“XXI АСРГА РАҲМАТ!” ЁХУД ЙЎЛДОШ ЭШБЕК ҲАҚИДА СЎЗ
Сувон МЕЛИ
филология фанлари доктори
Биз мансуб бўлган 70-йиллар авлоди шоирлари орасида Йўлдош Эшбекнинг алоҳида ўрни бор. Маълумки, етмишинчи йиллар совет давлати нисбатан сокин, ошкор қатағонларсиз тинч даврни бошидан кечирар, бежиз бу йиллар “турғунлик даври” деб аталмаганди. Лекин у мустабидлигидан воз кечмаган, адабиётдан, шеъриятдан ўзини мадҳ этишни талаб қилар, шундай қилган ижодкорларнигина бошини силар, унвон ва турли сийловлар билан мукофотларди. Наздимда, бу борада жуда қатъий бўлиш, шоирдан даврга мухолифатда бўлишни талаб қилиш ҳам унча инсофдан эмас, шекилли. Лекин даврга беписанд, унинг шиор ва чақириқларига бефарқ камдан-кам ижодкорлар бўлар эканки, шулардан бири, шубҳасиз Йўлдош Эшбекдир.
У шундай бир муҳташам шеърий боғ яратдики, бу боғнинг бутун бир нафосатини, сир-синоатини туйқусдан англаш, баҳо бериш ҳамда унга муносиб талқинларни юзага чиқариш жуда қийин. Мазкур боғнинг ичига кириб, ундаги барча дарахт ва гулларга маҳлиё бўлиш балки унча қийин иш эмасдир, лекин дарахтлар салобати ва гўзаллиги, ҳар бир гулнинг фақат ўзигагина хос бўлган ифорини туйиш, ҳис қилиш учун мунаққидлик салоҳиятидан ташқари вақтнинг донишмандона масофаси ва ақли керак, шекилли.
Шоир яқинда (23 март 2021 йил) Ўзбекистон TV “Маданият ва маърифат” каналида “Мен билган ҳақиқатлар” рукнидаги чиқишида улуғ маънодор бир гапни айтди: “XX аср мени тан олмади, номардларча тан олмади. Лекин XXI асрга раҳмат!” Бу гап шоир ўзи кўзда тутган маънодан-да чуқурроқ. XX асрнинг 70–80 йилларида ҳам Йўлдош Эшбек машҳур шоир эди, у шеър ўқиганида олқишларга кўмилиб кетарди. Ўша йиллари у пайтда гоят машҳур бўлган “Гулистон” журналида шоирнинг “Бахтиёрлар қўшиғи” деган шеъри чоп этилган, бунгача ҳам бу шеър халқ орасида машҳур бўлиб кетган эди. Эшитганлар шу шеърни қайта-қайта ўқишни сўрашар, талаб қилишар, шоир ҳам қойилмақом қилиб ўқир, ўқиган сари ўзи ҳам ундаги сўзлар оқимида эркин ва эркалаб сузар, қулоч отар эди гўё. Шоирнинг фикри қандай билмадим, мен ҳозиргача ҳам ушбу шеърни Йўлдош Эшбек шеъриятининг чўққиси, деб биламан. Ҳар қалай, ижодида бошқа чўққилар кўплаб бўлса-да.
Шунинг учун Йўлдош XX асрдан унча хафа бўлмаса ҳам бўлади, албатта. Лекин шоир шу гапни айтган экан, бунга қатор асослари бўлиши керак. Менимча, шоир ижодий такомил томон кўтарилар экан, шеърхон ҳам, адабиётшунослар ҳам у кўтарилиб кўзлаётган сарҳадларни унча кўрмаган кўролмаган бўлиши мумкин, Йўлдош Эшбекнинг ўзгарган шеъриятини етарли ҳазм эта олмаган бўлиши мумкин. Янги поэтика янгича ёндашув ва ўзича талқинларни талаб қиладики, бунинг учун вақт ва шароит пишиб етилган бўлиши лозим. XXI асрда шундай вазият келди, шекилли. Унинг ижоди халқаро майдонда ҳам тан олина бошланди. 2015 йилда Анқарадаги “Eysem” нашриёти унинг “Mengu mesafe” (“Мангу масофа”) китобини турк тилида нашр этди. Шеърлари дунёнинг эътироф этилган энг кучли 500 шоири ўрин олган “Top 500 poets – Poem Hunter” энциклопедиясида инглиз тилида эълон қилинди. Ўзимизда ҳам унинг шеърий тўпламлари ва таржималари чоп қилинган. Шоир 1998 йилда “Шуҳрат” медали билан тақдирланган.
