Ўша гап – адабиёт миллат “руҳ”и ва “қон”ини белгилайдиган ягона “фан”! Адабиёт тарихни, мозийни доим етаклаб, миллатни “МИЛЛАТ” эканлигини чин намоён этади. Адабиётда “янги гап” бўлмайди; “Ҳақ гап” бўлади, “Она сўз” бўлади.

Талант БЕК
“ОНА СЎЗ” ҲАҚИДА СЎЗ

Ўша гап – адабиёт миллат “руҳ”и ва “қон”ини белгилайдиган ягона “фан”! Адабиёт тарихни, мозийни доим етаклаб, миллатни “МИЛЛАТ” эканлигини чин намоён этади. Адабиётда “янги гап” бўлмайди; “Ҳақ гап” бўлади, “Она сўз” бўлади.

Адабиёт сўз оламида тупроқ, башар, осмон, миллат, табиатнинг “яшаш”ини таъминлашдир. Борлиқни инсон онгида адабиёт каби ҳеч бир фан “яшата” олмайди. Оламнинг ибтидоси “СЎЗ” дан яралган, интиҳоси ҳам “СЎЗ”да тугайди. Тупроқ билан сувни қориштирган билан одам бунёд бўлмаяжак; Яратганнинг “ЯРАЛ!” муждаси бўлмаса… Она ернинг бағрида олов гуриллаб туради, ер шарининг ядроси олов. Бобо қуёш ҳам олов, тинимсиз портлашлар жараёни қуёшда кечади. “Сўз” сўзининг ўзаги ҳам оловдир. Тупроқ билан сувга ҳам тафт “СЎЗ” дан келгандир. Куйдирадиган ҳам, суйдирадиган ҳам, обод этгувчи ҳам, барбод этгувчи ҳам “СЎЗ”! Сўзга эътиборли бўлайлик.

Сўзни маржондек тизилмаси назм, “раият манзиласи” наср. Шеър битмак, шеър айтмак башарга Одам Атодан мерос. Дунёдаги илк шеър Қобил ўлими, фарзанд доғида айтилган Одам Ато нафасидир. Шундан буён ҳар бир банданинг қалбида шеър яшайди. Ҳар бир инсоннинг ўз шеъри бор. Ҳар бир инсон шеър ёзади, шеър ёзган бўлади. Мен шеър ёзмаганман деган одам ёлғон айтган бўлади. Ҳеч қурса севиб қолганда туйғуга, онасини тупроққа қўйганда ғамга, болакай камалакни кўрганда ҳайратга тўлган бўлади. Бу жараёнлар эса қалбда ғалаён қилган, сўз орқали оламга айтилган бўлади.

Буни биров қоғозга туширгай, биров эса тушира олмагай. Дардни айта олиш эса Парвардигор томонидан инсонга берилган бахтдир. Ва билмак керакки бу дунёда дардини қўшнисига ҳам айта олмайдиган “бахтсиз”лар кўп. Дардни қоғозга тушириш ёзувчига, гўзал қилиб тушириш эса шоирга берилган олий туҳфадир. Бу қисматни Парвардигор манглайга битган бўлади, булар эса миллатнинг “миллийлиги” учун қурбонликка келган “миллат”нинг танланган инсонларидир. Шоирлик эса улуғ фидойиликдир. Рауф Парфи ҳазратларига “мана уй, мана пул” дейишганда, “миллатимда мендан-да юпун бандалар бор, уларнинг юзига қандай қарайман” деган жавобни олишган. Йигирманчи аср жаҳон адабиётига ҳисса қўша олган буюк шоиримизнинг жавоби шундай эди.

