb yeng shimargan adibning jasoratini ko‘z oldimizga keltirish mumkin.
Shuni ham unutmaslik kerakki, Qodiriyga qadar romanchiliklar Volter Skott davrlarini ham qo‘shib hisoblaganda besh yuz yildan ortiq tarixga ega, Yevropa nasri tamom ilg‘orlashib ketgan edi. Servantes, J.Svift nasri hozirgacha diqqat bilan o‘qiladi, mumtoz adabiyot namunalari sifatida e’tirof etiladi. XX asrga kelib esa ingliz, frantsuz, asosan, nemis adabiyotida shakliy tajribalar qo‘llash, an’anaviylik, reallikdan chekinish holatlari ro‘y bera boshlagan, frantsuzlar, ayniqsa, naturalizmdan butunlay bezor bo‘lgan edi.
Sirasini aytganda, modern adabiyot ham katta ehtiyoj mahsulidir. Bolaga chaqaloqligida alla, so‘ngroq ertak, dostonlar ta’sir qilgani kabi aqli to‘lishganda o‘ta jiddiy asarlar o‘qish zarurati tug‘iladi. Shuning uchun ham Abdulla Qodiriy G‘arb, Sharq adabiyotlarining barcha “yozish yo‘sin”larini o‘zlashtirishni o‘ziga burch deb biladi. Ayni zamonda tarixning “o‘ta chirkin” zamonidan so‘z ochib, bugunning “Layli va Majnun”, “Farhod va Shirin”, “Chor darvesh”lari yanglig‘ asar bitmoqqa o‘zida ulkan jasorat topadi.
Demak, adabiyot, shu jumladan, nasr paydo bo‘lgandan buyon uning shaklini o‘zgartirishga ishtiyoq kuchli bo‘lgan. Og‘zaki adabiyot o‘zgarmay qolishi mumkindir, sababi u og‘izdan-og‘izga ko‘chib yuradi. Shuning uchun tushunarlilik talab etiladi. Ammo yozma adabiyotni shaxslar yaratadi. O‘z-o‘zidan xoh u nasriy, xoh she’riy bo‘lsin, muallifning ko‘ngli, fikri yoxud voqea-hodisalarning shoir yoki nosirga moslashib qolishi tabiiydir. Shu ma’noda “sodda va ravon tilda ifoda etilgan badiiy voqelik” muqim bir tamoyil kasb etmasligi tayin edi. Avvalo men bu holatni zarurat deb tushunaman. Yangilanish oson emas, XX asr boshlarida Mayakovskiy kabi yirik shoir ham zinapoya usulidagi she’rlari bilan novatorlik ko‘rsatgani uchun qattiq tanqidga uchragan, adabiyotshunoslarning qizg‘in bahs-munozaralariga sabab bo‘lgan edi.
XX asrning 80-yillariga kelib adabiyotimizda an’anaviylikdan biroz chetlanish, boshqacha ohang, shakl va ifoda usullari paydo bo‘ldi. Tabiiyki, buni an’anaviylikka moslashgan adabiy jamoatchilik tezda hazm qilolmadi. Bu jarayon she’riyatga taalluqli edi. Ammo “modern” degan so‘z ishlatilmasdi, chunki u o‘sha she’rning o‘zi kabi iste’molga kirib ulgurmagan edi. Biroq, yosh ijodkorlar bu shaklni tezda qabul qilib, shijoat bilan yoqlay boshladilar. Negadir asli G‘arb adabiyoti ta’sirida kirib kelgan bu she’rlarning asl manbaiga emas, o‘zbekcha ko‘rinishlariga taqlid qiluvchilar ko‘payib ketdi. Matbuotda mutlaqo fikrsiz, so‘zlarning ayqash-uyqash shamoyillaridan iborat tizmalar ham paydo bo‘ldi. Ularga qancha ko‘p e’tiroz bildirilsa, shunaqa she’rlar aksiga olib ko‘payaverar edi. Biroq, o‘sha shoirlar asli qalbi buyurmagan shaklga ro‘ju qo‘yayotganlarini keyinroq o‘zlari ham anglab qolishdi. Ko‘p o‘tmay boyagi modernchi shoirlar modernchi bo‘lmay qoldilar…
Nasrda esa bu jarayon kechikib namoyon bo‘ldi. Omon Muxtorning keyingi romanlari, Xurshid Do‘stmuhammadning “Jajman”, Nazar Eshonqulning hikoyalari, xususan, “Bahouddinning iti” hikoyasi boshqa unsurlar borligi bilan farq qiladi. Holbuki Frans Kafkaning asarida “odam o‘rgimchakka aylangani”ga qariyb sakson yil bo‘ldi. Bizning ertaklarimizda malika qurbaqaga, toshga, kiyikka aylanib qolsa hayron bo‘lmaymiz biroq, jiddiy prozada bunga duch kelsak, rosa ensamiz qotadi.