Мен қуйида Йўлдош Эшбек шеърияти очилмаган қўриқ, чақилмаган данак эканини тан олган ҳолда айрим уринишлар қилсам дейман. Бу борада илгари уринишлар бўлган, шулардан бири шоирнинг қадрдон дўсти ва мухлиси адабиётшунос Абдумурод Тилавовнинг “Йиғлаётган қиз” (Т; янги аср авлоди, 2019) китобига ёзган “Шеър бағрида эзгулик бордир” (“Йўлдош Эшбек ижодига чизгилар”) мақоласидир. Унда китобга ном берган шеър ҳақида гап юритилиб, “Шоир Йўлдош Эшбек бу шеърида дунёни йиғлаётган қизга ўхшатади. Бу ўзига хос янги шиор, охорли ташбеҳдир” деган фикр айтилади. Янги шиор ва охорли ташбеҳлар шоир шеъриятида шу қадар кўпки, уларни, юқорида айтилганидек, туйқусдан англаш, ҳазм қилиш мушкул. Умуман олганда “йиғлаётган қиз” ибораси ва айниқса “Мен сени севаман йиғлаётган қиз” мисраси таъсирида йиғининг инсон ҳаётидаги ўрни, унинг сири ва гўзаллиги (ҳа, ҳа, гўзаллиги!) ҳақида чексиз хаёллар суриш мумкин. Йиғи фақат ожизлик ва нотавонлик эмас, қандайдир сеҳрли бир куч, шекилли. Бежиз шоиримиз йиғлаётган қизга “Мен сени севаман” демайди.
Мен эса шоирнинг бир-икки шеърига тўхталсам. Мана “Нурлар” деб номланган шеър. Аввало яна бир ўзига хослик ҳақида шоир шеърларида махсус сарлавҳа йўқ, аниқроғи, шеърдаги илк сўз сарлавҳа вазифасини бажарадики, бу деярли ҳамма вақт шундай:
Нурлар уммонга чўмди
Тоғлар туманга чўмди
Уммонлар узоқдадир
Тоғлар ҳам тузоқдадир
Айтгандай, яна бир шаклий ўзига хослик. Шоир шеърларида деярли тиниш белгилар қўйилмайди, шеърхон ўз диди билан сўзларни ўрни-ўрнига қўяди. Келтирганимиз тўртликка қараймиз. Нурлар уммонга эмас, ўзликнинг “уммонига” чўмади, лекин тоғлар туманга чўмади. Ушбу дастлабки икки мисрада кейинги икки мисрада мантиқий ва поэтик жиҳатдан изоҳланади. Учинчи мисрадаги “уммонлар” нур уммони эмас, чинакам уммондир, нурлар улардан айро, нурларнинг беҳад ва тизгинсиз уммонлари бор. “Тоғлар ҳам тузоқдадир”, чунки уларда нурнинг бемисл ҳаракати йўқ. Нурнинг бетўсиқ порлаши олдида тоғ чиндан ҳам тузоққа тушган милионлаб тошлар уюмидир. Умуман олганда, “Тоғлар ҳам тузоқдадир” сатри охиригача англаб бўлмайдиган маънолар оқимини онгда элас-элас пайдо қиладики, уларни мантиқ йўли билан тизгинлаш ниҳоятда қийин.
Бу анча катта, 9 банддан иборат шеър, ҳар бир бандга тўхталишнинг имкони йўқ. Лекин охирги икки банд айрича эътиборга лойиқ.
Туман ўхшар фиғонга
Боғлангандир осмонга
Туманда тотимиз йўқ
Минмоққа отимиз йўқ
Ошиқ ялангтўш яёв
Ишқ йўли кўп беаёв
Қонли қанотимиз бор
Осмонга шотимиз бор!
Тиниш белгилар қўйилмаган шеър негадир ундов (!) билан якунланади, шу ерда шоир ҳаяжонини тизгинлай олмайди, шекилли. Бундаги биринчи тўртлик ва ундан кейинги икки мисра ошиқнинг (яъни шоирнинг) ва ишқнинг ғамгин ва иложсиз (гўё!) ҳолати ва аҳволини чизади, бежиз бу ерда “йўқ” сўзи етакчилик қилмайди, лекин сўнгги икки мисрада вазият ўзгаради, “қанот” (қонли бўлса-да) ва осмонга қўйилган шоти шеър майдонида пайдо бўлиб, ишқ ақлини, Яратган билан боғлайди ва шеър ички бир илоҳий қониқиш билан якунланади. Шу ерда шеърнинг номланиши – Нурларни эсга оламиз ва “Қуръони карим”даги “Оллоҳ осмонлар ва Ернинг нуридир (яъни уларнинг барчасини ёритиб, кўзга кўрсатиб – йўқдан бор қилиб тургувчидир)”деган ояти шеърий кайфиятни ичдан нурлантириб туради.
Шоирнинг яна бир шеъри “Ватан”ни кўриб ўтайлик. Унга улуғ адиб ва шоиримиз Ойбекнинг “Ўзбекистон” шеъридан олинган мисра “қишларида шивирлар баҳор” эпиграф қилиб қўйилган ва ушбу мисра меҳварида шеърда икки бора такрорланувчи нақорат яралади:
Оқига яшили қоришган ватан
Қиши баҳор билан ёришган ватан.
