Ёзиқ ҳақида нима дейиш мумкин?! Парвардигор сўзларини, ҳадисларни, ведаларни, йилномаларни, “Қуръон”ни, “Инжил”ни, “Таврот”ни, “Забур”ни, афсоналарни, ўз аждодларимизни, ўз исмимизни шу ёзиқ орқали, ҳарфлар, белгилар, товушлар йиғиндиси орқали биламиз, ҳис қиламиз.

Талант БЕК
ЁЗИҚ

Йўқ, “язык”мас ёзиқ! Китоб битмак – манглайдаги ёзиқ. Китоб битмак – ёзмакдир. Ёзмак эса дунёга сўз айтмак. Тутилган тилдан сўз тутилиб тўкилгай. Тилни “тутуқ”сиз парваришлаш чин туркий сўз бўлган “ёз”увнинг ўзагига боқмакдан бошлангай. Ҳа, қадрдон ўқувчим сен билан a,b,c,d… alfa, betta (α,β) – alfabet… (alphabet…), ( ا ب) алифбомас, алифбе… ҳақида бироз мушоҳада юритмакчиман.

Ёзиқ (ёзув) – тил, сўз, тарих, табиат, ватан, тупроқ, осмон, инсон, ақл, худо ва жамики ҳаёт, тириклик, “йўқ”лик, сайёралар, коинот, дин, борингки “етти олам”нинг кўзимиз орқали, наинки кўз, бармоқларимиз орқали ҳам онгимизга етказиб уни тасаввур қилдириш. Ёки оддийроқ айтсак инсон “мулоқат”ининг қоғоздаги шакли. Аммо, оддийроқ айтиб бўлмайди. Кампутир, тилпон, нур қоғозмас, ғишт, палма, тош қоғозмас, қоя, девор, темир қоғозмас, кийик терилари, турли сополлар, Оқсарой пештоқидаги “нақш”лар қоғозмас, Темур қабри устидаги “нефрит” қоғозмас.

Ёзиқ ҳақида нима дейиш мумкин?! Парвардигор сўзларини, ҳадисларни, ведаларни, йилномаларни, “Қуърон”ни, “Инжил”ни, “Таврот”ни, “Забур”ни, афсоналарни, ўз аждодларимизни, ўз исмимизни шу ёзиқ орқали, ҳарфлар, белгилар, товушлар йиғиндиси орқали биламиз, ҳис қиламиз.

Ёзув – Суқротнинг “мияси”даги фикрларни бизга етказади. Ёзув – севган инсоннинг қалбида кечаётган туйғуларни гўзал шаклда бизга етказади. Ёзув олисларда сени интиқ кутаётган онангга соғинч бўлиб етиб боради. Бу минг йиллик, милён йиллик тарихда инсоният кашф этган кашфиётлари беадад; чўқмор, болта, ғилдирак, кема,  дазмол, танк, ядро, электр ва ҳакоза… Аммо энг олий, бутун инсониятга бирдек нафли бўлган, то инсоният бор экан доим бирга яшовчи кашфиёт бу ЁЗИҚдир. Ёзиқ – инсон фикрати яратган маънавий “мерос”ларни, ажлодлардан-авлодларга, тарихдан-тарихга, ўтмишдан бизга, бугундан келажакка етказувчи бебаҳо робита. Бизга мозийдан маълум, қудратли, юксак маънавиятли, бой маданиятли, тараққиёти дунё билан ҳисоблашадиган ҳар бир мамлакатнинг, халқнинг, давлатнинг “тили” каби, эътиқоди каби ўзига хос ўз ёзиқлари бўлган. Урушлар, тазйиқлар, таъқиблар, босқинчилик, моддий ва маънавий таназзулга юз тутиш, ижтимоий ва сиёсий шароит натижасида айрим халқларнинг ёзуви ҳатто эътиқоди, тили баъзида эса “миллат”и тарих саҳифаларидан ўчириб юборилган. Бугунги гео-сиёсий, ижтимоий, ғоявий воқеалар жараёнида ҳам “ёзув” давлатнинг қудратига, моддий-маънавий меросига қараб ўз таъсир кучини ўтказиб келмакда. Ёзувда ҳам қўштирноқ ичидаги сиёсий жанглар боради. Дунё миқёсида айни дам лотин алфабетига, араб алифбесига, крилл имлосига, табғач иеографларига, ҳиндий ёзувларига, инчинун, тараққиёт ёзувларнинг таъсир кучига қараб “ёзув”лар бағрига сингиб бормакда. Бу жараёндан Ватанимиз ҳам холи эмас. Янги замон тарихида бўлмаган “тарих”ни ёзди. Бир асрда беш марта ёзув ўзгартириб “олтинчиси”га белни маҳкам боғлаб тайёрланмакда.

Бир неча ой аввал интернет оламига бирров бош суқсам “интернетда дув-дув гап”, нима эмиш; Шуҳрат Ризаев “ўзимизни крилл ёзувимиз”га ўтайлик деб хат ёзибди эмиш. Мен “ўзимизни” деган сўзга қизиқдиму мақолани ўқидим. Бизнинг ўғиз, қарлуқ, теле, қипчоқ лаҳжаларига “ихтисос”лашган, жўжилашган, чиғатойлашган тилимиздан қайси ҳарф қай йўсинда сирғалиб тушиши эмас, бир куни тупроқ бўладиган, ўзгариб турувчи, ўсувчи “аҳоли сони” ва етмиш йил босмахоналарни “криллча” шақиллаши орқали “маънавий бойликларимизни крилл ёзувида эканлиги келтирилиб, қолгани эса нима учундир “подшомизга ҳамду сано ўқиш” билан тугалланган мақола экан. Газитни ёпиб қўйдим.

Олимларимиз не деяпти дея бошқа жараёнларни кузатдим. Аввало, кўзим тушган мақолалар боис, юқорида ё қуйида қайсидир мақола муаллифларининг исм-шарифлари зикр этилса мени кечирсинлар. Баъзи танқидий қарашларим учун “ака”лардан узр сўрайман. Чунки, ўқиса бўладиган мақолаларни ўқишга ҳаракат қиламан доим. Мен ҳам баъзан ҳаётни кузатиб асар ёзаман, севганимга хат ёзаман, Ватан ҳақида сўз айтаман, эл ичида ёзиғимга қараб шеър ўқийман; сўзлар билан ишлайман, ҳарфлар билан ишлайман, тиниш белгилари билан ишлайман. Гаҳи, қаерда тин олишу қаерда гапни давом эттиришни, қаерда тутилишни, қаерга чизиқ тортишу нуқтани қаерга қўйишни билмай қоламан. “Чат”га кирсам дўстларга лотин ёзувида сўз ёзаман, бу мен учун кампутиримга ҳам, тилпонимга ҳам, бармоқларимга ҳам, ўзимга ҳам қулай. Китоб ўқисам крилл ёзувида маза қилиб ўқийман, ёндафтаримга Сўфи Оллоҳёрдан динга оид бирор нарса кўчирмакчи бўлсам арабий имлода эринмай, маза қилиб кўчираман, гоҳида ҳушим оқиб оқ қоғозга шеърларни ўзим учун ихтиро қилиб олган ёзувимда ёзаман. Сўнг нега бундай дея атрофга ҳайрон боқаман. Гоҳида ҳозир ёзаётган мақоламдек “чалкашиб” кетаман. Нимадир ёзишим шарт экан, демак иложим йўқ, сўзлар билан ишлайман, ҳарфлар билан ишлайман, кетмон билан ишлаш манглайимга битмаган. Шундай экан, ёзув ҳақида мушоҳада юритишга менинг ҳам ҳаққим бор деб ўйладим. Бир гуруҳ “билимдон”лар “славян” байроғини кўтариб криллга ўтамиз деса, бир гуруҳ “илмдон”лар “англо-сакс ва готлар” байроғини кўтариб лотинга ўтамиз деган дам мен ҳам қараб туролмадим. Чунки, ўрта мактабда крилл ёзувида ўқидим, кейин мактабсиз лотин ёзувида a,b,c,d… ларни белгилаб олдим.

Ёзув миллат қаътий танлаши керак бўлган энг муҳим сиёсий, илмий, ижтимоий масала. “Давлат” бўлиб бу масалада биз нима қилдик? Охирги бор эгалик қилмоқчи бўлган ёзувимиз ҳақидаги қарор 1993 йилнинг 2 сентабирида “лотин ёзувига асосланган ёзувда ёзамиз” дея чиқарилган эди. Роппа-роса йигирма беш йил бўлибди. Чиқарилган қарорнинг йигирма беш йиллиги муборак бўлсин, азизлар! Афсуски, “ақлли бошлар”нинг ўзлари қонунни ҳурмат қилишмади. Катта ёшдаги газитчиларимизу адабиётчиларимиз “криллнафас” бўлиб яшайверди. Жаридаларимиз “ёлғон салтанат” каби ичи крилл, муқоваси лотин бўлиб ҳануз яшаб келмакда. Кўчадаги шиорлару, афишаларнинг айтгилиги йўқ. Гўё, ҳануз битмай ёмғирда ивиётган чала иморатдек “бойқуш”ларни қўндириб яшаяпти ёзувимиз. Афсуски, ўз вақтида битказиб топширилмаган бирор идора учун кимдир жавобгару, аммо бутун сиёсий, ижтимоий, илмий мавқега эга, миллат маънавиятига тегишли бўлган, халқ дардини ёзмак учун яратилган, авлодларимизга мерос қоладиган ёзув чала ётса ҳеч ким жавобгар эмас. Нега? Чунки, аксарият “мансабдор”ларимиз, қўйиб берсанг ёзувни ҳам синдириб-синдириб, ўйиб-ўйиб, бўлаклаб-бўлаклаб, кам-камдан ё “ҳарф”ларни улгуржи-улгуржи қилиб боласига ташишга ўрганиб қолган.