— Bugun dunyoda yuz berayotgan globallashuv kitobxon badiiy tafakkurida ham o‘zgarishlar yasamoqda. Xuddi ana shu jarayon sababli o‘zbek hikoyanavislari G‘arb adabiyotidan ta’sirlanib, unga xos bo‘lgan tasvir va ifoda usullarini turli ko‘rinishlar bilan adabiyotga olib kirdilar. Sizningcha, bu adabiy ta’sir adabiyotimizning milliy xususiyatlariga putur yetkazmaydimi yoki…
— Adabiyotchilar “ong oqimi”, “ong osti oqimi” (“podsoznaniye”), ong tahlili haqida ko‘p gapirishadi. Men bu gaplarga uncha tushunmayman. Ammo Markes, Folkner, Kafka asarlarini o‘qiganda uncha hayron qolmayman. Yozuvchining ruhiyatiga tushib olsam hech narsa g‘ayritabiiy tuyulmaydi…
“Veщi nazыvat svoimi imenami” degan kitobda Markesning uchta suhbatini o‘qigan edim. Bir suhbatida yozuvchi “Tanholikning yuz yili” romanining birinchi satrini 19 yoshida yozib qo‘ygani, vaqt-soati kelib roman miyasida obdon pishib yetilgach, uni bor-yo‘g‘i ikki kunda o‘tirib yozib tashlaganini bayon etgan. Men bu asar tez yozilganiga shubha qilmayman, lekin asar hajmidan kelib chiqqanda hatto uni ikki kunda o‘qib chiqish ham oson ish emas.
Boz ustiga romanning shakli, ruhi, qorishiq voqealar, tirik yoki o‘zi yo‘q bo‘lsa-da, muallifning tafakkuriga bo‘ysunib harakatlanuvchi o‘nlab obrazlar, kutilgan va kutilmagan fojialar uning ikki kundan ko‘proq muddatda yozilganini bildiradi. Sirasini aytganda, men Markesdek yozuvchining ruhiyatiga qoyil qolaman. Uning ruhi shu qadar kuchliki, yozuvchini xuddi buldozerda surgandek oppa-oson o‘z maromiga solib yetaklab ketaveradi. E, shoshma, og‘ayni, undoq emas, bundoq-ku, deyishga botinolmaysiz ham. Boshqa romanlari ham xuddi shunday, hatto odamni nafas rostlashga qo‘ymaydi.
Markes o‘zini ispan adabiyoti vakili hisoblagani holda bizning birinchi asarimiz Servantesning “Don Kixot” romanidir deb hisoblaydi. Bizning ham boy og‘zaki adabiyot namunalarimiz mavjud.
Qaysidir ma’noda kimningdir yozgani aynan Kafkaning, Markes, Borxes yoki biz o‘qimagan birovning asariga o‘xshashi mumkin. Navoiy manzumalarida ham taqlidchilik kalaka qilingan. Ammo bizda hozir buning xavotirlanadigan joyi bormikan — gap shunda. Umuman, o‘zbek adabiyotida men bu xavfni sezayotganim yo‘q… Men adabiyotda, xususan, nasrda xilma-xillik tarafdoriman. Bir xillik adabiyotning jilovini orqaga tortib turaveradi.