Бу шеърни она Ўзбекистонимиз шаънига тўқилган янги сўз, охори тўкилмаган ўзига хос мадҳия дейишимиз мумкин. Мана, эшитинг ва ҳузур қилинг:
Сен фақат моддамас, ёруғ шуурсан
Ҳис оҳанг ранг қувонч аҳддирсан ватан
Сен бахтли ғамдурсан дардли ҳузурсан
Хўрлик тунинг ўтган марддирсан ватан
У кунлар соядир сен нурсан тонгсан
Тафаккур ва шукур шаънли бир онгсан
Онгладим деб бўлмас тонгладим минглаб
Буюк куйсан бўлмас бепарво тинглаб
Оқига яшили қоришган ватан
Қиши баҳор билан ёришган ватан.
Йўлдош Эшбек юқорида тилга олинган телевидениедаги чиқишида қатъийлик билан шундай дейди: “Бизнинг шеъриятимиз ниҳоятда гўзал, хилма-хил ва жаҳонда тенгсиз”. Ушбу фикрга тўла қўшилган ҳолда шеъриятимизнинг гўзал, хилма-хил ва жаҳонда тенгсиз бўлишида унинг, яъни Йўлдош Эшбекнинг улкан ҳиссаси бор, деб аниқ айта оламиз.
Йўлдош Эшбек
ШЕЪРЛАР
Темур тош кесади
Ислом туғи эди яшил аланга,
Темур юксак тутди имон яловин.
Диндор дунё чопди ҳар кун самога,
Даҳрий дунё топди бир кун қаловин.
Даҳрий дунё, сенга саломим бўлсин,
Фақат эътиқодга тош отмасанг, бас.
“Ислом лашкарлари зиёга тўлсин,
Ислом лашкарлари, бирдай олға бос!
Ислом лашкарлари – Қуръон ояти –
Таралиб боради тўртта қутбга,
Ислом лашкарлари менинг ҳаётим!” –
Деб Темур баландроқ боқди уфққа.
Ҳар гал ғолиб келди нечун жаҳонгир,
Ҳар гал жаллод дея лаънатладик, ҳа!
Бордию рўбару элтсайди тақдир,
“Лаъ-лаъ”лаб қолмасми лаънатлаган лаб.
Кўплаб бош кесгани тўғридир балким,
Менинг ҳимоямга муҳтожмас Темур.
Нечун бош ғояси – Ҳилолнинг расми,
Нечун бош сояси – оппоқ… юлдуз, нур?!
Темур тош кесади, иродадан тош,
Тошкесар туҳматнинг лошини кесар.
Темур бош кесади, минорадан бош,
Бошкесар мақсаднинг бошини кесар.
Энди лаънатимиз етмайди унга,
Башорат ёр бўлган туркий умматга.
Темур туғ қадайди ям-яшил кунга,
Темур туғ қадайди яшил зулматга.
Темур юзлаб йиллар тўлдирмоқдами,
Етмиш йил қирилиб ётган имонни.
Юртга Темур келиб ўлдирмоқдами,
Ҳар йил ўттиз минг нораста жонни?!*
* Ўзбекистонда 1980 – йилларда болалар ўлими кўпайган эди.
Мен орли хорларни севдим
Ҳар қачон дилимда қандайдир қафас –
Синдирсам, бир гўзал синдирсам девдим.
Шуҳратли, эркатой зотларни эмас,
Мен номсиз ва орли хорларни севдим!
Улуғлар бўйнига дор бўлиб тушган,
Ёзув чилвирларни узолсам девдим,
Ҳар қачон қўлимда қандайдир кишан,
Мен эркнинг қон силққан қўлларин севдим!
Кўҳна табибларни изладим ёниб,
Табиблар малҳамга зор экан, сездим,
Шифосиз замондан, ёмондан тониб,
Меҳрга муҳтожни жон силқиб севдим!
Оллоҳ деб жойнамоз узра саждага
Бош урган чолларга боқдим мўлтираб.
Чархи кажрафторга, феъли кажларга
Жимгина йўл бердим гоҳо қалтираб.
Бўйним томирлари синди қарсиллаб,
Нокаслар қошида бош эгмай девдим.
Ночорлар қўрига кирдим чарсиллаб
Ўктам ёлғизларни жон-дилдан севдим!
Ҳар қачон қўлимда қандайдир кишан –
Озодлик майини нўш этсам девдим,
Қай вақт юрт бошига тож бўлиб тушган
Ғафлат тошин олиб ушатсам девдим!
Тамоғим бўғилган,
Тилим тугилган,
Ёлғиз бахтсиз эсам, бахтлиман девдим.
Ватаним ёлғиздир,
Бели букилган –
Элимни жон ҳамда дилимдан севдим!
Куй
Демаким жон ўртанур, тўлғанур гоҳ жонча куй,
Бу олам меҳри надур – қуш дилида қонча куй.
Куй фақат золим ҳаёт ичра яшаркан то абад,
Тинглар одам бош эгиб, эгмас бўюн – исёнча куй.
Мангуми, онийми ё, уйқуга бўлсам мойил,
Уйғотур – ҳушёр этур бир ажиб имконча куй.
Фоже ичра улкалар, юрт фоже қўйнидаким,
Банд этур зиндонча куй, қутқарур осмонча куй.
Қуй менга куйдай шароб, дил озод ўлсин яна,
Нўш этай, қонимда жўш, ҳурча куй, ғилмонча куй.