Ёзувчи ё шоир бўлиб қалам тебратган инсон борки бутун умр оқ қоғоз билан юзма-юз яшайди. Ўз қаҳрамонларини ўз қариндошларидек яхши билади, улар ҳақида қайғуради. Ҳаёти машаққат билан кечади. Ҳаётнинг барча жабҳасида яшаб кўради. Ҳаётнинг барча ракурсларини рўйи-рост оппоқ қоғозда тасвирлагиси келади. Талай қаршиликларга дуч келади. Теваракдаги олам тезроқ унинг тасвирига тушишга мойил бўлади-ю, юрак дарвозаларини бетиним чертади. Унга эса муҳит ёзиш имконини бермайди. Бу жуда оғир. Ўз халқи учун хизмат қилгиси келади. Халққа ёрдам бергиси келади. Қўшниси катак қурса лойини узатиб туради. Афсус, унга эса ҳеч ким ёрдам беролмайди. У тугатмоқчи бўлган асар охирига, ҳатто, бир дона нуқта қўйишга ярамайди у ёрдам берган инсонлар. У буюк жасорат эгаси бўлиши керак. Чексиз сабр- матонат унинг доимий ҳамроҳи.

Замон бетиним эврилишда. Вақтни тутиб қолиш қийин. Вақтдан ташқарида яшаш – ижод онларидир. Бу унинг энг бахтли дамлари. Бутун оламни унутиб шу бахтдан масрур лаҳзалари, вақтдан ташқарида яшаб қолишидир. Бу бахтга эса барча инсонлар мушарраф бўла олмайди. Одамлар ҳам ҳеч қурса тириклик ва ўлим ҳақида мушоҳада этади, аммо мушоҳадасига нуқта қўёлмайди. У эса ҳар бир фикр охирига нуқта қўйиш бахтига мушарраф инсон…

Шоир халқ орзусидаги инсон бўлиши керак!. Амир Алишер эл ният қилган инсон эди. Тарих зарварақаларида асога суяниб боғ аро хаёлга чўмган тасвирлари бордир, аммо ҳаётининг аксар қисми қўлида қалам билан ўтган. Ер юзида китоб қўлтиқлаган ҳайкаллари кўпдир, бироқ қилич яланғочлаб Ҳирот қамалларида халқ билан бирга жон олиб, жон берган дамлари ҳам бор. У Амир ҳам эди, белида қилич боғлиқ эди. Амир Алишер наинки Ҳирот ва Хуросон равнақи учун, балки бутун туркий элатлар равнақи учун ҳам фидойи бўлиб яшади. Қуръон қироат билан ўқилади, шеър ҳам… “Қироат” билан ўқиладиган “шеър” яратувчилари саноқлигина холос. Ҳофиз Шерозий шундай инсон эди. Машраб айтади “Агар эр юзидан Қуръон оятлари кўтарилса унинг ўрнини Ҳофиз девони босади” дея. Бутун умр ўзининг Мусаллодаги боғида ижод қилган Ҳофизга бундан ортиқ таъриф не керак?! Халқ ҳозиргача Ҳофиз девонини кўзига суртиб тақдирини сўрайди.

Румийнинг “Маънавий маснавий”сини ўқиган Абдураҳмон Жомий айтади: “У пайғамбар эмасу, аммо китоби бор”. Шарафли инсонлар ортидан, фақатгина шарафли инсонларгина ҳақ сўзни айта олади.

Шоирлик буюк қурбонликдир. Бу фалакдан танланиш ҳуқуқи. Инсонни мажбурлаб бахтли қилиб бўлмаганидек, инсон ўзини мажбурлаб ҳам шоир бўла олмайди. Чин шоир – миллат руҳидир. Адабиётдан бўлак бирор фан миллат руҳини бера олмайди. Ҳам миллатнинг, ҳам юракнинг улкан таржимонлари фақатгина шоир ва ёзувчилардир. Ҳар бир онгли инсон тарихий шахс бўлишни, улуғ бўлишни истайди, ҳеч қурса фарзандлари, келажак авлоди уни эслаб юришини ич-ичидан истайди. Шоир ва ёзувчиларга бу мукофот сифатида берилган унвондир. Бу унвон “Қизил юлдуз” медали эмас, “Ўзбекистон халқ шоири” деган мавқе эмас, бу унвон “Ёзувчилар уюшмасига аъзолик” чиптаси эмас, бу унвон саҳнага чиқиб тақдирланиш эмас. Ай, Ленин, ай Горбёчёв мен ҳам беш калдан бир калман дея костюм-шим кийиб, галастук тақиб, юбилий қилиб навозишлар кўрсатиш эмас. Бу унвон юқоридан бериладиган унвондир. Шундай экан унинг атрофида “кўролмаслар” ўз-ўзидан пайдо бўлади. Кибор давралар назарга илмасликка ҳаракат қилади-ю, ич-ичидан ўз ғаламисликларини тан олади. Тан олдириш эса яратилган асарнинг Яратган нафасига нақадар яқинлиги билан ўлчанади.