— Bugun biror davrada adabiyot haqida gap ochilsa, kitobxonlar yaxshi asar yo‘qligidan nolishadi. Ammo keyingi paytda taniqli adibu shoirlarimizning qator kitoblari chop etilmoqda. Bunday ahvolni kitobxon saviyasining o‘ta balandligi deb tushunish mumkinmi yoki…
— Hech bir xalqning adabiyoti to‘xtab qolishi mumkin emas. Lekin gap o‘sha asarning saviyasida. Chingiz Aytmatov bir vaqtlar “shunday bir hikoya o‘qisangki, kechasi bilan yig‘lab chiqsang” deb yozgandi. Shunday hikoya sog‘inchi menda ham bor. Xususiy gazetalarda kunaro o‘nlab hikoyalar bosiladi. Turgan-bitgani o‘lim, fojia, ayriliq, musibat. Lekin bir musibatni Chexovning “Vanka”siday ta’sirchan badiiy asarga aylantirish naqadar mushkul ish. Ehtimol yozuvchiman degan odam 80-90 yoshgacha ham shuni yozolmay dunyodan o‘tib ketishi mumkin. Biroq Chexov (vrach, ishi boshidan oshib yotibdi, fe’li shunaqaki, hammaga yaxshilik qilgisi keladi, barchani uyiga mehmonga taklif qiladi, maktab, kutubxona, kasalxona quradi, goh-gohidagina yozishga o‘tiradi) aksariyat hollarda bir o‘tirishda yozgan, qayta ishlab o‘tirmagan, bunga vaqti ham bo‘lmagan. Demak, ijodkorda mehnatdan tashqari Xudo yuqtirgan yuksak iste’dod ham kerak.
Bir vaqtlar matbuotning turi sanoqli edi. Adabiy nashrda asari yoki ikkita she’ri chiqqan odam tanilib ketishi mumkin edi. Ta’sirchanroq bir hikoya yozsang, nomingga o‘nlab xatlar kelardi. O‘zing yozgan narsa haqida uzoq o‘ylashga, demak, mas’uliyatli bo‘lishga majbur eding. Hozir ahvol umuman boshqacha. Buning uchun o‘quvchini ayblab o‘tirish shart emas. Avval ham asl o‘quvchi asarning sarasini topib o‘qirdi, hozir ham shunday. Masalan, bozordan gazeta sotib olib o‘qiyotganlar esa o‘sha gazetaning bir oy avvalgi sonidagi hikoyaning nomini ham eslayolmaydi. U vaqt o‘tkazish, biroz bo‘lsa-da ovunish uchungina o‘qiydi. Lekin unga nega bunday qilayapsan, deb bo‘lmaydi. U erkin va saviyasi ham o‘sha gazetaga juda mos. Shunday “gigant” yozuvchilar borki, bir yilda besh-olti “roman” yozib tashlayapti. Kitoblari qo‘lma-qo‘l o‘qilayapti. Biroq adabiy jamoatchilik uning nomini ham eslamaydi. Jiddiy yozuvchi to‘g‘rirog‘i, so‘z qadrini yuqori biladigan, yozgan asarlari haqiqiy adabiyot desak bo‘ladiganlar esa hamon jiddiy asarlar yozish bilan mashg‘ul. Masalan, Erkin A’zam, Xayriddin Sultonov, Normurod Norqobilov, Shoyim Bo‘tayev, Nazar Eshonqul, Abduqayum Yo‘ldosh, Ulug‘bek Hamdam, Zulfiya Qurolboy qizi, Luqmon Bo‘rixon, Isajon Sulton va boshqa yozuvchilar ijod qilishayapti. Ularning asarlari manaman degan chet ellik yozuvchinikidan kam emas. Odamzotning qismati, ertasi, kelajagi nima bo‘lishini o‘ylab qayg‘urayotgan, qalbi o‘rtanib, azob chekib yozayotgan adib bilan bugun kichkinagina bir fojiaviy hangomani yozib ertasi kuni gazetada chiqarib, chapak chalib yurgan qalamkashning farqi bor-da, albatta.
— Katta adabiyot kuchli tanqidchilikning shakllanishiga ta’sir o‘tkazadimi yoki kuchli tanqidchilik katta adabiyotning yuzaga kelishiga asos bo‘ladimi?
— Adabiyotning ravnaqida adabiyotshunoslik, ayniqsa, tanqidchilikning rolini inkor etib bo‘lmaydi. Qizig‘i shundaki, bular ko‘pincha baravar, deyarli bir xil sur’atda harakat qiladi. XIX asr rus adabiyotida daho shoiru yozuvchilar qatori Dobrolyubov, Belinskiy, Gertsen, Chernishevskiy kabi adabiy tanqidchilar yetishib chiqqan. XX asrda ham adabiyotga qarab tanqidchilik kuchaygan.