Соҳиби олам эрурки, муғанний, аслида,
Йўқ оламда ҳеч наво, онча куй – Қуръонча куй.
Қўй, Йўлдош, куй васфини, то камол касб этмадинг,
Одам Ато танига жон ато – имонча куй.
Қиличдай йигитлар
Михаил Булгаков хотирасига
Қиличдай йигитлар турибди қатор,
қиличдай.
Қирилиб кетмоқда, қирилиб бекор,
уришмай.
Кутар ой томондан,
Миррих томондан
омонлик.
Ёмонлик келмоқда, қайси ёмондан –
ёмонлик.
Бўлажак сарбон,
бўлажак қурбон,
кетдилар –
Бўлажак меҳрибон,
Бўлажак посбон,
кетдилар.
Бурнининг тагини кўрмас оломон.
Қиличдай йигитлар турибди қатор –
қиличдай.
Қирилиб кетмоқда, қирилиб бекор,
уришмай.
Биттадан, ўнтадан, сўнгра мингтадан…
қайси минтақадан,
қайси қитъадан,
ким фармон юборар, қандайин фармон?!
Оёғин остига боқмас оломон.
Кўчаларда ниқоб
Уйга эшиклар ниқобдай
тақа-тақ ёпилар.
Бутун мамлакатда бирорта уйғоқ,
қурбон бўлишга улгурмаган
бирорта огоҳ топилар?
Филнинг хартумидай
мамлакат ҳайрон,
шалпайган,
Раҳбар бўлмаганлар, раҳбарлар ҳайрон,
ялпайган!
Қиличдай йигитлар турибди қатор,
қиличдай.
Қирилиб кетмоқда, қирилиб борар,
уришмай.
Чегарадан ўтса, балки тутилмас?!
Тупканнинг тубига тушса қутулмас!
Ё худо, деб чоллар устепан тушар,
тиқилар.
Чакмонлилар, соқоллилар ва устомон учар,
йиқилар.
Олис юлдузлардай шонлар сўнмоқда,
шон!
Бинафша ҳақиқат,
бойчечак имон.
Тузум, бу ёлғондир,
тузум, бу ёлғон!
Сенга берармиди насиба, насаб;
Йўқлик “худо”си –
кўринмас қиёфа,
кўринмас мансаб –
қўғирчоқлар подшоси?!
Қўғирчоқбоз тетик,
аслида, писмиқ – қўғирчоқ йиғиндиси.
Истеъдодсиз томошабин – халойиқ,
оғзи гўрдай очилар.
Мукофот – қисматдур,
яшаш нолойиқ,
қўғирчоқбозга шараф сочилар.
Қиличдай йигитлар турибди қатор,
қиличдай.
Қирилиб кетмоқда, қирилиб бекор,
уришмай.
Биров топар, ейди бошқалар,
бу ростдир.
Қитмирлик манбаи қайда, тушунинг,
вў – ланд!
“Сеҳргарлар, жодугарлар юртидир ини,
Вў, лаънат!”
Кетмайди ҳеч қандай усталик,
усталик!..
Илдизи қайда?
Қайси юрт даҳоли – устали…
Анграйма!
Устал…ли…н…эга!
“Мамлакат душмани пастда бўлади,
жуда ҳам пастда!”
Қичқириқ.
Фақат овозсиз.
“Тузумнинг душмани катта бўлади,
жуда ҳам катта!”
Фарёд.
Фақат фарёдсиз.
Тушлар ваҳимали – яқинлар лоши
танга урилар,
ранги сомонми…
қолганлар пайпаслар тунлар ўз бошин –
“Омонми?!”
Қўрқув!
Қўрқув!
Пардай енгил қилар,
қушдай юритар,
қанотсиз,
қўрқув!
Зилдай оғир қилар,
тинка қуритар,
нажотсиз,
қўрқув!
Сеҳргар учмоқда – кўринмас ўқдир.
Борми ватани?!
“Жаҳолат заққумин илдизи йўқдир!”
“Бор бўлса, қани?!
“Чуқурдан-чуқур!”
“Қиришга арзийди нодонлар тўп-тўп!
Тўп?
Қани!
Айниган қовуннинг уруғидай кўп!
Ўп!
Қани!
Базм бу!
Айлангин!
Заминдан тезроқ!
Ҳаёт бол, ширин!
Оломон ҳалимроқ!
Сарбонлар ҳезроқ!
Яширин!”
Қиличдай йигитлар турибди қатор,
уришмай.
Тирилиб кетмоқда, тирилиб бекор,
қиличдай.
