25 февраль – Ёзувчи Собир Ўнар таваллуд топган кун. Чин дилдан қутлаймиз

Отамга ўзини яқин олганлардан бири, гарчи ёши каттароқ бўлса ҳам, Фақир бобо деган чўрткесар, айни вақтда, ёлғон-чин гапини ажратиб бўлмайдиган сариқ, ялпоқюз, биткўз бир одам эди. Оддий ҳангома йўлида ҳам зарур бўлса-бўлмаса ўтирик қўшаверганидан бўлса керак, одамлар бировнинг гапига ишонқирамай қолсалар, “Бу ёғи Фақир бобоси бўлмасин яна”, дейдиган бўлишган.

Собир Ўнар
ОТАМЗАМОН ҲАНГОМАЛАР

Собир Ўнар 1964 йили Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманидаги Қувкалла қишлоғида туғилган.. Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика факультетида таҳсил олган.  “Орзуга тўла қишлоқ”, “Овлоқ адирлар бағрида”, “Чашма”, “Чамбилбелнинг ойдаласи”, “Бибисора” номли қисса ва ҳикоялар тўпламлари чоп этилган.  Ёзувчи  ҳикоя ва қиссаларида  ўзига хос кузатишга, ўзига хос туйғуларга, ўзига хос тилга эга  эканини намоён этди. Ёзувчи 1993 йилда Давлат мукофотига сазовор бўлди.
Собир Ўнарни жамоатчилик иқтидорли публицист сифатида ҳам яхши билади. Мустақиллик даврида унинг вақтли матбуот сахифаларида эълон қилинган мақолалари маънавият, ижтимоий ҳаёт, халқ хўжалигининг долзарб муаммоларига бағишланган. У таржимон сифатида рус, турк, қозоқ, қорақалпоқ адибларининг талай асарларини она тилимизга ўгирган.

Ўтирикни эплай билмади

Отамга ўзини яқин олганлардан бири, гарчи ёши каттароқ бўлса ҳам, Фақир бобо деган чўрткесар, айни вақтда, ёлғон-чин гапини ажратиб бўлмайдиган сариқ, ялпоқюз, биткўз бир одам эди. Оддий ҳангома йўлида ҳам зарур бўлса-бўлмаса ўтирик қўшаверганидан бўлса керак, одамлар бировнинг гапига ишонқирамай қолсалар, “Бу ёғи Фақир бобоси бўлмасин яна”, дейдиган бўлишган.

Бир вақт бобо кеч кузда тоғдаги чайлатомидан хабар олишга бориб йўлда учинганми, кўзига бир бало кўринганми, биринчи дуч келган Файзи бобога хабар берибди:
– Пайзи ака, тоғдан яхшиям эртароқ кўчиб тушганимиз. Мана ҳозир чайладан чиқиб қарасам, йўлимдан бир тўда улиган қашқир ўтди. Орқадан, панадан туриб санадим: бир юз йигирма битта экан. Кўчмай турганимизда ҳар биримизнинг молимизга қирон келтирар экан, пак Худо сақлабди.

– Э, қўй-е, – дебди Файзи бобо, – эшитган қулоққаям уят-е. Тоғни қидириб чиқсанг, йигирмата қашқир чиқадими-йўқми. Нималар деяпсан?
– Пайзи ака, мана шу кўзларимминан кўрдим, ўлай агар.
– Фақирқул, қасам ичма. Бўладиган гапдан айт. Бир-иккита кучукдир, тулки ё пишакдир. Кўзингга кўрингандир. Улай-булай учинган бўлсанг, Тўхсулув бахшига бор, қулоқ-бошингни тортиб қўйсин.

Фақир бобо молларига хазонбарг йиғиб юрган Ирисбой муаллимни тўхтатибди.
– Ирисбой, мана шу кунбеткайдан ҳозир ўн беш чоғли бўри ошиб кетди, кўрдингми? Мен уларни чайлани олдидан қувиб, сойдан ўтказиб қўйдим.
– Эс борми сенда, Фақир. Хўп эчки ҳайдаб юрибсан-а. Бўри эмиш! Тулки кўрсанг, туматақингни ташлаб қочарсан. Бор-э, бу ўтирикни кампирингга айт.
У Болиқул бобога учраб, бу йил тирамоҳ тоғда тулки кўплиги, болалари ундан ҳам кўплигини айтиб бошлаган экан, бобо раъйини қайтарибди.
– Подамидики, тулки тўдалашиб юрса. Одам исидан чўчийдиган бир жонивор бўлса. Товуқ излаб бирорта келса, келгандир. Индамаганга ҳадеб кўпираверасанми?

Болиқул бобоникидан ҳафсаласи пир бўлиб чиқиб кетаётса, Муҳаммад оқсоқол кўриниб қолибди.
– Шу чайлатомга ўтсам, ҳаммаёқни ёввойи пишак босиб кетибди…
– Қани-қани, Фақирбой, нечта эди?
– Анча бориди-ёв, қизталоқ.
– Ўзингники қолган бўлса ёввойилашгандир-да.
– Йўқ, мен қишлоққа пишакни опкелганман, Муҳаммад, бўлмаса жийданинг орасида “шитирр” этган нарса нимайди?..

Ўзингники – ўзингникига

Бурунгининг одамлари ҳам қўлига газета тушса, бекорчиликдан кўз югуртириб ётар эдилар. Исмат чавандоз Фақир бобонинг жияни, менинг амаким. Чамаси, амаким ўша вақтдаги ёшлар газетасининг тўртинчи бети, охирги устунидаги “Турфа олам” деган жойини ўқиб берган. Эмишки, Қозоғистон чўлида илонлар уйғониб, бирваракайига қўзғалиб, автомобил йўлидан ўта бошлаган. Улар шу даражада кўп ва ғуж бўлиб ҳаракатланганки, натижада бир неча соат автомобил қатнови тўхтаб қолган.

Фақир бобо бу гапни илиб олган. Кўпларга айтиб чиққан. Албатта, кўпиртирган.

Бирор ойлардан кейин Исмат чавандознинг ўзига айтиб ётган эмиш:
– Жиян, энди буям бир кўргилик-да. Қара, Қозоғистон чўлида ўн миллиёндан зиёд илон ўн километр бўлиб поезд йўл, мошин йўл, ҳаммасини бир ой тўсиб қўйган, ҳаммаси заҳарли кўлвор илон десанг, уларнинг орқасидан ўн километрлик тошбақа, ўн километрлик юмронқозиқ карвони қўзғолибди десанг. Қозоқ энди қайга боради, а, қайга боради? Биз чигиртка балосини кўриб оч қолганмиз. Эй, Исмат, бу кўлвор илон-ку. Тошбақа, юмронқозиқ, қурбақалар ҳам эргашганига қара, эрта-индин шу Қўрғонтепадан ошиб, бизнинг қишлоққаям ўрлайди-ёв…

Рашид жўра

У ёшимиз тенг бўлгани билан биздан икки ёш кичиклар билан ўқиб мактабни тугатган. Бўлади-ку шунақаса ҳам. Синфдан бир эмас, икки марта қолса шундай бўлади. Лекин Рашиднинг куядигани бу эмас. Кейин ҳатто ўша вақтнинг мен деган олий ўқув юрти – халқ хўжалиги институтига киришга ҳам куч топди. Билим топмасаям, куч… яъни пул топди-да. Битирмади, шекилли. Кўкнори бизнесига аралашиб, ҳаёти алғов-далғов бўлиб кетди. Қамалиб чиқди. Қутулганида ота-онаси, жигарлари – жами олти яқинидан ажраган эди. Одам бундай жудоликка дош беролмай тентак бўлиб қолиши ҳеч гап эмас. Бошда борини кўз кўраверар экан. Худойим бандасини сақлайман деса, қирқ йиллик қирғинда ҳам асрар эмиш. Тўғри, Рашид жўра афғон урушида ҳам уч йил юрган. Қулоғининг орқасидан осколка ҳам еган. На бўлғай, ота-онаси умидини узиб ўтирганда ғоз юриб, тик оёқда уйига кириб келган.

– Покистоннинг чегараси, Қандаҳорда хизмат қилдим, – дейди. – У ер энди бир ажалхона эди. Қўққисдан минага, дайди ўққа учиб қолаверасан. Қарғанинг шарпасини сезасан, лекин афғон “босмачи”нинг қорасини кўролмайсан. Оёғинг остидан ё осмондан тариллатиб ўққа тутиб қолади. Ўзингни ўнглагунингча сафдошларингни титиб ташлаган, қарасанг – изи ҳам, сояси ҳам топилмайди. Шуйтиб, биз улардан, улар биздан аламзада, кўринса аямас эдик. Аёл, бола, қари деб ўтирмай отиб ташласанг ҳам, биров бир нарса демайди.

Бир куни штабдан қора чодра ёпинган аёлни опчиқишди. Қирғиз аскари ва менга буйруқ бўлдики, тоғнинг нариги камарига обориб отиб ташланглар. Аёлнинг тилига тушунмаймиз, бироқ имо-ишораларидан олтита боласи борлиги, бири кўкрак эмадиган чақалоқ эканини англаймиз. Бунақа ҳолат кўп бўлади: эринг қайда, босмачилар қаердалигини айт – жавоб бўлмаса, ўлимга маҳкум. Бу бечоранинг бошида ҳам шу кун экани маълум. Ким ҳам беҳуда жувонмарг бўлиб кетишни хоҳлайди? Кўҳликкина аёл. Болажон, мусулмон, йиғлаб жавраб боряпти, сен ҳам мусулмон боласидирсан, дейди. Негадир жуда раҳмим келди, онам, опаларим кўз олдимга келди. Саматга нима қиламиз, дедим. Билмасам, деб елка қисди. Кел, дедим, шуни ўлдирмайлик. Лекин бизни қоровулминор тепасидаги навбатчилар дурбинда кузатиб туришади. Ҳийла қилганимизни пайқаб қолишса, ўзимизни отиб ташлашади.

Аёлга ўзимизча тушунтирдик: етиб тўхтаганда биз устингдан ошириб ўқ отамиз, сен гуппа ташлаб “ўлиб” қоласан.

Адирда жасадлар жайраб ётибди. Дунёда одамнинг мурдасидай сассиқ, бадбўй нарса бўлмайди. Эскилари этсиз суяк, скелетларга айланган, парранда-дарранда еган чиқар. Кўпчилиги… аёл. Бор-йўғи бир дақиқадан сўнг бу келинчак ҳам шулар сафига қўшилиши керак. Тўхтади. Отдик. Йиқилди. Йиқилгач, яна отдик. Типирчилаб қўйди – ролни яхши бажарди.

Қиларини қилдиг-у, ваҳимадамиз: билиб қолишса – тамом. Ахир, у юриб шу ерларданми, қаерлардандир ўтади-ку. Бир-икки кун ўтди орадан. Ҳартугул, гап чиқмади.

Иттиқофо, бир куни кечки смендамиз. Шерикларим ўрис аскарлар. Роса чеккилари келиб қолди. Кечаси бирор шарпа сездиришинг жуда хавфли, пайқаган заҳоти отадилар. Чекманглар, деб тихирлик қилсам ҳам, унашмади, ўзларича шинелга бекитиб чека бошлашди. Заҳар танг қилиб, бўшаниш учун сал нарига юришимни биламан, бошимнинг устида бир нима момақалдироқдай гумбурлаб кетди-ку. Ҳушимга келганимда қулоғимнинг орқасидан шариллаб қон оқар, аскарлар, санчастдагилар атрофда тимирскиланиб юрар эдилар.

Тонг отгач, ўрис шерикларимнинг парча-парча гўштларини йиғиб олишди…

Қишлоқ оралаб “тозалаш” ўтказиб турамиз. Биз излаган “босмачи”лар одатда уйга кириб қамалиб ўтиришмайди-ю, барибир қиладиган ишимиз нима – эшикларни тепиб, бузиб очиб кираверамиз. Навбатдаги эшик ҳам очилмади. Турумини бузиб, қулатиб ичкарига кирсак, олти афғон бола нафас ютиб қалтираб ўтирибди, онаси ўртада ғоз турибди. Шунақа, биз уларни ўлимга тик қарашга ўргатиб қўйганмиз. Бошқа хоналарни титкилашга ўтдик. Бир маҳал ҳалиги хотин менинг енгимдан тортади, десанг. Қараб таниб қолдим: ўша ёлғондакам отганимиз – келинчак. “Тек, дамингни чиқарма!” деб дўқ қилган бўлдим. Тинтув тугагач, бир тоғора олма опчиқяпти ҳалиги. Нима бўлса бўлди деб чўнтакларимни тўлдириб олдим. Не бўлса бўлар деб командиргаям улашдим. “Қаёқдан олдинг?” дейди. “Ўзим, боғдан тердим”, дейман. “Аввал ўзинг е”, дейди. Қарсиллатиб тишлайбераман, кейин у ҳам қўл чўзади…

“Бош қаттиқми, тош қаттиқми”, деб тирашиб яшаб келаман, жўра, деб осмонга қарайди Рашид. Ҳойнаҳой, тепадан не савдолар тушади деб ўйлар. Ўлмаган қул яшайди, яшай беради. Жудоликлар уни эгса эггандир, лекин синдирмади, янчиб ташламади. Тоғдан искана қилди. Бунга ҳам йигирма йиллар бўлди. Отаси Холдор ака қишлоқнинг молини боқиб юриб, Оқзовдан ўтиб, Қиёматнинг оғзидаги бир парча ернинг тошини тозалаб, ўн беш туп ёнғоқ экиб эди. Мол-ҳолдан асраб дарахт қилди. Бошқа майда-чуйда ҳам экди. Ота-она, жигарлар кетгач, шу ер Рашидга қолди. Хотини Озода билан келиб, отасининг чайласига ёнбош икки хона қўшди, устига шифер босди, эшик-дераза қўйди. Қишлоқдан йигирма чақирим наридаги тоғ ичида ҳовли пайдо қилди. Дарахтдан ташқари сабзавот экди. Тош аралаш қора тупроқда қовун-тарвуз ҳам экиб кўрди. Бўлар экан. Ағдарилиб қолди. Палак мезон шамолини еса, пишмаган сапча қовун ҳам болдай бўлиб кетади. Гап мезонга етишда. Тоғда тез салқин тушади. Ёзда ҳам кўз ёшидай милдираб ёмғир тўкилиб қолади. Ҳайтовур, билсак, бу ерларни сел ювмас экан. Нима бўлса пастда – сойлар қўшилган жойда бўлар экан. Кейинги кезларда айни ёз чилласида ҳам сел айқириб келиб, ҳаммаёқни балчиққа, тошга тўлдириб, кўприкларнинг энг зўрини ҳам санаб-санаб, бирма-бир олдига солиб “ҳайдаб” кетадиган бўлди. Санглоқда кўприк қуришга ҳам одамлар чўчиб қолди. Лекин керак. Икки йил бурунги эрувда ҳам кўприк қолмаган эди. Ҳар йили ҳашарга айтиб, тўрт-беш сўм пул йиғадиган оқсоқоллар ҳам бир нима дея олмай қолдилар. Мана, бу йил барибир қуришга тўғри келади.

Ойдай энам – онамнинг онаси айтар эди: Абдулласой, Солисой, Бургутлининг тепасига ёзда чайла қуриб чиқар эдик. Буғдойлиқ мўл эди. Ораласа қўй-эчки кўринмай кетар эди. Ўттиз-қирқ қўй-эчкини, молларни соғиб, кунбўйи куви пишиб чарчар эдик. Ўнталаб қорин мойи тўлатардик. Давлатнинг чигит мойини кеча эшитдик. Буғдойлиқ еб семириб, думи тарс ёрилиб кетган қўчқорларни ўшанда кўрганман. Лалми қовун ҳам нақд тўнкарилиб қоларди. Ҳандалак, бўрикалла, кампирчопон, бўрибой, олатарвузнинг туйнаги тубига тош тираб чиқмасанг, бандидан узилиб сойга думалаб сочилиб кетар эди.

Ҳалиям ўша-ўша ерлар. Фақат нафс, очкўзлик балосими, дарахтлар – сой бўйи кета-кетгунча сариқ тол, яъни мажнунтоллар билан қопланган, орасидан зўрға ўтиб борардинг, қўлинг узилгурлар, на иморатга ёғоч бўлади, на деворбоп, на ўтинликни обод қилади – шуларниям битта қўймай қирқиб олишган-а. Солисойнинг оғзида бир тупгина ёввойи қизил олма бўлиб, ўшанинг шарафига бир парчагина ер Қизилолма аталар ва ҳамма учун тушунарли манзил ҳисобланарди. Олмани то пишмагунча оғизга олиб бўлмас, тахир бир бало, аммо пишгач, жуда мазали, сувли, еганда жон бахш қилувчи мевага айланарди. Сой четида қайрағочдай серсоя бўлиб турувчи шу олманиям кесибдилар – бўйнингга от тепгурлар. Бир сойда икки-уч туп ёввойи ўрик, яна бирида ёввойи олмурут – нок, Токли деган жойда ёввойи узум ўсади. Уч тупгина узум. Униям фақат пишганда татиш мумкин, холос. Бўлмаса, оғзингни шунақа тахир қилиб ташлайдики, уч кунгача еган-ичганингнинг таъмини сезмай юрасан.

Хайриятки, тоғ ёнбағрида, Қоразовнинг пастида тик қирда ўсгани боисми, одамлар унга тегмабди, Ойбек домла айтгани янглиғ, “ўшшайган қоя лаби”да очофат молларнинг ҳамласидан ҳам холи, бир хил кўкариб, кўзни яшнатиб турибди. Оч баччағардан қоч баччағар – тик қирда ўсгани ўзининг жонини сақлашга боис бўлган, чамаси. Қишлоқ тўқсабоси – юз йил аввал, тўқсабонинг отаси менинг бош бобом ҳам ундан тотинган. Биларсиз-билмассиз, ток қаримайди, чинорга ўхшаб минг йил яшайди.

Яна бир ҳолат: тоғда тез очқайсан. Нон ҳам гоҳида бир ёқимли овқатдай кетади. Сариёғ суриб урсанг, гўё ошга тўйгандай маза қиласан. Унда-бунда учраб қолган мевалардан есанг ҳам тўймайсан. Бу дунёда тамом бегуноҳ яшаб ўтган отажоним бир сафар хуржунини тўлдириб ўша қизил олмадан опкеган. Бир-икки кунда уни тинчитиб, мазахўрак бўлиб, сўнг ўзимиз тағин эшакка хуржунни босиб, қизил олмага борганмиз. Ўзиям, аввал салкам бир хуржун олмани укам иккимиз паққос тушириб ташлаганмиз. Қоринлар дўмбира бўлган, йўл-йўлакай дарахт паналаб, тўхтаб-тўхтаб келганмиз…

Гапнинг калтаси, шу йил май ойининг тўққизида жўра, амакивачча, бола-бақра Рашид жўранинг чайлатомига бориб, сайил қиладиган бўлдик. Фотиҳали жойларга кирдик, қариндошларни кўрдик, Бойтемир, Абдушукур, Абдували, Ғайбулла синфдошларимизни ҳам кўрдик. Сўнг узун-қисқа бўлиб, бир от, уч эшакка ўтириб тоққа ўрладик. Яқин дўстим, беғубор инсон Абдуолим мен билан бирга борган. Фозил амаким бир серка сўйган, гўштини нимталаб шашликбоп қилиб хуржунга жойлаган. Солиқчи дўстим Абдуолим тоза “ўрис боласи”дан ҳам олган экан, чарчоқбосди ҳам гапни қовуштиради деб. Холмурод, Жозил, камина, Абдуолим кўлик – эшак, отда, қолганлар пою пиёда сой кесиб, қайдасан Қиёмат деб уриб турибмиз. Дарҳол салқин бошланди. Тоғлик ғамини ейди-да: Фозил ҳар биримизга биттадан чопон олибди. Борсак, Рашид йўқ, молларни тугал қилгани тоққа кетибди. Хотини Озода пой-патак бўлиб қолди. Сариёғ, чаккиларни уйиб ташлади. Қумғонда чой қайнатди. Шом бўлай деганда Рашид икки тарғил сигирини олдига солиб қийшанглаб келиб қолди. Абдуолим “Тошкентники табаррук”, деб икки пиёла бостириб узатган эди, жигит чечилиб жўнади-ку. Бояги афғон воқеаларини айтди. Хотинининг бир ёмон дардга йўлиқиб, дўхтирлар одам бўлмайди дегач, шу тоққа опкелиб соғайтирганини сўзлади.

– Собир жўра, олти ой қийналиб ётди, дўхтир нима касал эканини айтолмайди, охири бечора беҳуш бўлиб комага тушди. Қарамай ҳам қўйишди. Уч кун коридорда ётди. Мажоли йўқ, тинкаси қурийди. Амаллаб шу чайлагача опкелдим. Нима бўлса бўлар деб ҳар хил тоғ ўтини дамлаб ичиравердим. Йўқ, Худо боқди: аста-секин жон киргандай ўзгараберди. Ҳайтовур, бир кунлари оёққа ҳам турди. Ҳай, ёз ўтиб тирамога келганда одам бўлди-да. Мана, юрибди, жони тош экан, ўлмади.

Рашид пича кулимсираб, Яратганнинг марҳаматидан тўлиқибми, ортига, хотини томонга бурилиб қўяди. Озода бўлса иягига рўмол танғиб, кетмон кўтариб, кунчувоқдаги янги экилган помидорга сув тараяпти. Урчуқдай хизмат қилиб юрибди. Бир маҳал у бир даста кўк пиёз ташлаб кетди.

– Манов катталарни танийсанми, эй? – дейди Рашид мазахлангандай.
– Ҳа, – дейди у.

– Гўрингни танийсан, – дейди Рашид. – Булар катта, кўрмагансан, Тошкентда туради.
– Рашид жўра, келинни олиб ўтинг пойтахтга, – дейди Абдуолим, атай келинга эшиттириб.

– Кўрамиз, – дейди Рашид юз граммнинг таъсириданми, тағин хотинига ўгирилиб: – Ай, мен сени катта кучук қилиб буларга мақтаб ётиппан, – дейди-да, ўзининг гапи ўзига нашъа қилиб энкайиб-энкайиб кулади.
– Чуччисиз-да, тузингиз йўқ, – дейди хотини ва Фозилнинг иккита пишган шашликни опкетинг деб ҳай-ҳайлашига ҳам қарамай, жуфтакни ростлайди.
– Фозил, бор, обориб бер, уялди, – дейман мен.

Фозил резинка шиппакни оёғига илганча янгасининг ортидан йўртади.
– Энди ўлмайди, – дейди Рашид секингина.

Тағин бир ютумдан кейин авжланиб ҳангомага шайланади.
– Собир ошна, шу чайлада олти қишладик келинингиз билан. Бозор-ўчарниям боллар эплаб туришади, емиш, ўтинниям ғамлаб олганмиз, сабил қолсин, жондор кўп келар экан. Бир куни моллардан хабар олай деб ўтаётсам, симдарвозанинг олдида бир қора турибди. Одам деб ўйлаб, “Келинг, меҳмон”, дебман. “Так-так” қилади. Ит ҳам эмас, англаб қолдим, мол ҳайбатли бир қоп-қора бўри. Узлуксиз тишини такиллатади.

Босар-тусаримни билмай югургилаб, уйнинг ташқарига очиладиган эшигини ичкарига қараб итараверибман. Келинингиз ҳадаҳа эшикни очиб, сув сепиб ҳушимга келтирди. Ёмон қўрқдим. Эшикни ҳар балолар билан тамбалаб, ухламай тонг оттирдим.

Тонг отиб билсам, ҳар қалай тинч кетибди.

Бир қулайи келди, сиртлон урчитдим. Билсангиз, бўри билан итнинг чатишувидан кучукбаччалар бешта, олти, еттитадир, туғилиб, шуларнинг бири сиртлон бўлади, оёғида қўшимча бир белги – ортиқча панжа бўлади. Бўри буни билади, баччалигидаёқ ё опкетади, ё эплаёлмаса бўғизлаб кетади. Чунки улғайса ўзига кун бермайди-да.