Hozirgi kunda chindan ham, bahstalab, munozaratalab asarlar dunyoga kelmayotgan bo‘lishi mumkin. Ehtimol adabiy tanqid ham shunga yarasha, tanqidiy chiqishlar esa bor-yo‘g‘i maqtov yoki e’tiroflardan iboratdir. Nazarimda adabiyot gullab-yashnasagina uning atrofida adabiy tanqidchilar o‘ralasha boshlaydilar, adabiyotshunoslik o‘z-o‘zidan kuchayib, adabiyot undan orqada qolib ketishi mumkin emas.
— Adib uchun iste’dod muhimmi yoki mehnat?
— Men iste’dod va mahorat, mehnatni bo‘laklarga ajratolmayman. Sababi, iste’dodli yozuvchidagina mahorat bo‘lishi mumkin. Masalan, Lotin Amerikasining 70-yillardagi adabiyotini o‘qisangiz, diktatorlik tizimining naqadar ayanchli fojialari ko‘z o‘ngingizga keladi. Ta’sirlanasiz. Sababi, ularning tuzumi biznikiga o‘xshar edi… Mana, gap qayerda. Bugun mustaqil mamlakatning fuqarosi — siz Karpenter, Borxes, Kortasar, Fuyentes, Markesning katta-katta asarlarini maroq bilan o‘qiyolmaysiz. Chunki endi siz boshqa tuzumda yashayapsiz. Yozuvchining mahoratiga, iste’dodiga tan berasiz, xolos.
— Unda qanday asar adabiyotda mangu yashab qolishi mumkin deb hisoblaysiz?
— Bu borada ham biron narsa deyishga odamning jur’ati yetmaydi. Avvalambor, yozuvchi o‘z qudrati va mahoratini mukammal namoyon eta bilishi lozim. Ikkinchidan xo‘sh, uni ertaga kimlar o‘qiydi deb o‘ylaymiz. Har bir ijodkor mana shu ikki o‘t orasida qovriladi, xavotirda yashaydi. Nima bo‘lganda ham haqiqiy yozuvchida yaratish ishtiyoqi hech qachon so‘nmasligi kerak. Eng yomoni — chekinish, tan berish. Baribir o‘tli so‘z, hayajon, ibratli fikr va uning yuksak badiiy ifodasini topgan asar ko‘proq yashashga haqli deb o‘ylayman.
Gulnoz SATTOROVA suhbatlashdi
YOZUVCHI BOR,ASAR BOR, LЕKIN E’TIBOR SUST
— Sobir aka, bugun adabiyotimizda ko‘plab iste’dodli yozuvchilar, shoirlar ijod qilyapti. Yangi dunyoqarash adabiyotda ham bo‘y ko‘rsatayapti, yangicha yondashuvlar shakllanayapti. Biroq adabiyot faqat shu soha ahlining tahlilida qolishi kerak emas-ku. Yozuvchi ijodi keng ommaning bahosini olishi kerak. Asl adabiyot o‘z o‘quvchilarini topayaptimikan yoki biroz mubolag‘a qilayapmanmi?
— Mubolag‘a-ku qilmayapsiz. O‘zi bizda targ‘ibot ham aytarlik emas. Gazetalarimiz anjumanlar, kitob targ‘ibotlari bilan bog‘liq tadbirlar, adabiy uchrashuvlar haqida ma’lumot berishadi. Shuning uchun ba’zan ularni o‘qimasang ham hech narsa yutqazmaysan. Bir qarashda adabiyotda turg‘unlik, bir sokinlik borga o‘xshaydi. Lekin tirik yozuvchi, tirik shoirning qiyofasini ko‘z oldingizga keltirib, o‘zi uning asarlari qanday deb kitobxonlikka sho‘ng‘isangiz, ko‘p narsalar topasiz. Tulpor otni uloqqa qo‘shmasangiz, tulporligi bilinmaydi.
Adabiyotda qator-qator nomlar va qator-qator asarlar paydo bo‘layotgani bor gap. Misol uchun aytamanki, keyingi yillarda ayol yozuvchilar ijodida ulkan siljish, silkinishlar yuz berganini e’tirof etmoq kerak. Zulfiya Qurolboy qizi, Jamila Ergasheva, Salomat Vafo, Risolat Toshpo‘latova, Muyassar Tilovovalarning hikoya va qissalarini o‘qib ko‘ring. Juda jiddiy hamda mahorat bilan yozishayapti.