М: «Шарқ юлдузи» журнали, 1990 йил № 11
U shunday bir muhtasham she’riy bog‘ yaratdiki, bu bog‘ning butun bir nafosatini, sir-sinoatini tuyqusdan anglash, baho berish hamda unga munosib talqinlarni yuzaga chiqarish juda qiyin…
“XXI ASRGA RAHMAT!” YOXUD YO‘LDOSH ESHBЕK HAQIDA SO‘Z
Suvon MЕLI
filologiya fanlari doktori
Biz mansub bo‘lgan 70-yillar avlodi shoirlari orasida Yo‘ldosh Eshbekning alohida o‘rni bor. Ma’lumki, yetmishinchi yillar sovet davlati nisbatan sokin, oshkor qatag‘onlarsiz tinch davrni boshidan kechirar, bejiz bu yillar “turg‘unlik davri” deb atalmagandi. Lekin u mustabidligidan voz kechmagan, adabiyotdan, she’riyatdan o‘zini madh etishni talab qilar, shunday qilgan ijodkorlarnigina boshini silar, unvon va turli siylovlar bilan mukofotlardi. Nazdimda, bu borada juda qat’iy bo‘lish, shoirdan davrga muxolifatda bo‘lishni talab qilish ham uncha insofdan emas, shekilli. Lekin davrga bepisand, uning shior va chaqiriqlariga befarq kamdan-kam ijodkorlar bo‘lar ekanki, shulardan biri, shubhasiz Yo‘ldosh Eshbekdir.
U shunday bir muhtasham she’riy bog‘ yaratdiki, bu bog‘ning butun bir nafosatini, sir-sinoatini tuyqusdan anglash, baho berish hamda unga munosib talqinlarni yuzaga chiqarish juda qiyin. Mazkur bog‘ning ichiga kirib, undagi barcha daraxt va gullarga mahliyo bo‘lish balki uncha qiyin ish emasdir, lekin daraxtlar salobati va go‘zalligi, har bir gulning faqat o‘zigagina xos bo‘lgan iforini tuyish, his qilish uchun munaqqidlik salohiyatidan tashqari vaqtning donishmandona masofasi va aqli kerak, shekilli.
Shoir yaqinda (23 mart 2021 yil) O‘zbekiston TV “Madaniyat va ma’rifat” kanalida “Men bilgan haqiqatlar” ruknidagi chiqishida ulug‘ ma’nodor bir gapni aytdi: “XX asr meni tan olmadi, nomardlarcha tan olmadi. Lekin XXI asrga rahmat!” Bu gap shoir o‘zi ko‘zda tutgan ma’nodan-da chuqurroq. XX asrning 70–80 yillarida ham Yo‘ldosh Eshbek mashhur shoir edi, u she’r o‘qiganida olqishlarga ko‘milib ketardi. O‘sha yillari u paytda goyat mashhur bo‘lgan “Guliston” jurnalida shoirning “Baxtiyorlar qo‘shig‘i” degan she’ri chop etilgan, bungacha ham bu she’r xalq orasida mashhur bo‘lib ketgan edi. Eshitganlar shu she’rni qayta-qayta o‘qishni so‘rashar, talab qilishar, shoir ham qoyilmaqom qilib o‘qir, o‘qigan sari o‘zi ham undagi so‘zlar oqimida erkin va erkalab suzar, quloch otar edi go‘yo. Shoirning fikri qanday bilmadim, men hozirgacha ham ushbu she’rni Yo‘ldosh Eshbek she’riyatining cho‘qqisi, deb bilaman. Har qalay, ijodida boshqa cho‘qqilar ko‘plab bo‘lsa-da.
Shuning uchun Yo‘ldosh XX asrdan uncha xafa bo‘lmasa ham bo‘ladi, albatta. Lekin shoir shu gapni aytgan ekan, bunga qator asoslari bo‘lishi kerak. Menimcha, shoir ijodiy takomil tomon ko‘tarilar ekan, she’rxon ham, adabiyotshunoslar ham u ko‘tarilib ko‘zlayotgan sarhadlarni uncha ko‘rmagan ko‘rolmagan bo‘lishi mumkin, Yo‘ldosh Eshbekning o‘zgargan she’riyatini yetarli hazm eta olmagan bo‘lishi mumkin. Yangi poetika yangicha yondashuv va o‘zicha talqinlarni talab qiladiki, buning uchun vaqt va sharoit pishib yetilgan bo‘lishi lozim. XXI asrda shunday vaziyat keldi, shekilli. Uning ijodi xalqaro maydonda ham tan olina boshlandi. 2015 yilda Anqaradagi “Eysem” nashriyoti uning “Mengu mesafe” (“Mangu masofa”) kitobini turk tilida nashr etdi. She’rlari dunyoning e’tirof etilgan eng kuchli 500 shoiri o‘rin olgan “Top 500 poets – Poem Hunter” ensiklopediyasida ingliz tilida e’lon qilindi. O‘zimizda ham uning she’riy to‘plamlari va tarjimalari chop qilingan. Shoir 1998 yilda “Shuhrat” medali bilan taqdirlangan.