Қишлоқда амаллаб икки яшар қилиб олдим. Учинчи йили чайлага опчиқдим. Гавдаси қозоқнинг олабойидан катта эди. Ундан бошқаям бир қозоқи кучугим бор эди, қиш куни шу ғингшийверди, кейин вовуллашга ўтди. Ўзи, асли бу мени уйғотишга келган экан. Ортидан эргашиб борсам, бир нарса сулайиб ётибди. Бошини кўтаролмай ҳарсиллайди, фонусни тутсам, боши қонаб ётибди. Сиртлон ҳам чарчаб қолган, тилини чиқариб индамай турибди. Оғилдан кетмонни опчиқдим-да бўрининг бошига икки марта солдим. Қолган жони ҳам чиқиб кетди. Сиртлон бўрига бас келишини шунда ўз кўзим билан кўрганман.

Рашид кейин сиртлонни асрай билмаган. Ўғирлатган. Тоғ ортидан келган хешларнинг иши деб ўйлайди. Пастки қишлоқларда бўлса, топиларди. Кўп сўрадим, уларга керак эмас, ахир бу ит билан тулки овламайди-ку, деб қўяди.

Сиртлоннинг йўқолишидан сўнг жондорга ишонч йўқ, тағин қишловга қишлоққа кўчиб тушадиган бўлибди. Ўт-хашак, ўтинни тўплайди, салқин тушиши билан эпини қилиб ташийди. Мол-ҳолни олдига солиб, ўзлари ҳам тушиб келишади.

Биз бўлсак – дам олиш, маёвканинг уйини куйдирган зотлар, қуёш чиқиб кетган, сойга, булоқларга юзимизни чайиб, тоққа бир ўрлаб келамиз. Қайда, баланд қирнинг ортида ундан ҳам баланди бор. Ўркач-ўркач тоғларнинг ортида, тизманинг адоғида Бел бор. Тоғнинг бели. Ундан ошсанг, тожик хешларнинг қишлоғи – Можримга тушасан. Форишга қарайди.

Қирдан тоғрайҳон, кийикўт, телпакгул, ширачникига ўхшаган узун бўйли гул тердим. Милтиллабгина суви қўзғалиб, лекин оқмай турган булоқларга кўзим тушди. Рашид жўра у ерларга ҳам ёнғоқ, олма, ўрик экибди. Шаҳарда бозорга пишган ўриклар чиқди. Бу ўрикларнинг эса ҳали данаги қотмаган, барра довучча.

Чой ичиб бўлгач, зилол булоқ сувларидан қўшилиб, шарқираб оқиб ётган сойдаги қўлбола ҳовузда чўмиламиз. Ўзимизча уни кенгайтириб, ичидан тошларни олиб чуқурлатамиз. Боя этга пичоқдай санчилаётган сой суви энди мулойимлашгандай, қандайдир танага хуш ёқаётган эди.

Рашид жўра тоғнинг бир камарларидан молларни топиб, бошини тўплаб қайтиб келди. Туш пайти бориб суғориб, ётқизиб, ундан кейин яна ўтга ҳайдар эмиш. Моллар ҳалитдан тирсиллаб, ялтираб семирган, соғса челак-челак сут беради. Буям бир барака, саломатлик, роҳат-фароғотлик. Бир ҳисобда Рашидга ҳавас қиласан. Квартира, коммунал тўлов, газ пули, иссиқ-совуқ сувлар тўлови йўқ, биров пишагини “пишт” демайди. Тоғ ҳавоси, суви тоза. Ҳаракатинг ҳам, емагинг ҳам фойда.

Яша, яшаб қол, оғайни.

Сафар қариб уловларга минамиз. Эшакларга халачўп урилади.

Рашиднинг хотини яна сигир соғяпти. Елинлари тўлгандир-да. Сут ва ўтга тўйинган, худди оналари сингари икки қўнғир бузоқча шаталоқ отиб ўйноқлайди.

Рашид оғилхона ёнида. Соғилаётган сигирга, соғаётган келинга бир-бир қараб қўяди.
– Абдуолим ошна, – деб уни тўхтатади. – Ҳалиги кўк бўрини шу ерда, манови ёғоч қозиқнинг олдида тинчитганмиз-да. Эсизгина сиртлоним, қаерларда экан.

Кейин бемалол:
– Сабилнинг терисини шилиб, кетган баҳосига сотибжардим. Тирноқ-тишиниям сўраганларга тарқатдим. Бировлар уни пулга сотаймиш, – деб йирик тишларини кўрсатиб кулди. – Яна келасилар бир.
– Тошкентга ўтинг, Тошкентга.
– Ҳай энди, Тошкент… Йўл тушса, кўрармиз.

Бу Тошкентни қўявер, биз шу ерга боғланиб қолганмиз ёки бу жаннат турганда шаҳарингни бошга ураманми дея ётган, дунёга, биз ортидан югураётган – шуҳрат, обрў-иззат, мол-пулга мутлақо бефарқ оддийларнинг оддийи, бир жўмарднинг шунчаки қўл силташи эди.

Шаҳарга яқинлашганинг сари нафс отлиғ бир жодугарнинг тобора комига кириб бораётгандай сезасан ўзингни.
Ғаройиб тоғ ортда қолади. Ортда қолган сари улканлашаётганга ўхшайди…

Тўнғиз боласи

Овлоқул отам – Ўнар бобомнинг кичик укаси уруш кўрган, чап елкасидан яраланиб, ўмров суягидан айрилган, аммо пай-этлари жойида бўлганидан меҳнат қобилиятини йўқотмаган, қайтанга, шу ҳолида ер чопиб, кўп тер тўкадиган, ҳаммадан ошиб тушган зўр боғбон эди. Боз устига, биз каби болапақир невараларни кўп севгувчи, искайман деб нос ҳиди анқиб турган соқолини томоғимизга пийпаб обдон безор қилгувчи, болажонлигидан бўлса керак, яктаги енгини сириб қўйиб, этидан бўртиб чиқиб турган чала суякларини хунук кўрсатиб бизни қўрқитгувчи, сўнг ўтириб олиб уруш таассуротларини тамом ёлғон-яшиқ аралаштириб ўртоқлашгувчи, тешик қулоққа тайёр ҳангома бергувчи қизиқ бир чол эди. Сўзлаганда ўзи ҳам ролга киришиб кетарди. Айтайлик, менинг эсимда қолгани – у киши Калашников автоматини ушлаб олиб, немисни қийратгани қийратган, кўринганини соғ қўймаган, урушга бирга борган Нарзиқул тоға ёки Мансур тоға ўлган душманларни санайвериб эслари кетган… Уккағар немислар жудаям авом халқ экан-да, деб бизлар ачиниб қўяр эдик. Бунинг устига, урушда мағлубиятга учраган бўлса бечоралар.

Ўмир амаким бўлса бу ҳангомани ўзича талқин қилар эди: “Булар – бир тўда қишлоқилар уруш кўрмай қайтиб келган: тил билмаса, милтиқ ушлашни эплаёлмаса…

Овлоқул отам қайсарфеъл эди. Уч марта уйланган бўлса, учинчи кампири, катта қушноч Мусал энамни халачўп билан додлатиб урганларини кўп кўрганмиз. Шу ҳолига яраша уйида барака бор эди. Боғига гилос, сархил олма, антиқа ўрик, беҳи, анор, турли гуллардан тортиб биз “чақалоқ панжа” дейдирган патисон ҳам экар эди. Житирмасида, яъни қоронғи ғаллахонасида қишда ҳам карсиллаган тойфи узумлар шохда илинган турарди. Биз невараларига меҳри ийса, бир бош бериб ейишимизни томоша қилиб ўтирар, охири ейилган узум ё беҳига ғаройиб нарх-наво белгилаб одамни хуноб қилишни хуш кўрарди: “Узум бир бош, икки беҳи, парварда, чой – ҳаммаси бўлиб беш сўму қирқ олти тийин бўлди. Отангда борми шунча пул, бўлмаса топганида олиб кетади сени, унгача қамаб олиб ўтираман!”. Йиғлагандирмиз, ёлборгандирмиз, қутулгандирмиз, лекин иккинчи ё учинчи куни шу ҳол барибир такрорланар эди…

Отамнинг айтишича, шу меҳнаткаш, қадоққўл, ўр¬феъл чол жуда қўрқоқ бўлган. Бир гал тоққа ҳайдаган молларини тугал қилиб қайтай деб Гумсойга бориб, отам билан ҳангомалашиб қолиб кетибди. Биласиз, тоғда жимжит ҳаёт. Кечаси яна зимистон. Бурганинг учишиниям эшитса бўлади. Жониворларнинг товуши-ку жуда ваҳима. Шу атрофда “пирқ-пирқ” этиб бир нарса шарпа бериб қолармиш.

– Ҳамза, ҳой, Ҳамза. Ухламаяпсанми?
– Ҳой ака, нима гап?

– Анов пирқиллаётган нима, эшитдингми?
– Чўчқалар-да, оқшом сувга келган чиқар.

– Ие, чўчқа борми бу ерда? Ёриб ташлайди-ку!
– Одам билан иши йўқ, ухласангиз-чи.

– Тентакмисан, иши бўлмаса одамнинг олдида нима қилади?
– Пастда кўлмак бор, балчиқ оралайди-ку бу.

– Эй, сен менинг қабатимга келиб ёт! Бир тош жойга ўрин солибсан, мундай ҳангома қилиб ётайлик.
– Ака, уйқу бермаяпсиз. Ухлайлик, одам чарчаган.

– Бўлмаса чўчқаларингни йўқот, ёмон пирқиллаяпти, менинг исим ёқмаяпти, чоғи, тўнғиз одамхўр деб эшитганман…
– Тоза жонга тегдингиз-да…

Шундай деб отам узалиб ёнида ётган калладай тошни олиб сойга отибди. “Пирқ-пирқ” тўхтабди. Лекин Овлоқул отам ухламабди. Тонг отгач, секин сойга мўраласа, эндигина мугузи бўртган бир қоп-қора тўнғиз боласи боши қонга бўялиб кўлмакда ётганмиш.

– Ҳамза, ҳей Ҳамза, – деб уйғотибди отамни. – Анов бир қора нарса йўлимда ётибди, олиб ташла, мен қишлоққа қайтаман…

Бузоқбошдан қўрққан чол

Мен Ҳамзанинг ўғли, Ҳамза Ўнарнинг ўғли, Ўнар Сулаймоннинг ўғли, Сулаймон Хидирнинг ўғли, Хидир Ғойибназарнинг ўғли, Ғойибназар Холбойнинг ўғли, Холбой Қобилнинг ўғли, у ёғи катта уруғ – Шўрлиқ, Шўрлиқ эса Бўгажили, Бўгажили бўлса Туркман ё Қўнғиротга бориб уланиб кетади. Мен ўқиган бир неча тарихий китобларда Бўгажили(Бўхчали) Қўнғирот дейилади, аммо нечукдир Эргаш Жуманбулбул ва бошқа ижодкорларимиз туркманга тааллуқли эканимизни уқтиришган. Ҳайрон бўламан: туркманга ёвуқ тил ё одатимиз бўлмаса…

Майли, бу тарихнинг иши. Мен билганларимни сўзлайман. Сулаймон бобомни отам ва онам яхши эслашарди. Темирчи уста бўлган экан. Жини кучли бўлган чоғи, ясаган кетмони обдон қизаргач, яланг оёғининг кафтини кетмонга босиб тураркан, оёқ тутаб, ҳаммаёқни ҳид босиб кетаркан. Ажабки, асли оёғининг ойасига ҳеч нарса қилмас, бобой ҳеч нарса кўрмагандай мўккисини кийиб кетаверар экан. Одам териси олти қават бўлади дейди, сиз билан биз бу ишни қилолмаймиз, қилсак, олти қават теримиз ҳам гўштигача куйиб кетади.

Қора уйни биласизми? Ўтовни эсланг. Бобом пирларими, жинларими қўзғайверса, ўтовнинг деворларидан ёнламасига тик оёқда юриб айланаверар экан. Қора уй ўзи бир омонат нарса, оёғингни қўйсанг, албатта, ёғочлар одам вазнига дош беролмай, тоб ташлаб юборади ё қорувли эркак юкига чидамай, чонғороғи – тепа туйнуги билан қўшилиб ерга қапишиб қолади. Шунинг ўзидан билиб олаверасиз бобомизнинг сир-синоатли ҳаракатларини.

Сулаймоннинг отаси Хидир бобом чавандоз ўтган, ўзи майдароқ, лекин чорпахилдан келган ўта полвон одам бўлган экан. Негадир кўпкарига байтал чопган, байталининг фазилати кўп бўлган, чамаси, эҳтимол, кучли ва ўзғирлиги, айғирлардан ўзармонлиги сабаб тўқсабонинг назарига тушади ва… оқибат бобомиз уловсиз қолади. Ўн пуддан зиёд юк босувчи зўр тўқсабонинг тагига бошқа отлар чидаш беролмас экан. Булар буткул бошқа ҳангомалар. Мавриди билан бошқа сафар гурунг қилармиз.

Сулаймонда икки кампир бўлган. Биридан Ўнар отам, иккинчисидан Эгамқул, Овлоқул отамлар ўргиган. Тўқсулув, Нозанин, Нозик аммаларим ҳам яшаб ўтишди. Улардан бир дунё ўғил-қиз, ана улардан эса бир қишлоққа сиғмас невара, чевара, эваралар юрибди. Барчаси бизни тоға дейди, очиқ тан олай: таниганимиздан танимаганимиз кўп. Одамзотники шу экан-да: бора-бора бир-бирингдан узоқлашаверасан. Кунинг етса ажалга тоб йўқ, буниям бўйнингга оласан… Ҳай-ҳай, ҳай-ҳай!.. Биздан нари, сиздан нари!..

Ўнар отам барваста бўй, полвон чол эди. Умрининг сўнггида ўз чорбоғини ўғиллари Ҳамро, Ҳамза, Ҳазан, Омонга бўлиб берган эди. Чорбоғдан ўриб олинган 300-400 бовлиқ емишни эшакка ортишга эриниб ўзи елкасига даст кўтарганча орқалаб ташиб ташлар эди.

Овқатни ҳам полвонларга хос ерди. Данакли меваларнинг данагини чиқитга чиқариб ўтирмас экан. Син солганлар юз-икки юз дона, ярим челакнинг зиёдроғини чамалашаркан. Саройнинг Қурисойидан Давир бобо бир маҳал сув ёқалаб келиб, чорбоғда соялаб ўтириб, бир уюм данакни тош билан чақиб еяётган эмиш. Сойдан эшагига сомон ортиб ўтаётган Сафар бобо жўрасидан ҳол сўрабди.

– Данак ширин эканми?
– Э, ширин бўлганда қандай!

– Ҳафта бурун шу ерда Ўнарбой зардоли еб кетган экан… Тўғри айтасан, ширин бўлиши керак…
– Ў, отинг ўчсин, Ўнарингнингам оти ўчсин! Ўл, ўл!

Шундай дея Давир бобо оғзидаги данак мағизларини жирканиб тупуриб ташлаётганмиш…

* * *

Бобом бузоқбошдан қўрқишини одамлар афсона қилиб айтишади. Ўроқ вақти Ўртачўл даштида бобом ишдан чарчаб пичанга бош қўйиб ухлаб ётса, шўтаноқ жўраларидан бири ўлик бузоқбошни ипга бойлаб, бўйнига осиб қўйибди. Бобом уйқудан уйғонса… кўк¬рагида жондор ётибди. Силкинса ҳам, урса ҳам, тушмас эмиш. Турасолиб уйига қараб югурибди. Бўйнига тумордай осилганидан бехабар, ўнгдан урса, чап томондан, чапдан урса, ўнг томондан келиб, кўкрагида туриб қолар эмиш. Катта гавда билан калишни ҳам қолдириб, ялангоёқ нақ ўн беш чақирим масофага ўзича бузоқбошдан қочиб уйига келиб қўйган. Уйда эса кампири Майрам энам масхаралай-масхаралай бўйнидаги ипни кесиб олган, шундаям бузоқбошнинг ўлигидан чўчиб ташқарига қочишга шайланиб турганмиш.

* * *

Бобом бир вақтлар тожик жўраларидан кўчат олиб, чорбоғига ариқ бўйлаб кўп олма экиб ташлаган экан. Чучук қизил, сариқ, катта-катта олмалар эди. Карсиллаган, шунақа мазали эдики, еб тўймас эдинг. Ёзда бирваракайига пишиб, тўпиллаб тагига тушиб ялтираб ётар, ариққа оқиб кетганларидан пастки овулдагилар ҳам баҳраманд бўлишаркан. Бир ғаройиб олмалар эди. Дарахтлари ҳам худди ёнғоқ дарахтидек тарвақайлаб осмонга бўй чўзиб кетган, то кузгача шохларида илиниб қолган олмаларни битта-битта узиб еб мазза қилар эдик.

Тақдирни қарангки, Ўнар бобом етмишдан ошиб чол бўлиб қолганида ҳўкиз судраб, мана шу ўзи эккан олма танасига гавдаси урилиб, шол бўлиб қолди. Эҳ, менинг оқкўнгил, меҳрибон бобом неча йиллар маҳтал бўлиб ётди-я. Кўрпада ётиб елкалари ачишиб кетаверарди, чоғи, “Ағдар!” деб бақирар эди. Биз бола эдик, амакиларим, келинлари, гоҳо бўйи ўсиб қолган Исмат, Дамин, Сайимбой акаларим бобомни у ёндан бу ёнга ёнбошлатиб қўйишар, шу кўйи бир неча соатгина тек ётар, тағин бояги аҳвол такрорланар эди. Кунларнинг бирида кичик амаким қишлоқ шифохонасидан оёқсиз сим каровот топиб келган, оёқлари ўрнига тош қўйиб, бобомни унга ётқизишган эди. Бобом шўрлик қоронғи уйчада бир ўзи ётар, ҳўл-қуруғи бир жойда бўлганидан зах хона ҳидланиб ҳам кетган эди.

Онам ёки келинларидан бошқа бирови нон пиширса, биринчи кулчаларини олиб, бобомнинг ёнига чопар эдик. Ярим нон катталигидаги кулчани бобомнинг оғзига тутсак, боёқиш очиқиб кетармиди ё ошқозони ҳам ўта бақувватмиди, катта кулчани бор-йўғи икки тишлаб адо қилар эди…

Тенгқур-бўйинсалари шу ётганида ҳам ё тегишиб¬ми, ё яхши мақсаддами, бобомнинг кўкрагига боягидай ўлган бузоқбошни ташлаб қўйишган. Шояд, қўрққанидан, ҳа, албатта, қўрқувга дош беролмай ўр¬нидан даст туриб кетишини исташган. Лекин… бобом қўрқса қўрққандир, бақириб бергандир. Бироқ шундай полвон одам… қимир этмай ётаверган! Шу дард бобомга сўнгги нафасигача дўст бўлиб қолди…

* * *

У вақтлар, қизиқ, дунёда шовқин кам эдими, одам оз эдими, олис-олис масофадан кишилар бир-бирини чақириб оларди. Отам раҳматли яқин йиллар ичида ҳам уч-тўрт чақирим масофадан молларини қайтариб олганини ўз кўзим билан кўрганман.

Ажаб!

Катта қишлоқ номи Қувкалла бўлгани билан у тармоқланиб кичик қишлоқларга бўлиниб кетади: Аллаберди, Бургали, Ўртақишлоқ, Зулмонота, Бердибулоқ, Қирги Шўрлиқ, Тўдақишлоқ. Аллабердида Қамбар тоға яшар эди. Новча бўйли, полвон, бир авомроқ киши эди. Бобомга ўхшаган хўран, бир ўтиришда қишлоқнинг катта тандир нонидан уч-тўртини сарёғ суркаб уриб ташлар эди, дейишади. Эшак минса негадир узанги боғламас, узун оёқлари ерга тегиб, бута, хашакларни супуриб юрар эди. Шу одам кун ботиш шаппатдаги қишлоқда яшовчи жўраси Ўнар бобом билан гоҳ Қўрғонтепа устига чиққанида, гоҳ Кўкқум деган жойга, Ўртақирга мол ёйгани чиққанда иккови икки қишлоқда туриб гаплашиб, ҳангомалашиб ётар экан.

Кўкқум – Аллаберди. Ораси уч-тўрт, балки беш чақирим, яъни чақирим деганни километрга менгзаб айтаётирмиз… Шунча масофа узоқликда икки чол гурунгини тасаввур қилинг! Қандай товуш керак бунга!

Ҳозирги “сотка”ларимизнинг ҳам чидаш бермай жони чиқиб кетар-ов!

Малла бобо саргузаштлари

Эгамқул отам Сулаймон чолнинг Ўнардан кейинги ўғли. Ўзига етарли жиндор бобой эди. Хотинбоз эди, деб айтмайман, бироқ тақдир тақозоси билан беш марта уйланган. Не тонгки, уч ўғил, бир қизи фақат бир кампиридан туғилиб эди. Қолганларига туллигича жавоб берган эди.

Биз болароқ эдик, икки кампирини яхши эслайман: бири қоп-қора, семизроқ, униси узун бўйли, сариқ кампир эди.

Эгамқул отам атторлик қилар, Каттақўрғондан ул-бул опкелиб хотин-халажга сотар эди. Мисол, ҳайитда бир хуржун ҳолва, бошқа вақтлари арзон мато, сақич, ҳуштак, матобўёқ, аччиқтош, ёғоч қошиқ, ироқи дўппи, қовун қирғич, шунга ўхшаш энг керакли нарсалар олиб келарди. Бошқа атторларга ўхшаб қишлоқма-қишлоқ, уйма-уй кириб юрмас, шундоқ уйида пуллаб қўяқоларди. Инсофли бўлганини ҳалигача айтиб, қилиқларини эслаб юришади. Келинларининг ҳар бирига ўзи от қўйиб, фақат шу лақаб билан атар, атай ўзининг исмини билмаганга олиб кетаверарди. Масалан, бир неча келинларини “ёвғон” деганини кўрганман, фақат танимоли бўлиш учун бўлса керак, “катта ёвғон”, “кичик ёвғон” дея аниқлик киритиб қўярди ўзи. Опкелган молини бошқа нарсага, мисол, тухум, эчкининг жуни ёхуд баъзан ўзига керакли бирор буюмга ҳам алмаштириб кетаверарди. Назаримда, энг “учиб кетадиган” моли бўёқ эди, қизиғи, Эгамқул отам мана шу бўёқларининг ишлатилишида ҳам устида турарди. Оқ жунга буни ишлат, қорасига уни, мунча миқдорда қўш, аччиқ тошдан бунча қўш, кўп қўшсанг ипни қотиради, оз қўшсанг бўёқ тез кетиб қолади, дея кечгача катта қозонда сув иситиб, қучоқ-қучоқ йигирилган ипларни бўяётган хотинлар билан аралашиб юраверар эди. У одам билан яқинлашиш ҳам, аразлашиш ҳам осон эди. Бирданига “Отангнинг қоқ лаҳатига!..” деб сўкиб қолдими, тамом эди, шу куни демак, ким биландир қирпичоқ бўлди деяверинг.

Қорамағиздан келган келинлар, ҳатто неваралари ҳам “мўлтони”аталарди. “Тошбақа”, “сояки” кимлигини ҳам биламиз.

Ўзи сариқ одам бўлгани учун янгалари “малла” деяр экан. Бу янгаларнинг, қайн исмини тутмаслик иримидан келиб чиққан, бироқ у оғиздан оғизга ўтиб то невараларигача етиб келган, не муродким, бизлар-да “Малла ота” деб юравериб, то эсимиз кириб, хат-савод ўргангунимизга қадар “Малла ота”нинг асли Эгамқул чол эканини англамаганмиз.