Ahmad A’zam keyingi besh yil ichida juda ko‘p asar yozdi. Qissa, roman, esse, maqolalar chop etdi. Umrining so‘nggi kunlarigacha juda katta ishlar qildi. “O‘zi uylanmagan sovchi” degan kino romanini bir hikoya o‘qiganday tez o‘qidim. Jonli tirik obrazlar, odamlar, til, harakat, ovoz, o‘y, qaror va beqarorlik yoshlarga xos bechidamlilik — bu ifodalarni yozuvchining teran ko‘zi va badiiy mahorati bilan yuzaga balqib chiqqan. Chexov yoki Qahhor uni ixchamroq hikoya qilishi mumkin edi, biroq, Ahmad A’zamga uning qisqaligi emas, shunday jonli ifodasi kerak va ehtimol biz kabi o‘quvchiga ham. “Tiqin” hikoyasi, “Tugmachagul” , “Hali hayot bor” qissalarini o‘qing. Odamlar harakatini, tilini qanchalik tabiiy bera olishi mumkinligini ko‘rasiz. A. A’zam nasri yangi, zamonaviy, yotib olib o‘rgansa arziydigan nasr.
Yozuvchi bor, asar bor, lekin e’tibor sust. Biz hayratlanmaymiz, qoyil qolmaymiz, ba’zan barakalla deb qo‘yishni ham eplay olmaymiz. O‘zi zo‘r adabiyot qanaqa bo‘ladi? Buni ham tasavvur qilmaymiz. Navoiy yoki Qodiriy hazratlari osmondan oyog‘ini uzatib tushib kelishlari kerakdek.
Sh. Xolmirzayev, E. A’zam, A. A’zam, X. Do‘stmuhammad, N. Eshonqul, I. Sulton, U. Hamdam, N. Norqobilov, A. Yo‘ldoshev, L. Bo‘rixon, Q. Norqobil asarlarini biror ommaviy xorij tiliga o‘girib ko‘ring. Biz o‘zi asli boshqalarga ham, o‘zimiznikiga ham qoyil qolmaymiz. A. Oripov, E. Vohidov, U. Azim, H. Xudoyberdiyeva qaysi Nobel olgan shoirdan kam yozyapti? Badiiy jihatdan bo‘shmi, fikr doirasidan tormi, qalbidagi vulqon ularnikidan pastmi? Sobiq Ittifoq hududida ijod qilayotganlarni ham matbuot, internet orqali kuzatayapmiz. Juda qoyil qilishayotgani yo‘q.
Bizda adabiyot hozirgi holida juda kuchli. Faqat uning kuchini boshqalarga bildirolmayapmiz: eplab tarjima qilmayapmiz, targ‘ibot qilmayapmiz.
To‘g‘ri, “Sariq matbuot”, yuzaki adabiyot tushunchasi bor. Uning ham yo‘lini to‘sib bo‘lmaydi. Qiyin ish. Lekin asl adabiyotni o‘qiydigan odam xususiy gazetani emas, “Sharq yulduzi”, “Yoshlik”, “Jahon adabiyoti”, “Tafakkur” jurnallarini, “Kitob dunyosi”, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetalarini o‘qishi, obuna bo‘lishi kerak. Jiddiy adabiyotni rivojlantirish haqida hukumat qarorlari ham bor. Ularda yuqorida nomlari tilga olingan nashrlar maktablarda qo‘shimcha ta’lim jarayoniga qo‘shib o‘rganilsin, o‘qitilsin deyilyapti. Ammo natija hammamizga ma’lum… Ochig‘i, ba’zan ma’naviyatni, uning ajralmas bo‘lagi bo‘lgan adabiyotni butunlay begona soha deb yashayotgan rahbarlarni ham ko‘rayapmiz. Zotan, adabiyot maktabda puxta o‘rgatilmas, qiziqtirilmas ekan, bu sohaning kelajagiga qanday qarash mumkin? Siz bo‘lsa uning targ‘iboti haqida gapirasiz…
— Yozuvchi mahorati deganda nimani his etasiz? Chinakam adiblik, yozuvchilik aslida nima?