Шеър эса бу ибодат. Руҳ ва танни поклашнинг энг қадимий ва абадий йўли фақатгина шеърда мужассам. Бир шеърни ниҳоясига етказсанг руҳан покланасан, енгиллашасан. Ундан кейинги фараҳ эса жаннатий фараҳдир. Ёлғиз ўзинг қайта ва қайта шивирлаб ўқиб кўрасан… Ўз менингга эътибор берасан. Атрофингга тийрак назар ташлайсан. Сен, Яратган ва ичингдаги “мен”. Хушомадлар, қарсаклар, ёлғонларга кўниккан инсоннинг ўз “мен”и бўлмайди. Жимжима ва шовқин ичра яшаяжак. Дунёга, ўткинчи жилваларга ҳавас этганлиги маълум бўлгай. Ватанни ҳам, миллатни ҳам, тупроқни ҳам “ўчмас сатрлар” ичра қура билмагай. “Мустақиллик, мустақиллик”, “Ватан, жон ватан, мен сени севаман” деб подшоларга ё амалдорларга ёқмак учун ёлғон ёзгайлар. Ўз “мен”ига эга инсон эса юрти ҳақида куйласа… Гарчи оддий бўлса ҳам тожик шоири Лойиқ Шералининг “ Ватан ягонадир, Тожикистон биттадир…” ё араб шоирининг Дамашқ ҳақидаги “Жаннат кўкда бўлса остида Дамашқ, жаннат ер остида бўлса устида Дамашқ…” каби сатрлардек “ўчмас сатрлар” ярата олгай (ХДК изоҳи: Бу ерда ҳар икки шоирдан келтирилган айни сатрлар ўнлаб ўзбек шоирлари шеърларида урчиб кетгани таъкидланмоқда). “Мен”и йўқ инсон тўйга айтадиган жарчига ўхшаб қолади.

Ватанни онага менгзаймиз, бироқ она мен сени яхши кўраман дея саҳналарга отилиб чиқмаймиз, руҳан ҳис қиламиз. Сочни ҳўллаб тараб ҳам шоир бўлиб бўлмайди, юзга упа суртиб ҳам. Лабни бўяб, ё кўзни бўяб Ватанни севиб бўлмайди, эрни севиш мумкин. Ёлғон билан фақат рўзғорни бойитиш мумкин, аммо қалбни ва миллатни эмас. Ватандан кўра ўз рўзғорини кўпроқ ўйлаган ижодкор ижодида “рўзғорбоп” қўшиқлар янграйди. Истайдими-йўқми бу қўшиқларни халқ эшитади. Бу қўшиқлар миллатнинг онгига таъсир қилади, халқ ёлғонга ўргана бошлайди. Ижодга қадам қўйган ҳар бир инсон, энг аввало ўзининг “мен”и билан кириб келади. “Мен”и бор инсоннинг юзи оқармайди, қизаради. Адабиёт ва миллатга эса ҳақ сўздан оқарадиган эмас, қизарадиган юзлар керак. Яқин ўтмишда кимдир ўзи билмаган ҳолда “Ким эдигу, ким бўлдик” дея ҳақ сўзни айтди ва тўғри айтди.

Бизнинг миллатимизда турли мансаблару, унвонлардан юксак турадиган инсонлар бўлган. Ҳазрат Навоий, Ал-Хоразмий, Ибн Сино, Беруний, Мирзо Бобур, Мирзо Улуғбек, Имом Бухорий, Ат-Термизий, Машраб… Гарчи бу инсонларнинг аксарияти ўз юртидан қувилган бўлса-да, улар қолдирган мерос шу юрт равнақи учун, башарият учун хизмат қилди, хизмат қилиб келмоқда. “Қон” тоза сақланса бу “ном”лар давом этаверади. “Миллатнинг жавоҳирлари” бой берилган юрт таназзулга юз тутади. Бу тарих саҳнасида доим юз кўрсатган.