Ҳайит сайлида “ушбуллак”, яъни ҳуштакнинг турли рангдагиси, бир-бирига тамом ёпишиб ётган, ранг-баранг, чўпи билан оғизга тиққанингда бирпасда эриб тамом бўлувчи хўрозқандларнинг ҳам асл муаллифи Малла отам эди. Каттақўрғон сақичи, барака топгур ким ишлаб чиқарар экан-а, кунжут ҳолвадай кулча шаклида бўлар, отамиз хоҳлаган еридан беш, ўн, йигирма тийинлик қилиб синдириб узатиб ётар эди. Сабил шуниси билан қизиқ эди. Ҳозиргидай турли-туман ўйинчоқлар йўқ, ўнлаб болаларнинг оғзида бирданига чуриллай бошлаган йигирма тийинлик “ушбуллак” энг қимматбаҳо матоҳ эди. Сайил эрта тонгда, тонг қоронғисида мачит ёнида бошланар, ур-тўполон билан бир соат ичида тамом бўлар эди. Бунча шошилинч, нега тонг қоронғисида – ҳеч ақлим етмайди. Ҳозир ҳам худди шу “Нонбер ота” мачити ёнида ҳайит сайли бўлади, ҳозир ҳам ҳолва сотилади, лекин “ушбуллак” йўқ, жиян, невараларга совға улашиш йўқ, чунки ҳайитсиз ҳам ўйинчоқ бор, ҳайит кунисиз ҳам ҳолва, ҳатто хурмо тиқилиб ётибди. Энди одамлар ўзгача ҳашамат билан қурилган янги мачитга ҳайит намозини ўқиш учун келадилар. Аввал уч-тўрт мулла чол тор, зах бир хонага кириб намоз ўқиган бўлса, эҳтимол, буни ҳам билмаймиз. Биз мачитнинг яқинига ҳам йўламас, ё қўрқар, ё ҳаддан зиёд муқаддас деб ўйлар эдик. Ҳатто мачит ҳовлисидаги дарахтнинг шохини синдириб қўйсак, оғзимиз қийшайиб қолади ёхуд қўлимиз шол бўлади, арвоҳ уради, деб қўрқар эдик. Бизнинг тасаввуримизда бу ерда арвоҳлар яшайди, яқинлашган ким¬сага зиёни тегаверар эди…

Ота-оналаримиз ҳам бу иримга ишонганлари учун шундай бўлган, эҳтимол.

Малла отамнинг биз билган қора кампири анча саховатпеша эди. Каминани айрича яхши кўриб эркаларди. Битта тухум келтириб, шу моякдай сақич беринг, десам, моякдай сақич берар, сўнг “қора-қура қақажонлар” уни бир чайнамдан тишлаб бўлиб, ачқимтил-тахир бўлишига қарамай, то ухлагунча зўр бериб чайнар ва ухлаганда сўлак билан қўшилиб эриб ёстиққа, ундан сочимизга ёпишиб қолиб, абгоримиз чиқиб юрар эдик. Абгоримиз чиққани шундаки, эрталаб онамизга шикоят қилсак, дарҳол қайчини олиб, сақич ёпишган беш тийинлик тангадай жойни ўйиб қирқиб ташлар ва биз бошига темиратки чиққан боладек кўчада ийманиб юрар эдик.

Малла отам ўжарлиги учун бўлса керак, қишлоққа бошқа аттор оралатмас эди, ҳайқириб, бақириб сўкиб ўртақирдан ошириб қўяр эди. Булоқдан Раҳмон бақироқ, Бердибулоқдан Берди тўмор бу қишлоққа фақат Малла отам йўқлигида бирров оралаб, дарҳол кўч-кўронини йиғиштириб жўнаб қолар эди. Шунда ҳам Малла отам дарагини билиб қолса, тек ўтирмай чўбирига миниб боёқишларнинг додини бериб қайтарди. Алҳол, келинларининг: “Ака, нега буйтасиз, сизда йўқ нарсалар у атторда бор экан, нима қипти, ҳайдаманг!” деб зорланишларига қулоқ ҳам солмай, жеркиб ташлар эди:

– Ота-бобонгнинг қоқ лаҳатига… ҳаммангнинг!

Шу хитобдан сўнг жами қишлоқ хотин-халажи уй-уйига пусиб дами чиқмай қоларди.

* * *

Эгамқул отам дутор чертиб қўшиқ хиргойи қиларди. Уйида иккита дутор осиғлиқ турарди. Уйининг ортида “житирма”, яъни ертўлага ўхшаш қоронғи, паст томи бўлиб, ичида ҳар бало, эгар ясайдиган ускуна, молларнинг қуритилган пайларидан тортиб ҳар хил темир-терсаклар уйилиб ётар, мезон шамоли еган, қишга сақланган қовун-тарвузлар ҳам шу ерда қалашиб ётар, шифтидаги қарағай ходаларига эса кампири қишқи беҳиларни қатор қилиб илиб чиқар, кирганингда ди¬моғингга гуп этиб беҳи ва қовун ҳиди урилиб, бошинг айланиб кетарди. Аммо бошқа туйнук йўқлигидан ичи мудом қоп-қоронғи бўлар, кундуз куни ҳам шам ёки фонус кўтариб кирмасанг, ичкаридан бирор вақо тополмасдинг. Житирма – йитирманинг маъноси шу бўлса керак.

Сулаймон бобомнинг уста қўли шу ўғилга, ундан ўз ўғли Ўмирқулга ўтган бўлса керак. Ўмир акам ҳам, Худо раҳмат қилсин, оз умр кўрган бўлса-да, жуда пишиқ эгар ясар, одамларнинг уйларига ясаган эшик, ромларни ҳалигача мақтаб гапириб юришади.
Сўнгги кампири Хонбеги энамиз сулув аёл эди. Малла отамнинг кичик ўғли Халил акамни жуда қаттиқ суяр, худди ўзи туғиб катта қилгандек еру кўкка ишонмасди. Эгамқул отам кампирини уриб-сўкиб қўйиб юборгач ҳам, онамиз тўй-маъракаларда аёллардан Халил акамни сўраб-суриштирар, ҳам гапириб, ҳам соғиниб юм-юм йиғлайверар экан.
Бу кампири пастки Камаровул қишлоғидан эди.

Мен болалигимда бу қишлоққа талай марта бориб, икки-уч кунлаб юрганман. Сабаби, шу қишлоқда отамнинг синглиси Қандолат аммам турарди. Тўрт ўғли, тўрт қизи бор, серфарзанд, қизи Мактаб мен тенги, Абдуҳамид мендан икки ёш катта эди. Ёзги таътилда Абдуҳамид тоғаси Омон акамнинг уйида у-бу ишларига қарашиб юрар, кўпинча жиқиллашиб уришиб ҳам қолардик. Мактаб ҳам Омон акамникига келиб, икки ойлаб юриб, биз билан бир синфда ўқиб, сўнг шу ҳақда маълумотнома олиб, ўзининг мактабига кетар эди.

Аммам ўпка касалидан кўп қийналар, тинимсиз пўкиллаб йўталар, оқшомларни ҳам уйқусиз ўтириб ўтказар, ҳар тўлиб йўталганда “Ҳа, сағана қолгур!” деб йўталини қарғаб норози бўлиб қўярди.

Аммамнинг уйининг орқа тарафида, тошлоқ сой бўйида Усмон деган гунг чол яшарди. Биз эрмакталаб болалар кунчувоқда эриниб ўтирган чолни ўзимизча гапга тутар, у бўлса ишоралар билан нималардир дер, қўққисдан хунук товуш чиқарар, шунда қўрқиб кетиб урра қочар эдик. Шумлигимиз тутиб яна йиғилишиб келсак, бу сафар чол яқинига йўлатмай, тош отиб қувиб соларди. Биз бўлсак уни масхаралаб қочардик. Ҳолбуки, у тентак эмас, мияси бутун одам, айби – гунглиги эди.

Менинг Хонбеги энам шу чолнинг синглиси экан. У бошқа жойга турмушга чиқибди. Яна туғмабди. Лекин ҳар келганида Халил акамни эслаб, соғиниб аммамга йиғлаб кетар экан…

* * *

Эгамқул отам даставвал худди эртакдагидек сойдаги булоқ бўйида бир қиз билан танишади. Бу қиз қишлоқнинг тенгсиз сулуви эди. Ана-мана тўй қиламиз деб ер тепишиб турганида отамизни урушга чақириб қолишади. Қарағандада поезддан ўзини ташлаб, оёғи лат еб, ундан Семипалатинскда даволаниб, кейин штрафбаталонда хизмат қилиб, кимларнингдир кўнглини олган чиқар, урушга бормасликнинг иложини қилади. Уруш тугаганда қайтса, ўша куни суюклисининг тўйи бўлаётган эмиш. Қаранг, худди китобдагидек. Янгаларидан бу гапни эшитгач, от қўйиб қизнинг уйига боради-да – норғул, бақувват солдат эмасми – қизни отга ўнгариб опқочиб келади. Солдат тўйи билан келин тўйини қўшиб юборади. Бу – бўлган воқеа. Момомиз ҳозир ушбуни ўқиб турган баъзи бошқа одамларнинг момоси бўлиши мумкин эди. Айб этмасинлар бизни, бу бўлиб ўтган рост гаплар, начора, бошқа момодан ўраган невара бўлдинг нима-ю, шу сулув кампирдан тарқадинг нима – тақдир шуни ёзган экан-да. Тарихдан ўпкалашга на ҳожат. Малла отамдан ўпкалашга ҳам на ҳожат. Дунё айвонида энди улар йўқ. Пишқириб, ёвқурлашиб яшаб ўтиб кетишди.

Эгамқул отамнинг худди ўша аёлидан Саломат аммам, Ўмир акам, Суюн акам, Халил акам туғилган. Катталар ўтишди. Фарзанду неваралари бир олам.

Халил акам – кенжаси барваста бўлмаса-да, жуда келишган, юмшоқтабиат, ақлли одам. Ота қўли, рубоб олиб қўшиқ айтиб туради. Уятчанг. Одам тўпланса, айтмай қўяди.

Хонбеги онамизнинг суюб-эркалаши, соғиниб кўзёши тўкканларича бор…
Эгамқул отамнинг қариб, бетобланиб тўшакка михланиб қолган кунларини яхши эслайман. Шу ётишида ҳам келину невараларини лақаб билан чақирар эди. “Ёвғон”, “Тошбақа”, “Палакат”, “Серри”.

Аммо ўғилларига бошқача бақирар эди:
– Ўмир, Суюн! Менга бир кампир обберинглар! Шуйтиб ётмас эдим, уялганимдан туриб кетар эдим. Мени уйлантиринглар ахир, эй серри, ҳўкиз, гўрсўхталар!

Уйлантиришмади.

Бобом ҳам кутиб ўтирмай, бу дунёга талоқ қўйиб юборди…

Ўзи қора, кўнгли оқ

Қора отам, яъни Овлоқул отам Эгамқул отамдан ҳам ўтиб тушган қайсар эди. Негадир бир онадан бўлса ҳам, бири сариқ, бири қора эди. Қора отамга ҳам номни янгалари қўйишган. “Қора бола” дейишган чиқар. Пича вақт эски мактаб кўрган, унча-мунча сураларни оёғини осмондан қилиб ўқиб ташлар эди. Шу боис баъзилар мулла Овло дейишарди. Биринчи хотинидан Санобар аммам ва Исмоил акам туғилган, кампир қайтиш бўлгач, иккинчисига уйланган, буниси билан турмуш яхши бўлмаган, бир туққан, бола турмаган, кейин қўйган. Ичи қорароқ аёл эканини яқинларда Исмоил акам айтиб берган.

Қора отам уруш кўрган. Ўзининг айтишича, то Берлингача немисни қувиб ташлаб қайтган. Лофи кўп эди. Ёнига ўтқизиб олиб, биз каби тешикқулоқ бола-бақрани обдан ишонтиришга уринар, ҳар замон бу гаплар бекор эканини кимдир айтиб қўярди-да, ҳафсаласини ёмон пир қиларди. Аммо кейинги сафарги суҳбатда яна янги мақомда, қўшиб-чатиб ҳикоя бошларди, деганларига ўзи ҳам ишониб кетарди, чамаси. Қизиғи, қишлоқдан бирга кетган бир гуруҳ қуролдошлари – Нарзиқул тоға, Ҳамро бўла, Жума тоға, Ҳамид бобо, Икром тоға, Ўрол тоға, Мансур тоға бир жойда хизмат қилган. Мансур тоға оғзидан, Икром тоға оёғидан, Қора отам чап қўлидан ўқ еган.

Ана шу чўлоқ қўли билан кетмонни соғ одамдан зўр чопарди. Ўт ўрар, ўтин қилар, тоғдан бодомча, шувоқ чопиб эшакка ортиб келарди. Шиддатли, чарс, шунга яраша жуда меҳнаткаш, энг муҳими, меҳрибон, бағри иссиқ одам эди. Мен чақалоқлигимда авлодимизда тенгқур болалар бўлмаган экан, шу боисми, янгалар, боболар, момолар ўртасида доим талаш бўлган эканман. Онам хамир қорадиган тоғорага ўтқазиб қўяркан, ювош эканман, шу жойда кечгача миқ этмай ўтираверарканман. Қора отам пастки овулдан бу ёққа йўли тушса, мени тоғора-поғора билан қўшиб уйига кўтариб жўнаркан, шундай қилмаса биров жавобгар қилармиди?

Қора отам ҳам акаси Малла отам каби бировга от қўйишга уста, бироқ биз каби невараларини ўзгача меҳр билан яхши кўрар, пийпалаб искар, соқолининг тиканаклари билан атай юзинг, бўйнингни тирнар, қитиқлар, охирида том шифтига осилган қушхалтадан егулик мевалар олиб узатар, сўнг унинг нархини фалон сўм деб айтиб, отанг шуни тўлаб, кейин сени опкетади, дея ўзича жиддий қўрқув солиб, уйига эринмай қамаб ҳам ўтираверарди.

Нега ахир, бу одамларнинг шунча вақти кўп эдими, меҳри ўз фарзандларидан ортиб ётармиди, эътиборсиз бўлса ҳам бир жойи камайиб қолармиди?

Бир қадар эсимизни таниганимизда ҳам, Қора отам бизни қувлаб юрар, қочсак чопиб изимиздан келарди, ушламай қўймасди. Етса пийпалагани-пийпалаган эди. Лекин биз худди ғаним қувлагандек жон-жаҳдимиз билан қочардик.
Қишда ҳаммаёқ қорга тўлиб кетарди. Эрталаб мол-ҳолга, сўнг эса пастки овулга бир курак сиққудай йўл очиларди. Бўлмаса у ёқдан баланд товушда “Падарингга қусур”, “От тепкурлар”, “Ёвғонлар”, “Отангнинг қоқ лаҳатига!” дея ё Малла отам, ё Қора отам йўл очиб келаверарди. Бу одамлар бир-бирига қаттиқ гапирар, айблашар, мундоқ қарасанг ўшқираётган бўлардилар, энди-энди ўйласам, бир-бирларини аяган экан, бошқача қўпол сўзлар билан аслида меҳр билдирган эканлар. Бу меҳрдан эса биз болалар тамом безор эдик.

…Қарасам, рўпарадан Қора отам чопонининг ўн¬гири бургутнинг қанотидай ҳилпираб чопиб келаётир, ура ортга қочдим. Этигим тойғинчоқ эди, бир-икки мункиб ҳам кетдим. Йўлакдан чиқай десам илож йўқ, гуртук қорга ботиб қоламан. Қора отам ўлжани қўлдан чиқаргиси йўқ, шашт билан югуриб келаётирки, бир пой калиши гуртукка учиб кетди ҳам, маҳсичан илгарилаётир. Шу вақт рўпарамда сузонғич қораола сигиримиз пайдо бўлди. Сигир маъқулми, Қора отамми – бирпас иккиланиб турдим-да, сигирнинг ёнидан алдаб ўтиб кетмоқчи бўлдим. Бахтга қарши яна этигим сирпаниб кетиб нақ умбалоқ ошиб тушдим. Не кўз билан кўрайки, шу ҳолимда сигир устимга бостириб келяпти. Ҳар қалай, шохи баданимга тегмади-ю, лекин қаттиқ, дўнг пешонаси билан мени қалин қорга ботириб киргизиб юборди. Бунинг энди ваҳимасини кўрсангиз, сигир худди жонимни чиқариб олаётгандай бақириб додлайман. Қора отам қандайдир мол тагини тозалайдиган белкуракни топиб олибди-да, сигирнинг қуймичига қарсиллатиб уриб қувиб юрибди. Бу уришда жониворни беланги қилиб қўйиши ҳам ҳеч гап эмас. Аёллар дувиллаб чиқиб чолни тўхтатишди.

Қора отам қорга сўлагини чўзиб нос тупурди-да:
– Бермон кел, дабба. Ҳеч нима қилмадими? – деди.

Қора сигирдан қутулиб, Қора отамга тутилдим.

Қасоскорнинг қўлига тушганим учунми, ҳар қалай, ўзим билиб-билмай ювошланиб қолган эдим…

* * *

Ҳайит куни эди. Сайилдан қайтяпмиз. Энди мактабга борадиган каттагина боламан. Ёнимда синфдошларим. Қора отам сайилдан эшакда қайтаётган экан, бизга етиб олиб, қўққисдан эшакдан туша солиб, аканг қарағайни қувиб жўнади-ку, тойғоқ йўлда дарров етиб олди. Қорга буркаб роса пийпалади. Нима деб жеркинганим эсимда йўқ, аммо шу сафар жуда хафа бўлиб йиғлаганман. Синфдошларнинг олдида изза бўлганман-да. Саксон саккизинчи йил бир журналда Қора отам ҳақида “Қора чол” деган ҳикоям босилди. Бобой невараларидан бирига уни ўқитиб эшитибди. Мана шу гаплар, кампирини уриши, уруш ҳангомаларини лоф-қоф қилишларини кула-кула ёзганман. “Ҳай, баччағар, отасини ўшак қипти-да”, дебди. Менинг ўзимга ҳеч нарса демади, бироқ хафа бўлгани шу гапдан маълум.

Кампири Мусал энамни яхшигина дўппослар эди. Нозикжусса энамиз неча бор халачўпда таёқ еганларини ҳам эшитардик. Балки бу гаплар ҳақиқатан ўшак, яъни ғийбатдир. Улар ҳар иккови чин дунёга кетди. Мусал энам ҳам фариштали кампир эди. Қушноч, одамларни даволар эди. Восвосга учраган одамнинг давосини ўша заҳоти айтар, кўпларнинг палакатдан қутулиб қолишига сабабчи бўлган эди. Буни ҳамма гапиради. Тирноққа зор келин-куёвларга ҳам тўғри маслаҳатини берар, бир неча ўғилга муҳтож одамларнинг ўғилли бўлишига ёрдам берганига гувоҳман. Бу энди туғмасакни туғдирарди дегани эмас, баъзи бировларга сенда уруғ кўринмаётир деб ҳам очиқ айтаверарди. Бир киши ҳақида унинг белида бола йўқ, кичкиналигида ўйнаб юриб қудуққа тушиб кетган, ваҳимага тушиб қўрқиб уруғи қуриб кетган, деган эди. Нега, боласи бор-ку, деганман. Ўзиники эмас, деди, таажжубландим: қанақасига? Дўхтирларнинг устакорлиги-да. Яна таажжубланаман.

– Гапиртирасан-да, болам.

Без бўлиб турганимни кўриб:
– Келинчакнинг тухумдонига бегона эркакнинг уру¬ғини солиб тувдириб оғон, тушундингми? – деб ба¬қириб юборган.

Бу сирни менга айтганига пушаймон еди, шекилли, дарров тескари ўгирилиб гапирмай қўйган. Менга эса хафа бўлиш кайфиятидан кўра бояги янгилик ўта муҳим туюлганми, ағрайиб қотиб қолганман.
– Бор, кет энди! – деб жеркиган қушноч энам тескари қараган кўйи.

Туриб чиқиб кетдим. Хафа ҳам бўлмадим. Ўзи энам раҳматли жини тутса, бирдан туси ўзгариб, бошқа одамга айланиб қоларди.

Бемор келиб дардини айта бошласа, тинглаб ўтир¬масди. Титроқ тутиб “ҳайй!” дея узун эснаб оларди-да, шартта ағанаб беш ё ўн дақиқа ухлаб оларди. Сўнг туриб у ёқ-бу ёғини тузатиб оларди-да, турган уйининг қандай жойда ўрнашгани, агар аҳамиятли бўлса, фалон жойдаги култепада зиён илашгани, қорачадан келган, кўзлари чақчайган бир жувон ирим қилиб уйига, ёстиғига, кўрпасига ёки бирор жойга дуо бекитганини кўриб тургандек гапираверарди, лўлига ўхшаб ўзи бориб топиб, қизил қўй сўйдириб, фалон сўм ата, деб ётмас, нари борса, бир қора хўроз буюриб ҳожатини раво қилиб юбораверарди.

Энамиз ўзи етимликда катта бўлган, ўгай онаси кўп азоб берган экан. Бир маҳал эна кеч тушганда сув олиб кел, деб ёш қизни булоққа жўнатади. Борса, булоқ бўйида бир суқсурдай келишган қиз соч тараб ўтирибди. Олдида бир бутун нон.

– Мана бу нонни олакет, очқагандирсан, – дебди ҳалиги нозанин. Энамиз унамаган. Шунда ҳалиги зўрлаб нонни қўлтиғига тутқазибди.

– Дугона, ўзинг ҳам очқаб-нетиб юрма-да, – деб минг истиҳола билан ноннинг ярмини ушатиб олибди. Уйга кирган заҳоти ўгай она бошлайди-ку тўполонни. “Нега ҳаяллаб кетдинг? Ўйнаш орттиргансан, шу нонни ўйнашинг берган, уйни ҳаромга тўлдирдинг, кет, йўқол, ўл!..” Энамиз ҳалиги қиз нон берганини исботлайман деб бориб қарашса, ҳеч зот йўқ, соч тараб турган сулув учди-куйди жойида йўқ. Қиз бечора калтакнинг тагида қолади. Одамнинг золими ёмон бўлар экан, таёқ билан уравериб, қизнинг бир кўзини кўр қилиб қўяди. Энам саксонга кирганида ҳам ўша ҳикоясини эслаб ачинар эдим, оқ чандиқ қоплаган кўзига қараб эзилардим. Энам бўлса “Э, аттанг, ўшанда мортувнинг нонини бутун олишим керак экан, ҳозиргидан юз баробар билгир бўлар эдим”, деб афсусланарди. Қизиқ.

Яна ҳам қизиғи, Худо берган тақдирни ҳар қанча билгич бўлса ҳам англайолмай қоларкан-да киши. Ҳали тетик эди, тўқсондан ошар дердим, неварасининг машинасида чўлга кетаётиб ҳалокатга учраган. Машинада биргина энамнинг ўша заҳоти жони чиқиб кетибди. Бошқалар омон қолган.

Ҳой болам, оёғим тортмаяпти, бир палакатни сезяпман демаган. Туш-пуш кўрганиниям айтмаган.

Менинг покизагина энам…

«Келин-куёв» кураши

Исмоил акам Овлоқул отамнинг Худодан тилаб олган ёлғизгина ўғил тирноғи эди. Шунга яраша қо¬рувлигина бўлса экан, эллик-олтмиш килодан кўп вазн босмас эди. Худо берган оқкўнгил, ҳай-ҳай, оғзини очса юраги кўринадиганлардан эди. “Эди” деётганимнинг боиси, акани ҳам шу йилнинг эрта баҳорида олтмиш олти ёшида бой берганмиз.