Ёзув ҳам “бозор иқтисодиёти”да бозор бўлди. Гўё  ёшлар телеканалидаги, ё бошқа жўякдаги   ўттиз беш минутлик кўрсатув, уч ярим минг йиллик тарихга эга бўлган халқнинг келажакда “маънавий шамойили”ни белгилайдиган ёзув тақдирини ҳал этармиш. Ҳайрон қоласан, киши. Бундан йигирма беш йил олдин қарор чиқмаганмиди? Ижросини таъминлашга олти ой ортиқчалик қилади-ку, аслида. Тилбузарга чиқариб ечиладиган масалами бу? Устига устак “ток-шоу” қилиб-а…

“Эпир”га қараб адабиётшунос Зуҳриддин Исомиддинов фикрларига эътибор берасан, “ақллироқ” экан дея мақолаларини топиб ўқийсан. Масаланинг ечимини мушоҳада қиласан. Ечим эса, нима эмиш масалага илмий қараш керак ва бундай қаралса крилл ёзуви устивор эмиш. Кечирасиз! Масалага илмий қаралса крилл эмас арабий имло устивор бўлади. Тўққизинчи асрдан йигирманчи асргача, минг йилдан ошиқ вақт давомида хизмат қилиб “миллий”лашиб кетган “эски ўзбек ёзуви”миз ҳам ҳали тирик. Қизил лента тақилган етмиш йил билан аждодларимиз руҳи чирқираб турган минг йилнинг орасида катта тафовут бор. Бизнинг маънавий меросимизнинг энг катта қисми арабий имлода. Башарият жавоҳирлари бўлган қанчадан-қанча алломаларимиз бор. Шу тупроқда туғилган, арабий имлода ёзган. Лондон музейида, Эрмитаж музейида, Шарқшунослик мактабида, одамлар қўлида, тупроқ остида, кул бўлиб шамоллар оғушида, Деҳлида, Хитойда, Кашмирда, Қошғарда, сандиқлар ичида яшаётган асарлар арабий имлода яшаяпти. То Форобийдан Беҳбудийгача араб имлосида, миллийлашиб кетган эски ўзбек ёзувида асар ёзди. Бу “Ўқинг аъло, бўлинг доно, деган бизга Ленин бобо…” дегани эмас. Бу иқро, иқро, иқро…га иқрор бўлиш деган гап. Етмиш йил давомида қанча Бобур туғилди, битта Мирзо Бобурдай бўлмади деган гап. “Бобурнома”ни ҳам Қозон босмаси, Лоҳур босмаси, Қобул босмаси қилиб, барчасини чоғиштириб зўрға арабий имлодан крилл имлосига ўгириб чоп этдик. Афсуски, бу китоб бизга етиб келгунча бутун дунё ўқиб бўлиб Ҳимолай тоғидаги олмосларни олиб кетиб бўлган эди. Шуни ҳис қилиш керакки, ушбу асарни ҳам инглиз “инглиз имло”сида, ҳинд “ҳиндий имло”да ўқиб чиқмаган эди. Доим Самарқандга борсам, Шоҳи Зинда, Гўри Амир… барчасини пиёда-пиёда айланиб чиқаман. Пештоқларга термуламан, қабр тошларига қарайман. Ўзимга-ўзим ачинаман.

Темурийлар авлодиман деб кўксингга уришга бало борми дейман. Кафтингдаги чизиқлар бўлак бўлгани билан, қонинг ўша, суягинг ўша, бироқ боболаринг ёзган ёзувни ўқий олмасанг… Бу жуда уят. Гарчи рус тилидан бироз хабаринг бор, инглиз тилидан бироз хабаринг бор, бироқ, меъморий обидаларга эгалик қилаётган кассир хотинларнинг тожикча гапириши-ю, мармар тошларда муҳрланиб турган арабий имлони тушунмасанг алам қиларкан. Бундан ҳам алам қиларлиси эса Мирзо Улуғбек нароқда турсин, ўзининг етти пуштини билмаган, аммо суратларга тушишни қойил қилаётган, юртимизнинг турли гўшаларидан келиб “гала-гала” бўлиб юрган айрим тупроқдошларимизнинг деворларда муҳрланган ёзувларни безак учун безалган нақшлар бўлса керак дея ўйлаб, онгини ёлғонга тўлдириб кетаётганлигидир.

Кўзингни ишқалаб девордаги ёзувларга яна термуласан. Риқоми, маъқалийми, тавқеъми, шикастами, таълиқми, сулсми, кўфийми, насхми, настаълиқми? Албатта бу ёзувлар ўқилиши қийин бўлса-да жимжимадор ва гўзал бўлгани учун ҳам кўфий ва сулс хатларида битилган. Ўқилиши ва ёзилиши осон бўлган настаълиқ хатига тишинг ўтмайди-ю, кўфийни ўқийман деб яна тиришасан. Насх ва таълиқ хатларининг чоғишмасидан юзага келган, настаълиқ хатига асосланган эски ўзбек ёзувида қандай асарлар яратилган, бу ёзув бизга нима берди, дунёга нима берди, Турон тупроғида бу ёзувда кимлар асар ёзган? Буларни ҳам ўйлайсан. Беруний, Хоразмий, Наршахий, Насавий, ал-Бухорий, ибн Сино, Жувайний, ат-Термизий, Байҳақий, Хондамир, Навоий, Лутфий, Саккокий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Яссавий, Қошғарий, Ҳумоюн, Машраб, Нодира, Абу Тоҳирҳожа, Огаҳий, Фурқат, Муқимий, Ҳамза, Қодирий, Фитрат, Чўлпон, Ҳожи Муин, Соғуний… Мен бу гапларни эски ўзбек ёзувига ўтмак илинжида айтмаяпман. Аммо мактаб болаларига дарс сифатида икки йил ўргатилса яхши бўларди. Айни дам бизнинг истеъмолимизда мавжуд бўлган учта имло; эски ўзбек ёзиғи, крилл ёзувига асосланган ўзбек ёзиғи, лотин ёзувига асосланган ўзбек ёзиғи. Бу ёзувлар ичида ўрганилиши қийинроқ бўлгани “эски ўзбек ёзуви” дир. Ҳақли равишда бу ёзувни миллий ёзувимиз десак ҳам бўлади. Ахир минг йил бизнинг истеъмолда яшаган ёзув. Ўзимдан узоқлашмай бир мисол айтаман. Менинг катта онам (дадамнинг онаси), катта момом (катта онамнинг онаси), катта отам ( дадамнинг отаси), бувим ва бувам ( аямнинг онаси ва отаси) барчаси ўтган аср бошларида туғилган. Катта момом ўн тўққизинчи аср охирида туғилиб, мустақилликдан сўнг ҳаётдан кўз юмди. Қолганлари эса йигирма биринчи асрни кўрдилар. Ўз кўзим билан кўрганларим; бизлар каби мактаб кўрмаган бўлса-да яқингача газитларда лотин ёзувидами, крилл ёзувидами шариллатиб ўқирди. Эҳтимол, момом араб имлосини танитгандир. Араб имлосини таниган одамга крилл ва лотин ёзувларини таниш қийин эмас ҳеч. Сталинград қамалидан ёриб чиққан катта отаму химик бўлиб Московга борган бувам ҳақида гапирмасам ҳам бўлади. Тўртинчини битирган бувим ҳам яқингача барча газитни қайси имлода бўлишдан қаътий назар ўқиб ўтирарди. Уларга биров мактаб очиб ўргатган дейсизми? Эҳтимол ўғлидан келган хатларни ўз кўзи билан ўқиши учун крилл алифбосини ўргангандир. Эҳтимол Туркистон мухторияти лотин ёзувига ўтади деган қарорни эшитиб, эски ўзбек ёзуви билан биргаликда лотин ёзувини ўргангандир ўша дамлар. Нега мен битта ҳарфни ўрганишга бунча қийналаман?! Мақолалардаги “важ-корсон”ларни кўриб одамнинг кулгиси қистайди. Лотин ёзувига ўтсак крилл ёзувидагилар чаласавод бўлиб қолармиш, крилл ёзувига ўтсак лотин ёзувидагилар чаласавод бўлиб қолармиш. Бу нарса чаласаводликни белгиламаслигини билмак учун тўртбурчак калла керак эмас-ку! Ҳамма жойда, кампутирда, тилбузарда, тилпонда лотин ёзуви ва крилл ёзувига кўзинг тушади-ку! Махсус ўрганиш учун бу лотин тили, ё қадимги славян тили эмас-ку! Бу оддий ёзув. Битта ҳарфни узоғи билан икки соатда ўрганса бўлади. Ёзишни машқ қилиш учун майли уч соат кетсин. Эски ўзбек ёзуви эмас-ки, қонун-қоидалари мураккаброқ бўлса. Шакли-шамойили кўп бўлса. Яна важлар; лотин ёзувимиздаги мана бу ҳарфни мана бунақа қилиб олсак, кампутирда йўқ-ку дейдими-яй… Битта ҳарфни ўйлаб, чап кўксига қўл қўйишдан кастюмининг чап томони ёғланиб қолган кастюмни силаб, ё бўйинбоғини боғлаб, ё кўзойнак остидан бир кўзини қисиб бошини қашиб ўзини ақллидек чоғлайди. “Wорд”ни юқорисида “символ”ларни барчаси турибди-ку! Ўйлаб қоласан; Японияда кампутир йўқми, Арабистонда-чи? Эронда-чи? Ҳиндистон киноларидаги “ўзининг миллий ёзувлари”ни қўлда ёзиб кейин тасмага туширяптими? Қайсидир “клавиш”ларда, ё тилпоннинг қайсидир тугмасида арабий, Чин-Мочиний имлоларга кўзинг тушмаганми? Кампутирни ишлаб чиқармаганинг майли, тайёр нарсани дастурлашни ҳам билмайсанми, ё? Кампутир дастурига асос солган Хоразмийнинг авлодлари бугун битта ҳарфни қайси тугмада экан деб изласа уят эмасми? Ўшан-чун ҳам ривожланиш деганда “корзинка”га кириб савдо қилиш тушунилмайди. Эрон, Арабистон, Ҳиндистон, Корея ўзларининг миллий ёзувларини кампутирда лотин ё крилл алифбоси асосида ёзаётгани йўқ-ку. Йигирма беш йил ичида бир инсон нималар қилишга қодир?! Шунча “закий”лар битта фармон ижросини таъминлай олмадими?

Илдизга чуқурроқ қаралса, 1989 йил 21 октябрь куни тил ҳақида қонун қабул қилинганди. Ўзбек тили давлат тили деб белгилаб қўйилганди; бу дегани барча давлат идоралари ўзбек тилида иш юритсин дегани. Салкам ўттиз йил бўлаётган “бу ижросиз”лик-чи? Ҳозиргача ички ишлар тизимида (прописка…), солиқ чипталарида (водаканал…), айрим одамлар онгида ( гўёким Ўзбекистонда етмиш йил яшаган рус кампир ўзбекчани билмаскану мен унга рус тилида гапиришга маҳкумдек…) рус тили давлат тили мақомида келмакда.