Сўнгги хонликлар даврида бирор “ном” йўқ-ки жаҳон миқёсида миллатимизнинг шаънини юксалтира олган. У дам маънавият таназзулга юз тутган эди. Ўрта Осиё ўзи йўқотган жавоҳирларни энди қайдан топишни билмай яшаётган эди. Яна жавоҳирлар “йилтиллай” бошлаганда Сталиннинг қатағон машинаси ишга тушди. Йиллар ўтаверди, аммо, қонда қолади бари… Ўзбекистон ССРга раҳбар бўлиб Шароф Рашидов чиқиб келди. Адабиётга эътиборли бўлди, миллатга эътиборли бўлди, Ватан равнақи учун яшади. Ўзбекистон ССР Ўрта Осиёда энг ривожланган давлат, Тошкент энг гўзал шаҳар бўлиб яралди. “Эътибор” юзасидан “жавоҳирлар” қайнай бошлади.

Биргина Адабиёт мисолида кўрадиган бўлсак, жаҳон шеърияти билан шеърлари бемалол беллаша оладиган ёшлар етишиб чиқди. Ўз нафасига эга, ўз “мен”ига эга бир-бирини такрорламайдиган шоирлар пайдо бўлди. Мана ўзбек шоирлари дея жаҳон минбарида кўрсатса ҳам, ўзбеклар уялиб қолмайдиган “ёш ижодкор”лар авлоди юзага қалқди. Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Мирзо Кенжабек ва ҳакоза… Бир-бирини такрорламайдиган, ўз “мен”ига содиқ, жаҳон замонавий шеъриятига ҳамнафас сатрлар туғилди. Бундай ижодкорлар қай йўлда бўлмасин, уларнинг шеърлари ўсиб келаётган авлодга таълим беришга ҳақли эди. Бу таълимни йўлга қўйишга фақатгина “адабиётчилар” дахлдор эди, амалдорлар эмас.

Ижодкор ким бўлишидан қаътий назар у яратган бадиий асарлар халқ мулки бўлиб қолиши керак. Бу миллатнинг бойлиги ҳисобланади. Уммонлар соҳилига ўзини отиб ўлаётган китларни асраб қолиш учун нимадир яратган бир инсон, у кит овчиси бўлса-да унинг “яратиғи” башарга ва минглаб китларга хизмат қилади. “Овчи” йўқотилган билан, “яратиғи”ни йўқотмаслик керак. Бу талатўплар ичра, “мен”и йўқлар, “мен”и бор ижодкорларни нафасларини олиб ижод қила бошлади. Бироз турғунлик даври сезилди. Бу нўноқ шоирларнинг шеърлари фақатгина “матрасиз” қўшиқлар яралишига сабаб бўлди. Нафақат сатрлар, ҳатто, куйлар ўғирланиб қўштирноқ ичидаги “ўмаргувчи”лар пайдо бўлди. Бу эса ориятсизликни юзага қалқитади. Матнида маъно-мазмуни йўқ аксарият қўшиқларни халқ истайдими-йўқми тинглашга мажбур бўлди. Аксарият ўсмир ёшлар шу бемантиқлик ичра таълим олди. Бу миллатнинг маънавиятига нисбатан “талон-тарожлик” эди.

Ижодкорнинг вазифаси халқ онгини юксалтириш, мудраётган туйғуларини сергаклантиришдан иборат. Халқ савиясини туширишга хизмат қиладиган асарлар эса “миллат”га хоинлик қилаётган “асар”дир. Бирор нўноқ шоир ё ёзувчининг асарини ўқиган, ё қўшиғини эшитган инсон даражаси шу “ижодкор” даражасидан қуйи бўлса, албатта, ўша асар таъсирига тушиб қолади. Кўча газитларидаги бирор сатри йўқ, олди-қочди воқеалару, сўз бойлиги жуда кам бўлган гап тузилмаларини бир-бирига улаб борилган “сериалллар”ни ҳар ҳафта қолдирмай ўқиётган аёллар каби шу жараён ичида яшайди. Унинг онгида эса на миллат, на келажак бўлади. “Болам Московдан пул топиб кел, уйлан!” дан ортиқ фарзандига сўз айтолмайди.