Ака Овлоқул отамнинг биринчи кампиридан. У энамизни биз билмаймиз – эрта қазо қилиб кетган. Исмоил акам, гарчи камбағал, болажон одам бўлса-да, ёзғирмайдиган одам эди. Фақат бир кун менга ёрилгиси келдими, болалигини эслаб йиғлади. Ўгай энаси кўп азоб-уқубатлар берган экан. Булоқ қишлоғидан опкеган экан уни Қора отам. “Эрига билдирмай ўгай болани ўз-ўзидан ураверар экан, мен-ку майли, ўгайман, ўзи туққан чақалоқ укамни ҳам босиб ўлдириб қўйган. Бир вақт уриб ҳаммаёғимни шилиб, кўкартириб ташлаганида отам нима бўлганини сўраган, жим ўтиравердим, сўрайверди, йиғлаб юбордим. Отам гап нимада эканини тушуниб, ўгай онамни шу қадар қаттиқ ура бошладики, охири чўзиб сулайтириб ташлади. Аламига чидаёлмаган эна чақалоқни босиб нобуд қилди. Отам уни ҳайвондай уриб… ҳайдаб қирдан ошириб юборди. Қайтиб кўрмадим”.

Мусал энам “Исмоилжон, жон болам” деб гапирарди. Бош фарзанд Санобар аммамни ҳам “Санаваржон” деб эркаларди. Ўзи Сафия опамни туғди. Исмоил акам Ойсара чечамга уйланиб, қаторлаштириб фарзандлар туғдирди. Худойим бир жойдан бермаса, бошқа тирқишдан ол қулим деб юборар экан-да. Ҳовлиси болага тўлди. Бир йилда икки марталаб тўй қилди. Бирини уйласа, иккинчисини турмушга берди. Бола парваришига кўмилиб қолди. Исмоил акам аввал Пангат совхози ва биопункт директори Ҳусан Ҳакимов қўлида ишлаган. Яп-янги “Белорус” тракторни маст бўлиб қирдан юмалатиб юборган, ўзи бир яшик пиво билан қирда омон қолган. Шундан сўнг Ҳакимовнинг кўзига қарашга уялиб ишга чиқмай қўйган. Кечиримли оқсоқол экан ёхуд бу оқкўнгил инсонни яхши кўрганидан бўлса керак, иш устида, қўрага емиш ташиётган вақти фалокат содир бўлди, деб далолатнома қилиб, бошқа трактор ҳам ваъда қилган, маошини ҳам тўхтатмаган. Бироқ акам шу орият юзасидан қайтиб оқсоқолга йўлиқмади, бир умр кўзига кўринмай қочиб юрди.

Трактор дегани ҳам у маҳал тоза исқот қолган эканми, акам чўлда, Зафаробод туманида ҳам бир муддат тракторчилик қилиб юриб авария қилган, йиқилиб жағи, тишлари синган. Оғзидаги тўртта тиши билан умрининг охиригача юрди. Ҳойнаҳой, чол отасининг тишидан камроқ эди десам ишонаверинг-да қўйинг. Ўша ҳалокатдан кейин мункисланиб, бироз соқовланиб қолган. Яқин-яқинларда ҳам ўғиллари ор қилиб тиш қўйдирайлик деб қўйдиролмадилар. Сабаби, акам тиш тақса баттар соқовланиб гапиролмай қолар экан. Жаҳлдор Овлоқул отам бақириб-сўкиб уришса ҳам, барибир ўғлини аяр эди, тракторни думалатганда бир-икки халачўп еганини инобатга олмаса, деярли калтакланмаган.

Акам армия хизматидан қайтган йили уйланган. Бўйи ўзидан бирор қарич баланд Ойсара чечамни қизил саман отга мингаштириб тепа овулдан пастки овулга – ўзининг уйига оптушган. Ораси жуда яқин эди. Куёв йигит келинни отдан кўтариб тушириб қўйганини кўриб хотинлар “Вой, бети қора, нима қилгани бу, шарманда-а!” дейишган. Русия ўрмонларида дарахт кесиб келган соғлом йигит парво ҳам қилмаган. Ёқилган гулхан атрофида келинни уч бора айлантириб, сўнг шинелининг ёқасини тик қилганча ўзи ҳам ғоз тураверган. Шинел… ўша кунларнинг ярашиқли кийими ўзи шу эди-ёв. Уям кимда бор, дейсиз. Ҳамма куёв ҳам хоҳлаган вақти мана шу шинелни тополса, дўпписини осмонга отса бўларди.

Келин саломни доим ҳаётдан мамнун шаддод Мастура хола айтар, чилдирмани бир хил тарзда уриб-уриб, бир маромда қўшиқ қилар, ҳар замон икки қоши ўртасига жуволдиз билан уриб қўйилган кўкимтир майда холини кўз-кўзлаётгандай қош учириб, ўзича “Ҳайт жонидан!” деб қийқириб қўяр, томошаталаб эркак, аёл, бола-бақра учун бу қизиқ эди. Замон ҳаётида ўзи қизиқлик шу – тўй эди. Ичганинг бир коса шўрва, лекин кечгача тўйда тўйдим деб шаталоқ отганинг отган эди. Давра сўнмаслиги учун гулханни сўндирмаслик лозим, шу боис чолма, таппидан тортиб Овлоқул отам тоғдан эшакда ташиган шувоқларни ҳам оловга дасталаб улоқтирар эдик. Бундан бурунроқ Мастура холанинг ўғли Жўрабой тоғанинг суннат тўйида бир йигит рубоб чалиб Ортиқ Отажонов ва Олмахон Ҳайитованинг қўшиқларини зўр бериб куйлаб ётганида ўртоғим бу ёққа қара, деди. У биздан тўрт ёш катта Тенглаш аканинг фуфайкаси орқасига ингичка чумакли чойнакда билдирмай сув қуйиб шакл ясарди. Аввалига бу ҳол беадаблик, Тенглаш ака билиб-нетиб қолса ўртоғимни нақд бўғиб ўлдириб қўйишини ўйласам-да, унинг сезмаётганиданми ё бу сурбетлик обдан кулгили эканиданми, қотиб-қотиб ичакларим юлиниб кетгудай кулдим, қизиғи, бу ҳолни кейин унинг укаси, бизга синфдош бўлиб бирга ўқиган Абдували жўрамиз ҳам кўрган, уям негадир биргалашиб кулган эди.

Ўртада бир йигит гоҳ Олмахон, гоҳ Ортиқ бўлиб оҳанг тортади, рубобни ўйнатади, бирпас медиатрни тишлаб торларни тузатиб тинғир-тинғир қилиб қолса, ўртадан таклиф тушади:
“Жуда зўр айтдинг, ука, шўхроқларидан ҳам бўлсин, ёшлар ўйинга тушсин.

Ҳофиз худди Ортиқ Отажоновдай одоб билан:
– Хўп бўлади, талабларга биноан, – дейди-да, рубоб дастасини пастга, баландга кўтариб-тушириб, тиринглатиб шўх чала кетади. Гулхан ёруғида сабза мўйловини яна бир силаб, сувсар телпагини бироз кўтаради-да, – дейди. – Қани, жонон қизлар, ўйинга марҳамат!

Шўх-шўх ўйнар эдим,
Сен билан қирғоқда мен…

Ҳеч ким ўртага чиқмайди. Бир пайт Гулсум опа деган саккизинчи синф ўқувчиси, сочи товонига довур бир ўрим тушган, келишган, сулув қиз даврадан бир ўзи ажралиб чиқиб, гулхан теварагида ўз-ўзидан муқом қилиб ўйнай кетди. Назаримда, Тошкентдаги энг яхши раққосалар ҳам ўйнаса, шундан оширмайди. Фақат шоҳи атлас, бежирим нимча, оқ ялтироқ туфли, тошлари электр чироғи шуъласида ялт-ялт этгувчи манглайқош бўлса бас эди. Гоҳ тез-тез юриб, гоҳ тўхтаб-тўхтаб, энгаги остида қўлларини қия қайиқча қилиб бош тебратиб қўяр, бунга сари қўшиқчи ҳам авжга миниб “ҳайт!” деб қўяр, қўшиқдан чиқиб: “Қулинг ўргилсин санинг!” дерди илҳомланиб. Ҳамма, тавба, биздан ҳам ўйинчи артист чиқар экан-ку, деган таажжубда. Чунки бир-икки Мастура холага ўхшаган ёши ўтган кампирлардан бошқа бирор қиз-жувон қўлини кўтариб даврага чиқиб ўйнамас, уялар эди. Гулсум опанинг пойабзали, яъни калиши ҳам янги, янги бўлмаса ҳам ёғлангандай топ-тоза кўринар эди. Гулхан бўйига бошқа ҳеч ким чиқмади, Гулсумнинг бир ўзи ўйнайверди, ҳофиз қиздан кўз узмаган кўйи “Зеболаниб келибсиз”, дея иккинчи ашулани улаб кетди, ҳар замон қиз ёнига ўйнаб келганида боягидай одатдан ташқари “Ўргилсин қулинг!” деб ҳайқирар, ярим эгилиб ҳам қўяр, бу ҳайқириқ оломонга ҳам, қизга ҳам маъқул келаётганди, лекин шу пайтда орқа тарафдан бир йигит юлқиниб чиқиб қизнинг қўлидан ушлаб қолди.

– Бўлди! – деди у.

Қиз хижолат бўлдими, бирпас тўхтади-да:
– Нари тур, қўшиқ тугасин, – деди.

– Бўлди деяпман! – деб бақириб юборди йигит. Қиз унинг кўкрагидан итариб юборди-да, рақс тушишда давом этди. Унинг хиромони ҳаммага ёқаётган, ич-ичидан тасаннолар айтар, “Қўй, ўйнасин” деган хитоблар ҳам эшитилди.

Йигит тек турмай тағин гулхан ёнига чиқди. Қиз муқом қилиб рўпарасига келишини кутиб турди ва келгач бор кучи билан юзига шапалоқ тортиб юборди. Қиз ловиллаб ёнаётган юзини чангаллаганча даврадан чиқди. Ҳўнг-ҳўнг йиғлаб йигитни қарғади. Шу кўйи уйига қараб кетди. Йигит ҳам секин унинг ортидан юрди.

Бу Гулсум опанинг укаси Тўлқин эди…

Ҳозиф қўшиқчи охиригача айтди. Тугатиб:
– Афсус, одамлар орасида санъатни тушунмайдиганлари ҳам бор. Шунинг учун зўр талантлар қиш¬лоқларда қолиб кетаётибди. Санъатни хор қилади бундайлар, – деди.

Шу билан давра совиди. Қўшиқ бўлса ҳам ўйин бўлмади. Мастура хола:
– Боламнинг тўйида ўйна ҳамманг, манов артист Иштихондай жойдан келиб ўтирибди, – дея бироз силкиниб ўйнади.

Гулсум опа шундан кейин бирорта тўйда ўйнамади. Саккизинчи синфни битиргач, эрга тегиб кетди. Олис қишлоқда бола кўпайтириб юрганини эшитамиз.

Ойсара чечамнинг ҳам этаги тўла фарзанд экан, Исмоил акам жўрттага бир искаб қўйсаям, юкли бўлиб қолаверади, кейинги фаслда ингалатиб бир чақалоқ армуғон қилади.

Исмоил акам отасига ўхшаб бола-бақрани босиб-пийпалаб “мазлум” қилмаган бўлса-да, барибир болажон эди. Бировнинг кўнглини қолдириш қўлидан келмас эди. Кимдан кўп, кимдан оз умр кўрди. Энди-энди билаяпмизки, эр-хотин тамоман бир-бирига бағир босиб қолган экан. Гап шундаки, тўрт йил бўлди, урчуқдай айланиб, келинларга ҳам иш қилдирмай, рўзғорнинг хизматини қилиб юрган Ойсара чечам ҳадаҳа биқиним-биқиним деб юриб озгина вақт ётди-ю, дунёсига қўл силтаб жўнаб юборди. Исмоил акамнинг гаранги чиқди. Дарду дунёси қоронғилашиб кетганини биров билмаган ҳам. Ўғиллари бошқа уйлантиришга уриниб кўришди. Жиянларидан бири Ингичка томондан ўрислашганроқ бирини топибди. Акам бориб кўрибди ҳам, маъқул келиб ўша куниёқ таксига босиб опкелибди. У ёқда танишганимда ёшини анча камайтириб айтган экан, келиб ёруққа тутиб қарасам, ёши менга ёвуқлиги билинди, деб кулади акам. Ўша куни аптекадан бунча, дўкондан бунча қарзим бор деди, э, улай-булай билан бир миллиённи бўйинга олиб келдим.

Ҳаммасиям майли, ҳар кеч кирганда янга европаликларга ўхшаб овқат олдидан икки юз грамм урадиган одати бор экан. Аввалига, хўжайин, байрам қилмаймизми, деб ўзи таклиф киритади. Акам болалари ва келинларидан уялишини айтиб, бу одатни ташла, жўра, деб илтимос қилади. Лекин ҳар кеч ароқ сасиб туради, дейди. Тақиқлаш қўлидан келмагани акага алам қилади.
– Энди жўра, сийинг битди, – дебди охири акам, – кавушинг уйингга қараб тўғри турибди, кий-да, жўна, орамиз очиқ сен билан.

Худди шуни кутиб тургандай, йўл пули сўрабди.
Пулни бериб, уйида хайрлашиб, ҳайдагандай қилиб чиқаради ака.

Ундан олдин ҳам, кейин ҳам баъзиларини эшитдим. Ака уч маротаба муваффақиятсиз никоҳни бошидан ўтказди. Зерикиб, Ойсара чечамни қўмсаб юрган кезлари шўтаноқ укаларидан бири:
– Исмоил ака, сиз шошмай туринг, бугун-эрта сизни бир бақувватига уйлантирамиз, хотин кўргандай бў¬ласиз, ёпишиб шу билан яшаб кетасиз. Муҳими – у хотин рози, – дейди.

– Ким экан, билсак бўладими?
– Танийсиз, эшитсангиз хурсанд бўласиз. Ҳозирча сир. Эртага Кўмак аканикига ўтиришга борасиз, ўша ерда оға-инилар билан бамаслаҳат ҳал қиламиз бу ишни.

Шу куни шўтаноқ ука Кўмак аканикига борибди.
– Энди ака, биласиз, Исмоил акам ёлғизликдан қий¬налиб юрибди, бир ёрдам қилмасангиз бўлмайди, – дебди.

– Хўш, мен нима қилиб ёрдам берай, хотин топ, совчи бўлиб борай.
– Йўқ, совчилик керак эмас, рози бўлсангиз бўлди.

– Нимага рози бўлай?
– Адаш чечамни акага бермасангиз бўлмайди. Кўк¬рагидан уриб қолган.

– Ие, ҳали мен ўлганим йўқ-ку, ўлмай туриб хотинимни тортиб оласанми? Калла-палланг ишлайдими, ўзи?
– Гап шундаки, – дебди шўтаноқ, – Адаш полвоннинг ўзи ҳам рози, бир келиб куёв йигит қўлимни сўраса майли, эргашиб кетавераман деяпти. Сиз қаршилик қилманг, хўпми?

Шўтаноқнинг авзойига қараб гап нимадалигини тушунган Кўмак ака кутилгандай шартини айтибди.
– Гап бундай, Исмоилдай укамизга бир хотин са¬дағалар бўлсин. Шарт шуки, эртага келганда иккови курашсин, Исмоил йиқитсин, ол ҳалол – опкетаверсин. Биз рози.

Шанба куни Кўмак аканикида ейишма-ичишмадан кейин келишувга мувофиқ бошқа уйда Кўмак аканинг хотини ва Исмоил акам ўртасида кураш маросими уюштирилган.

– Бир, икки, уч – бошланди! – шундай дея шўтаноқ шартта чироқни ўчиради.
– Бўлди! – дея қичқиради Адаш чеча. Чироқ ёқилса, йигит ётибди – чалқанча, абгор, ҳансирайди. Устида гўмасдан бўлиб Адаш чеча ўтирибди.

– Оёғимдан биров тортгандай бўлди, – дейди Исмоил акам инқиллаб.
– Туринг, чеча, сизники ҳалол. Лекин, қаранг, куёв бола норози бўляпти, яна бир олишинг.

Боягидай яна чироқ ўчирилади. Исмоил акам гуп этиб “келин”нинг остига тушади.

– Энди-чи? – дейди шўтаноқ. – Яна оёғингиздан уш¬ладими биров?
– Йўқ, лекин энди чаламан деганимда ўзим чалиниб кетдим. Худди биров атайлаб…

– Бўлди, ака, ўзиям чечам гупчак қилиб урди, ба¬ҳона қилаверманг, чалқанча тушганингизда бир нарса “пирт!” этди. Шимингизнинг у ёқ-бу ёғига қаранг. Чеча сиз оғир гавда билан босаверманг-да, яна бир жойи пиртиллайди ҳозир…

– Ҳа… – дея қолганини ичида сўкиниб, тел¬пагини топиб кийиб, жўнашга шайланади ака.
– Бир қулайи келган эди, Исмоил ака, қўлдан бой бердингиз-да. Ҳай, аттанг.

Шўтаноқлардан бири шундай дея бош чайқаб кулади. Исмоил акам оёғимни тортган шу деб ўйлаб чаллипатранг қилиб сўкади.

Кўмак аканинг катта ўғли бўлса:
– Мол синалган мол эди, қуруқ қолдингиз-да. Отам иккимиз ҳасратлашиб, жалов Исмоил акамда кетди, ана энди сиз хотинсиз, биз онасиз қоладиган бўлдик, кўп куйинманг, Исмоил акам қўйганларнинг полвонроғини сизга қайтариб опкеламиз, деб туриб эдим, – дея «ҳам¬дардлик» изҳор қилади.

Исмоил акам бунга сари уни ҳам бўралатиб сўкади. Анвар эса иложи борича аканинг сўкишини эшитмаслик чораси билан унинг оғзига ароқ тўла пиёлани тутиб:
– Олинг-олинг, шунинг учун олинг, раҳмат, жуфт бўлсин, ҳа, аканг қарағай, тагида қолмасин, – дея қис¬тайверади.

Ака ноилож уни сипқоради. Яна сўкишга оғиз жуфтлаганида Анвар газак деб оғзига илик тутади. Ака сўкишга қўймаётгани учун завқи келиб, ўзи ҳам ағанаб-ағанаб кулади.
Кўмак ака ўғли Анварга қараб дейди:
– Ҳай, бунга нега ароқ берасан, энангга қуй. Йиқитган буми, уми?

Бизнинг оға-инилар шунақа, гап, ҳазил билан бир-бирини обориб-опкелади. Бир нарсани гап қилиб ҳаммага шов-шув қилади, кимдир ўсал бўлади. Бироқ охир-оқибат бунинг тагида оддий ҳазил, бир одамнигина мот қилишга қаратилган қитмирлик ётган бўлади.

Ўшанда Исмоил акам амакисининг хотинига уйланишни хоҳлаган дейсизми? Шўтаноқ айтган заҳотиёқ бу ерда бир гап борлигини сезган, лекин Кўмак акани мот қилсам керак, ўлибманми, эркакман-ку, Адаш чечани йиқитарман, деб ўйлаган.

Кўмак ака пухтароқ чиққан.

Қай бир қўл четдан келиб, Исмоил акамнинг оёғига ёпишиши, чироқ ўчирилиши ҳам уюштирилган.

Исмоил акам буни, ҳатто ўша қўл кимники эканини ҳам яхши билади. Билиб туриб қўл эгасини сўкади. Қўл эгаси ҳам аканинг шубҳаланаётганини билади, шу ва айни онаси акага янга бўлишини яхши билгани учун Анвар ҳам қозоқча сўкишларга чидаб, айби ичида, тумшайиб тураверади. Қайтанга, кулиб енгади.

Бу гаплар эл аро ёйилиб, кулги бўлиб, тилдан тилга ўтиб эскиргач, Исмоил акамга тағин хотин излашга тушишди. Холмурод бир кунда Жиззахнинг Пахтакоридан боладан тинган, отасининг уйида икки сигирга чорвадор бўлиб михланиб қолган аёлни топди-ю, ўйлаб-нетиб, сўраб ўтирмай уйлантирди-қўйди.

Ҳозир нима кўп – қишлоқни ҳам, шаҳарни ҳам босиб кетди – такси кўп. Биттасига ўтириб, бозордан бир кило оқ, бир кило сариқ қанд олиб, тўғри бостириб боришган. Такси кўчада кутиб туради.

Отаси – бир чол одам экан, қўлини бигиз қилиб Исмоил акамни кўрсатиб:
– Ҳай, бола, мен сенга ишонётиппан, лекин мана бунинг ғирт жиноятчи, кўзи айтиб турибди, ҳойнаҳой, ўғирлик ҳам қилса керак, қизимни бахтсиз қилади бу! – дейди.

– Э, бобо, бу одам пишакни “пишт” дейишдан олдин ҳам бир ўйлаб олади, қизиқ экансиз, нималар деяпсиз? – дейди Холмурод.
– Мен сенга ишондим. Ёш бўлсанг ҳам, кайвоничилик қўлингдан келар экан, агар қизимнинг кўзидан ёш шўрғаласа, сенинг ёқангдан оламан.

Исмоил акамнинг ўзи бўлса, ғирт жиноятчига чиқ¬қанидан букилиб-букилиб, қотиб-қотиб кулармиш.

Шуйтиб, бир кунда савдо пишиб, Исмоил акам хотинли бўлди-қолди. Икки йилгача гап-сўзсиз яшаб юришди. Янга пошшо ҳам болаларга, келинларга сингишди. Невараларни ўзиникидай бағрига босди, кўтарди, юпатди. Холмурод ҳам акамни бир кунда бахтли қилиб қўйганман, ҳе, юрибсан-да баринг, деб катта гапириб юрди.

Лекин Исмоил акамнинг ўзи…

Атиги тўрт кун аввал ўғли Исроилникида ўтириб менга телефон қилди. Димоғи чоғ эди. Келиннинг ту¬ғилган куни экан. Амакиваччалар Жозил, Холмурод ҳам шу ерда, улар акага кетма-кет қадақ узатиб, эвазига сўкиш эшитаётганларини ҳам билдим. Телефонда кайфиятидан маълум эди.

Исмоил акам келинга бир пачка пул тутқазган.

“Кейинги туғилган кунингда бераманми-йўқ. Борида олиб қўявер, пенсия олганман”, деб мардлик қи¬либди. Ўша кунлари “Ойсарани соғиняпман-да, ча¬қи¬риб қўймаяпти”, деб юрган.

Одам соппа-соғ бўлса, бу гапларга ҳеч ким эътибор қилмайди. Кўз очиб кўргани, болаларининг жондай онаси эди, қўмсаётгандир, деб ўйлашган. Кейинги икки кунда янги янгамиз билан ҳам кўрпа-ўринни бошқа қилган. Янга бундан хавотирга тушган. Қабатидан кетмасликка тиришган. Жеркийвергач, мажбур, бошқа уй¬га ўтиб ётган.

Кейинги кун тонг саҳарда… оғилхонага кириб…

Янгамиз чала уйқуда орқасидан борса, танаси совиб бўлган экан. У ўзини юлиб, ўзини қарғаб йиғлайди. Энди нима фойдаси бор?

Онаси Мусал энам тирик бўлганида бу ишлар бўл¬мас эди. Шундайку-я, лекин энамнинг ўзи ҳам… ахир ким яшашни хоҳламайди – ажални сезмай қолди-ку.

Исмоил акам Ойсара янгамни ўртаниб соғингани рост. Ҳа, рост, оғайнилар, Исмоил акам Ойсара янгамнинг дийдорини соғиниб юрган, имлайвергач, бу ҳаёт билан хўшлашиб қўяқолган. Ҳаётдаги барча лаззат, завқ янгамнинг висоличалик ширин туюлмаган.