Қадим грекларда бир гап бор: қонун хато бўлса ҳам, қонун устивор бўлиши керак. Аммо, чиқарилган қонунлар хато эмас эди-ю, устиворлик даражасининг бор бўлиши қийинлашди. Нега бунча ингичка ичакдек чўзилди?! Сабабнинг бир тарафи; “лотин алифбосига асосланган ўзбек алифбоси” ҳеч қандай лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси эмас эди. Лотин алифбосига асосланган инглиз алифбосининг ўзбекча кўчирмаси эди, холос. Алифбо инглизча, ҳарфларнинг талаффузи ўзбекча холос. R ни баъзан a, баъзан r деб эмас, фақат r деб талаффуз қилиб кетаверасиз. W (dλblyu,қўшша v ) ва c ( c, к… ўқилиши ) каби ҳарфлар олиб ташланди, баъзи ҳолларда қалпоқ кийдирилиб ўзгача талаффузда ўқилди холос. Чандиқ (chandiq), санчиқ (sanchiq) деган сўзларни ёзсак ch ҳарфини (криллчадаги ч ) ишлатамиз. Бироқ “истисно” ҳолатга дуч келасиз. “Лотин ёзувига асосланган “ўзбек алифбоси”нинг “alphabet”ида йўқ c ҳарфи ch ҳарфини ясаш учун, h ҳарфига қўшилиб қанотли фариштадек ғойибдан пайдо бўлиб қолади. Етти ёшли бола бу жараёнга ҳайрон боқса, етмиш ёшли одам буни ўйлаб ҳам кўрмайди. Фахриддин Умаровнинг қўшиқларини хиргойи қилиб юрадиган Қалмоқ қишлоқлик Исҳоқ (Ishoq) бобо эса “Бўтам, набираларим мени исмимни энди Ишоқ (Ishoq) деб атайдими?” деган эди. Йўқ, бунга ҳам дарров йўл топишди, яна қалпоқ кийдиришди. Is дан сўнг тутуқ белгисини қўйиб қўйди. Ана энди Исҳоқ (Is’hoq) деб ўқиса бўлади дейишди ҳаммани кўзини шамғалат қилиб. Қадимда аждодларимиз ишхидларда тархон каби тутуқ унвонлари ҳам бўлган-да! Унвони борлар гапирса уларга қарши жонидан кечганлар гапирмаса бошқа ҳеч ким гапирмайди ҳам. Барча жим. Ҳеч ким айтмади-ки, ай ноинсоф бу сўзга тутуқ белгиси қўйилганини қаерда кўргансан? Тутуқ белгисидан олдинги бўғин ҳеч қандай маънога эга бўлмаслиги керак, алоҳида маънога эга бўлиб қолса, ундан кейинги сўз ажратиб ёзилади деб. Аммо бунақа гаплар “она тили” дарсликларида йўқ-да, “она тили” дарсликларига ҳам “ўша тутуриқсиз тутуқ”лардан кимдир аралашгандир эҳтимол. Ис (is) ни ўзида алоҳида бир неча маъно бор, ахир. Иси чиқиб қолиб қалпоқни кийдиришди, қўйишди. “Гала-гала” бўлиб битта қалпоқ кийдирди. Хўп қалпоқни кийдирди, аммо, мен ҳануз бўғин кўчирсам бу қалпоқни is га оламанми, hoq гами билмай қийналаман.

Тўқсонинчи йиллар бошида анча-мунча яхши таклифлар ўртага қўйилган эди. Яна “билимдон”лар чиқди-ю, алифбомиз туркларни алифбосига ўхшаб қолади дея жар солишди. Ҳеч ким айтмадики аср бошида Туркистон мухторияти қабул қилган алифбо қандай эди, ҳозирги турк алифбоси билан бир солиштириб кўр, қанақа фарқ бор экан дея. Ай, мусулмон тилинг инглиз тиллари оиласидан йироқ, рус тиллари оиласидан йироқ, бироқ турк тили оиласи билан бир.  Битта ҳарф ўхшаш бўлиб қолармиш. Ай, “калтафаҳм” бутун тарихинг ўхшаш-ку, илдизинг бир-ку, маданиятинг бир, дининг бир, олам-олам сўзларинг бир, сув кечган дарёларинг бир, урф-одатларинг ўхшаш. Битта ҳарфга қилган нозингни қара. Ўйин билмаган хотинга уй торлиги баҳона-да, нима ҳам қилардик.

Мақолаларни кўришда давом этамиз; бир мақолада лотин ёзувида ёзсак етмишда сўз а4 бичимдаги қоғозда қанча жойни эгаллайди-ю, крилл ёзувида ёзсак қанча жойни эгаллайди дея баҳс юритиб, мақолани бозор иқтисодиётига тақаб фикрини ўтказишга уннаб кўрилган. Гўёким, лотин ёзувида ёзсак анча қоғоз “эконом” қилинаркан, тежаб қолинаркан. Қанча-қанча қоғозлар ҳожатхона-ю, “макалатура”га кетаётган дам, биз бирор ёзувга ўтишишимиз учун, энг аввало бозор иқтисодиётини ҳисобга олишимиз керак эмиш. Калланг хачиркаллами? Ёзув иқтисодмас, бу маънавият-ку, бу сиёсий-ижтимоий тараққиёт тарозиси-ку. Олимнинг бозорчисидан қўрқ, илмни пул билан ҳисоблайди у! Яна варақлаймиз; бир гуруҳ “билимдон”лар етмиш йиллик тарихга назар солиб крилл ёзувини “миллий ёзувимиз” деб даъво қилиб чиқса, бир гуруҳ “илмдон”лар ҳали ижроси таъминланмаган лотин ёзувини “миллий ёзувимиз” деб бемалол қалам суриб жар солмакда. Эътибор беринг; – “МИЛЛИЙ ЁЗУВ”. Ай, бесавод ахир чала бўлса-да шундай ёзилган; “Крилл алифбосига асосланган ўзбек алифбоси” ё “Лотин алифбосига асосланган ўзбек алифбоси”, ҳеч қурса “эски ўзбек ёзуви” ҳам эмас. Ўзгаларнинг ёзувини миллий ёзувимиз деб даъво қилишга уялмайсанми? Сен даъво қилаётган ёзув ҳеч қурса шу тупроқда икки аср яшаган бўлса ҳам экан, даъво қилсанг! Минг йил яшаган эски ўзбек ёзувини миллий ёзувимиз дейишга баъзан одам ўйланиб қолади-ю, буларни ипидан бўшалган бузоқдек “миллий ёзувимиз” дея шаталоқ отиб югуришига нима дей?! Ўзингиз қиёсланг: ﺕ , ﭗ , ﺐ , ﺍ …, a,b,c,d…, а,б,в,г… қайси бирини миллий ёзувимиз дея оласиз? Юқоридаги эски ўзбек ёзуви “миллий ёзувимиз” дейилса бироз мос тушиши мумкин. Бироқ қадимги суғуд (оромий, дилбаргин) ёзувлари, қадимги довон (паркана) ёзувлари, қадимги хоразм (оташпарастлар) ёзувлари, қадимги уйғур ёзувлари, ўрхун-энасой (тошда қолган битиклар) ёзувлари ва ундан ташқари ўнинчи асргача истъемолда бўлган чопарлар ва давлат махфий ишлари учун махфий юритилган махсус ёзувларимизни миллий ёзувларимиз деб атасак бўлади. Баъзи битикларимиз Чин-Мочин иеографларига ўхшаса, баъзи битикларимиз тепадан пастга қараб ўқилган, баъзилари ўнгдан чапга ёзилса, баъзилари, чапдан ўнгга қараб ёзилган, баъзиларида эса миххат ёзувларидаги белгиларга ўхшаш белгилар бор.

Миллий ёзувни топиш учун эҳтимол ҳозир амалда бўлган, ё амалдан чиқиб кетган ёзувларни туб моҳиятига бир эътибор бериш керакдир, балки. Улардан чоғиштириб топиб олса бўлар. Ўхшаш ҳарфлар, ўхшаш белгилар чиқиб қолар. Афсуски биз бундай қилмаймиз. Чунки ўзимиз олов ёқиб исингандан кўра, бир амаллаб  бировнинг оловига қўл узатиб ўтиришни яхши кўрамиз. Бунга бир-иккита мисол келтираман. “Авесто”ни махсус ўрганган олимларнинг исм-фамиляларига диққат қилинг; Дарестирер, Жексон, Тедеско, Мее, Толстов, Остроумов, Бартольд, Марквард, Нюберг, Бертельс, Гайгер, Шпигелл, Бенвинист, Стуреве, Тревер, Герсфелд, Рапопорт, Олденбург, Бойс, Луконин, Дяконов, Прохоров ва ҳакоза… Шуларни ичида бир фамиляни танланг, “Бойс” бўлсин… шу фамиля остидаги олим “Авесто” ҳақида тўрт томлик китоб ёзган. Нега бу фамилялар ичида Эшмат билан Тошмат йўқ? Ёки Алишер Навоий номидаги тил ва адабиёт университети талабалари ё домлаларининг фамиля-исмлари йўқ. Сабабини бир ўйлаб кўринг. Илм бозордан юқори туришини тан олгимиз келмайди. Бозор эса сотиш ва сотиб олишга ўргатади. Чунки Сталинга ҳам, Гдлянга ҳам ақлли бошларни сотганлар ўзимизнинг “сотқин”лар. Қудратли давлатлар ўз ҳарфлари билан ҳам миллатни сотиб олаверади. Ёши кичик бўлса-ю, мансаби баланд бўлса бас, “ака”миз деб ирғишлайверамиз. Нега ёппасига ё инглиз тили, ё рус тили дарс сифатида мактабларда ўтилиши керак?! Нега бир-иккита мактабда немис тили, француз тили, хитой тили дарс сифатида қолдирилмаслиги керак? Нега мактабларимизга кам соат бўлса-да форс тили, араб тили чет тили дарси сифатида қўйилмаслиги керак? Инчунин араб тили ҳам бизнинг тупроқда икки-уч аср мобайнида илмий тил сифатида ҳукм сурган. “Бойлик”ларимизнинг аксарият қисми араб тилида-ку! Қуръонни қироат билан ўқийди-ю, мантиғи нима эканлигини англамайдиган “чала мулла”декмизми, ё?!  Эшмат билан Тошматнинг ҳўкиз сотиб ўқиши оқибатида нималар бўлмайди?!