— Ba’zi birovlar yoshi o‘tinqiraganda she’r yozib, men shoir ekanman, iste’dodim barq uryapti, deb hammani garang qilib yuradi. Bekorchilikdan ko‘p narsalar xayolga kelishi mumkindir, lekin “bir dumalab” shoir bo‘lib qolish qiyin. Nazarimda, shoir azaldan bo‘ladi. Ba’zan esa yoshi qirqdan o‘tib biror narsalar qoralab, go‘yo aqlini peshlab, yozuvchilar qatoriga qo‘shilib ketganlarni ham bilamiz. Nima bo‘lgandayam yozuvchilik va shoirlik Qahhor qat’iy va to‘g‘ri ta’kidlaganidek, kasb emas, hunar. Shunday bo‘lgach, u o‘ta shaxsiy ishdir.
Xemingueyning faqat bilgan, taniydigan odamlar haqida yozish kerak degan o‘giti menga yoqadi. Bilmagan inson haqida har qancha chiranib yozmang, avvalo uni siz bilmasligingiz ayon bo‘lib turadi. Shunday bo‘lgach, o‘quvchini ishontirishingiz qiyin kechishi tabiiy.
Ha, inson ruhiyatini ochish uchun katta mahorat kerak. Yozayotgan odam bu maqsadda qalam ushlamaydi, ya’nikim, bu odamning ruhiyatini katta iste’dod bilan ifodalashim kerak deb maqsad qo‘ya olmaydi. Shu jihati bilan yozuvchilik hokim, vazir yoki fermerning vazifasidan keskin farq qiladi. Jihatlar va jihatlarning jihatlari yozuvchiga ilhom beraverishi mumkin. Ruhiyat shu asnoda ochilsa, ajab emas.
Ijtimoiy hayot degani juda keng miqyosdagi tushuncha. Yozuvchi odam uni bilmay, bilishga ham qiziqmay iloji yo‘q. Lekin avval ijtimoiy hayotni chuqur o‘rganay, keyin yozaman deb ham reja tuzib bo‘lmaydi. Umr esa juda tez o‘tadi.
Ko‘pincha tezkorroq yozuvchi yutadi. Qodiriyga o‘xshab 25 yoshingda “O‘tkan kunlar”dek bir romanni qoyillatib qo‘ygan bo‘lsang qaniydi!
Biz an’anaviy romanchilikni, qissachilikni A. Qodiriy, Oybek, A. Qahhor, o‘. o‘ulom, O. Yoqubov, P. Qodirov, Sh. Xolmirzayevdan o‘rganamiz. Aynan xorijnikiga o‘xshatib yozmoqchi bo‘lsak, bu bizning bir yoqlamaligimizni, g‘o‘rligimizni bildiradi. Adabiyot esa g‘o‘rlikni, jo‘nlikni ko‘tarmaydi.
Yozuvchidan mahoratdan tashqari katta ruh va yirik yo‘nalish ham talab etiladi. Shekspirona yozish uchun Shekspirning ruhi, Tolstoycha yozish uchun Tolstoy ruhi kerak. Ruhning pastligi jo‘nlikka olib kelishi mumkin. Sababi ruh baland bo‘lmasa, o‘zingiz topgan voqealar, ularning tafsilotlari orqasidan ergashib yuraverishingiz — o‘zingizni yengolmay qolishingiz mumkin. Odam asarda o‘zining ustidan g‘olib kelsa, kuchli narsa kelib chiqadi. “Tanholikning yuz yili”da Markes o‘zini yengolgan.
— Iste’dod o‘z mahoratini namoyon etish uchun ma’lum bir shart-sharoit bo‘lishi, albatta, shartmi?
— Iste’dod to‘la namoyon bo‘lishi uchun qulay sharoit zarur deb hisoblayman. Tolstoy va Xemingueylar katta yozuvchi bo‘lish uchun pul kerak, deb o‘ylashgan. Yozuvchiga muttasil o‘tirib ijod qilishi uchun baribir uy kerak. Sog‘lom bo‘lmasa, yana qiyin. Yozishdan bezganda aylanish uchun ko‘cha, xiyobon, bog‘ bo‘lsa yana tuzuk. Xayrixoh xotin, xayrixoh farzandlar bo‘lsa boz ustiga. Bir joydan yetarli moyana olib tursang, Sh. Xolmirzayevga o‘xshab zoriqib qolavermasang… Lekin Shukur aka hamma narsadan yozishni, Adabiyotni ustun ko‘rib yashagan yagona o‘zbek yozuvchisi bo‘lib qoldi.