Мен буни тўғри деб ҳисобламасам ҳам, яхши ҳис қиламан…

Ҳеч кимнинг хотини бемаҳал, бир-бирига суяниб турган маҳал кетмасин. Жуда оғир…

Манба: «Ёшлик» журнали, 2015 йил, 11-сон

Sobir O’nar
OTAMZAMON HANGOMALAR

Sobir O’nar 1964 yili Samarqand viloyatining Qo’shrabot tumanidagi Quvkalla qishlog’ida tug’ilgan.. O’zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakul`tetida tahsil olgan. “Orzuga to’la qishloq”, “Ovloq adirlar bag’rida”, “Chashma”, “Chambilbelning oydalasi”, “Bibisora” nomli qissa va hikoyalar to’plamlari chop etilgan. Yozuvchi hikoya va qissalarida o’ziga xos kuzatishga, o’ziga xos tuyg’ularga, o’ziga xos tilga ega ekanini namoyon etdi. Yozuvchi 1993 yilda Davlat mukofotiga sazovor bo’ldi.
Sobir O’narni jamoatchilik iqtidorli publitsist sifatida ham yaxshi biladi. Mustaqillik davrida uning vaqtli matbuot saxifalarida e’lon qilingan maqolalari ma’naviyat, ijtimoiy hayot, xalq xo’jaligining dolzarb muammolariga bag’ishlangan. U tarjimon sifatida rus, turk, qozoq, qoraqalpoq adiblarining talay asarlarini ona tilimizga o’girgan.

O’tirikni eplay bilmadi

Otamga o’zini yaqin olganlardan biri, garchi yoshi kattaroq bo’lsa ham, Faqir bobo degan cho’rtkesar, ayni vaqtda, yolg’on-chin gapini ajratib bo’lmaydigan sariq, yalpoqyuz, bitko’z bir odam edi. Oddiy hangoma yo’lida ham zarur bo’lsa-bo’lmasa o’tirik qo’shaverganidan bo’lsa kerak, odamlar birovning gapiga ishonqiramay qolsalar, “Bu yog’i Faqir bobosi bo’lmasin yana”, deydigan bo’lishgan.

Bir vaqt bobo kech kuzda tog’dagi chaylatomidan xabar olishga borib yo’lda uchinganmi, ko’ziga bir balo ko’ringanmi, birinchi duch kelgan Fayzi boboga xabar beribdi:
– Payzi aka, tog’dan yaxshiyam ertaroq ko’chib tushganimiz. Mana hozir chayladan chiqib qarasam, yo’limdan bir to’da uligan qashqir o’tdi. Orqadan, panadan turib sanadim: bir yuz yigirma bitta ekan. Ko’chmay turganimizda har birimizning molimizga qiron keltirar ekan, pak Xudo saqlabdi.

– E, qo’y-ye, – debdi Fayzi bobo, – eshitgan quloqqayam uyat-ye. Tog’ni qidirib chiqsang, yigirmata qashqir chiqadimi-yo’qmi. Nimalar deyapsan?
– Payzi aka, mana shu ko’zlarimminan ko’rdim, o’lay agar.
– Faqirqul, qasam ichma. Bo’ladigan gapdan ayt. Bir-ikkita kuchukdir, tulki yo pishakdir. Ko’zingga ko’ringandir. Ulay-bulay uchingan bo’lsang, To’xsuluv baxshiga bor, quloq-boshingni tortib qo’ysin.

Faqir bobo mollariga xazonbarg yig’ib yurgan Irisboy muallimni to’xtatibdi.
– Irisboy, mana shu kunbetkaydan hozir o’n besh chog’li bo’ri oshib ketdi, ko’rdingmi? Men ularni chaylani oldidan quvib, soydan o’tkazib qo’ydim.
– Es bormi senda, Faqir. Xo’p echki haydab yuribsan-a. Bo’ri emish! Tulki ko’rsang, tumataqingni tashlab qocharsan. Bor-e, bu o’tirikni kampiringga ayt.
U Boliqul boboga uchrab, bu yil tiramoh tog’da tulki ko’pligi, bolalari undan ham ko’pligini aytib boshlagan ekan, bobo ra’yini qaytaribdi.
– Podamidiki, tulki to’dalashib yursa. Odam isidan cho’chiydigan bir jonivor bo’lsa. Tovuq izlab birorta kelsa, kelgandir. Indamaganga hadeb ko’piraverasanmi?

Boliqul bobonikidan hafsalasi pir bo’lib chiqib ketayotsa, Muhammad oqsoqol ko’rinib qolibdi.
– Shu chaylatomga o’tsam, hammayoqni yovvoyi pishak bosib ketibdi…
– Qani-qani, Faqirboy, nechta edi?
– Ancha boridi-yov, qiztaloq.
– O’zingniki qolgan bo’lsa yovvoyilashgandir-da.
– Yo’q, men qishloqqa pishakni opkelganman, Muhammad, bo’lmasa jiydaning orasida “shitirr” etgan narsa nimaydi?..

O’zingniki – o’zingnikiga

Burungining odamlari ham qo’liga gazeta tushsa, bekorchilikdan ko’z yugurtirib yotar edilar. Ismat chavandoz Faqir boboning jiyani, mening amakim. Chamasi, amakim o’sha vaqtdagi yoshlar gazetasining to’rtinchi beti, oxirgi ustunidagi “Turfa olam” degan joyini o’qib bergan. Emishki, Qozog’iston cho’lida ilonlar uyg’onib, birvarakayiga qo’zg’alib, avtomobil yo’lidan o’ta boshlagan. Ular shu darajada ko’p va g’uj bo’lib harakatlanganki, natijada bir necha soat avtomobil qatnovi to’xtab qolgan.

Faqir bobo bu gapni ilib olgan. Ko’plarga aytib chiqqan. Albatta, ko’pirtirgan.

Biror oylardan keyin Ismat chavandozning o’ziga aytib yotgan emish:
– Jiyan, endi buyam bir ko’rgilik-da. Qara, Qozog’iston cho’lida o’n milliyondan ziyod ilon o’n kilometr bo’lib poezd yo’l, moshin yo’l, hammasini bir oy to’sib qo’ygan, hammasi zaharli ko’lvor ilon desang, ularning orqasidan o’n kilometrlik toshbaqa, o’n kilometrlik yumronqoziq karvoni qo’zg’olibdi desang. Qozoq endi qayga boradi, a, qayga boradi? Biz chigirtka balosini ko’rib och qolganmiz. Ey, Ismat, bu ko’lvor ilon-ku. Toshbaqa, yumronqoziq, qurbaqalar ham ergashganiga qara, erta-indin shu Qo’rg’ontepadan oshib, bizning qishloqqayam o’rlaydi-yov…

Rashid jo’ra

U yoshimiz teng bo’lgani bilan bizdan ikki yosh kichiklar bilan o’qib maktabni tugatgan. Bo’ladi-ku shunaqasa ham. Sinfdan bir emas, ikki marta qolsa shunday bo’ladi. Lekin Rashidning kuyadigani bu emas. Keyin hatto o’sha vaqtning men degan oliy o’quv yurti – xalq xo’jaligi institutiga kirishga ham kuch topdi. Bilim topmasayam, kuch… ya’ni pul topdi-da. Bitirmadi, shekilli. Ko’knori biznesiga aralashib, hayoti alg’ov-dalg’ov bo’lib ketdi. Qamalib chiqdi. Qutulganida ota-onasi, jigarlari – jami olti yaqinidan ajragan edi. Odam bunday judolikka dosh berolmay tentak bo’lib qolishi hech gap emas. Boshda borini ko’z ko’raverar ekan. Xudoyim bandasini saqlayman desa, qirq yillik qirg’inda ham asrar emish. To’g’ri, Rashid jo’ra afg’on urushida ham uch yil yurgan. Qulog’ining orqasidan oskolka ham yegan. Na bo’lg’ay, ota-onasi umidini uzib o’tirganda g’oz yurib, tik oyoqda uyiga kirib kelgan.

– Pokistonning chegarasi, Qandahorda xizmat qildim, – deydi. – U yer endi bir ajalxona edi. Qo’qqisdan minaga, daydi o’qqa uchib qolaverasan. Qarg’aning sharpasini sezasan, lekin afg’on “bosmachi”ning qorasini ko’rolmaysan. Oyog’ing ostidan yo osmondan tarillatib o’qqa tutib qoladi. O’zingni o’nglaguningcha safdoshlaringni titib tashlagan, qarasang – izi ham, soyasi ham topilmaydi. Shuytib, biz ulardan, ular bizdan alamzada, ko’rinsa ayamas edik. Ayol, bola, qari deb o’tirmay otib tashlasang ham, birov bir narsa demaydi.

Bir kuni shtabdan qora chodra yopingan ayolni opchiqishdi. Qirg’iz askari va menga buyruq bo’ldiki, tog’ning narigi kamariga oborib otib tashlanglar. Ayolning tiliga tushunmaymiz, biroq imo-ishoralaridan oltita bolasi borligi, biri ko’krak emadigan chaqaloq ekanini anglaymiz. Bunaqa holat ko’p bo’ladi: ering qayda, bosmachilar qaerdaligini ayt – javob bo’lmasa, o’limga mahkum. Bu bechoraning boshida ham shu kun ekani ma’lum. Kim ham behuda juvonmarg bo’lib ketishni xohlaydi? Ko’hlikkina ayol. Bolajon, musulmon, yig’lab javrab boryapti, sen ham musulmon bolasidirsan, deydi. Negadir juda rahmim keldi, onam, opalarim ko’z oldimga keldi. Samatga nima qilamiz, dedim. Bilmasam, deb yelka qisdi. Kel, dedim, shuni o’ldirmaylik. Lekin bizni qorovulminor tepasidagi navbatchilar durbinda kuzatib turishadi. Hiyla qilganimizni payqab qolishsa, o’zimizni otib tashlashadi.

Ayolga o’zimizcha tushuntirdik: yetib to’xtaganda biz ustingdan oshirib o’q otamiz, sen guppa tashlab “o’lib” qolasan.

Adirda jasadlar jayrab yotibdi. Dunyoda odamning murdasiday sassiq, badbo’y narsa bo’lmaydi. Eskilari etsiz suyak, skeletlarga aylangan, parranda-darranda yegan chiqar. Ko’pchiligi… ayol. Bor-yo’g’i bir daqiqadan so’ng bu kelinchak ham shular safiga qo’shilishi kerak. To’xtadi. Otdik. Yiqildi. Yiqilgach, yana otdik. Tipirchilab qo’ydi – rolni yaxshi bajardi.

Qilarini qildig-u, vahimadamiz: bilib qolishsa – tamom. Axir, u yurib shu yerlardanmi, qaerlardandir o’tadi-ku. Bir-ikki kun o’tdi oradan. Hartugul, gap chiqmadi.

Ittiqofo, bir kuni kechki smendamiz. Sheriklarim o’ris askarlar. Rosa chekkilari kelib qoldi. Kechasi biror sharpa sezdirishing juda xavfli, payqagan zahoti otadilar. Chekmanglar, deb tixirlik qilsam ham, unashmadi, o’zlaricha shinelga bekitib cheka boshlashdi. Zahar tang qilib, bo’shanish uchun sal nariga yurishimni bilaman, boshimning ustida bir nima momaqaldiroqday gumburlab ketdi-ku. Hushimga kelganimda qulog’imning orqasidan sharillab qon oqar, askarlar, sanchastdagilar atrofda timirskilanib yurar edilar.

Tong otgach, o’ris sheriklarimning parcha-parcha go’shtlarini yig’ib olishdi…

Qishloq oralab “tozalash” o’tkazib turamiz. Biz izlagan “bosmachi”lar odatda uyga kirib qamalib o’tirishmaydi-yu, baribir qiladigan ishimiz nima – eshiklarni tepib, buzib ochib kiraveramiz. Navbatdagieshik ham ochilmadi. Turumini buzib, qulatib ichkariga kirsak, olti afg’on bola nafas yutib qaltirab o’tiribdi, onasi o’rtada g’oz turibdi. Shunaqa, biz ularni o’limga tik qarashga o’rgatib qo’yganmiz. Boshqa xonalarni titkilashga o’tdik. Bir mahal haligi xotin mening yengimdan tortadi, desang. Qarab tanib qoldim: o’sha yolg’ondakam otganimiz – kelinchak. “Tek, damingni chiqarma!” deb do’q qilgan bo’ldim. Tintuv tugagach, bir tog’ora olma opchiqyapti haligi. Nima bo’lsa bo’ldi deb cho’ntaklarimni to’ldirib oldim. Ne bo’lsa bo’lar deb komandirgayam ulashdim. “Qayoqdan olding?” deydi. “O’zim, bog’dan terdim”, deyman. “Avval o’zing ye”, deydi. Qarsillatib tishlayberaman, keyin u ham qo’l cho’zadi…

“Bosh qattiqmi, tosh qattiqmi”, deb tirashib yashab kelaman, jo’ra, deb osmonga qaraydi Rashid. Hoynahoy, tepadan ne savdolar tushadi deb o’ylar. O’lmagan qul yashaydi, yashay beradi. Judoliklar uni egsa eggandir, lekin sindirmadi, yanchib tashlamadi. Tog’dan iskana qildi. Bunga ham yigirma yillar bo’ldi. Otasi Xoldor aka qishloqning molini boqib yurib, Oqzovdan o’tib, Qiyomatning og’zidagi bir parcha yerning toshini tozalab, o’n besh tup yong’oq ekib edi. Mol-holdan asrab daraxt qildi. Boshqa mayda-chuyda ham ekdi. Ota-ona, jigarlar ketgach, shu yer Rashidga qoldi. Xotini Ozoda bilan kelib, otasining chaylasiga yonbosh ikki xona qo’shdi, ustiga shifer bosdi, eshik-deraza qo’ydi. Qishloqdan yigirma chaqirim naridagi tog’ ichida hovli paydo qildi. Daraxtdan tashqari sabzavot ekdi. Tosh aralash qora tuproqda qovun-tarvuz ham ekib ko’rdi. Bo’lar ekan. Ag’darilib qoldi. Palak mezon shamolini yesa, pishmagan sapcha qovun ham bolday bo’lib ketadi. Gap mezonga yetishda. Tog’da tez salqin tushadi. Yozda ham ko’z yoshiday mildirab yomg’ir to’kilib qoladi. Haytovur, bilsak, bu yerlarni sel yuvmas ekan. Nima bo’lsa pastda – soylar qo’shilgan joyda bo’lar ekan. Keyingi kezlarda ayni yoz chillasida ham sel ayqirib kelib, hammayoqni balchiqqa, toshga to’ldirib, ko’priklarning eng zo’rini ham sanab-sanab, birma-bir oldiga solib “haydab” ketadigan bo’ldi. Sangloqda ko’prik qurishga ham odamlar cho’chib qoldi. Lekin kerak. Ikki yil burungi eruvda ham ko’prik qolmagan edi. Har yili hasharga aytib, to’rt-besh so’m pul yig’adigan oqsoqollar ham bir nima deya olmay qoldilar. Mana, bu yil baribir qurishga to’g’ri keladi.

Oyday enam – onamning onasi aytar edi: Abdullasoy, Solisoy, Burgutlining tepasiga yozda chayla qurib chiqar edik. Bug’doyliq mo’l edi. Oralasa qo’y-echki ko’rinmay ketar edi. O’ttiz-qirq qo’y-echkini, mollarni sog’ib, kunbo’yi kuvi pishib charchar edik. O’ntalab qorin moyi to’latardik. Davlatning chigit moyini kecha eshitdik. Bug’doyliq yeb semirib, dumi tars yorilib ketgan qo’chqorlarni o’shanda ko’rganman. Lalmi qovun ham naqd to’nkarilib qolardi. Handalak, bo’rikalla, kampirchopon, bo’riboy, olatarvuzning tuynagi tubiga tosh tirab chiqmasang, bandidan uzilib soyga dumalab sochilib ketar edi.

Haliyam o’sha-o’sha yerlar. Faqat nafs, ochko’zlik balosimi, daraxtlar – soy bo’yi keta-ketguncha sariq tol, ya’ni majnuntollar bilan qoplangan, orasidan zo’rg’a o’tib borarding, qo’ling uzilgurlar, na imoratga yog’och bo’ladi, na devorbop, na o’tinlikni obod qiladi – shularniyam bitta qo’ymay qirqib olishgan-a. Solisoyning og’zida bir tupgina yovvoyi qizil olma bo’lib, o’shaning sharafiga bir parchagina yer Qizilolma atalar va hamma uchun tushunarli manzil hisoblanardi. Olmani to pishmaguncha og’izga olib bo’lmas, taxir bir balo, ammo pishgach, juda mazali, suvli, yeganda jon baxsh qiluvchi mevaga aylanardi. Soy chetida qayrag’ochday sersoya bo’lib turuvchi shu olmaniyam kesibdilar – bo’yningga ot tepgurlar. Bir soyda ikki-uch tup yovvoyi o’rik, yana birida yovvoyi olmurut – nok, Tokli degan joyda yovvoyi uzum o’sadi. Uch tupgina uzum. Uniyam faqat pishganda tatish mumkin, xolos. Bo’lmasa, og’zingni shunaqa taxir qilib tashlaydiki, uch kungacha yegan-ichganingning ta’mini sezmay yurasan.

Xayriyatki, tog’ yonbag’rida, Qorazovning pastida tik qirda o’sgani boismi, odamlar unga tegmabdi, Oybek domla aytgani yanglig’, “o’shshaygan qoya labi”da ochofat mollarning hamlasidan ham xoli, bir xil ko’karib, ko’zni yashnatib turibdi. Och bachchag’ardan qoch bachchag’ar – tik qirda o’sgani o’zining jonini saqlashga bois bo’lgan, chamasi. Qishloq to’qsabosi – yuz yil avval, to’qsaboning otasi mening bosh bobom ham undan totingan. Bilarsiz-bilmassiz, tok qarimaydi, chinorga o’xshab ming yil yashaydi.

Yana bir holat: tog’da tez ochqaysan. Non ham gohida bir yoqimli ovqatday ketadi. Sariyog’ surib ursang, go’yo oshga to’yganday maza qilasan. Unda-bunda uchrab qolgan mevalardan yesang ham
to’ymaysan. Bu dunyoda tamom begunoh yashab o’tgan otajonim bir safar xurjunini to’ldirib o’sha qizil olmadan opkegan. Bir-ikki kunda uni tinchitib, mazaxo’rak bo’lib, so’ng o’zimiz tag’in eshakka xurjunni bosib, qizil olmaga borganmiz. O’ziyam, avval salkam bir xurjun olmani ukam ikkimiz paqqos tushirib tashlaganmiz. Qorinlar do’mbira bo’lgan, yo’l-yo’lakay daraxt panalab, to’xtab-to’xtab kelganmiz…

Gapning kaltasi, shu yil may oyining to’qqizida jo’ra, amakivachcha, bola-baqra Rashid jo’raning chaylatomiga borib, sayil qiladigan bo’ldik. Fotihali joylarga kirdik, qarindoshlarni ko’rdik, Boytemir, Abdushukur, Abduvali, G’aybulla sinfdoshlarimizni ham ko’rdik. So’ng uzun-qisqa bo’lib, bir ot, uch eshakka o’tirib toqqa o’rladik. Yaqin do’stim, beg’ubor inson Abduolim men bilan birga borgan. Fozil amakim bir serka so’ygan, go’shtini nimtalab shashlikbop qilib xurjunga joylagan. Soliqchi do’stim Abduolim toza “o’ris bolasi”dan ham olgan ekan, charchoqbosdi ham gapni qovushtiradi deb. Xolmurod, Jozil, kamina, Abduolim ko’lik – eshak, otda, qolganlar poyu piyoda soy kesib, qaydasan Qiyomat deb urib turibmiz. Darhol salqin boshlandi. Tog’lik g’amini yeydi-da: Fozil har birimizga bittadan chopon olibdi. Borsak, Rashid yo’q, mollarni tugal qilgani toqqa ketibdi. Xotini Ozoda poy-patak bo’lib qoldi. Sariyog’, chakkilarni uyib tashladi. Qumg’onda choy qaynatdi. Shom bo’lay deganda Rashid ikki targ’il sigirini oldiga solib qiyshanglab kelib qoldi. Abduolim “Toshkentniki tabarruk”, deb ikki piyola bostirib uzatgan edi, jigit chechilib jo’nadi-ku. Boyagi afg’on voqealarini aytdi. Xotinining bir yomon dardga yo’liqib, do’xtirlar odam bo’lmaydi degach, shu toqqa opkelib sog’aytirganini so’zladi.

– Sobir jo’ra, olti oy qiynalib yotdi, do’xtir nima kasal ekanini aytolmaydi, oxiri bechora behush bo’lib komaga tushdi. Qaramay ham qo’yishdi. Uch kun koridorda yotdi. Majoli yo’q, tinkasi quriydi. Amallab shu chaylagacha opkeldim. Nima bo’lsa bo’lar deb har xil tog’ o’tini damlab ichiraverdim. Yo’q, Xudo boqdi: asta-sekin jon kirganday o’zgaraberdi. Haytovur, bir kunlari oyoqqa ham turdi. Hay, yoz o’tib tiramoga kelganda odam bo’ldi-da. Mana, yuribdi, joni tosh ekan, o’lmadi.

Rashid picha kulimsirab, Yaratganning marhamatidan to’liqibmi, ortiga, xotini tomonga burilib qo’yadi. Ozoda bo’lsa iyagiga ro’mol tang’ib, ketmon ko’tarib, kunchuvoqdagi yangi ekilgan pomidorga suv tarayapti. Urchuqday xizmat qilib yuribdi. Bir mahal u bir dasta ko’k piyoz tashlab ketdi.

– Manov kattalarni taniysanmi, ey? – deydi Rashid mazaxlanganday.
– Ha, – deydi u.

– Go’ringni taniysan, – deydi Rashid. – Bular katta, ko’rmagansan, Toshkentda turadi.
– Rashid jo’ra, kelinni olib o’ting poytaxtga, – deydi Abduolim, atay kelinga eshittirib.

– Ko’ramiz, – deydi Rashid yuz grammning ta’siridanmi, tag’in xotiniga o’girilib: – Ay, men seni katta kuchuk qilib bularga maqtab yotippan, – deydi-da, o’zining gapi o’ziga nash’a qilib enkayib-enkayib kuladi.
– Chuchchisiz-da, tuzingiz yo’q, – deydi xotini va Fozilning ikkita pishgan shashlikni opketing deb hay-haylashiga ham qaramay, juftakni rostlaydi.
– Fozil, bor, oborib ber, uyaldi, – deyman men.

Fozil rezinka shippakni oyog’iga ilgancha yangasining ortidan yo’rtadi.
– Endi o’lmaydi, – deydi Rashid sekingina.

Tag’in bir yutumdan keyin avjlanib hangomaga shaylanadi.
– Sobir oshna, shu chaylada olti qishladik keliningiz bilan. Bozor-o’charniyam bollar eplab turishadi, yemish, o’tinniyam g’amlab olganmiz, sabil qolsin, jondor ko’p kelar ekan. Bir kuni mollardan xabar olay deb o’tayotsam, simdarvozaning oldida bir qora turibdi. Odam deb o’ylab, “Keling, mehmon”, debman. “Tak-tak” qiladi. It ham emas, anglab qoldim, mol haybatli bir qop-qora bo’ri. Uzluksiz tishini takillatadi.

Bosar-tusarimni bilmay yugurgilab, uyning tashqariga ochiladigan eshigini ichkariga qarab itaraveribman. Keliningiz hadaha eshikni ochib, suv sepib hushimga keltirdi. Yomon qo’rqdim. Eshikni har balolar bilan tambalab, uxlamay tong ottirdim.

Tong otib bilsam, har qalay tinch ketibdi.

Bir qulayi keldi, sirtlon urchitdim. Bilsangiz, bo’ri bilan itning chatishuvidan kuchukbachchalar beshta, olti, yettitadir, tug’ilib, shularning biri sirtlon bo’ladi, oyog’ida qo’shimcha bir belgi – ortiqcha panja bo’ladi. Bo’ri buni biladi, bachchaligidayoq yo opketadi, yo eplayolmasa bo’g’izlab ketadi. Chunki ulg’aysa o’ziga kun bermaydi-da.