Яна бир оддий мисол келтираман; Эшмат билан Тошматнинг қорин қўйиб ҳўкиз семиртириши оқибатида саркарда Жалолиддиннинг котиби бўлган Шиҳобиддин ан-Насавийнинг “саркарда ҳаётидан рост гапирувчи” асари кечагина бизга етиб келди. Бутун дунё бир айлантириб ўрганди. Биз эса ҳар доимгидек барчадан кейин тадқиқот олиб бордик. Йўқ, тадқиқот эмас, тайёрини кўчирдик қўйдик, худди ёзув кўчиргандек. “Сийрат ас-султон Жалол ад-дин Менгбурний”нинг 1260 йилда ёзилган қўлёзма нусхасини биров бориб Париж Миллий кутубхонасидан сўрамади ё бошқа нусхасини Британия музейидан ҳеч ким олиб чиқмади. Илмга қалпоқ кийдирган олимларни, ёзувга ҳам қалпоқ кийдирмаслигига ким кафолат беради?! Яхши олим китоб излаб яшайди, илмга интилади, саройга эмас. Подшо керак бўлса олимни ўзи излаб топиб олаверади. Шу жойда аччиқ бир саволни айтиш ўрни келмадими? Айни дам ёзувимиз тақдири ҳам илмга эмас, саройга интилган олимлар қўлида қолгани учун ҳам шундай бўлдими ё? Улар ким? Улар сиз ва мен! Ёзув “депутат” бўлса экан-ки, Тил ва Адабиёт университетининг “зал”ида йиғилиш ўтказиб “бу лотин депутат, бу крилл депутат”, қани овозга қўямиз, қайси бири кўп овоз олса ўша ёзув “депутат” бўлади десак. Бу овоздан Дилмурод Қуронов, Раҳимжон Раҳмат ва бошқалар бехабар қолиб кетса, ё ўзбек адабиётига меҳнати “рост” синган Қозоқбой Йўлдошдан Зомин шеваларида қайси ҳарф кўпроқ ишлатилади, ўша ҳарфни алфабенинг юқорироқ қисмига ўтказайлик деб сўраш эсдан чиқса, ё таҳрир муаллими  Маҳмуд Саъдийни йиғилишга айтиш ёддан кўтарилса ё етук адабиётшунос Баҳодир Карим билан жаҳон адабиётининг билимдони Узоқ Жўрақул айни шу дам ошга кетган бўлса, Йўлдош Эшбек, Абдували Қутбиддин каби закий шоиру ижодкорларни айтиб ўтирмайлик, эҳтимол, уларни кўнгли бунақа йиғилишлардан тўқсонинчи йиллар бошида совиб бўлгандир, балки. Тарихчиларни кўпчилиги, айнан, дарслик ёзаётганлари тарихимизни тўқсон йил ёлғон ёзди, албатта, улар келишга уялади. Аммо, матншунос олимларимиз-чи? Саксонинчи йиллар охирида чиққан Навоийнинг бутун ғазалларини қамраган “Қоракўзим” ва “Топмадим” тўпламларида хатоликлар деярли йўқ ҳисоби, Ваҳоб Раҳмон матндаги хатолиқнинг мантиққа қай даражада таъсир этишини яхши ҳис қилган. Ҳозир нашриётларни китобни бозорда тез сотилиши қизиқтириб қолган бўлса, айрим олимларни фан эмас, “ўз ном”и кўпроқ қизиқтириб қолган. Ҳазрат Навоийнинг лотин ёзувида чиққан сўнгги сайланмасига бир қаранг… Мен-ку, матншунос эмасман, ё олим эмасман. Оддий адабиёт мухлисиман, аммо байтлардаги мантиққа бироз бўлса-да тишим ўтади. Бу сайланмани тахлашда Ваҳоб Раҳмон қайда бўлган экан? Сирдарё ё Тошкентга узоқмикан? Энди бу минг ё ўн минг нусхали китобдир, бироқ бутун ўттиз икки милёнли халқ маънавияти билан ҳисоблашадиган алфабетга келганда у киши қаерда бўлади? Ана шу жойда яна бир матншунос керак бўлади, бу матншунос ҳеч қурса Онгин (1891 йили рус олими Н. М. Ядринцев томонидан Ўрхун дарёси оқимларидан бири бўлган Онгин яқинида топилган ва Билга ҳоқон (хитой манбаларида асл исми Мўғолон) билан Култегиннинг отаси — Иккинчи Турк хоқонлигига асос солган Элтариш ҳақон (асли исми Қутлуғ, хитой манбаларида Гудулу), онаси — Елбилга (Илбилга) хотун шарафига қўйилган битиктош  назарда тутилмоқда.ХДК изоҳи.)  ёдгорликларини ўқий оладиган инсон! Кул Тегиннинг ёқилган мурдаси устига Хитой усталари ўрнатган Ўрхун матнларини ким ўқий олади? Бу инсонни Тил ва Адабиёт университетидан излаймизми ё тарих факултетидан? Йўқ, яна Н.М. Ядринцев, В.В. Радлов ё чех археологи Lumir Jisl  хизмати ичра хизмат қиламиз. Афсус, ҳеч кимса Мўғилистонга бориб Кул тегин билан хотинининг мармар ҳайкалларига “кўзи ёшланиб” термулмайди, қони ҳапқирмайди мозийни варақлаб… Кул тегин ҳайкалининг бошини тупроқ остидан ким ҳам қидирарди? Жаҳон олимлари қидириб топаверсин, биз кўчириб қўя қоламиз. Ахир, C. Е. Маловнинг “Памятники…” ё В.П. Васильевнинг “Китайские надписи…” ва ҳакоза кўп-ку… Бу асарларни биламиз, бироқ бирор олим юрак ютиб уларни ўқиб, солиштириб бу хато экан, бу тўғри экан деб хулоса чиқара олмайди. Қабртошдаги тошбитикларни тошга қўшиб кўмиб қўя қоламиз. Афсуски, тошлар тупроқ қаърида ҳам чиримайди. Тарихдан, ёзувлардан, “миллий ёзув”лардан сизу бизга суйлаб тураверади. Билга қоон, Йўллиғ тегин, Тўнюқуқ, Алп Элэтмиш, Элтаришларни бир четга суриб сиёсий-ижтимоий жараёндаги “зўровон” бирор ёзувни калтафаҳмларча “миллий ёзув”имиз дея атай бошлаймиз. G. Clauson домла “The Ongin Inscription…”да бу қайси миллатга тегишли эканлигини ёзади-ю, биз “миллат” сўзи билан “миллий”нинг ўзаги бир эканлигига ақлимиз етмайди. Бизнинг ёзувларимиз ҳақидаги маълумотларни П.М. Мелиоранский, Н. Я. Бичурин, Р. Жиро, Бернштамплар, Г. Е. Грумм-Гржимайло, Д. Покотилов,  И.Н. Березин, П.Потаповлар бутун жаҳонга етказган.

Ҳеч қурса энди бугун амалда бўлган ёзувларимизга нисбатан “миллий” деган сўзни ишлатмайлик. Виждонимиз бироз қийналсин. Миллийлик бу тарихни етаклаш-ку! Аждодлар қонидан қонга ўтадиган туйғуларнинг жилоси миллийлик-ку! Магар, ватан ҳақида ўйласанг миллийлик сени “қаноти бор тулпор”дек баланд олиб учади-ку! “Роланд ҳақида қўшиқ”даги жангаворликдан кўра гўзалроқ таралган жанговарлик: “… Кул тегин Байирқу оқ отига миниб ҳужум қилди, бир эрни ўқ билан урди, икки эрни жипс қилиб санчди. Ўша жангда Байирқу (байир – қорабайир, ўйланг…)нинг (оқ айғирининг) курагини синдирди…” (Кул тегин…) “Билга қоон турк сир халқини, ўғуз халқини юксакликка кўтарди…” (Билга қоон…) Ўз тарихини билмай, унга “чин” муносабатда бўлмай, “миллий ёзув” ҳақида қандай гапириш мумкин?! Ахир Кул тегин битиктошидаги мана бу сўзлар: “… Юқорида Кўк Осмон, пастда Бўз Ер яратилиб иккисининг ўртасида Инсон боласи яратилган. Инсон боласи устидан менинг боболарим Бумин ҳоқон, Истамин ҳоқон (тахтга) ўтирганлар…” каби сўзлар кўксингизга соф ҳаво бериб сизни юксакларга қарашга мажбур қилмайдими? Ё Йўллиғ тегин битиктошидаги: “Турк халқи ҳалок бўлмасин, халқ бўлсин…” каби сўзлар сизни чуқур ўйга толдирмайдими?

Ўша гап – “йиғилишларда амалдoрлар артистга ўхшаб қолади, артистлар эса амалдорга ўхшаб ўтиради”. Ёзиқ танлашда “артист”лик қилинмасдан нафақат олимлар, етук сиёсатчилар ҳам жалб этилиши керак. Америкада, Туркияда, Германияда яшаётган ўзбеклар қайси ёзувда? Қўшни давлатлардаги, масалан, Афғонистондаги милёнлаб ўзбеклар-чи? Йўқ, бунда иш излаб  чиқиб кетган “миллатдош”ларни назарда тутмаяпман. “Яшаётган”, қонида туркий қон яшаётган “инсонларни назарда тутяпман. Улар бугунги “ўзбек ёзуви” қандай бўлишини исташади? Ота юртга нисбатан уларда ҳам муҳаббат бор, бу жараёнда қатнашишга уларнинг ҳам ҳаққи бор. Чунки, “ёзув” мамлакатнинг тараққиёт босқичларини ҳам, иқтисодиётини ҳам, маънавиятини ҳам, сиёсатини ҳам, халқини ҳам, оилаларни ҳам, фарзандларнинг онасини ҳам, отасини ҳам, ўзини ҳам, машиналардаги “этикитка”ни ҳам, газитларнинг юзини ҳам, ижтимоий тармоқларни ҳам, ҳар кунги яшаш жараёнини ҳам, тақвимни ҳам, ҳаётни ҳам ўзида акс эттирадиган “шамойил”дир. Эҳтимол, “жонли қўшмачи” ҳарфлардан воз кечиб ҳам ёзиқни амалда қўлласа бўлар, азиз ўқувчим. Ёзиқнинг ичида ҳам қай даражададир миллат шаъни ётади.

Ҳа,“язык”мас, ёзиқ дегани бу…

8.02.2018

Yoziq haqida nima deyish mumkin?! Parvardigor so‘zlarini, hadislarni, vedalarni, yilnomalarni, “Qur’on”ni, “Injil”ni, “Tavrot”ni, “Zabur”ni, afsonalarni, o‘z ajdodlarimizni, o‘z ismimizni shu yoziq orqali, harflar, belgilar, tovushlar yig‘indisi orqali bilamiz, his qilamiz.

Talant BЕK
YOZIQ

Yo‘q, “yazыk”mas yoziq! Kitob bitmak – manglaydagi yoziq. Kitob bitmak – yozmakdir. Yozmak esa dunyoga so‘z aytmak. Tutilgan tildan so‘z tutilib to‘kilgay. Tilni “tutuq”siz parvarishlash chin turkiy so‘z bo‘lgan “yoz”uvning o‘zagiga boqmakdan boshlangay. Ha, qadrdon o‘quvchim sen bilan a,b,c,d… alfa, betta (α,β) – alfabet… (alphabet…), ( ا ب) alifbomas, alifbe… haqida biroz mushohada yuritmakchiman.