Men quyida Yo‘ldosh Eshbek she’riyati ochilmagan qo‘riq, chaqilmagan danak ekanini tan olgan holda ayrim urinishlar qilsam deyman. Bu borada ilgari urinishlar bo‘lgan, shulardan biri shoirning qadrdon do‘sti va muxlisi adabiyotshunos Abdumurod Tilavovning “Yig‘layotgan qiz” (T; yangi asr avlodi, 2019) kitobiga yozgan “She’r bag‘rida ezgulik bordir” (“Yo‘ldosh Eshbek ijodiga chizgilar”) maqolasidir. Unda kitobga nom bergan she’r haqida gap yuritilib, “Shoir Yo‘ldosh Eshbek bu she’rida dunyoni yig‘layotgan qizga o‘xshatadi. Bu o‘ziga xos yangi shior, oxorli tashbehdir” degan fikr aytiladi. Yangi shior va oxorli tashbehlar shoir she’riyatida shu qadar ko‘pki, ularni, yuqorida aytilganidek, tuyqusdan anglash, hazm qilish mushkul. Umuman olganda “yig‘layotgan qiz” iborasi va ayniqsa “Men seni sevaman yig‘layotgan qiz” misrasi ta’sirida yig‘ining inson hayotidagi o‘rni, uning siri va go‘zalligi (ha, ha, go‘zalligi!) haqida cheksiz xayollar surish mumkin. Yig‘i faqat ojizlik va notavonlik emas, qandaydir sehrli bir kuch, shekilli. Bejiz shoirimiz yig‘layotgan qizga “Men seni sevaman” demaydi.
Men esa shoirning bir-ikki she’riga to‘xtalsam. Mana “Nurlar” deb nomlangan she’r. Avvalo yana bir o‘ziga xoslik haqida shoir she’rlarida maxsus sarlavha yo‘q, aniqrog‘i, she’rdagi ilk so‘z sarlavha vazifasini bajaradiki, bu deyarli hamma vaqt shunday:
Nurlar ummonga cho‘mdi
Tog‘lar tumanga cho‘mdi
Ummonlar uzoqdadir
Tog‘lar ham tuzoqdadir
Aytganday, yana bir shakliy o‘ziga xoslik. Shoir she’rlarida deyarli tinish belgilar qo‘yilmaydi, she’rxon o‘z didi bilan so‘zlarni o‘rni-o‘rniga qo‘yadi. Keltirganimiz to‘rtlikka qaraymiz. Nurlar ummonga emas, o‘zlikning “ummoniga” cho‘madi, lekin tog‘lar tumanga cho‘madi. Ushbu dastlabki ikki misrada keyingi ikki misrada mantiqiy va poetik jihatdan izohlanadi. Uchinchi misradagi “ummonlar” nur ummoni emas, chinakam ummondir, nurlar ulardan ayro, nurlarning behad va tizginsiz ummonlari bor. “Tog‘lar ham tuzoqdadir”, chunki ularda nurning bemisl harakati yo‘q. Nurning beto‘siq porlashi oldida tog‘ chindan ham tuzoqqa tushgan milionlab toshlar uyumidir. Umuman olganda, “Tog‘lar ham tuzoqdadir” satri oxirigacha anglab bo‘lmaydigan ma’nolar oqimini ongda elas-elas paydo qiladiki, ularni mantiq yo‘li bilan tizginlash nihoyatda qiyin.
Bu ancha katta, 9 banddan iborat she’r, har bir bandga to‘xtalishning imkoni yo‘q. Lekin oxirgi ikki band ayricha e’tiborga loyiq.
Tuman o‘xshar fig‘onga
Bog‘langandir osmonga
Tumanda totimiz yo‘q
Minmoqqa otimiz yo‘q
Oshiq yalangto‘sh yayov
Ishq yo‘li ko‘p beayov
Qonli qanotimiz bor
Osmonga shotimiz bor!
Tinish belgilar qo‘yilmagan she’r negadir undov (!) bilan yakunlanadi, shu yerda shoir hayajonini tizginlay olmaydi, shekilli. Bundagi birinchi to‘rtlik va undan keyingi ikki misra oshiqning (ya’ni shoirning) va ishqning g‘amgin va ilojsiz (go‘yo!) holati va ahvolini chizadi, bejiz bu yerda “yo‘q” so‘zi yetakchilik qilmaydi, lekin so‘nggi ikki misrada vaziyat o‘zgaradi, “qanot” (qonli bo‘lsa-da) va osmonga qo‘yilgan shoti she’r maydonida paydo bo‘lib, ishq aqlini, Yaratgan bilan bog‘laydi va she’r ichki bir ilohiy qoniqish bilan yakunlanadi. Shu yerda she’rning nomlanishi – Nurlarni esga olamiz va “Qur’oni karim”dagi “Olloh osmonlar va Yerning nuridir (ya’ni ularning barchasini yoritib, ko‘zga ko‘rsatib – yo‘qdan bor qilib turguvchidir)”degan oyati she’riy kayfiyatni ichdan nurlantirib turadi.
Shoirning yana bir she’ri “Vatan”ni ko‘rib o‘taylik. Unga ulug‘ adib va shoirimiz Oybekning “O‘zbekiston” she’ridan olingan misra “qishlarida shivirlar bahor” epigraf qilib qo‘yilgan va ushbu misra mehvarida she’rda ikki bora takrorlanuvchi naqorat yaraladi:
Oqiga yashili qorishgan vatan
Qishi bahor bilan yorishgan vatan.