Qishloqda amallab ikki yashar qilib oldim. Uchinchi yili chaylaga opchiqdim. Gavdasi qozoqning olaboyidan katta edi. Undan boshqayam bir qozoqi kuchugim bor edi, qish kuni shu g’ingshiyverdi, keyin vovullashga o’tdi. O’zi, asli bu meni uyg’otishga kelgan ekan. Ortidan ergashib borsam, bir narsa sulayib yotibdi. Boshini ko’tarolmay harsillaydi, fonusni tutsam, boshi qonab yotibdi. Sirtlon ham charchab qolgan, tilini chiqarib indamay turibdi. Og’ildan ketmonni opchiqdim-da bo’rining boshiga ikki marta soldim. Qolgan joni ham chiqib ketdi. Sirtlon bo’riga bas kelishini shunda o’z ko’zim bilan ko’rganman.

Rashid keyin sirtlonni asray bilmagan. O’g’irlatgan. Tog’ ortidan kelgan xeshlarning ishi deb o’ylaydi. Pastki qishloqlarda bo’lsa, topilardi. Ko’p so’radim, ularga kerak emas, axir bu it bilan tulki ovlamaydi-ku, deb qo’yadi.

Sirtlonning yo’qolishidan so’ng jondorga ishonch yo’q, tag’in qishlovga qishloqqa ko’chib tushadigan bo’libdi. O’t-xashak, o’tinni to’playdi, salqin tushishi bilan epini qilib tashiydi. Mol-holni oldiga solib, o’zlari ham tushib kelishadi.

Biz bo’lsak – dam olish, mayovkaning uyini kuydirgan zotlar, quyosh chiqib ketgan, soyga, buloqlarga yuzimizni chayib, toqqa bir o’rlab kelamiz. Qayda, baland qirning ortida undan ham balandi bor. O’rkach-o’rkach tog’larning ortida, tizmaning adog’ida Bel bor. Tog’ning beli. Undan oshsang, tojik xeshlarning qishlog’i – Mojrimga tushasan. Forishga qaraydi.

Qirdan tog’rayhon, kiyiko’t, telpakgul, shirachnikiga o’xshagan uzun bo’yli gul terdim. Miltillabgina suvi qo’zg’alib, lekin oqmay turgan buloqlarga ko’zim tushdi. Rashid jo’ra u yerlarga ham yong’oq, olma, o’rik ekibdi. Shaharda bozorga pishgan o’riklar chiqdi. Bu o’riklarning esa hali danagi qotmagan, barra dovuchcha.

Choy ichib bo’lgach, zilol buloq suvlaridan qo’shilib, sharqirab oqib yotgan soydagi qo’lbola hovuzda cho’milamiz. O’zimizcha uni kengaytirib, ichidan toshlarni olib chuqurlatamiz. Boya etga pichoqday sanchilayotgan soy suvi endi muloyimlashganday, qandaydir tanaga xush yoqayotgan edi.

Rashid jo’ra tog’ning bir kamarlaridan mollarni topib, boshini to’plab qaytib keldi. Tush payti borib sug’orib, yotqizib, undan keyin yana o’tga haydar emish. Mollar halitdan tirsillab, yaltirab semirgan, sog’sa chelak-chelak sut beradi. Buyam bir baraka, salomatlik, rohat-farog’otlik. Bir hisobda Rashidga havas qilasan. Kvartira, kommunal to’lov, gaz puli, issiq-sovuq suvlar to’lovi yo’q, birov pishagini “pisht” demaydi. Tog’ havosi, suvi toza. Harakating ham, yemaging ham foyda.

Yasha, yashab qol, og’ayni.

Safar qarib ulovlarga minamiz. Eshaklarga xalacho’p uriladi.

Rashidning xotini yana sigir sog’yapti. Yelinlari to’lgandir-da. Sut va o’tga to’yingan, xuddi onalari singari ikki qo’ng’ir buzoqcha shataloq otib o’ynoqlaydi.

Rashid og’ilxona yonida. Sog’ilayotgan sigirga, sog’ayotgan kelinga bir-bir qarab qo’yadi.
– Abduolim oshna, – deb uni to’xtatadi. – Haligi ko’k bo’rini shu yerda, manovi yog’och qoziqning oldida tinchitganmiz-da. Esizgina sirtlonim, qaerlarda ekan.

Keyin bemalol:
– Sabilning terisini shilib, ketgan bahosiga sotibjardim. Tirnoq-tishiniyam so’raganlarga tarqatdim. Birovlar uni pulga sotaymish, – deb yirik tishlarini ko’rsatib kuldi. – Yana kelasilar bir.
– Toshkentga o’ting, Toshkentga.
– Hay endi, Toshkent… Yo’l tushsa, ko’rarmiz.

Bu Toshkentni qo’yaver, biz shu yerga bog’lanib qolganmiz yoki bu jannat turganda shaharingni boshga uramanmi deya yotgan, dunyoga, biz ortidan yugurayotgan – shuhrat, obro’-izzat, mol-pulga
mutlaqo befarq oddiylarning oddiyi, bir jo’mardning shunchaki qo’l siltashi edi.

Shaharga yaqinlashganing sari nafs otlig’ bir jodugarning tobora komiga kirib borayotganday sezasan o’zingni.
G’aroyib tog’ ortda qoladi. Ortda qolgan sari ulkanlashayotganga o’xshaydi…

To’ng’iz bolasi

Ovloqul otam – O’nar bobomning kichik ukasi urush ko’rgan, chap yelkasidan yaralanib, o’mrov suyagidan ayrilgan, ammo pay-etlari joyida bo’lganidan mehnat qobiliyatini yo’qotmagan, qaytanga, shu holida yer chopib, ko’p ter to’kadigan, hammadan oshib tushgan zo’r bog’bon edi. Boz ustiga, biz kabi bolapaqir nevaralarni ko’p sevguvchi, iskayman deb nos hidi anqib turgan soqolini tomog’imizga piypab obdon bezor qilguvchi, bolajonligidan bo’lsa kerak, yaktagi yengini sirib qo’yib, etidan bo’rtib chiqib turgan chala suyaklarini xunuk ko’rsatib bizni qo’rqitguvchi, so’ng o’tirib olib urush taassurotlarini tamom yolg’on-yashiq aralashtirib o’rtoqlashguvchi, teshik quloqqa tayyor hangoma berguvchi qiziq bir chol edi. So’zlaganda o’zi ham rolga kirishib ketardi. Aytaylik, mening esimda qolgani – u kishi Kalashnikov avtomatini ushlab olib, nemisni qiyratgani qiyratgan, ko’ringanini sog’ qo’ymagan, urushga birga borgan Narziqul tog’a yoki Mansur tog’a o’lgan dushmanlarni sanayverib eslari ketgan… Ukkag’ar nemislar judayam avom xalq ekan-da, deb bizlar achinib qo’yar edik. Buning ustiga, urushda mag’lubiyatga uchragan bo’lsa bechoralar.

O’mir amakim bo’lsa bu hangomani o’zicha talqin qilar edi: “Bular – bir to’da qishloqilar urush ko’rmay qaytib kelgan: til bilmasa, miltiq ushlashni eplayolmasa…

Ovloqul otam qaysarfe’l edi. Uch marta uylangan bo’lsa, uchinchi kampiri, katta qushnoch Musal enamni xalacho’p bilan dodlatib urganlarini ko’p ko’rganmiz. Shu holiga yarasha uyida baraka bor edi. Bog’iga gilos, sarxil olma, antiqa o’rik, behi, anor, turli gullardan tortib biz “chaqaloq panja” deydirgan patison ham ekar edi. Jitirmasida, ya’ni qorong’i g’allaxonasida qishda ham karsillagan toyfi uzumlar shoxda ilingan turardi. Biz nevaralariga mehri iysa, bir bosh berib yeyishimizni tomosha qilib o’tirar, oxiri yeyilgan uzum yo behiga g’aroyib narx-navo belgilab odamni xunob qilishni xush ko’rardi: “Uzum bir bosh, ikki behi, parvarda, choy – hammasi bo’lib besh so’mu qirq olti tiyin bo’ldi. Otangda bormi shuncha pul, bo’lmasa topganida olib ketadi seni, ungacha qamab olib o’tiraman!”. Yig’lagandirmiz, yolborgandirmiz, qutulgandirmiz, lekin ikkinchi yo uchinchi kuni shu hol baribir takrorlanar edi…

Otamning aytishicha, shu mehnatkash, qadoqqo’l, o’r¬fe’l chol juda qo’rqoq bo’lgan. Bir gal toqqa haydagan mollarini tugal qilib qaytay deb Gumsoyga borib, otam bilan hangomalashib qolib ketibdi. Bilasiz, tog’da jimjit hayot. Kechasi yana zimiston. Burganing uchishiniyam eshitsa bo’ladi. Jonivorlarning tovushi-ku juda vahima. Shu atrofda “pirq-pirq” etib bir narsa sharpa berib qolarmish.

– Hamza, hoy, Hamza. Uxlamayapsanmi?
– Hoy aka, nima gap?

– Anov pirqillayotgan nima, eshitdingmi?
– Cho’chqalar-da, oqshom suvga kelgan chiqar.

– Ie, cho’chqa bormi bu yerda? Yorib tashlaydi-ku!
– Odam bilan ishi yo’q, uxlasangiz-chi.

– Tentakmisan, ishi bo’lmasa odamning oldida nima qiladi?
– Pastda ko’lmak bor, balchiq oralaydi-ku bu.

– Ey, sen mening qabatimga kelib yot! Bir tosh joyga o’rin solibsan, munday hangoma qilib yotaylik.
– Aka, uyqu bermayapsiz. Uxlaylik, odam charchagan.

– Bo’lmasa cho’chqalaringni yo’qot, yomon pirqillayapti, mening isim yoqmayapti, chog’i, to’ng’iz odamxo’r deb eshitganman…
– Toza jonga tegdingiz-da…

Shunday deb otam uzalib yonida yotgan kalladay toshni olib soyga otibdi. “Pirq-pirq” to’xtabdi. Lekin Ovloqul otam uxlamabdi. Tong otgach, sekin soyga mo’ralasa, endigina muguzi bo’rtgan bir qop-qora to’ng’iz bolasi boshi qonga bo’yalib ko’lmakda yotganmish.

– Hamza, hey Hamza, – deb uyg’otibdi otamni. – Anov bir qora narsa yo’limda yotibdi, olib tashla, men qishloqqa qaytaman…

Buzoqboshdan qo’rqqan chol

Men Hamzaning o’g’li, Hamza O’narning o’g’li, O’nar Sulaymonning o’g’li, Sulaymon Xidirning o’g’li, Xidir G’oyibnazarning o’g’li, G’oyibnazar Xolboyning o’g’li, Xolboy Qobilning o’g’li, u yog’i katta urug’ – Sho’rliq, Sho’rliq esa Bo’gajili, Bo’gajili bo’lsa Turkman yo Qo’ng’irotga borib ulanib ketadi. Men o’qigan bir necha tarixiy kitoblarda Bo’gajili(Bo’xchali) Qo’ng’irot deyiladi, ammo nechukdir Ergash Jumanbulbul va boshqa ijodkorlarimiz turkmanga taalluqli ekanimizni uqtirishgan. Hayron bo’laman: turkmanga yovuq til yo odatimiz bo’lmasa…

Mayli, bu tarixning ishi. Men bilganlarimni so’zlayman. Sulaymon bobomni otam va onam yaxshi eslashardi. Temirchi usta bo’lgan ekan. Jini kuchli bo’lgan chog’i, yasagan ketmoni obdon qizargach, yalang oyog’ining kaftini ketmonga bosib turarkan, oyoq tutab, hammayoqni hid bosib ketarkan. Ajabki, asli oyog’ining oyasiga hech narsa qilmas, boboy hech narsa ko’rmaganday mo’kkisini kiyib ketaverar ekan. Odam terisi olti qavat bo’ladi deydi, siz bilan biz bu ishni qilolmaymiz, qilsak, olti qavat terimiz ham go’shtigacha kuyib ketadi.

Qora uyni bilasizmi? O’tovni eslang. Bobom pirlarimi, jinlarimi qo’zg’ayversa, o’tovning devorlaridan yonlamasiga tik oyoqda yurib aylanaverar ekan. Qora uy o’zi bir omonat narsa, oyog’ingni qo’ysang, albatta, yog’ochlar odam vazniga dosh berolmay, tob tashlab yuboradi yo qoruvli erkak yukiga chidamay, chong’orog’i – tepa tuynugi bilan qo’shilib yerga qapishib qoladi. Shuning o’zidan bilib olaverasiz bobomizning sir-sinoatli harakatlarini.

Sulaymonning otasi Xidir bobom chavandoz o’tgan, o’zi maydaroq, lekin chorpaxildan kelgan o’ta polvon odam bo’lgan ekan. Negadir ko’pkariga baytal chopgan, baytalining fazilati ko’p bo’lgan, chamasi, ehtimol, kuchli va o’zg’irligi, ayg’irlardan o’zarmonligi sabab to’qsaboning nazariga tushadi va… oqibat bobomiz ulovsiz qoladi. O’n puddan ziyod yuk bosuvchi zo’r to’qsaboning tagiga boshqa otlar chidash berolmas ekan. Bular butkul boshqa hangomalar. Mavridi bilan boshqa safar gurung qilarmiz.

Sulaymonda ikki kampir bo’lgan. Biridan O’nar otam, ikkinchisidan Egamqul, Ovloqul otamlar o’rgigan. To’qsuluv, Nozanin, Nozik ammalarim ham yashab o’tishdi. Ulardan bir dunyo o’g’il-qiz, ana ulardan esa bir qishloqqa sig’mas nevara, chevara, evaralar yuribdi. Barchasi bizni tog’a deydi, ochiq tan olay: taniganimizdan tanimaganimiz ko’p. Odamzotniki shu ekan-da: bora-bora bir-biringdan uzoqlashaverasan. Kuning yetsa ajalga tob yo’q, buniyam bo’yningga olasan… Hay-hay, hay-hay!.. Bizdan nari, sizdan nari!..

O’nar otam barvasta bo’y, polvon chol edi. Umrining so’nggida o’z chorbog’ini o’g’illari Hamro, Hamza, Hazan, Omonga bo’lib bergan edi. Chorbog’dan o’rib olingan 300-400 bovliq yemishni eshakka ortishga erinib o’zi yelkasiga dast ko’targancha orqalab tashib tashlar edi.

Ovqatni ham polvonlarga xos yerdi. Danakli mevalarning danagini chiqitga chiqarib o’tirmas ekan. Sin solganlar yuz-ikki yuz dona, yarim chelakning ziyodrog’ini chamalasharkan. Saroyning Qurisoyidan Davir bobo bir mahal suv yoqalab kelib, chorbog’da soyalab o’tirib, bir uyum danakni tosh bilan chaqib yeyayotgan emish. Soydan eshagiga somon ortib o’tayotgan Safar bobo jo’rasidan hol so’rabdi.

– Danak shirin ekanmi?
– E, shirin bo’lganda qanday!

– Hafta burun shu yerda O’narboy zardoli yeb ketgan ekan… To’g’ri aytasan, shirin bo’lishi kerak…
– O’, oting o’chsin, O’naringningam oti o’chsin! O’l, o’l!

Shunday deya Davir bobo og’zidagi danak mag’izlarini jirkanib tupurib tashlayotganmish…

* * *

Bobom buzoqboshdan qo’rqishini odamlar afsona qilib aytishadi. O’roq vaqti O’rtacho’l dashtida bobom ishdan charchab pichanga bosh qo’yib uxlab yotsa, sho’tanoq jo’ralaridan biri o’lik buzoqboshni ipga boylab, bo’yniga osib qo’yibdi. Bobom uyqudan uyg’onsa… ko’k¬ragida jondor yotibdi. Silkinsa ham, ursa ham, tushmas emish. Turasolib uyiga qarab yuguribdi. Bo’yniga tumorday osilganidan bexabar, o’ngdan ursa, chap tomondan, chapdan ursa, o’ng tomondan kelib, ko’kragida turib qolar emish. Katta gavda bilan kalishni ham qoldirib, yalangoyoq naq o’n besh chaqirim masofaga o’zicha buzoqboshdan qochib uyiga kelib qo’ygan. Uyda esa kampiri Mayram enam masxaralay-masxaralay bo’ynidagi ipni kesib olgan, shundayam buzoqboshning o’ligidan cho’chib tashqariga qochishga shaylanib turganmish.

* * *

Bobom bir vaqtlar tojik jo’ralaridan ko’chat olib, chorbog’iga ariq bo’ylab ko’p olma ekib tashlagan ekan. Chuchuk qizil, sariq, katta-katta olmalar edi. Karsillagan, shunaqa mazali ediki, yeb to’ymas eding. Yozda birvarakayiga pishib, to’pillab tagiga tushib yaltirab yotar, ariqqa oqib ketganlaridan pastki ovuldagilar ham bahramand bo’lisharkan. Bir g’aroyib olmalar edi. Daraxtlari ham xuddi yong’oq daraxtidek tarvaqaylab osmonga bo’y cho’zib ketgan, to kuzgacha shoxlarida ilinib qolgan olmalarni bitta-bitta uzib yeb mazza qilar edik.

Taqdirni qarangki, O’nar bobom yetmishdan oshib chol bo’lib qolganida ho’kiz sudrab, mana shu o’zi ekkan olma tanasiga gavdasi urilib, shol bo’lib qoldi. Eh, mening oqko’ngil, mehribon bobom necha yillar mahtal bo’lib yotdi-ya. Ko’rpada yotib yelkalari achishib ketaverardi, chog’i, “Ag’dar!” deb baqirar edi. Biz bola edik, amakilarim, kelinlari, goho bo’yi o’sib qolgan Ismat, Damin, Sayimboy akalarim bobomni u yondan bu yonga yonboshlatib qo’yishar, shu ko’yi bir necha soatgina tek yotar, tag’in boyagi ahvol takrorlanar edi. Kunlarning birida kichik amakim qishloq shifoxonasidan oyoqsiz sim karovot topib kelgan, oyoqlari o’rniga tosh qo’yib, bobomni unga yotqizishgan edi. Bobom sho’rlik qorong’i uychada bir o’zi yotar, ho’l-qurug’i bir joyda bo’lganidan zax xona hidlanib ham ketgan edi.

Onam yoki kelinlaridan boshqa birovi non pishirsa, birinchi kulchalarini olib, bobomning yoniga chopar edik. Yarim non kattaligidagi kulchani bobomning og’ziga tutsak, boyoqish ochiqib ketarmidi yo oshqozoni ham o’ta baquvvatmidi, katta kulchani bor-yo’g’i ikki tishlab ado qilar edi…

Tengqur-bo’yinsalari shu yotganida ham yo tegishib¬mi, yo yaxshi maqsaddami, bobomning ko’kragiga boyagiday o’lgan buzoqboshni tashlab qo’yishgan. Shoyad, qo’rqqanidan, ha, albatta, qo’rquvga dosh berolmay o’r¬nidan dast turib ketishini istashgan. Lekin… bobom qo’rqsa qo’rqqandir, baqirib bergandir. Biroq shunday polvon odam… qimir etmay yotavergan! Shu dard bobomga so’nggi nafasigacha do’st bo’lib qoldi…

* * *

U vaqtlar, qiziq, dunyoda shovqin kam edimi, odam oz edimi, olis-olis masofadan kishilar bir-birini chaqirib olardi. Otam rahmatli yaqin yillar ichida ham uch-to’rt chaqirim masofadan mollarini qaytarib olganini o’z ko’zim bilan ko’rganman.

Ajab!

Katta qishloq nomi Quvkalla bo’lgani bilan u tarmoqlanib kichik qishloqlarga bo’linib ketadi: Allaberdi, Burgali, O’rtaqishloq, Zulmonota, Berdibuloq, Qirgi Sho’rliq, To’daqishloq. Allaberdida Qambar tog’a yashar edi. Novcha bo’yli, polvon, bir avomroq kishi edi. Bobomga o’xshagan xo’ran, bir o’tirishda qishloqning katta tandir nonidan uch-to’rtini saryog’ surkab urib tashlar edi, deyishadi. Eshak minsa negadir uzangi bog’lamas, uzun oyoqlari yerga tegib, buta, xashaklarni supurib yurar edi. Shu odam kun botish shappatdagi qishloqda yashovchi jo’rasi O’nar bobom bilan goh Qo’rg’ontepa ustiga chiqqanida, goh Ko’kqum degan joyga, O’rtaqirga mol yoygani chiqqanda ikkovi ikki qishloqda turib gaplashib, hangomalashib yotar ekan.

Ko’kqum – Allaberdi. Orasi uch-to’rt, balki besh chaqirim, ya’ni chaqirim deganni kilometrga mengzab aytayotirmiz… Shuncha masofa uzoqlikda ikki chol gurungini tasavvur qiling! Qanday tovush kerak bunga!

Hozirgi “sotka”larimizning ham chidash bermay joni chiqib ketar-ov!

Malla bobo sarguzashtlari

Egamqul otam Sulaymon cholning O’nardan keyingi o’g’li. O’ziga yetarli jindor boboy edi. Xotinboz edi, deb aytmayman, biroq taqdir taqozosi bilan besh marta uylangan. Ne tongki, uch o’g’il, bir qizi faqat bir kampiridan tug’ilib edi. Qolganlariga tulligicha javob bergan edi.

Biz bolaroq edik, ikki kampirini yaxshi eslayman: biri qop-qora, semizroq, unisi uzun bo’yli, sariq kampir edi.

Egamqul otam attorlik qilar, Kattaqo’rg’ondan ul-bul opkelib xotin-xalajga sotar edi. Misol, hayitda bir xurjun holva, boshqa vaqtlari arzon mato, saqich, hushtak, matobo’yoq, achchiqtosh, yog’och qoshiq, iroqi do’ppi, qovun qirg’ich, shunga o’xshash eng kerakli narsalar olib kelardi. Boshqa attorlarga o’xshab qishloqma-qishloq, uyma-uy kirib yurmas, shundoq uyida pullab qo’yaqolardi. Insofli bo’lganini haligacha aytib, qiliqlarini eslab yurishadi. Kelinlarining har biriga o’zi ot qo’yib, faqat shu laqab bilan atar, atay o’zining ismini bilmaganga olib ketaverardi. Masalan, bir necha kelinlarini “yovg’on” deganini ko’rganman, faqat tanimoli bo’lish uchun bo’lsa kerak, “katta yovg’on”, “kichik yovg’on” deya aniqlik kiritib qo’yardi o’zi. Opkelgan molini boshqa narsaga, misol, tuxum, echkining juni yoxud ba’zan o’ziga kerakli biror buyumga ham almashtirib ketaverardi. Nazarimda, eng “uchib ketadigan” moli bo’yoq edi, qizig’i, Egamqul otam mana shu bo’yoqlarining ishlatilishida ham ustida turardi. Oq junga buni ishlat, qorasiga uni, muncha miqdorda qo’sh, achchiq toshdan buncha qo’sh, ko’p qo’shsang ipni qotiradi, oz qo’shsang bo’yoq tez ketib qoladi, deya kechgacha katta qozonda suv isitib, quchoq-quchoq yigirilgan iplarni bo’yayotgan xotinlar bilan aralashib yuraverar edi. U odam bilan yaqinlashish ham, arazlashish ham oson edi. Birdaniga “Otangning qoq lahatiga!..” deb so’kib qoldimi, tamom edi, shu kuni demak, kim bilandir qirpichoq bo’ldi deyavering.

Qoramag’izdan kelgan kelinlar, hatto nevaralari ham “mo’ltoni”atalardi. “Toshbaqa”, “soyaki” kimligini ham bilamiz.

O’zi sariq odam bo’lgani uchun yangalari “malla” deyar ekan. Bu yangalarning, qayn ismini tutmaslik irimidan kelib chiqqan, biroq u og’izdan og’izga o’tib to nevaralarigacha yetib kelgan, ne murodkim, bizlar-da “Malla ota” deb yuraverib, to esimiz kirib, xat-savod o’rgangunimizga qadar “Malla ota”ning asli Egamqul chol ekanini anglamaganmiz.