Yoziq (yozuv) – til, so‘z, tarix, tabiat, vatan, tuproq, osmon, inson, aql, xudo va jamiki hayot, tiriklik, “yo‘q”lik, sayyoralar, koinot, din, boringki “yetti olam”ning ko‘zimiz orqali, nainki ko‘z, barmoqlarimiz orqali ham ongimizga yetkazib uni tasavvur qildirish. Yoki oddiyroq aytsak inson “muloqat”ining qog‘ozdagi shakli. Ammo, oddiyroq aytib bo‘lmaydi. Kamputir, tilpon, nur qog‘ozmas, g‘isht, palma, tosh qog‘ozmas, qoya, devor, temir qog‘ozmas, kiyik terilari, turli sopollar, Oqsaroy peshtoqidagi “naqsh”lar qog‘ozmas, Temur qabri ustidagi “nefrit” qog‘ozmas.

Yoziq haqida nima deyish mumkin?! Parvardigor so‘zlarini, hadislarni, vedalarni, yilnomalarni, “Qu’ron”ni, “Injil”ni, “Tavrot”ni, “Zabur”ni, afsonalarni, o‘z ajdodlarimizni, o‘z ismimizni shu yoziq orqali, harflar, belgilar, tovushlar yig‘indisi orqali bilamiz, his qilamiz.

Yozuv – Suqrotning “miyasi”dagi fikrlarni bizga yetkazadi. Yozuv – sevgan insonning qalbida kechayotgan tuyg‘ularni go‘zal shaklda bizga yetkazadi. Yozuv olislarda seni intiq kutayotgan onangga sog‘inch bo‘lib yetib boradi. Bu ming yillik, milyon yillik tarixda insoniyat kashf etgan kashfiyotlari beadad; cho‘qmor, bolta, g‘ildirak, kema, dazmol, tank, yadro, elektr va hakoza… Ammo eng oliy, butun insoniyatga birdek nafli bo‘lgan, to insoniyat bor ekan doim birga yashovchi kashfiyot bu YOZIQdir. Yoziq – inson fikrati yaratgan ma’naviy “meros”larni, ajlodlardan-avlodlarga, tarixdan-tarixga, o‘tmishdan bizga, bugundan kelajakka yetkazuvchi bebaho robita. Bizga moziydan ma’lum, qudratli, yuksak ma’naviyatli, boy madaniyatli, taraqqiyoti dunyo bilan hisoblashadigan har bir mamlakatning, xalqning, davlatning “tili” kabi, e’tiqodi kabi o‘ziga xos o‘z yoziqlari bo‘lgan. Urushlar, tazyiqlar, ta’qiblar, bosqinchilik, moddiy va ma’naviy tanazzulga yuz tutish, ijtimoiy va siyosiy sharoit natijasida ayrim xalqlarning yozuvi hatto e’tiqodi, tili ba’zida esa “millat”i tarix sahifalaridan o‘chirib yuborilgan. Bugungi geo-siyosiy, ijtimoiy, g‘oyaviy voqealar jarayonida ham “yozuv” davlatning qudratiga, moddiy-ma’naviy merosiga qarab o‘z ta’sir kuchini o‘tkazib kelmakda. Yozuvda ham qo‘shtirnoq ichidagi siyosiy janglar boradi. Dunyo miqyosida ayni dam lotin alfabetiga, arab alifbesiga, krill imlosiga, tabg‘ach iyeograflariga, hindiy yozuvlariga, inchinun, taraqqiyot yozuvlarning ta’sir kuchiga qarab “yozuv”lar bag‘riga singib bormakda. Bu jarayondan Vatanimiz ham xoli emas. Yangi zamon tarixida bo‘lmagan “tarix”ni yozdi. Bir asrda besh marta yozuv o‘zgartirib “oltinchisi”ga belni mahkam bog‘lab tayyorlanmakda.

Bir necha oy avval internet olamiga birrov bosh suqsam “internetda duv-duv gap”, nima emish; Shuhrat Rizayev “o‘zimizni krill yozuvimiz”ga o‘taylik deb xat yozibdi emish. Men “o‘zimizni” degan so‘zga qiziqdimu maqolani o‘qidim. Bizning o‘g‘iz, qarluq, tele, qipchoq lahjalariga “ixtisos”lashgan, jo‘jilashgan, chig‘atoylashgan tilimizdan qaysi harf qay yo‘sinda sirg‘alib tushishi emas, bir kuni tuproq bo‘ladigan, o‘zgarib turuvchi, o‘suvchi “aholi soni” va yetmish yil bosmaxonalarni “krillcha” shaqillashi orqali “ma’naviy boyliklarimizni krill yozuvida ekanligi keltirilib, qolgani esa nima uchundir “podshomizga hamdu sano o‘qish” bilan tugallangan maqola ekan. Gazitni yopib qo‘ydim.

Olimlarimiz ne deyapti deya boshqa jarayonlarni kuzatdim. Avvalo, ko‘zim tushgan maqolalar bois, yuqorida yo quyida qaysidir maqola mualliflarining ism-shariflari zikr etilsa meni kechirsinlar. Ba’zi tanqidiy qarashlarim uchun “aka”lardan uzr so‘rayman. Chunki, o‘qisa bo‘ladigan maqolalarni o‘qishga harakat qilaman doim. Men ham ba’zan hayotni kuzatib asar yozaman, sevganimga xat yozaman, Vatan haqida so‘z aytaman, el ichida yozig‘imga qarab she’r o‘qiyman; so‘zlar bilan ishlayman, harflar bilan ishlayman, tinish belgilari bilan ishlayman. Gahi, qayerda tin olishu qayerda gapni davom ettirishni, qayerda tutilishni, qayerga chiziq tortishu nuqtani qayerga qo‘yishni bilmay qolaman. “Chat”ga kirsam do‘stlarga lotin yozuvida so‘z yozaman, bu men uchun kamputirimga ham, tilponimga ham, barmoqlarimga ham, o‘zimga ham qulay. Kitob o‘qisam krill yozuvida maza qilib o‘qiyman, yondaftarimga So‘fi Ollohyordan dinga oid biror narsa ko‘chirmakchi bo‘lsam arabiy imloda erinmay, maza qilib ko‘chiraman, gohida hushim oqib oq qog‘ozga she’rlarni o‘zim uchun ixtiro qilib olgan yozuvimda yozaman. So‘ng nega bunday deya atrofga hayron boqaman. Gohida hozir yozayotgan maqolamdek “chalkashib” ketaman. Nimadir yozishim shart ekan, demak ilojim yo‘q, so‘zlar bilan ishlayman, harflar bilan ishlayman, ketmon bilan ishlash manglayimga bitmagan. Shunday ekan, yozuv haqida mushohada yuritishga mening ham haqqim bor deb o‘yladim. Bir guruh “bilimdon”lar “slavyan” bayrog‘ini ko‘tarib krillga o‘tamiz desa, bir guruh “ilmdon”lar “anglo-saks va gotlar” bayrog‘ini ko‘tarib lotinga o‘tamiz degan dam men ham qarab turolmadim. Chunki, o‘rta maktabda krill yozuvida o‘qidim, keyin maktabsiz lotin yozuvida a,b,c,d… larni belgilab oldim.

Yozuv millat qa’tiy tanlashi kerak bo‘lgan eng muhim siyosiy, ilmiy, ijtimoiy masala. “Davlat” bo‘lib bu masalada biz nima qildik? Oxirgi bor egalik qilmoqchi bo‘lgan yozuvimiz haqidagi qaror 1993 yilning 2 sentabirida “lotin yozuviga asoslangan yozuvda yozamiz” deya chiqarilgan edi. Roppa-rosa yigirma besh yil bo‘libdi. Chiqarilgan qarorning yigirma besh yilligi muborak bo‘lsin, azizlar! Afsuski, “aqlli boshlar”ning o‘zlari qonunni hurmat qilishmadi. Katta yoshdagi gazitchilarimizu adabiyotchilarimiz “krillnafas” bo‘lib yashayverdi. Jaridalarimiz “yolg‘on saltanat” kabi ichi krill, muqovasi lotin bo‘lib hanuz yashab kelmakda. Ko‘chadagi shiorlaru, afishalarning aytgiligi yo‘q. Go‘yo, hanuz bitmay yomg‘irda iviyotgan chala imoratdek “boyqush”larni qo‘ndirib yashayapti yozuvimiz. Afsuski, o‘z vaqtida bitkazib topshirilmagan biror idora uchun kimdir javobgaru, ammo butun siyosiy, ijtimoiy, ilmiy mavqega ega, millat ma’naviyatiga tegishli bo‘lgan, xalq dardini yozmak uchun yaratilgan, avlodlarimizga meros qoladigan yozuv chala yotsa hech kim javobgar emas. Nega? Chunki, aksariyat “mansabdor”larimiz, qo‘yib bersang yozuvni ham sindirib-sindirib, o‘yib-o‘yib, bo‘laklab-bo‘laklab, kam-kamdan yo “harf”larni ulgurji-ulgurji qilib bolasiga tashishga o‘rganib qolgan.