Tog‘ay Murod “O‘zbek xalqiga xaykal qo‘yaman” deb yashadi. Xeminguey faqat yozish uchun yashagan. Yozolmay qolganini anglagan kuni o‘zini otgan. Dostoyevskiy hayoti esa juda pala-partish, hech havas qilib bo‘lmaydi. Balzak uyquga, charchoqqa bas kelish uchun sovuq suvli tog‘oraga oyog‘ini tiqib yozavergan. Qodiriy va Oybek shohona yashamagan. Lekin Tolstoyga grafligi, qo‘shimcha sarmoyasi obdon qo‘l kelgan deb o‘ylayman. “Anna Karenina” yoki “Urush va tinchlik”ni yozish uchun kambag‘alchilik ko‘p pand berar edi.
Mubolag‘alarning uyasi bo‘lgan Markes “Tanholikning yuz yili”ni yozayotganida hojatga chiqishga ham vaqtini qizg‘onar ekan.
Z. Saidnosirovaning eslashicha, Oybek domla kursolida hech vaqosi bo‘lmasa ham och-nahor o‘tirib yozavergan ekan.
Bunin, Sholoxov, Aytmatovning yashash tarzi, yozish sharoitlari ham har xil bo‘lgan. Shoir keta turib ham yon daftariga nimalarnidir qoralab, balki she’rni to‘liq qog‘ozga tushirib qo‘yaverishi mumkindir, lekin, yozuvchi odamga uy va moyana albatta zarur deb hisoblayman.
Ijodiy mahsulotning qanday bo‘lishi – bu boshqa masala. Xudoga shukur deyish kerak, bizda shart-sharoitdan qiynalib qolgan yozuvchilar yo‘q.
Zamonaviy yozuvchilarimizning nasriy asarlarini nazarda tutib aytaman: janr xususiyatlariga ba’zida amal qilmayapmiz yoki o‘arb adabiyotining ta’sirimi, har qalay, shu holat o‘ylantirib qo‘yadi, ba’zan.
o‘arb adabiyotining ta’siri deyish balki to‘g‘riroq bo‘lar. Chunki, ular prozaning eski qoliplarini sindirishga urinish boshlanganiga yuz yildan oshib ketdi. Tajriba, ekspriment tarzida yozilgan ba’zi bir asarlar bora-bora mumtoz romanlar qatoriga kirdi. Bizda ham modern adabiyotiga xayrixohlik bor. Bu jarayonga yot ko‘z bilan qaramaslik kerak. Roman yozish ravishiga o‘zgartirish kiritganlardan biri Omon Muxtor bo‘ldi. Va aytish joizki O. Muxtor juda samarali ijod qildi. Faqat “Sharq yulduzi” jurnalida bosilgan oxirgi romanining so‘ngiga tushunmay qoldim. Yo yozuvchi o‘zi topgan mavhumotda adashib ketdi, yoki mening aqlim noqislik qildi.