Hayit saylida “ushbullak”, ya’ni hushtakning turli rangdagisi, bir-biriga tamom yopishib yotgan, rang-barang, cho’pi bilan og’izga tiqqaningda birpasda erib tamom bo’luvchi xo’rozqandlarning ham asl muallifi Malla otam edi. Kattaqo’rg’on saqichi, baraka topgur kim ishlab chiqarar ekan-a, kunjut holvaday kulcha shaklida bo’lar, otamiz xohlagan yeridan besh, o’n, yigirma tiyinlik qilib sindirib uzatib yotar edi. Sabil shunisi bilan qiziq edi. Hozirgiday turli-tuman o’yinchoqlar yo’q, o’nlab bolalarning og’zida birdaniga churillay boshlagan yigirma tiyinlik “ushbullak” eng qimmatbaho matoh edi. Sayil erta tongda, tong qorong’isida machit yonida boshlanar, ur-to’polon bilan bir soat ichida tamom bo’lar edi. Buncha shoshilinch, nega tong qorong’isida – hech aqlim yetmaydi. Hozir ham xuddi shu “Nonber ota” machiti yonida hayit sayli bo’ladi, hozir ham holva sotiladi, lekin “ushbullak” yo’q, jiyan, nevaralarga sovg’a ulashish yo’q, chunki hayitsiz ham o’yinchoq bor, hayit kunisiz ham holva, hatto xurmo tiqilib yotibdi. Endi odamlar o’zgacha hashamat bilan qurilgan yangi machitga hayit namozini o’qish uchun keladilar. Avval uch-to’rt mulla chol tor, zax bir xonaga kirib namoz o’qigan bo’lsa, ehtimol, buni ham bilmaymiz. Biz machitning yaqiniga ham yo’lamas, yo qo’rqar, yo haddan ziyod muqaddas deb o’ylar edik. Hatto machit hovlisidagi daraxtning shoxini sindirib qo’ysak, og’zimiz qiyshayib qoladi yoxud qo’limiz shol bo’ladi, arvoh uradi, deb qo’rqar edik. Bizning tasavvurimizda bu yerda arvohlar yashaydi, yaqinlashgan kim¬saga ziyoni tegaverar edi…

Ota-onalarimiz ham bu irimga ishonganlari uchun shunday bo’lgan, ehtimol.

Malla otamning biz bilgan qora kampiri ancha saxovatpesha edi. Kaminani ayricha yaxshi ko’rib erkalardi. Bitta tuxum keltirib, shu moyakday saqich bering, desam, moyakday saqich berar, so’ng “qora-qura qaqajonlar” uni bir chaynamdan tishlab bo’lib, achqimtil-taxir bo’lishiga qaramay, to uxlaguncha zo’r berib chaynar va uxlaganda so’lak bilan qo’shilib erib yostiqqa, undan sochimizga yopishib qolib, abgorimiz chiqib yurar edik. Abgorimiz chiqqani shundaki, ertalab onamizga shikoyat qilsak, darhol qaychini olib, saqich yopishgan besh tiyinlik tangaday joyni o’yib qirqib tashlar va biz boshiga temiratki chiqqan boladek ko’chada iymanib yurar edik.

Malla otam o’jarligi uchun bo’lsa kerak, qishloqqa boshqa attor oralatmas edi, hayqirib, baqirib so’kib o’rtaqirdan oshirib qo’yar edi. Buloqdan Rahmon baqiroq, Berdibuloqdan Berdi to’mor bu qishloqqa faqat Malla otam yo’qligida birrov oralab, darhol ko’ch-ko’ronini yig’ishtirib jo’nab qolar edi. Shunda ham Malla otam daragini bilib qolsa, tek o’tirmay cho’biriga minib boyoqishlarning dodini berib qaytardi. Alhol, kelinlarining: “Aka, nega buytasiz, sizda yo’q narsalar u attorda bor ekan, nima qipti, haydamang!” deb zorlanishlariga quloq ham solmay, jerkib tashlar edi:

– Ota-bobongning qoq lahatiga… hammangning!

Shu xitobdan so’ng jami qishloq xotin-xalaji uy-uyiga pusib dami chiqmay qolardi.

* * *

Egamqul otam dutor chertib qo’shiq xirgoyi qilardi. Uyida ikkita dutor osig’liq turardi. Uyining ortida “jitirma”, ya’ni yerto’laga o’xshash qorong’i, past tomi bo’lib, ichida har balo, egar yasaydigan uskuna, mollarning quritilgan paylaridan tortib har xil temir-tersaklar uyilib yotar, mezon shamoli yegan, qishga saqlangan qovun-tarvuzlar ham shu yerda qalashib yotar, shiftidagi qarag’ay xodalariga esa kampiri qishqi behilarni qator qilib ilib chiqar, kirganingda di¬mog’ingga gup etib behi va qovun hidi urilib, boshing aylanib ketardi. Ammo boshqa tuynuk yo’qligidan ichi mudom qop-qorong’i bo’lar, kunduz kuni ham sham yoki fonus ko’tarib kirmasang, ichkaridan biror vaqo topolmasding. Jitirma – yitirmaning ma’nosi shu bo’lsa kerak.

Sulaymon bobomning usta qo’li shu o’g’ilga, undan o’z o’g’li O’mirqulga o’tgan bo’lsa kerak. O’mir akam ham, Xudo rahmat qilsin, oz umr ko’rgan bo’lsa-da, juda pishiq egar yasar, odamlarning uylariga yasagan eshik, romlarni haligacha maqtab gapirib yurishadi.?So’nggi kampiri Xonbegi enamiz suluv ayol edi. Malla otamning kichik o’g’li Xalil akamni juda qattiq suyar, xuddi o’zi tug’ib katta qilgandek yeru ko’kka ishonmasdi. Egamqul otam kampirini urib-so’kib qo’yib yuborgach ham, onamiz to’y-ma’rakalarda ayollardan Xalil akamni so’rab-surishtirar, ham gapirib, ham sog’inib yum-yum yig’layverar ekan.
Bu kampiri pastki Kamarovul qishlog’idan edi.

Men bolaligimda bu qishloqqa talay marta borib, ikki-uch kunlab yurganman. Sababi, shu qishloqda otamning singlisi Qandolat ammam turardi. To’rt o’g’li, to’rt qizi bor, serfarzand, qizi Maktab men tengi, Abduhamid mendan ikki yosh katta edi. Yozgi ta’tilda Abduhamid tog’asi Omon akamning uyida u-bu ishlariga qarashib yurar, ko’pincha jiqillashib urishib ham qolardik. Maktab ham Omon akamnikiga kelib, ikki oylab yurib, biz bilan bir sinfda o’qib, so’ng shu haqda ma’lumotnoma olib, o’zining maktabiga ketar edi.

Ammam o’pka kasalidan ko’p qiynalar, tinimsiz po’killab yo’talar, oqshomlarni ham uyqusiz o’tirib o’tkazar, har to’lib yo’talganda “Ha, sag’ana qolgur!” deb yo’talini qarg’ab norozi bo’lib qo’yardi.

Ammamning uyining orqa tarafida, toshloq soy bo’yida Usmon degan gung chol yashardi. Biz ermaktalab bolalar kunchuvoqda erinib o’tirgan cholni o’zimizcha gapga tutar, u bo’lsa ishoralar bilan nimalardir der, qo’qqisdan xunuk tovush chiqarar, shunda qo’rqib ketib urra qochar edik. Shumligimiz tutib yana yig’ilishib kelsak, bu safar chol yaqiniga yo’latmay, tosh otib quvib solardi. Biz bo’lsak uni masxaralab qochardik. Holbuki, u tentak emas, miyasi butun odam, aybi – gungligi edi.

Mening Xonbegi enam shu cholning singlisi ekan. U boshqa joyga turmushga chiqibdi. Yana tug’mabdi. Lekin har kelganida Xalil akamni eslab, sog’inib ammamga yig’lab ketar ekan…

* * *

Egamqul otam dastavval xuddi ertakdagidek soydagi buloq bo’yida bir qiz bilan tanishadi. Bu qiz qishloqning tengsiz suluvi edi. Ana-mana to’y qilamiz deb yer tepishib turganida otamizni urushga chaqirib qolishadi. Qarag’andada poezddan o’zini tashlab, oyog’i lat yeb, undan Semipalatinskda davolanib, keyin shtrafbatalonda xizmat qilib, kimlarningdir ko’nglini olgan chiqar, urushga bormaslikning ilojini qiladi. Urush tugaganda qaytsa, o’sha kuni suyuklisining to’yi bo’layotgan emish. Qarang, xuddi kitobdagidek. Yangalaridan bu gapni eshitgach, ot qo’yib qizning uyiga boradi-da – norg’ul, baquvvat soldat emasmi – qizni otga o’ngarib opqochib keladi. Soldat to’yi bilan kelin to’yini qo’shib yuboradi. Bu – bo’lgan voqea. Momomiz hozir ushbuni o’qib turgan ba’zi boshqa odamlarning momosi bo’lishi mumkin edi. Ayb etmasinlar bizni, bu bo’lib o’tgan rost gaplar, nachora, boshqa momodan o’ragan nevara bo’lding nima-yu, shu suluv kampirdan tarqading nima – taqdir shuni yozgan ekan-da. Tarixdan o’pkalashga na hojat. Malla otamdan o’pkalashga ham na hojat. Dunyo ayvonida endi ular yo’q. Pishqirib, yovqurlashib yashab o’tib ketishdi.

Egamqul otamning xuddi o’sha ayolidan Salomat ammam, O’mir akam, Suyun akam, Xalil akam tug’ilgan. Kattalar o’tishdi. Farzandu nevaralari bir olam.

Xalil akam – kenjasi barvasta bo’lmasa-da, juda kelishgan, yumshoqtabiat, aqlli odam. Ota qo’li, rubob olib qo’shiq aytib turadi. Uyatchang. Odam to’plansa, aytmay qo’yadi.

Xonbegi onamizning suyub-erkalashi, sog’inib ko’zyoshi to’kkanlaricha bor…
Egamqul otamning qarib, betoblanib to’shakka mixlanib qolgan kunlarini yaxshi eslayman. Shu yotishida ham kelinu nevaralarini laqab bilan chaqirar edi. “Yovg’on”, “Toshbaqa”, “Palakat”, “Serri”.

Ammo o’g’illariga boshqacha baqirar edi:
– O’mir, Suyun! Menga bir kampir obberinglar! Shuytib yotmas edim, uyalganimdan turib ketar edim. Meni uylantiringlar axir, ey serri, ho’kiz, go’rso’xtalar!

Uylantirishmadi.

Bobom ham kutib o’tirmay, bu dunyoga taloq qo’yib yubordi…

O’zi qora, ko’ngli oq

Qora otam, ya’ni Ovloqul otam Egamqul otamdan ham o’tib tushgan qaysar edi. Negadir bir onadan bo’lsa ham, biri sariq, biri qora edi. Qora otamga ham nomni yangalari qo’yishgan. “Qora bola” deyishgan chiqar. Picha vaqt eski maktab ko’rgan, uncha-muncha suralarni oyog’ini osmondan qilib o’qib tashlar edi. Shu bois ba’zilar mulla Ovlo deyishardi. Birinchi xotinidan Sanobar ammam va Ismoil akam tug’ilgan, kampir qaytish bo’lgach, ikkinchisiga uylangan, bunisi bilan turmush yaxshi bo’lmagan, bir tuqqan, bola turmagan, keyin qo’ygan. Ichi qoraroq ayol ekanini yaqinlarda Ismoil akam aytib bergan.

Qora otam urush ko’rgan. O’zining aytishicha, to Berlingacha nemisni quvib tashlab qaytgan. Lofi ko’p edi. Yoniga o’tqizib olib, biz kabi teshikquloq bola-baqrani obdan ishontirishga urinar, har zamon bu gaplar bekor ekanini kimdir aytib qo’yardi-da, hafsalasini yomon pir qilardi. Ammo keyingi safargi suhbatda yana yangi maqomda, qo’shib-chatib hikoya boshlardi, deganlariga o’zi ham ishonib ketardi, chamasi. Qizig’i, qishloqdan birga ketgan bir guruh quroldoshlari – Narziqul tog’a, Hamro bo’la, Juma tog’a, Hamid bobo, Ikrom tog’a, O’rol tog’a, Mansur tog’a bir joyda xizmat qilgan. Mansur tog’a og’zidan, Ikrom tog’a oyog’idan, Qora otam chap qo’lidan o’q yegan.

Ana shu cho’loq qo’li bilan ketmonni sog’ odamdan zo’r chopardi. O’t o’rar, o’tin qilar, tog’dan bodomcha, shuvoq chopib eshakka ortib kelardi. Shiddatli, chars, shunga yarasha juda mehnatkash, eng muhimi, mehribon, bag’ri issiq odam edi. Men chaqaloqligimda avlodimizda tengqur bolalar bo’lmagan ekan, shu boismi, yangalar, bobolar, momolar o’rtasida doim talash bo’lgan ekanman. Onam xamir qoradigan tog’oraga o’tqazib qo’yarkan, yuvosh ekanman, shu joyda kechgacha miq etmay o’tiraverarkanman. Qora otam pastki ovuldan bu yoqqa yo’li tushsa, meni tog’ora-pog’ora bilan qo’shib uyiga ko’tarib jo’narkan, shunday qilmasa birov javobgar qilarmidi?

Qora otam ham akasi Malla otam kabi birovga ot qo’yishga usta, biroq biz kabi nevaralarini o’zgacha mehr bilan yaxshi ko’rar, piypalab iskar, soqolining tikanaklari bilan atay yuzing, bo’yningni tirnar, qitiqlar, oxirida tom shiftiga osilgan qushxaltadan yegulik mevalar olib uzatar, so’ng uning narxini falon so’m deb aytib, otang shuni to’lab, keyin seni opketadi, deya o’zicha jiddiy qo’rquv solib, uyiga erinmay qamab ham o’tiraverardi.

Nega axir, bu odamlarning shuncha vaqti ko’p edimi, mehri o’z farzandlaridan ortib yotarmidi, e’tiborsiz bo’lsa ham bir joyi kamayib qolarmidi?

Bir qadar esimizni taniganimizda ham, Qora otam bizni quvlab yurar, qochsak chopib izimizdan kelardi, ushlamay qo’ymasdi. Yetsa piypalagani-piypalagan edi. Lekin biz xuddi g’anim quvlagandek jon-jahdimiz bilan qochardik.
Qishda hammayoq qorga to’lib ketardi. Ertalab mol-holga, so’ng esa pastki ovulga bir kurak siqquday yo’l ochilardi. Bo’lmasa u yoqdan baland tovushda “Padaringga qusur”, “Ot tepkurlar”, “Yovg’onlar”, “Otangning qoq lahatiga!” deya yo Malla otam, yo Qora otam yo’l ochib kelaverardi. Bu odamlar bir-biriga qattiq gapirar, ayblashar, mundoq qarasang o’shqirayotgan bo’lardilar, endi-endi o’ylasam, bir-birlarini ayagan ekan, boshqacha qo’pol so’zlar bilan aslida mehr bildirgan ekanlar. Bu mehrdan esa biz bolalar tamom bezor edik.

…Qarasam, ro’paradan Qora otam choponining o’n¬giri burgutning qanotiday hilpirab chopib kelayotir, ura ortga qochdim. Etigim toyg’inchoq edi, bir-ikki munkib ham ketdim. Yo’lakdan chiqay desam iloj yo’q, gurtuk qorga botib qolaman. Qora otam o’ljani qo’ldan chiqargisi yo’q, shasht bilan yugurib kelayotirki, bir poy kalishi gurtukka uchib ketdi ham, mahsichan ilgarilayotir. Shu vaqt ro’paramda suzong’ich qoraola sigirimiz paydo bo’ldi. Sigir ma’qulmi, Qora otammi – birpas ikkilanib turdim-da, sigirning yonidan aldab o’tib ketmoqchi bo’ldim. Baxtga qarshi yana etigim sirpanib ketib naq umbaloq oshib tushdim. Ne ko’z bilan ko’rayki, shu holimda sigir ustimga bostirib kelyapti. Har qalay, shoxi badanimga tegmadi-yu, lekin qattiq, do’ng peshonasi bilan meni qalin qorga botirib kirgizib yubordi. Buning endi vahimasini ko’rsangiz, sigir xuddi jonimni chiqarib olayotganday baqirib dodlayman. Qora otam qandaydir mol tagini tozalaydigan belkurakni topib olibdi-da, sigirning quymichiga qarsillatib urib quvib yuribdi. Bu urishda jonivorni belangi qilib qo’yishi ham hech gap emas. Ayollar duvillab chiqib cholni to’xtatishdi.

Qora otam qorga so’lagini cho’zib nos tupurdi-da:
– Bermon kel, dabba. Hech nima qilmadimi? – dedi.

Qora sigirdan qutulib, Qora otamga tutildim.

Qasoskorning qo’liga tushganim uchunmi, har qalay, o’zim bilib-bilmay yuvoshlanib qolgan edim…

* * *

Hayit kuni edi. Sayildan qaytyapmiz. Endi maktabga boradigan kattagina bolaman. Yonimda sinfdoshlarim. Qora otam sayildan eshakda qaytayotgan ekan, bizga yetib olib, qo’qqisdan eshakdan tusha solib, akang qarag’ayni quvib jo’nadi-ku, toyg’oq yo’lda darrov yetib oldi. Qorga burkab rosa piypaladi. Nima deb jerkinganim esimda yo’q, ammo shu safar juda xafa bo’lib yig’laganman. Sinfdoshlarning oldida izza bo’lganman-da. Sakson sakkizinchi yil bir jurnalda Qora otam haqida “Qora chol” degan hikoyam bosildi. Boboy nevaralaridan biriga uni o’qitib eshitibdi. Mana shu gaplar, kampirini urishi, urush hangomalarini lof-qof qilishlarini kula-kula yozganman. “Hay, bachchag’ar, otasini o’shak qipti-da”, debdi. Mening o’zimga hech narsa demadi, biroq xafa bo’lgani shu gapdan ma’lum.

Kampiri Musal enamni yaxshigina do’pposlar edi. Nozikjussa enamiz necha bor xalacho’pda tayoq yeganlarini ham eshitardik. Balki bu gaplar haqiqatan o’shak, ya’ni g’iybatdir. Ular har ikkovi chin dunyoga ketdi. Musal enam ham farishtali kampir edi. Qushnoch, odamlarni davolar edi. Vosvosga uchragan odamning davosini o’sha zahoti aytar, ko’plarning palakatdan qutulib qolishiga sababchi bo’lgan edi. Buni hamma gapiradi. Tirnoqqa zor kelin-kuyovlarga ham to’g’ri maslahatini berar, bir necha o’g’ilga muhtoj odamlarning o’g’illi bo’lishiga yordam berganiga guvohman. Bu endi tug’masakni tug’dirardi degani emas, ba’zi birovlarga senda urug’ ko’rinmayotir deb ham ochiq aytaverardi. Bir kishi haqida uning belida bola yo’q, kichkinaligida o’ynab yurib quduqqa tushib ketgan, vahimaga tushib qo’rqib urug’i qurib ketgan, degan edi. Nega, bolasi bor-ku, deganman. O’ziniki emas, dedi, taajjublandim: qanaqasiga? Do’xtirlarning ustakorligi-da. Yana taajjublanaman.

– Gapirtirasan-da, bolam.

Bez bo’lib turganimni ko’rib:
– Kelinchakning tuxumdoniga begona erkakning uru¬g’ini solib tuvdirib og’on, tushundingmi? – deb ba¬qirib yuborgan.

Bu sirni menga aytganiga pushaymon yedi, shekilli, darrov teskari o’girilib gapirmay qo’ygan. Menga esa xafa bo’lish kayfiyatidan ko’ra boyagi yangilik o’ta muhim tuyulganmi, ag’rayib qotib qolganman.
– Bor, ket endi! – deb jerkigan qushnoch enam teskari qaragan ko’yi.

Turib chiqib ketdim. Xafa ham bo’lmadim. O’zi enam rahmatli jini tutsa, birdan tusi o’zgarib, boshqa odamga aylanib qolardi.

Bemor kelib dardini ayta boshlasa, tinglab o’tir¬masdi. Titroq tutib “hayy!” deya uzun esnab olardi-da, shartta ag’anab besh yo o’n daqiqa uxlab olardi. So’ng turib u yoq-bu yog’ini tuzatib olardi-da, turgan uyining qanday joyda o’rnashgani, agar ahamiyatli bo’lsa, falon joydagi kultepada ziyon ilashgani, qorachadan kelgan, ko’zlari chaqchaygan bir juvon irim qilib uyiga, yostig’iga, ko’rpasiga yoki biror joyga duo bekitganini ko’rib turgandek gapiraverardi, lo’liga o’xshab o’zi borib topib, qizil qo’y so’ydirib, falon so’m ata, deb yotmas, nari borsa, bir qora xo’roz buyurib hojatini ravo qilib yuboraverardi.

Enamiz o’zi yetimlikda katta bo’lgan, o’gay onasi ko’p azob bergan ekan. Bir mahal ena kech tushganda suv olib kel, deb yosh qizni buloqqa jo’natadi. Borsa, buloq bo’yida bir suqsurday kelishgan qiz soch tarab o’tiribdi. Oldida bir butun non.

– Mana bu nonni olaket, ochqagandirsan, – debdi haligi nozanin. Enamiz unamagan. Shunda haligi zo’rlab nonni qo’ltig’iga tutqazibdi.

– Dugona, o’zing ham ochqab-netib yurma-da, – deb ming istihola bilan nonning yarmini ushatib olibdi. Uyga kirgan zahoti o’gay ona boshlaydi-ku to’polonni. “Nega hayallab ketding? O’ynash orttirgansan, shu nonni o’ynashing bergan, uyni haromga to’ldirding, ket, yo’qol, o’l!..” Enamiz haligi qiz non berganini isbotlayman deb borib qarashsa, hech zot yo’q, soch tarab turgan suluv uchdi-kuydi joyida yo’q. Qiz bechora kaltakning tagida qoladi. Odamning zolimi yomon bo’lar ekan, tayoq bilan uraverib, qizning bir ko’zini ko’r qilib qo’yadi. Enam saksonga kirganida ham o’sha hikoyasini eslab achinar edim, oq chandiq qoplagan ko’ziga qarab ezilardim. Enam bo’lsa “E, attang, o’shanda mortuvning nonini butun olishim kerak ekan, hozirgidan yuz barobar bilgir bo’lar edim”, deb afsuslanardi. Qiziq.

Yana ham qizig’i, Xudo bergan taqdirni har qancha bilgich bo’lsa ham anglayolmay qolarkan-da kishi. Hali tetik edi, to’qsondan oshar derdim, nevarasining mashinasida cho’lga ketayotib halokatga uchragan. Mashinada birgina enamning o’sha zahoti joni chiqib ketibdi. Boshqalar omon qolgan.

Hoy bolam, oyog’im tortmayapti, bir palakatni sezyapman demagan. Tush-push ko’rganiniyam aytmagan.

Mening pokizagina enam…

«Kelin-kuyov» kurashi

Ismoil akam Ovloqul otamning Xudodan tilab olgan yolg’izgina o’g’il tirnog’i edi. Shunga yarasha qo¬ruvligina bo’lsa ekan, ellik-oltmish kilodan ko’p vazn bosmas edi. Xudo bergan oqko’ngil, hay-hay, og’zini ochsa yuragi ko’rinadiganlardan edi. “Edi” deyotganimning boisi, akani ham shu yilning erta bahorida oltmish olti yoshida boy berganmiz.