Yozuv ham “bozor iqtisodiyoti”da bozor bo‘ldi. Go‘yo yoshlar telekanalidagi, yo boshqa jo‘yakdagi o‘ttiz besh minutlik ko‘rsatuv, uch yarim ming yillik tarixga ega bo‘lgan xalqning kelajakda “ma’naviy shamoyili”ni belgilaydigan yozuv taqdirini hal etarmish. Hayron qolasan, kishi. Bundan yigirma besh yil oldin qaror chiqmaganmidi? Ijrosini ta’minlashga olti oy ortiqchalik qiladi-ku, aslida. Tilbuzarga chiqarib yechiladigan masalami bu? Ustiga ustak “tok-shou” qilib-a…

“Epir”ga qarab adabiyotshunos Zuhriddin Isomiddinov fikrlariga e’tibor berasan, “aqlliroq” ekan deya maqolalarini topib o‘qiysan. Masalaning yechimini mushohada qilasan. Yechim esa, nima emish masalaga ilmiy qarash kerak va bunday qaralsa krill yozuvi ustivor emish. Kechirasiz! Masalaga ilmiy qaralsa krill emas arabiy imlo ustivor bo‘ladi. To‘qqizinchi asrdan yigirmanchi asrgacha, ming yildan oshiq vaqt davomida xizmat qilib “milliy”lashib ketgan “eski o‘zbek yozuvi”miz ham hali tirik. Qizil lenta taqilgan yetmish yil bilan ajdodlarimiz ruhi chirqirab turgan ming yilning orasida katta tafovut bor. Bizning ma’naviy merosimizning eng katta qismi arabiy imloda. Bashariyat javohirlari bo‘lgan qanchadan-qancha allomalarimiz bor. Shu tuproqda tug‘ilgan, arabiy imloda yozgan. London muzeyida, Ermitaj muzeyida, Sharqshunoslik maktabida, odamlar qo‘lida, tuproq ostida, kul bo‘lib shamollar og‘ushida, Dehlida, Xitoyda, Kashmirda, Qoshg‘arda, sandiqlar ichida yashayotgan asarlar arabiy imloda yashayapti. To Forobiydan Behbudiygacha arab imlosida, milliylashib ketgan eski o‘zbek yozuvida asar yozdi. Bu “O‘qing a’lo, bo‘ling dono, degan bizga Lenin bobo…” degani emas. Bu iqro, iqro, iqro…ga iqror bo‘lish degan gap. Yetmish yil davomida qancha Bobur tug‘ildi, bitta Mirzo Boburday bo‘lmadi degan gap. “Boburnoma”ni ham Qozon bosmasi, Lohur bosmasi, Qobul bosmasi qilib, barchasini chog‘ishtirib zo‘rg‘a arabiy imlodan krill imlosiga o‘girib chop etdik. Afsuski, bu kitob bizga yetib kelguncha butun dunyo o‘qib bo‘lib Himolay tog‘idagi olmoslarni olib ketib bo‘lgan edi. Shuni his qilish kerakki, ushbu asarni ham ingliz “ingliz imlo”sida, hind “hindiy imlo”da o‘qib chiqmagan edi. Doim Samarqandga borsam, Shohi Zinda, Go‘ri Amir… barchasini piyoda-piyoda aylanib chiqaman. Peshtoqlarga termulaman, qabr toshlariga qarayman. O‘zimga-o‘zim achinaman.

Temuriylar avlodiman deb ko‘ksingga urishga balo bormi deyman. Kaftingdagi chiziqlar bo‘lak bo‘lgani bilan, qoning o‘sha, suyaging o‘sha, biroq bobolaring yozgan yozuvni o‘qiy olmasang… Bu juda uyat. Garchi rus tilidan biroz xabaring bor, ingliz tilidan biroz xabaring bor, biroq, me’moriy obidalarga egalik qilayotgan kassir xotinlarning tojikcha gapirishi-yu, marmar toshlarda muhrlanib turgan arabiy imloni tushunmasang alam qilarkan. Bundan ham alam qilarlisi esa Mirzo Ulug‘bek naroqda tursin, o‘zining yetti pushtini bilmagan, ammo suratlarga tushishni qoyil qilayotgan, yurtimizning turli go‘shalaridan kelib “gala-gala” bo‘lib yurgan ayrim tuproqdoshlarimizning devorlarda muhrlangan yozuvlarni bezak uchun bezalgan naqshlar bo‘lsa kerak deya o‘ylab, ongini yolg‘onga to‘ldirib ketayotganligidir.

Ko‘zingni ishqalab devordagi yozuvlarga yana termulasan. Riqomi, ma’qaliymi, tavqe’mi, shikastami, ta’liqmi, sulsmi, ko‘fiymi, nasxmi, nasta’liqmi? Albatta bu yozuvlar o‘qilishi qiyin bo‘lsa-da jimjimador va go‘zal bo‘lgani uchun ham ko‘fiy va suls xatlarida bitilgan. O‘qilishi va yozilishi oson bo‘lgan nasta’liq xatiga tishing o‘tmaydi-yu, ko‘fiyni o‘qiyman deb yana tirishasan. Nasx va ta’liq xatlarining chog‘ishmasidan yuzaga kelgan, nasta’liq xatiga asoslangan eski o‘zbek yozuvida qanday asarlar yaratilgan, bu yozuv bizga nima berdi, dunyoga nima berdi, Turon tuprog‘ida bu yozuvda kimlar asar yozgan? Bularni ham o‘ylaysan. Beruniy, Xorazmiy, Narshaxiy, Nasaviy, al-Buxoriy, ibn Sino, Juvayniy, at-Termiziy, Bayhaqiy, Xondamir, Navoiy, Lutfiy, Sakkokiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Yassaviy, Qoshg‘ariy, Humoyun, Mashrab, Nodira, Abu Tohirhoja, Ogahiy, Furqat, Muqimiy, Hamza, Qodiriy, Fitrat, Cho‘lpon, Hoji Muin, Sog‘uniy… Men bu gaplarni eski o‘zbek yozuviga o‘tmak ilinjida aytmayapman. Ammo maktab bolalariga dars sifatida ikki yil o‘rgatilsa yaxshi bo‘lardi. Ayni dam bizning iste’molimizda mavjud bo‘lgan uchta imlo; eski o‘zbek yozig‘i, krill yozuviga asoslangan o‘zbek yozig‘i, lotin yozuviga asoslangan o‘zbek yozig‘i. Bu yozuvlar ichida o‘rganilishi qiyinroq bo‘lgani “eski o‘zbek yozuvi” dir. Haqli ravishda bu yozuvni milliy yozuvimiz desak ham bo‘ladi. Axir ming yil bizning iste’molda yashagan yozuv. O‘zimdan uzoqlashmay bir misol aytaman. Mening katta onam (dadamning onasi), katta momom (katta onamning onasi), katta otam ( dadamning otasi), buvim va buvam ( ayamning onasi va otasi) barchasi o‘tgan asr boshlarida tug‘ilgan. Katta momom o‘n to‘qqizinchi asr oxirida tug‘ilib, mustaqillikdan so‘ng hayotdan ko‘z yumdi. Qolganlari esa yigirma birinchi asrni ko‘rdilar. O‘z ko‘zim bilan ko‘rganlarim; bizlar kabi maktab ko‘rmagan bo‘lsa-da yaqingacha gazitlarda lotin yozuvidami, krill yozuvidami sharillatib o‘qirdi. Ehtimol, momom arab imlosini tanitgandir. Arab imlosini tanigan odamga krill va lotin yozuvlarini tanish qiyin emas hech. Stalingrad qamalidan yorib chiqqan katta otamu ximik bo‘lib Moskovga borgan buvam haqida gapirmasam ham bo‘ladi. To‘rtinchini bitirgan buvim ham yaqingacha barcha gazitni qaysi imloda bo‘lishdan qa’tiy nazar o‘qib o‘tirardi. Ularga birov maktab ochib o‘rgatgan deysizmi? Ehtimol o‘g‘lidan kelgan xatlarni o‘z ko‘zi bilan o‘qishi uchun krill alifbosini o‘rgangandir. Ehtimol Turkiston muxtoriyati lotin yozuviga o‘tadi degan qarorni eshitib, eski o‘zbek yozuvi bilan birgalikda lotin yozuvini o‘rgangandir o‘sha damlar. Nega men bitta harfni o‘rganishga buncha qiynalaman?! Maqolalardagi “vaj-korson”larni ko‘rib odamning kulgisi qistaydi. Lotin yozuviga o‘tsak krill yozuvidagilar chalasavod bo‘lib qolarmish, krill yozuviga o‘tsak lotin yozuvidagilar chalasavod bo‘lib qolarmish. Bu narsa chalasavodlikni belgilamasligini bilmak uchun to‘rtburchak kalla kerak emas-ku! Hamma joyda, kamputirda, tilbuzarda, tilponda lotin yozuvi va krill yozuviga ko‘zing tushadi-ku! Maxsus o‘rganish uchun bu lotin tili, yo qadimgi slavyan tili emas-ku! Bu oddiy yozuv. Bitta harfni uzog‘i bilan ikki soatda o‘rgansa bo‘ladi. Yozishni mashq qilish uchun mayli uch soat ketsin. Eski o‘zbek yozuvi emas-ki, qonun-qoidalari murakkabroq bo‘lsa. Shakli-shamoyili ko‘p bo‘lsa. Yana vajlar; lotin yozuvimizdagi mana bu harfni mana bunaqa qilib olsak, kamputirda yo‘q-ku deydimi-yay… Bitta harfni o‘ylab, chap ko‘ksiga qo‘l qo‘yishdan kastyumining chap tomoni yog‘lanib qolgan kastyumni silab, yo bo‘yinbog‘ini bog‘lab, yo ko‘zoynak ostidan bir ko‘zini qisib boshini qashib o‘zini aqllidek chog‘laydi. “Word”ni yuqorisida “simvol”larni barchasi turibdi-ku! O‘ylab qolasan; Yaponiyada kamputir yo‘qmi, Arabistonda-chi? Eronda-chi? Hindiston kinolaridagi “o‘zining milliy yozuvlari”ni qo‘lda yozib keyin tasmaga tushiryaptimi? Qaysidir “klavish”larda, yo tilponning qaysidir tugmasida arabiy, Chin-Mochiniy imlolarga ko‘zing tushmaganmi? Kamputirni ishlab chiqarmaganing mayli, tayyor narsani dasturlashni ham bilmaysanmi, yo? Kamputir dasturiga asos solgan Xorazmiyning avlodlari bugun bitta harfni qaysi tugmada ekan deb izlasa uyat emasmi? O‘shan-chun ham rivojlanish deganda “korzinka”ga kirib savdo qilish tushunilmaydi. Eron, Arabiston, Hindiston, Koreya o‘zlarining milliy yozuvlarini kamputirda lotin yo krill alifbosi asosida yozayotgani yo‘q-ku. Yigirma besh yil ichida bir inson nimalar qilishga qodir?! Shuncha “zakiy”lar bitta farmon ijrosini ta’minlay olmadimi?

Ildizga chuqurroq qaralsa, 1989 yil 21 oktyabr kuni til haqida qonun qabul qilingandi. O‘zbek tili davlat tili deb belgilab qo‘yilgandi; bu degani barcha davlat idoralari o‘zbek tilida ish yuritsin degani. Salkam o‘ttiz yil bo‘layotgan “bu ijrosiz”lik-chi? Hozirgacha ichki ishlar tizimida (propiska…), soliq chiptalarida (vodakanal…), ayrim odamlar ongida ( go‘yokim O‘zbekistonda yetmish yil yashagan rus kampir o‘zbekchani bilmaskanu men unga rus tilida gapirishga mahkumdek…) rus tili davlat tili maqomida kelmakda.