Bu she’rni ona O‘zbekistonimiz sha’niga to‘qilgan yangi so‘z, oxori to‘kilmagan o‘ziga xos madhiya deyishimiz mumkin. Mana, eshiting va huzur qiling:
Sen faqat moddamas, yorug‘ shuursan
His ohang rang quvonch ahddirsan vatan
Sen baxtli g‘amdursan dardli huzursan
Xo‘rlik tuning o‘tgan marddirsan vatan
U kunlar soyadir sen nursan tongsan
Tafakkur va shukur sha’nli bir ongsan
Ongladim deb bo‘lmas tongladim minglab
Buyuk kuysan bo‘lmas beparvo tinglab
Oqiga yashili qorishgan vatan
Qishi bahor bilan yorishgan vatan.
Yo‘ldosh Eshbek yuqorida tilga olingan televideniyedagi chiqishida qat’iylik bilan shunday deydi: “Bizning she’riyatimiz nihoyatda go‘zal, xilma-xil va jahonda tengsiz”. Ushbu fikrga to‘la qo‘shilgan holda she’riyatimizning go‘zal, xilma-xil va jahonda tengsiz bo‘lishida uning, ya’ni Yo‘ldosh Eshbekning ulkan hissasi bor, deb aniq ayta olamiz.
Yo‘ldosh Eshbek
SHЕ’RLAR
Temur tosh kesadi
Islom tug‘i edi yashil alanga,
Temur yuksak tutdi imon yalovin.
Dindor dunyo chopdi har kun samoga,
Dahriy dunyo topdi bir kun qalovin.
Dahriy dunyo, senga salomim bo‘lsin,
Faqat e’tiqodga tosh otmasang, bas.
“Islom lashkarlari ziyoga to‘lsin,
Islom lashkarlari, birday olg‘a bos!
Islom lashkarlari – Qur’on oyati –
Taralib boradi to‘rtta qutbga,
Islom lashkarlari mening hayotim!” –
Deb Temur balandroq boqdi ufqqa.
Har gal g‘olib keldi nechun jahongir,
Har gal jallod deya la’natladik, ha!
Bordiyu ro‘baru eltsaydi taqdir,
“La’-la’”lab qolmasmi la’natlagan lab.
Ko‘plab bosh kesgani to‘g‘ridir balkim,
Mening himoyamga muhtojmas Temur.
Nechun bosh g‘oyasi – Hilolning rasmi,
Nechun bosh soyasi – oppoq… yulduz, nur?!
Temur tosh kesadi, irodadan tosh,
Toshkesar tuhmatning loshini kesar.
Temur bosh kesadi, minoradan bosh,
Boshkesar maqsadning boshini kesar.
Endi la’natimiz yetmaydi unga,
Bashorat yor bo‘lgan turkiy ummatga.
Temur tug‘ qadaydi yam-yashil kunga,
Temur tug‘ qadaydi yashil zulmatga.
Temur yuzlab yillar to‘ldirmoqdami,
Yetmish yil qirilib yotgan imonni.
Yurtga Temur kelib o‘ldirmoqdami,
Har yil o‘ttiz ming norasta jonni?!*
* O‘zbekistonda 1980 – yillarda bolalar o‘limi ko‘paygan edi.
Men orli xorlarni sevdim
Har qachon dilimda qandaydir qafas –
Sindirsam, bir go‘zal sindirsam devdim.
Shuhratli, erkatoy zotlarni emas,
Men nomsiz va orli xorlarni sevdim!
Ulug‘lar bo‘yniga dor bo‘lib tushgan,
Yozuv chilvirlarni uzolsam devdim,
Har qachon qo‘limda qandaydir kishan,
Men erkning qon silqqan qo‘llarin sevdim!
Ko‘hna tabiblarni izladim yonib,
Tabiblar malhamga zor ekan, sezdim,
Shifosiz zamondan, yomondan tonib,
Mehrga muhtojni jon silqib sevdim!
Olloh deb joynamoz uzra sajdaga
Bosh urgan chollarga boqdim mo‘ltirab.
Charxi kajraftorga, fe’li kajlarga
Jimgina yo‘l berdim goho qaltirab.
Bo‘ynim tomirlari sindi qarsillab,
Nokaslar qoshida bosh egmay devdim.
Nochorlar qo‘riga kirdim charsillab
O‘ktam yolg‘izlarni jon-dildan sevdim!
Har qachon qo‘limda qandaydir kishan –
Ozodlik mayini no‘sh etsam devdim,
Qay vaqt yurt boshiga toj bo‘lib tushgan
G‘aflat toshin olib ushatsam devdim!
Tamog‘im bo‘g‘ilgan,
Tilim tugilgan,
Yolg‘iz baxtsiz esam, baxtliman devdim.
Vatanim yolg‘izdir,
Beli bukilgan –
Elimni jon hamda dilimdan sevdim!
Kuy
Demakim jon o‘rtanur, to‘lg‘anur goh joncha kuy,
Bu olam mehri nadur – qush dilida qoncha kuy.
Kuy faqat zolim hayot ichra yasharkan to abad,
Tinglar odam bosh egib, egmas bo‘yun – isyoncha kuy.
Mangumi, oniymi yo, uyquga bo‘lsam moyil,
Uyg‘otur – hushyor etur bir ajib imkoncha kuy.