Aka Ovloqul otamning birinchi kampiridan. U enamizni biz bilmaymiz – erta qazo qilib ketgan. Ismoil akam, garchi kambag’al, bolajon odam bo’lsa-da, yozg’irmaydigan odam edi. Faqat bir kun menga yorilgisi keldimi, bolaligini eslab yig’ladi. O’gay enasi ko’p azob-uqubatlar bergan ekan. Buloq qishlog’idan opkegan ekan uni Qora otam. “Eriga bildirmay o’gay bolani o’z-o’zidan uraverar ekan, men-ku mayli, o’gayman, o’zi tuqqan chaqaloq ukamni ham bosib o’ldirib qo’ygan. Bir vaqt urib hammayog’imni shilib, ko’kartirib tashlaganida otam nima bo’lganini so’ragan, jim o’tiraverdim, so’rayverdi, yig’lab yubordim. Otam gap nimada ekanini tushunib, o’gay onamni shu qadar qattiq ura boshladiki, oxiri cho’zib sulaytirib tashladi. Alamiga chidayolmagan ena chaqaloqni bosib nobud qildi. Otam uni hayvonday urib… haydab qirdan oshirib yubordi. Qaytib ko’rmadim”.

Musal enam “Ismoiljon, jon bolam” deb gapirardi. Bosh farzand Sanobar ammamni ham “Sanavarjon” deb erkalardi. O’zi Safiya opamni tug’di. Ismoil akam Oysara chechamga uylanib, qatorlashtirib farzandlar tug’dirdi. Xudoyim bir joydan bermasa, boshqa tirqishdan ol qulim deb yuborar ekan-da. Hovlisi bolaga to’ldi. Bir yilda ikki martalab to’y qildi. Birini uylasa, ikkinchisini turmushga berdi. Bola parvarishiga ko’milib qoldi. Ismoil akam avval Pangat sovxozi va biopunkt direktori Husan Hakimov qo’lida ishlagan. Yap-yangi “Belorus” traktorni mast bo’lib qirdan yumalatib yuborgan, o’zi bir yashik pivo bilan qirda omon qolgan. Shundan so’ng Hakimovning ko’ziga qarashga uyalib ishga chiqmay qo’ygan. Kechirimli oqsoqol ekan yoxud bu oqko’ngil insonni yaxshi ko’rganidan bo’lsa kerak, ish ustida, qo’raga yemish tashiyotgan vaqti falokat sodir bo’ldi, deb dalolatnoma qilib, boshqa traktor ham va’da qilgan, maoshini ham to’xtatmagan. Biroq akam shu oriyat yuzasidan qaytib oqsoqolga yo’liqmadi, bir umr ko’ziga ko’rinmay qochib yurdi.

Traktor degani ham u mahal toza isqot qolgan ekanmi, akam cho’lda, Zafarobod tumanida ham bir muddat traktorchilik qilib yurib avariya qilgan, yiqilib jag’i, tishlari singan. Og’zidagi to’rtta tishi bilan umrining oxirigacha yurdi. Hoynahoy, chol otasining tishidan kamroq edi desam ishonavering-da qo’ying. O’sha halokatdan keyin munkislanib, biroz soqovlanib qolgan. Yaqin-yaqinlarda ham o’g’illari or qilib tish qo’ydiraylik deb qo’ydirolmadilar. Sababi, akam tish taqsa battar soqovlanib gapirolmay qolar ekan. Jahldor Ovloqul otam baqirib-so’kib urishsa ham, baribir o’g’lini ayar edi, traktorni dumalatganda bir-ikki xalacho’p yeganini inobatga olmasa, deyarli kaltaklanmagan.

Akam armiya xizmatidan qaytgan yili uylangan. Bo’yi o’zidan biror qarich baland Oysara chechamni qizil saman otga mingashtirib tepa ovuldan pastki ovulga – o’zining uyiga optushgan. Orasi juda yaqin edi. Kuyov yigit kelinni otdan ko’tarib tushirib qo’yganini ko’rib xotinlar “Voy, beti qora, nima qilgani bu, sharmanda-a!” deyishgan. Rusiya o’rmonlarida daraxt kesib kelgan sog’lom yigit parvo ham qilmagan. Yoqilgan gulxan atrofida kelinni uch bora aylantirib, so’ng shinelining yoqasini tik qilgancha o’zi ham g’oz turavergan. Shinel… o’sha kunlarning yarashiqli kiyimi o’zi shu edi-yov. Uyam kimda bor, deysiz. Hamma kuyov ham xohlagan vaqti mana shu shinelni topolsa, do’ppisini osmonga otsa bo’lardi.

Kelin salomni doim hayotdan mamnun shaddod Mastura xola aytar, childirmani bir xil tarzda urib-urib, bir maromda qo’shiq qilar, har zamon ikki qoshi o’rtasiga juvoldiz bilan urib qo’yilgan ko’kimtir mayda xolini ko’z-ko’zlayotganday qosh uchirib, o’zicha “Hayt jonidan!” deb qiyqirib qo’yar, tomoshatalab erkak, ayol, bola-baqra uchun bu qiziq edi. Zamon hayotida o’zi qiziqlik shu – to’y edi. Ichganing bir kosa sho’rva, lekin kechgacha to’yda to’ydim deb shataloq otganing otgan edi. Davra so’nmasligi uchun gulxanni so’ndirmaslik lozim, shu bois cholma, tappidan tortib Ovloqul otam tog’dan eshakda tashigan shuvoqlarni ham olovga dastalab uloqtirar edik. Bundan burunroq Mastura xolaning o’g’li Jo’raboy tog’aning sunnat to’yida bir yigit rubob chalib Ortiq Otajonov va Olmaxon Hayitovaning qo’shiqlarini zo’r berib kuylab yotganida o’rtog’im bu yoqqa qara, dedi. U bizdan to’rt yosh katta Tenglash akaning fufaykasi orqasiga ingichka chumakli choynakda bildirmay suv quyib shakl yasardi. Avvaliga bu hol beadablik, Tenglash aka bilib-netib qolsa o’rtog’imni naqd bo’g’ib o’ldirib qo’yishini o’ylasam-da, uning sezmayotganidanmi yo bu surbetlik obdan kulgili ekanidanmi, qotib-qotib ichaklarim yulinib ketguday kuldim, qizig’i, bu holni keyin uning ukasi, bizga sinfdosh bo’lib birga o’qigan Abduvali jo’ramiz ham ko’rgan, uyam negadir birgalashib kulgan edi.

O’rtada bir yigit goh Olmaxon, goh Ortiq bo’lib ohang tortadi, rubobni o’ynatadi, birpas mediatrni tishlab torlarni tuzatib ting’ir-ting’ir qilib qolsa, o’rtadan taklif tushadi:
“Juda zo’r aytding, uka, sho’xroqlaridan ham bo’lsin, yoshlar o’yinga tushsin.

Hofiz xuddi Ortiq Otajonovday odob bilan:
– Xo’p bo’ladi, talablarga binoan, – deydi-da, rubob dastasini pastga, balandga ko’tarib-tushirib, tiringlatib sho’x chala ketadi. Gulxan yorug’ida sabza mo’ylovini yana bir silab, suvsar telpagini biroz ko’taradi-da, – deydi. – Qani, jonon qizlar, o’yinga marhamat!

Sho’x-sho’x o’ynar edim,
Sen bilan qirg’oqda men…

Hech kim o’rtaga chiqmaydi. Bir payt Gulsum opa degan sakkizinchi sinf o’quvchisi, sochi tovoniga dovur bir o’rim tushgan, kelishgan, suluv qiz davradan bir o’zi ajralib chiqib, gulxan tevaragida o’z-o’zidan muqom qilib o’ynay ketdi. Nazarimda, Toshkentdagi eng yaxshi raqqosalar ham o’ynasa, shundan oshirmaydi. Faqat shohi atlas, bejirim nimcha, oq yaltiroq tufli, toshlari elektr chirog’i shu’lasida yalt-yalt etguvchi manglayqosh bo’lsa bas edi. Goh tez-tez yurib, goh to’xtab-to’xtab, engagi ostida qo’llarini qiya qayiqcha qilib bosh tebratib qo’yar, bunga sari qo’shiqchi ham avjga minib “hayt!” deb qo’yar, qo’shiqdan chiqib: “Quling o’rgilsin saning!” derdi ilhomlanib. Hamma, tavba, bizdan ham o’yinchi artist chiqar ekan-ku, degan taajjubda. Chunki bir-ikki Mastura xolaga o’xshagan yoshi o’tgan kampirlardan boshqa biror qiz-juvon qo’lini ko’tarib davraga chiqib o’ynamas, uyalar edi. Gulsum opaning poyabzali, ya’ni kalishi ham yangi, yangi bo’lmasa ham yog’langanday top-toza ko’rinar edi. Gulxan bo’yiga boshqa hech kim chiqmadi, Gulsumning bir o’zi o’ynayverdi, hofiz qizdan ko’z uzmagan ko’yi “Zebolanib kelibsiz”, deya ikkinchi ashulani ulab ketdi, har zamon qiz yoniga o’ynab kelganida boyagiday odatdan tashqari “O’rgilsin quling!” deb hayqirar, yarim egilib ham qo’yar, bu hayqiriq olomonga ham, qizga ham ma’qul kelayotgandi, lekin shu paytda orqa tarafdan bir yigit yulqinib chiqib qizning qo’lidan ushlab qoldi.

– Bo’ldi! – dedi u.

Qiz xijolat bo’ldimi, birpas to’xtadi-da:
– Nari tur, qo’shiq tugasin, – dedi.

– Bo’ldi deyapman! – deb baqirib yubordi yigit. Qiz uning ko’kragidan itarib yubordi-da, raqs tushishda davom etdi. Uning xiromoni hammaga yoqayotgan, ich-ichidan tasannolar aytar, “Qo’y, o’ynasin” degan xitoblar ham eshitildi.

Yigit tek turmay tag’in gulxan yoniga chiqdi. Qiz muqom qilib ro’parasiga kelishini kutib turdi va kelgach bor kuchi bilan yuziga shapaloq tortib yubordi. Qiz lovillab yonayotgan yuzini changallagancha davradan chiqdi. Ho’ng-ho’ng yig’lab yigitni qarg’adi. Shu ko’yi uyiga qarab ketdi. Yigit ham sekin uning ortidan yurdi.

Bu Gulsum opaning ukasi To’lqin edi…

Hozif qo’shiqchi oxirigacha aytdi. Tugatib:
– Afsus, odamlar orasida san’atni tushunmaydiganlari ham bor. Shuning uchun zo’r talantlar qish¬loqlarda qolib ketayotibdi. San’atni xor qiladi bundaylar, – dedi.

Shu bilan davra sovidi. Qo’shiq bo’lsa ham o’yin bo’lmadi. Mastura xola:
– Bolamning to’yida o’yna hammang, manov artist Ishtixonday joydan kelib o’tiribdi, – deya biroz silkinib o’ynadi.

Gulsum opa shundan keyin birorta to’yda o’ynamadi. Sakkizinchi sinfni bitirgach, erga tegib ketdi. Olis qishloqda bola ko’paytirib yurganini eshitamiz.

Oysara chechamning ham etagi to’la farzand ekan, Ismoil akam jo’rttaga bir iskab qo’ysayam, yukli bo’lib qolaveradi, keyingi faslda ingalatib bir chaqaloq armug’on qiladi.

Ismoil akam otasiga o’xshab bola-baqrani bosib-piypalab “mazlum” qilmagan bo’lsa-da, baribir bolajon edi. Birovning ko’nglini qoldirish qo’lidan kelmas edi. Kimdan ko’p, kimdan oz umr ko’rdi. Endi-endi bilayapmizki, er-xotin tamoman bir-biriga bag’ir bosib qolgan ekan. Gap shundaki, to’rt yil bo’ldi, urchuqday aylanib, kelinlarga ham ish qildirmay, ro’zg’orning xizmatini qilib yurgan Oysara checham hadaha biqinim-biqinim deb yurib ozgina vaqt yotdi-yu, dunyosiga qo’l siltab jo’nab yubordi. Ismoil akamning garangi chiqdi. Dardu dunyosi qorong’ilashib ketganini birov bilmagan ham. O’g’illari boshqa uylantirishga urinib ko’rishdi. Jiyanlaridan biri Ingichka tomondan o’rislashganroq birini topibdi. Akam borib ko’ribdi ham, ma’qul kelib o’sha kuniyoq taksiga bosib opkelibdi. U yoqda tanishganimda yoshini ancha kamaytirib aytgan ekan, kelib yoruqqa tutib qarasam, yoshi menga yovuqligi bilindi, deb kuladi akam. O’sha kuni aptekadan buncha, do’kondan buncha qarzim bor dedi, e, ulay-bulay bilan bir milliyonni bo’yinga olib keldim.

Hammasiyam mayli, har kech kirganda yanga yevropaliklarga o’xshab ovqat oldidan ikki yuz gramm uradigan odati bor ekan. Avvaliga, xo’jayin, bayram qilmaymizmi, deb o’zi taklif kiritadi. Akam bolalari va kelinlaridan uyalishini aytib, bu odatni tashla, jo’ra, deb iltimos qiladi. Lekin har kech aroq sasib turadi, deydi. Taqiqlash qo’lidan kelmagani akaga alam qiladi.
– Endi jo’ra, siying bitdi, – debdi oxiri akam, – kavushing uyingga qarab to’g’ri turibdi, kiy-da, jo’na, oramiz ochiq sen bilan.

Xuddi shuni kutib turganday, yo’l puli so’rabdi.
Pulni berib, uyida xayrlashib, haydaganday qilib chiqaradi aka.

Undan oldin ham, keyin ham ba’zilarini eshitdim. Aka uch marotaba muvaffaqiyatsiz nikohni boshidan o’tkazdi. Zerikib, Oysara chechamni qo’msab yurgan kezlari sho’tanoq ukalaridan biri:
– Ismoil aka, siz shoshmay turing, bugun-erta sizni bir baquvvatiga uylantiramiz, xotin ko’rganday bo’¬lasiz, yopishib shu bilan yashab ketasiz. Muhimi – u xotin rozi, – deydi.

– Kim ekan, bilsak bo’ladimi?
– Taniysiz, eshitsangiz xursand bo’lasiz. Hozircha sir. Ertaga Ko’mak akanikiga o’tirishga borasiz, o’sha yerda og’a-inilar bilan bamaslahat hal qilamiz bu ishni.

Shu kuni sho’tanoq uka Ko’mak akanikiga boribdi.
– Endi aka, bilasiz, Ismoil akam yolg’izlikdan qiy¬nalib yuribdi, bir yordam qilmasangiz bo’lmaydi, – debdi.

– Xo’sh, men nima qilib yordam beray, xotin top, sovchi bo’lib boray.
– Yo’q, sovchilik kerak emas, rozi bo’lsangiz bo’ldi.

– Nimaga rozi bo’lay?
– Adash chechamni akaga bermasangiz bo’lmaydi. Ko’k¬ragidan urib qolgan.

– Ie, hali men o’lganim yo’q-ku, o’lmay turib xotinimni tortib olasanmi? Kalla-pallang ishlaydimi, o’zi?
– Gap shundaki, – debdi sho’tanoq, – Adash polvonning o’zi ham rozi, bir kelib kuyov yigit qo’limni so’rasa mayli, ergashib ketaveraman deyapti. Siz qarshilik qilmang, xo’pmi?

Sho’tanoqning avzoyiga qarab gap nimadaligini tushungan Ko’mak aka kutilganday shartini aytibdi.
– Gap bunday, Ismoilday ukamizga bir xotin sa¬dag’alar bo’lsin. Shart shuki, ertaga kelganda ikkovi kurashsin, Ismoil yiqitsin, ol halol – opketaversin. Biz rozi.

Shanba kuni Ko’mak akanikida yeyishma-ichishmadan keyin kelishuvga muvofiq boshqa uyda Ko’mak akaning xotini va Ismoil akam o’rtasida kurash marosimi uyushtirilgan.

– Bir, ikki, uch – boshlandi! – shunday deya sho’tanoq shartta chiroqni o’chiradi.
– Bo’ldi! – deya qichqiradi Adash checha. Chiroq yoqilsa, yigit yotibdi – chalqancha, abgor, hansiraydi. Ustida go’masdan bo’lib Adash checha o’tiribdi.

– Oyog’imdan birov tortganday bo’ldi, – deydi Ismoil akam inqillab.
– Turing, checha, sizniki halol. Lekin, qarang, kuyov bola norozi bo’lyapti, yana bir olishing.

Boyagiday yana chiroq o’chiriladi. Ismoil akam gup etib “kelin”ning ostiga tushadi.

– Endi-chi? – deydi sho’tanoq. – Yana oyog’ingizdan ush¬ladimi birov?
– Yo’q, lekin endi chalaman deganimda o’zim chalinib ketdim. Xuddi birov ataylab…

– Bo’ldi, aka, o’ziyam checham gupchak qilib urdi, ba¬hona qilavermang, chalqancha tushganingizda bir narsa “pirt!” etdi. Shimingizning u yoq-bu yog’iga qarang. Checha siz og’ir gavda bilan bosavermang-da, yana bir joyi pirtillaydi hozir…

– Ha… – deya qolganini ichida so’kinib, tel¬pagini topib kiyib, jo’nashga shaylanadi aka.
– Bir qulayi kelgan edi, Ismoil aka, qo’ldan boy berdingiz-da. Hay, attang.

Sho’tanoqlardan biri shunday deya bosh chayqab kuladi. Ismoil akam oyog’imni tortgan shu deb o’ylab challipatrang qilib so’kadi.

Ko’mak akaning katta o’g’li bo’lsa:
– Mol sinalgan mol edi, quruq qoldingiz-da. Otam ikkimiz hasratlashib, jalov Ismoil akamda ketdi, ana endi siz xotinsiz, biz onasiz qoladigan bo’ldik, ko’p kuyinmang, Ismoil akam qo’yganlarning polvonrog’ini sizga qaytarib opkelamiz, deb turib edim, – deya «ham¬dardlik» izhor qiladi.

Ismoil akam bunga sari uni ham bo’ralatib so’kadi. Anvar esa iloji boricha akaning so’kishini eshitmaslik chorasi bilan uning og’ziga aroq to’la piyolani tutib:
– Oling-oling, shuning uchun oling, rahmat, juft bo’lsin, ha, akang qarag’ay, tagida qolmasin, – deya qis¬tayveradi.

Aka noiloj uni sipqoradi. Yana so’kishga og’iz juftlaganida Anvar gazak deb og’ziga ilik tutadi. Aka so’kishga qo’ymayotgani uchun zavqi kelib, o’zi ham ag’anab-ag’anab kuladi.
Ko’mak aka o’g’li Anvarga qarab deydi:
– Hay, bunga nega aroq berasan, enangga quy. Yiqitgan bumi, umi?

Bizning og’a-inilar shunaqa, gap, hazil bilan bir-birini oborib-opkeladi. Bir narsani gap qilib hammaga shov-shuv qiladi, kimdir o’sal bo’ladi. Biroq oxir-oqibat buning tagida oddiy hazil, bir odamnigina mot qilishga qaratilgan qitmirlik yotgan bo’ladi.

O’shanda Ismoil akam amakisining xotiniga uylanishni xohlagan deysizmi? Sho’tanoq aytgan zahotiyoq bu yerda bir gap borligini sezgan, lekin Ko’mak akani mot qilsam kerak, o’libmanmi, erkakman-ku, Adash chechani yiqitarman, deb o’ylagan.

Ko’mak aka puxtaroq chiqqan.

Qay bir qo’l chetdan kelib, Ismoil akamning oyog’iga yopishishi, chiroq o’chirilishi ham uyushtirilgan.

Ismoil akam buni, hatto o’sha qo’l kimniki ekanini ham yaxshi biladi. Bilib turib qo’l egasini so’kadi. Qo’l egasi ham akaning shubhalanayotganini biladi, shu va ayni onasi akaga yanga bo’lishini yaxshi bilgani uchun Anvar ham qozoqcha so’kishlarga chidab, aybi ichida, tumshayib turaveradi. Qaytanga, kulib yengadi.

Bu gaplar el aro yoyilib, kulgi bo’lib, tildan tilga o’tib eskirgach, Ismoil akamga tag’in xotin izlashga tushishdi. Xolmurod bir kunda Jizzaxning Paxtakoridan boladan tingan, otasining uyida ikki sigirga chorvador bo’lib mixlanib qolgan ayolni topdi-yu, o’ylab-netib, so’rab o’tirmay uylantirdi-qo’ydi.

Hozir nima ko’p – qishloqni ham, shaharni ham bosib ketdi – taksi ko’p. Bittasiga o’tirib, bozordan bir kilo oq, bir kilo sariq qand olib, to’g’ri bostirib borishgan. Taksi ko’chada kutib turadi.

Otasi – bir chol odam ekan, qo’lini bigiz qilib Ismoil akamni ko’rsatib:
– Hay, bola, men senga ishonyotippan, lekin mana buning g’irt jinoyatchi, ko’zi aytib turibdi, hoynahoy, o’g’irlik ham qilsa kerak, qizimni baxtsiz qiladi bu! – deydi.

– E, bobo, bu odam pishakni “pisht” deyishdan oldin ham bir o’ylab oladi, qiziq ekansiz, nimalar deyapsiz? – deydi Xolmurod.
– Men senga ishondim. Yosh bo’lsang ham, kayvonichilik qo’lingdan kelar ekan, agar qizimning ko’zidan yosh sho’rg’alasa, sening yoqangdan olaman.

Ismoil akamning o’zi bo’lsa, g’irt jinoyatchiga chiq¬qanidan bukilib-bukilib, qotib-qotib kularmish.

Shuytib, bir kunda savdo pishib, Ismoil akam xotinli bo’ldi-qoldi. Ikki yilgacha gap-so’zsiz yashab yurishdi. Yanga poshsho ham bolalarga, kelinlarga singishdi. Nevaralarni o’zinikiday bag’riga bosdi, ko’tardi, yupatdi. Xolmurod ham akamni bir kunda baxtli qilib qo’yganman, he, yuribsan-da baring, deb katta gapirib yurdi.

Lekin Ismoil akamning o’zi…

Atigi to’rt kun avval o’g’li Isroilnikida o’tirib menga telefon qildi. Dimog’i chog’ edi. Kelinning tu¬g’ilgan kuni ekan. Amakivachchalar Jozil, Xolmurod ham shu yerda, ular akaga ketma-ket qadaq uzatib, evaziga so’kish eshitayotganlarini ham bildim. Telefonda kayfiyatidan ma’lum edi.

Ismoil akam kelinga bir pachka pul tutqazgan.

“Keyingi tug’ilgan kuningda beramanmi-yo’q. Borida olib qo’yaver, pensiya olganman”, deb mardlik qi¬libdi. O’sha kunlari “Oysarani sog’inyapman-da, cha¬qi¬rib qo’ymayapti”, deb yurgan.

Odam soppa-sog’ bo’lsa, bu gaplarga hech kim e’tibor qilmaydi. Ko’z ochib ko’rgani, bolalarining jonday onasi edi, qo’msayotgandir, deb o’ylashgan. Keyingi ikki kunda yangi yangamiz bilan ham ko’rpa-o’rinni boshqa qilgan. Yanga bundan xavotirga tushgan. Qabatidan ketmaslikka tirishgan. Jerkiyvergach, majbur, boshqa uy¬ga o’tib yotgan.

Keyingi kun tong saharda… og’ilxonaga kirib…

Yangamiz chala uyquda orqasidan borsa, tanasi sovib bo’lgan ekan. U o’zini yulib, o’zini qarg’ab yig’laydi. Endi nima foydasi bor?

Onasi Musal enam tirik bo’lganida bu ishlar bo’l¬mas edi. Shundayku-ya, lekin enamning o’zi ham… axir kim yashashni xohlamaydi – ajalni sezmay qoldi-ku.

Ismoil akam Oysara yangamni o’rtanib sog’ingani rost. Ha, rost, og’aynilar, Ismoil akam Oysara yangamning diydorini sog’inib yurgan, imlayvergach, bu hayot bilan xo’shlashib qo’yaqolgan. Hayotdagi barcha lazzat, zavq yangamning visolichalik shirin tuyulmagan.

Men buni to’g’ri deb hisoblamasam ham, yaxshi his qilaman…

Hech kimning xotini bemahal, bir-biriga suyanib turgan mahal ketmasin. Juda og’ir…

Manba: «Yoshlik» jurnali, 2015 yil, 11-son