Qadim greklarda bir gap bor: qonun xato bo‘lsa ham, qonun ustivor bo‘lishi kerak. Ammo, chiqarilgan qonunlar xato emas edi-yu, ustivorlik darajasining bor bo‘lishi qiyinlashdi. Nega buncha ingichka ichakdek cho‘zildi?! Sababning bir tarafi; “lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosi” hech qanday lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi emas edi. Lotin alifbosiga asoslangan ingliz alifbosining o‘zbekcha ko‘chirmasi edi, xolos. Alifbo inglizcha, harflarning talaffuzi o‘zbekcha xolos. R ni ba’zan a, ba’zan r deb emas, faqat r deb talaffuz qilib ketaverasiz. W (dλblyu,qo‘shsha v ) va c ( c, k… o‘qilishi ) kabi harflar olib tashlandi, ba’zi hollarda qalpoq kiydirilib o‘zgacha talaffuzda o‘qildi xolos. Chandiq (chandiq), sanchiq (sanchiq) degan so‘zlarni yozsak ch harfini (krillchadagi ch ) ishlatamiz. Biroq “istisno” holatga duch kelasiz. “Lotin yozuviga asoslangan “o‘zbek alifbosi”ning “alphabet”ida yo‘q c harfi ch harfini yasash uchun, h harfiga qo‘shilib qanotli farishtadek g‘oyibdan paydo bo‘lib qoladi. Yetti yoshli bola bu jarayonga hayron boqsa, yetmish yoshli odam buni o‘ylab ham ko‘rmaydi. Faxriddin Umarovning qo‘shiqlarini xirgoyi qilib yuradigan Qalmoq qishloqlik Is’hoq (Ishoq) bobo esa “Bo‘tam, nabiralarim meni ismimni endi Ishoq (Ishoq) deb ataydimi?” degan edi. Yo‘q, bunga ham darrov yo‘l topishdi, yana qalpoq kiydirishdi. Is dan so‘ng tutuq belgisini qo‘yib qo‘ydi. Ana endi Is’hoq (Is’hoq) deb o‘qisa bo‘ladi deyishdi hammani ko‘zini shamg‘alat qilib. Qadimda ajdodlarimiz ishxidlarda tarxon kabi tutuq unvonlari ham bo‘lgan-da! Unvoni borlar gapirsa ularga qarshi jonidan kechganlar gapirmasa boshqa hech kim gapirmaydi ham. Barcha jim. Hech kim aytmadi-ki, ay noinsof bu so‘zga tutuq belgisi qo‘yilganini qayerda ko‘rgansan? Tutuq belgisidan oldingi bo‘g‘in hech qanday ma’noga ega bo‘lmasligi kerak, alohida ma’noga ega bo‘lib qolsa, undan keyingi so‘z ajratib yoziladi deb. Ammo bunaqa gaplar “ona tili” darsliklarida yo‘q-da, “ona tili” darsliklariga ham “o‘sha tuturiqsiz tutuq”lardan kimdir aralashgandir ehtimol. Is (is) ni o‘zida alohida bir necha ma’no bor, axir. Isi chiqib qolib qalpoqni kiydirishdi, qo‘yishdi. “Gala-gala” bo‘lib bitta qalpoq kiydirdi. Xo‘p qalpoqni kiydirdi, ammo, men hanuz bo‘g‘in ko‘chirsam bu qalpoqni is ga olamanmi, hoq gami bilmay qiynalaman.

To‘qsoninchi yillar boshida ancha-muncha yaxshi takliflar o‘rtaga qo‘yilgan edi. Yana “bilimdon”lar chiqdi-yu, alifbomiz turklarni alifbosiga o‘xshab qoladi deya jar solishdi. Hech kim aytmadiki asr boshida Turkiston muxtoriyati qabul qilgan alifbo qanday edi, hozirgi turk alifbosi bilan bir solishtirib ko‘r, qanaqa farq bor ekan deya. Ay, musulmon tiling ingliz tillari oilasidan yiroq, rus tillari oilasidan yiroq, biroq turk tili oilasi bilan bir.  Bitta harf o‘xshash bo‘lib qolarmish. Ay, “kaltafahm” butun tarixing o‘xshash-ku, ildizing bir-ku, madaniyating bir, dining bir, olam-olam so‘zlaring bir, suv kechgan daryolaring bir, urf-odatlaring o‘xshash. Bitta harfga qilgan nozingni qara. O‘yin bilmagan xotinga uy torligi bahona-da, nima ham qilardik.

Maqolalarni ko‘rishda davom etamiz; bir maqolada lotin yozuvida yozsak yetmishda so‘z a4 bichimdagi qog‘ozda qancha joyni egallaydi-yu, krill yozuvida yozsak qancha joyni egallaydi deya bahs yuritib, maqolani bozor iqtisodiyotiga taqab fikrini o‘tkazishga unnab ko‘rilgan. Go‘yokim, lotin yozuvida yozsak ancha qog‘oz “ekonom” qilinarkan, tejab qolinarkan. Qancha-qancha qog‘ozlar hojatxona-yu, “makalatura”ga ketayotgan dam, biz biror yozuvga o‘tishishimiz uchun, eng avvalo bozor iqtisodiyotini hisobga olishimiz kerak emish. Kallang xachirkallami? Yozuv iqtisodmas, bu ma’naviyat-ku, bu siyosiy-ijtimoiy taraqqiyot tarozisi-ku. Olimning bozorchisidan qo‘rq, ilmni pul bilan hisoblaydi u! Yana varaqlaymiz; bir guruh “bilimdon”lar yetmish yillik tarixga nazar solib krill yozuvini “milliy yozuvimiz” deb da’vo qilib chiqsa, bir guruh “ilmdon”lar hali ijrosi ta’minlanmagan lotin yozuvini “milliy yozuvimiz” deb bemalol qalam surib jar solmakda. E’tibor bering; – “MILLIY YOZUV”. Ay, besavod axir chala bo‘lsa-da shunday yozilgan; “Krill alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosi” yo “Lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosi”, hech qursa “eski o‘zbek yozuvi” ham emas. O‘zgalarning yozuvini milliy yozuvimiz deb da’vo qilishga uyalmaysanmi? Sen da’vo qilayotgan yozuv hech qursa shu tuproqda ikki asr yashagan bo‘lsa ham ekan, da’vo qilsang! Ming yil yashagan eski o‘zbek yozuvini milliy yozuvimiz deyishga ba’zan odam o‘ylanib qoladi-yu, bularni ipidan bo‘shalgan buzoqdek “milliy yozuvimiz” deya shataloq otib yugurishiga nima dey?! O‘zingiz qiyoslang: ﺕ , ﭗ , ﺐ , ﺍ …, a,b,c,d…, a,b,v,g… qaysi birini milliy yozuvimiz deya olasiz? Yuqoridagi eski o‘zbek yozuvi “milliy yozuvimiz” deyilsa biroz mos tushishi mumkin. Biroq qadimgi sug‘ud (oromiy, dilbargin) yozuvlari, qadimgi dovon (parkana) yozuvlari, qadimgi xorazm (otashparastlar) yozuvlari, qadimgi uyg‘ur yozuvlari, o‘rxun-enasoy (toshda qolgan bitiklar) yozuvlari va undan tashqari o‘ninchi asrgacha istyemolda bo‘lgan choparlar va davlat maxfiy ishlari uchun maxfiy yuritilgan maxsus yozuvlarimizni milliy yozuvlarimiz deb atasak bo‘ladi. Ba’zi bitiklarimiz Chin-Mochin iyeograflariga o‘xshasa, ba’zi bitiklarimiz tepadan pastga qarab o‘qilgan, ba’zilari o‘ngdan chapga yozilsa, ba’zilari, chapdan o‘ngga qarab yozilgan, ba’zilarida esa mixxat yozuvlaridagi belgilarga o‘xshash belgilar bor.

Milliy yozuvni topish uchun ehtimol hozir amalda bo‘lgan, yo amaldan chiqib ketgan yozuvlarni tub mohiyatiga bir e’tibor berish kerakdir, balki. Ulardan chog‘ishtirib topib olsa bo‘lar. O‘xshash harflar, o‘xshash belgilar chiqib qolar. Afsuski biz bunday qilmaymiz. Chunki o‘zimiz olov yoqib isingandan ko‘ra, bir amallab birovning oloviga qo‘l uzatib o‘tirishni yaxshi ko‘ramiz. Bunga bir-ikkita misol keltiraman. “Avesto”ni maxsus o‘rgangan olimlarning ism-familyalariga diqqat qiling; Darestirer, Jekson, Tedesko, Meye, Tolstov, Ostroumov, Bartold, Markvard, Nyuberg, Bertels, Gayger, Shpigell, Benvinist, Stureve, Trever, Gersfeld, Rapoport, Oldenburg, Boys, Lukonin, Dyakonov, Proxorov va hakoza… Shularni ichida bir familyani tanlang, “Boys” bo‘lsin… shu familya ostidagi olim “Avesto” haqida to‘rt tomlik kitob yozgan. Nega bu familyalar ichida Eshmat bilan Toshmat yo‘q? Yoki Alisher Navoiy nomidagi til va adabiyot universiteti talabalari yo domlalarining familya-ismlari yo‘q. Sababini bir o‘ylab ko‘ring. Ilm bozordan yuqori turishini tan olgimiz kelmaydi. Bozor esa sotish va sotib olishga o‘rgatadi. Chunki Stalinga ham, Gdlyanga ham aqlli boshlarni sotganlar o‘zimizning “sotqin”lar. Qudratli davlatlar o‘z harflari bilan ham millatni sotib olaveradi. Yoshi kichik bo‘lsa-yu, mansabi baland bo‘lsa bas, “aka”miz deb irg‘ishlayveramiz. Nega yoppasiga yo ingliz tili, yo rus tili dars sifatida maktablarda o‘tilishi kerak?! Nega bir-ikkita maktabda nemis tili, fransuz tili, xitoy tili dars sifatida qoldirilmasligi kerak? Nega maktablarimizga kam soat bo‘lsa-da fors tili, arab tili chet tili darsi sifatida qo‘yilmasligi kerak? Inchunin arab tili ham bizning tuproqda ikki-uch asr mobaynida ilmiy til sifatida hukm surgan. “Boylik”larimizning aksariyat qismi arab tilida-ku! Qur’onni qiroat bilan o‘qiydi-yu, mantig‘i nima ekanligini anglamaydigan “chala mulla”dekmizmi, yo?! Eshmat bilan Toshmatning ho‘kiz sotib o‘qishi oqibatida nimalar bo‘lmaydi?!