Shunaqa, Omon aka boshqa yozuvchilarga o‘xshab roman boshlanmasida o‘ziga obyekt yaratib olib, borar manzilini aytib, bismillo deb o‘tirmay, birdaniga “gaz bosib” ketadigan usul topdi. “Alisher va rassom Abulhayr” degan tarixiy romanida ham bu seziladi. Bir dramasida hatto Navoiy zamonidagi terrorchi guruhlar haqida yozdi. Maylida, bu nasrga ham shaklan, ham mazmunan turlicha yondashishni bildiradi. Ulug‘bek Hamdamning to‘rt betlik mini romanini o‘qidim. Mazmunan qaraganda, na’matak o‘simligi timsoliga avlodlar almashinuvi, insoniy munosabatlar, sevgi-muhabbat tarixini ham singdiribdi. Lekin qisqa bir asarni roman debdi. X. Do‘stmuhammad besh yuz betlik hikoya, ikki betlik romanlar haqida gapirgan edi. N. Eshonqulning “Go‘ro‘g‘li” romani, qator hikoyalari, Isajon Sultonning “Darbadar”, “Ozod” romanlarini o‘qib ko‘ring. Ularda biz ko‘nikkan realistik adabiyot belgilari yo‘q. Ramzlar, timsollar bor. Yozuvchining fikri, g‘oyasi ham mavhumotlarga, ishoralarga yashirib qo‘yilgan. Realistik adabiyotning ham imkoniyatlari keng, biroq boshqacha ruhdagi, boshqacha shakldagi adabiyotga ham ko‘zimizni o‘rgatishimiz lozim. Chunki, dunyo adabiyotiga biryoqlama yondoshib bo‘lmaydi. Qodiriy o‘tgan asrning boshidayoq yozishning “turluk yo‘sunlarini bilmak” to‘g‘risida yozgan edi. Ayni paytda bor narsalar, mavjud yozilgan asarlarni ham e’tirof etishimiz, avvalombor ularni o‘qimog‘imiz lozim.
Ahmad A’zam 1988 yilda “O‘zim bilan o‘zim” degan bir qissa yozgan edi. Adabiyotshunoslar, tanqidchilar indashmadi. Yoki uning “o‘ulistonga safar” romanini oling. Adabiy davrada bu roman ham yana jimlik bilan kutib olindi. Hayron qolasan. Yo odamlar o‘qimaydigan bo‘lib ketgan, yo o‘qigan asari haqida fikr uyg‘onmaydi. Holbuki, yuqorida tilga olingan asarlar yangi o‘zbek prozasining namunalaridir. Yozsa yozibdi-da, deb beparvo, bepisand o‘tirish ham umumiy adabiy jarayonning sustligini bildiradi. Shunday emasmi?
— Bugungi yoshlarning ijodiy izlanishlariga qanday baho berasiz?
— Hozirgi yoshlar katta bir oqim bo‘lib yuzaga chiqayotganlari yo‘q. Men ularning aksariyati o‘qimaslik kasaliga duchor bo‘lganidan qo‘rqaman. Yozadilar, lekin o‘qimaydilar. Bir xillari ekspriment usulida bir balolarni yozadi, tushuntir-chi, o‘zi kimga o‘xshab, kimga ergashib bunaqa narsa bitding desang, yelka qisadi. Holbuki, biz butkul boshqa zamonga kelib qolgandek. Xabardorlik, ogohlik kerak.
Badiiy adabiyotga bevosita taalluqli bo‘lgan ancha-muncha adabiyotlar internetda ham mavjud. Atoqli shoir Xurshid Davron juda ko‘plab arzirli asarlarni internetga joylashtirdi. Buyam jonkuyarlik. Ammo, yoshlar na internet, na kitobga e’tiborsiz bo‘layotgani chatoq. Internetga qiziqishadi, lekin asarga, adabiyotga emas.
Yilda bir-ikki marta yoshlarning adabiy ko‘rik-tanlovlarida xizmat taqozosiga ko‘ra qatnashishga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa shoir bo‘laman degan yoshlar o‘qimaslik bobida hayratga solishadi meni. O‘smoqchilab so‘rab kelsang, Muhammad Yusufning she’rlarini o‘qiyman deydi, uning ham kitoblari nomini bilmaydi. Aslida ular M. Yusufni ham o‘qimagan bo‘ladi, radio yoki televideniyeda shoir she’rlari bilan aytilgan qo‘shiqlarni eshitgan xolos. Biroq bu orqali yoshlarning hammasi bir xil degan bahoni berib bo‘lmaydi. Izlanuvchan, katta adabiyot ma’suliyati bilan ijod qilayotganlar juda ko‘p. Shodmonqul Salom, Nurilla Chori, Anvar Suyunov, Xoliyor Safarovlarni alohida ta’kidlagim keladi.
Adabiyot bir joyda depsinib turishi mumkin emas. U sokin, bir o‘zanda oqayotgan daryodek bo‘lishi mumkin. Katta iste’dodlar chiqsa bu daryo toshadi, to‘lqin otadi, o‘zani boshqa yoqlarga ketishi ham mumkin.
Men shaxsan buning bo‘lishi mumkinligiga doim ishonib yashayman.
Feruza TO‘RAYEVA suhbatlashdi