Foje ichra ulkalar, yurt foje qo‘ynidakim,
Band etur zindoncha kuy, qutqarur osmoncha kuy.
Quy menga kuyday sharob, dil ozod o‘lsin yana,
No‘sh etay, qonimda jo‘sh, hurcha kuy, g‘ilmoncha kuy.
Sohibi olam erurki, mug‘anniy, aslida,
Yo‘q olamda hech navo, oncha kuy – Qur’oncha kuy.
Qo‘y, Yo‘ldosh, kuy vasfini, to kamol kasb etmading,
Odam Ato taniga jon ato – imoncha kuy.
Qilichday yigitlar
Mixail Bulgakov xotirasiga
Qilichday yigitlar turibdi qator,
qilichday.
Qirilib ketmoqda, qirilib bekor,
urishmay.
Kutar oy tomondan,
Mirrix tomondan
omonlik.
Yomonlik kelmoqda, qaysi yomondan –
yomonlik.
Bo‘lajak sarbon,
bo‘lajak qurbon,
ketdilar –
Bo‘lajak mehribon,
Bo‘lajak posbon,
ketdilar.
Burnining tagini ko‘rmas olomon.
Qilichday yigitlar turibdi qator –
qilichday.
Qirilib ketmoqda, qirilib bekor,
urishmay.
Bittadan, o‘ntadan, so‘ngra mingtadan…
qaysi mintaqadan,
qaysi qit’adan,
kim farmon yuborar, qandayin farmon?!
Oyog‘in ostiga boqmas olomon.
Ko‘chalarda niqob
Uyga eshiklar niqobday
taqa-taq yopilar.
Butun mamlakatda birorta uyg‘oq,
qurbon bo‘lishga ulgurmagan
birorta ogoh topilar?
Filning xartumiday
mamlakat hayron,
shalpaygan,
Rahbar bo‘lmaganlar, rahbarlar hayron,
yalpaygan!
Qilichday yigitlar turibdi qator,
qilichday.
Qirilib ketmoqda, qirilib borar,
urishmay.
Chegaradan o‘tsa, balki tutilmas?!
Tupkanning tubiga tushsa qutulmas!
Yo xudo, deb chollar ustepan tushar,
tiqilar.
Chakmonlilar, soqollilar va ustomon uchar,
yiqilar.
Olis yulduzlarday shonlar so‘nmoqda,
shon!
Binafsha haqiqat,
boychechak imon.
Tuzum, bu yolg‘ondir,
tuzum, bu yolg‘on!
Senga berarmidi nasiba, nasab;
Yo‘qlik “xudo”si –
ko‘rinmas qiyofa,
ko‘rinmas mansab –
qo‘g‘irchoqlar podshosi?!
Qo‘g‘irchoqboz tetik,
aslida, pismiq – qo‘g‘irchoq yig‘indisi.
Iste’dodsiz tomoshabin – xaloyiq,
og‘zi go‘rday ochilar.
Mukofot – qismatdur,
yashash noloyiq,
qo‘g‘irchoqbozga sharaf sochilar.
Qilichday yigitlar turibdi qator,
qilichday.
Qirilib ketmoqda, qirilib bekor,
urishmay.
Birov topar, yeydi boshqalar,
bu rostdir.
Qitmirlik manbai qayda, tushuning,
vo‘ – land!
“Sehrgarlar, jodugarlar yurtidir ini,
Vo‘, la’nat!”
Ketmaydi hech qanday ustalik,
ustalik!..
Ildizi qayda?
Qaysi yurt daholi – ustali…
Angrayma!
Ustal…li…n…ega!
“Mamlakat dushmani pastda bo‘ladi,
juda ham pastda!”
Qichqiriq.
Faqat ovozsiz.
“Tuzumning dushmani katta bo‘ladi,
juda ham katta!”
Faryod.
Faqat faryodsiz.
Tushlar vahimali – yaqinlar loshi
tanga urilar,
rangi somonmi…
qolganlar paypaslar tunlar o‘z boshin –
“Omonmi?!”
Qo‘rquv!
Qo‘rquv!
Parday yengil qilar,
qushday yuritar,
qanotsiz,
qo‘rquv!
Zilday og‘ir qilar,
tinka quritar,
najotsiz,
qo‘rquv!
Sehrgar uchmoqda – ko‘rinmas o‘qdir.
Bormi vatani?!
“Jaholat zaqqumin ildizi yo‘qdir!”
“Bor bo‘lsa, qani?!
“Chuqurdan-chuqur!”
“Qirishga arziydi nodonlar to‘p-to‘p!
To‘p?
Qani!
Aynigan qovunning urug‘iday ko‘p!
O‘p!
Qani!
Bazm bu!
Aylangin!
Zamindan tezroq!
Hayot bol, shirin!
Olomon halimroq!
Sarbonlar hezroq!
Yashirin!”
Qilichday yigitlar turibdi qator,
urishmay.
Tirilib ketmoqda, tirilib bekor,
qilichday.
M: «Sharq yulduzi» jurnali, 1990 yil № 11