Yana bir oddiy misol keltiraman; Eshmat bilan Toshmatning qorin qo‘yib ho‘kiz semirtirishi oqibatida sarkarda Jaloliddinning kotibi bo‘lgan Shihobiddin an-Nasaviyning “sarkarda hayotidan rost gapiruvchi” asari kechagina bizga yetib keldi. Butun dunyo bir aylantirib o‘rgandi. Biz esa har doimgidek barchadan keyin tadqiqot olib bordik. Yo‘q, tadqiqot emas, tayyorini ko‘chirdik qo‘ydik, xuddi yozuv ko‘chirgandek. “Siyrat as-sulton Jalol ad-din Mengburniy”ning 1260 yilda yozilgan qo‘lyozma nusxasini birov borib Parij Milliy kutubxonasidan so‘ramadi yo boshqa nusxasini Britaniya muzeyidan hech kim olib chiqmadi. Ilmga qalpoq kiydirgan olimlarni, yozuvga ham qalpoq kiydirmasligiga kim kafolat beradi?! Yaxshi olim kitob izlab yashaydi, ilmga intiladi, saroyga emas. Podsho kerak bo‘lsa olimni o‘zi izlab topib olaveradi. Shu joyda achchiq bir savolni aytish o‘rni kelmadimi? Ayni dam yozuvimiz taqdiri ham ilmga emas, saroyga intilgan olimlar qo‘lida qolgani uchun ham shunday bo‘ldimi yo? Ular kim? Ular siz va men! Yozuv “deputat” bo‘lsa ekan-ki, Til va Adabiyot universitetining “zal”ida yig‘ilish o‘tkazib “bu lotin deputat, bu krill deputat”, qani ovozga qo‘yamiz, qaysi biri ko‘p ovoz olsa o‘sha yozuv “deputat” bo‘ladi desak. Bu ovozdan Dilmurod Quronov, Rahimjon Rahmat va boshqalar bexabar qolib ketsa, yo o‘zbek adabiyotiga mehnati “rost” singan Qozoqboy Yo‘ldoshdan Zomin shevalarida qaysi harf ko‘proq ishlatiladi, o‘sha harfni alfabening yuqoriroq qismiga o‘tkazaylik deb so‘rash esdan chiqsa, yo tahrir muallimi Mahmud Sa’diyni yig‘ilishga aytish yoddan ko‘tarilsa yo yetuk adabiyotshunos Bahodir Karim bilan jahon adabiyotining bilimdoni Uzoq Jo‘raqul ayni shu dam oshga ketgan bo‘lsa, Yo‘ldosh Eshbek, Abduvali Qutbiddin kabi zakiy shoiru ijodkorlarni aytib o‘tirmaylik, ehtimol, ularni ko‘ngli bunaqa yig‘ilishlardan to‘qsoninchi yillar boshida sovib bo‘lgandir, balki. Tarixchilarni ko‘pchiligi, aynan, darslik yozayotganlari tariximizni to‘qson yil yolg‘on yozdi, albatta, ular kelishga uyaladi. Ammo, matnshunos olimlarimiz-chi? Saksoninchi yillar oxirida chiqqan Navoiyning butun g‘azallarini qamragan “Qorako‘zim” va “Topmadim” to‘plamlarida xatoliklar deyarli yo‘q hisobi, Vahob Rahmon matndagi xatoliqning mantiqqa qay darajada ta’sir etishini yaxshi his qilgan. Hozir nashriyotlarni kitobni bozorda tez sotilishi qiziqtirib qolgan bo‘lsa, ayrim olimlarni fan emas, “o‘z nom”i ko‘proq qiziqtirib qolgan. Hazrat Navoiyning lotin yozuvida chiqqan so‘nggi saylanmasiga bir qarang… Men-ku, matnshunos emasman, yo olim emasman. Oddiy adabiyot muxlisiman, ammo baytlardagi mantiqqa biroz bo‘lsa-da tishim o‘tadi. Bu saylanmani taxlashda Vahob Rahmon qayda bo‘lgan ekan? Sirdaryo yo Toshkentga uzoqmikan? Endi bu ming yo o‘n ming nusxali kitobdir, biroq butun o‘ttiz ikki milyonli xalq ma’naviyati bilan hisoblashadigan alfabetga kelganda u kishi qayerda bo‘ladi? Ana shu joyda yana bir matnshunos kerak bo‘ladi, bu matnshunos hech qursa Ongin (1891 yili rus olimi N. M. Yadrinsev tomonidan O‘rxun daryosi oqimlaridan biri bo‘lgan Ongin yaqinida topilgan va Bilga hoqon (xitoy manbalarida asl ismi Mo‘g‘olon) bilan Kulteginning otasi — Ikkinchi Turk xoqonligiga asos solgan Eltarish haqon (asli ismi Qutlug‘, xitoy manbalarida Gudulu), onasi — Yelbilga (Ilbilga) xotun sharafiga qo‘yilgan bitiktosh nazarda tutilmoqda.XDK izohi.) yodgorliklarini o‘qiy oladigan inson! Kul Teginning yoqilgan murdasi ustiga Xitoy ustalari o‘rnatgan O‘rxun matnlarini kim o‘qiy oladi? Bu insonni Til va Adabiyot universitetidan izlaymizmi yo tarix fakultetidan? Yo‘q, yana N.M. Yadrinsev, V.V. Radlov yo chex arxeologi Lumir Jisl xizmati ichra xizmat qilamiz. Afsus, hech kimsa Mo‘g‘ilistonga borib Kul tegin bilan xotinining marmar haykallariga “ko‘zi yoshlanib” termulmaydi, qoni hapqirmaydi moziyni varaqlab… Kul tegin haykalining boshini tuproq ostidan kim ham qidirardi? Jahon olimlari qidirib topaversin, biz ko‘chirib qo‘ya qolamiz. Axir, C. Ye. Malovning “Pamyatniki…” yo V.P. Vasilyevning “Kitayskiye nadpisi…” va hakoza ko‘p-ku… Bu asarlarni bilamiz, biroq biror olim yurak yutib ularni o‘qib, solishtirib bu xato ekan, bu to‘g‘ri ekan deb xulosa chiqara olmaydi. Qabrtoshdagi toshbitiklarni toshga qo‘shib ko‘mib qo‘ya qolamiz. Afsuski, toshlar tuproq qa’rida ham chirimaydi. Tarixdan, yozuvlardan, “milliy yozuv”lardan sizu bizga suylab turaveradi. Bilga qoon, Yo‘llig‘ tegin, To‘nyuquq, Alp Eletmish, Eltarishlarni bir chetga surib siyosiy-ijtimoiy jarayondagi “zo‘rovon” biror yozuvni kaltafahmlarcha “milliy yozuv”imiz deya atay boshlaymiz. G. Clauson domla “The Ongin Inscription…”da bu qaysi millatga tegishli ekanligini yozadi-yu, biz “millat” so‘zi bilan “milliy”ning o‘zagi bir ekanligiga aqlimiz yetmaydi. Bizning yozuvlarimiz haqidagi ma’lumotlarni P.M. Melioranskiy, N. Ya. Bichurin, R. Jiro, Bernshtamplar, G. Ye. Grumm-Grjimaylo, D. Pokotilov, I.N. Berezin, P.Potapovlar butun jahonga yetkazgan.

Hech qursa endi bugun amalda bo‘lgan yozuvlarimizga nisbatan “milliy” degan so‘zni ishlatmaylik. Vijdonimiz biroz qiynalsin. Milliylik bu tarixni yetaklash-ku! Ajdodlar qonidan qonga o‘tadigan tuyg‘ularning jilosi milliylik-ku! Magar, vatan haqida o‘ylasang milliylik seni “qanoti bor tulpor”dek baland olib uchadi-ku! “Roland haqida qo‘shiq”dagi jangavorlikdan ko‘ra go‘zalroq taralgan jangovarlik: “… Kul tegin Bayirqu oq otiga minib hujum qildi, bir erni o‘q bilan urdi, ikki erni jips qilib sanchdi. O‘sha jangda Bayirqu (bayir – qorabayir, o‘ylang…)ning (oq ayg‘irining) kuragini sindirdi…” (Kul tegin…) “Bilga qoon turk sir xalqini, o‘g‘uz xalqini yuksaklikka ko‘tardi…” (Bilga qoon…) O‘z tarixini bilmay, unga “chin” munosabatda bo‘lmay, “milliy yozuv” haqida qanday gapirish mumkin?! Axir Kul tegin bitiktoshidagi mana bu so‘zlar: “… Yuqorida Ko‘k Osmon, pastda Bo‘z Yer yaratilib ikkisining o‘rtasida Inson bolasi yaratilgan. Inson bolasi ustidan mening bobolarim Bumin hoqon, Istamin hoqon (taxtga) o‘tirganlar…” kabi so‘zlar ko‘ksingizga sof havo berib sizni yuksaklarga qarashga majbur qilmaydimi? Yo Yo‘llig‘ tegin bitiktoshidagi: “Turk xalqi halok bo‘lmasin, xalq bo‘lsin…” kabi so‘zlar sizni chuqur o‘yga toldirmaydimi?

O‘sha gap – “yig‘ilishlarda amaldorlar artistga o‘xshab qoladi, artistlar esa amaldorga o‘xshab o‘tiradi”. Yoziq tanlashda “artist”lik qilinmasdan nafaqat olimlar, yetuk siyosatchilar ham jalb etilishi kerak. Amerikada, Turkiyada, Germaniyada yashayotgan o‘zbeklar qaysi yozuvda? Qo‘shni davlatlardagi, masalan, Afg‘onistondagi milyonlab o‘zbeklar-chi? Yo‘q, bunda ish izlab chiqib ketgan “millatdosh”larni nazarda tutmayapman. “Yashayotgan”, qonida turkiy qon yashayotgan “insonlarni nazarda tutyapman. Ular bugungi “o‘zbek yozuvi” qanday bo‘lishini istashadi? Ota yurtga nisbatan ularda ham muhabbat bor, bu jarayonda qatnashishga ularning ham haqqi bor. Chunki, “yozuv” mamlakatning taraqqiyot bosqichlarini ham, iqtisodiyotini ham, ma’naviyatini ham, siyosatini ham, xalqini ham, oilalarni ham, farzandlarning onasini ham, otasini ham, o‘zini ham, mashinalardagi “etikitka”ni ham, gazitlarning yuzini ham, ijtimoiy tarmoqlarni ham, har kungi yashash jarayonini ham, taqvimni ham, hayotni ham o‘zida aks ettiradigan “shamoyil”dir. Ehtimol, “jonli qo‘shmachi” harflardan voz kechib ham yoziqni amalda qo‘llasa bo‘lar, aziz o‘quvchim. Yoziqning ichida ham qay darajadadir millat sha’ni yotadi.

Ha,“yazыk”mas, yoziq degani bu…

8.02.2018