Шеър қалб таржимаси экан, ўз қалбига, ўз “мен”ига содиқ ва ҳукмрон бўлмаган инсон, ёзган сатрига ҳам ҳукмронлик қила олмайди! Қалб хушомаду ялтоқланишга мойиллашади. Бу “ёлғон”ни юзага чиқаради. Шоири “ёлғон” айтган, подшоси қўрқоқ бўлган эл таназзулга юз тутади.

Араб сайёҳи Ибн Батута ўзининг “Саёҳатнома” асарининг “Эвалатан таърифи” бобида “Кулгуга қолган шоирлар” ҳақда шундай сўз юритади: “…Барчалари ичкари(сарой)га олашақшаққа ўхшаб патлардан ясалган шакл ичида кирадилар. Шакл тепасига ёғочдан қизил тумшуқ ўрнатилган. Хуллас, мансо ҳузурида мана шундай кулгули қиёфага кириб шеър айтадилар… Шундан сўнг шоирлар раиси банбийнинг биринчи зинасига чиқиб бошини дастлаб султоннинг кўксига қўяди, сўнг зинани энг тепасига чиқиб, аввал султоннинг ўнг елкасига, кейин чап елкасига қўйиб ўз тилларида нималардир дегач қайтиб тушади. Менга айтишларича бу уларнинг Исломдан олдин ҳам қилиб юрган одатлари бўлиб бугунги кунда ҳам уни давом эттираётган эканлар……Яна бир ёқмаган одатларидан бири уларнинг беномуслигидир – аёллар султон ҳузурида яланғоч юришади. Ҳатто, бир кун саройдан чиқаётган юзлаб яланғоч аёллар ичида султоннинг балоғатга етиб қолган икки қизи ҳам аврати очиқ ҳолатда кетаётганига кўзим тушди……Менга айтишларича, шоирлар шеърининг маъниси панд-насиҳату ўтганларни улуғлашдан иборат экан…”

Маънавияти таназзулга юз тутган элдагина шоирлар кулгуга қолади. Ҳар қандай ижодкорга ҳайкал халқ орқали, ё биров орқали қўйилмайди. Ижодкор ўз асарлари орқали ўзига ўзи ҳайкал қўяди. Бу эса жасоратга ва қалбга боғлиқ. Қалб Парвардигор томонидан берилади. Қалб бу – қонни филтирлайдиган юрак ё тана аъзоси эмас. У “руҳ” аъзоси. Бадиий даражаси паст бўлган асарлар руҳни юксалтирмайди. Руҳга таъсир ҳам қила олмайди, аксинча, ақлга таъсир қилиб халқ онгини туширишга хизмат қилади. Халқ эса ўзининг онг даражасидан келиб чиққан ҳолда, Навоий қолиб ким қайдаги Оҳак Маҳакни ўқий бошлайди. Енгил-елпи қўшиқларни тинглай бошлайди. Миллатнинг қонини тоза сақлаб қолиш эса чин ижодкорлар елкасидаги бурчдир. Ҳофизлиги йўқ ҳофизни тинглашга, шоирлиги йўқ шоирни ўқишга халқни қизиқтириш, миллатнинг онгига нисбатан “хиёнат”дир. Хиёнат эса кечирилмайди! Ҳашам ё даврага “ўчиб” турли тақинчоқларни исталган жойга тақишу, турли упа-еликни юзга суртиш қизни безаш ўрнига уни шарманда қилганидек, ёлғон жимжималарга “ўчиш” миллатни ҳам шарманда қилади. Фаcебоок, телеграм, инстаграм, турли интернет сайтлари, нашриётлар, газитлар, телевидения, радио, тўй ва ҳакозаларга “ўзини осаётган” “нўноқ”ларнинг аксарияти билмайди-ки, халқ онгига таъсир этаётганини, миллат фарзандлари уларнинг онг даражаси билан шаклланаётганлигини.

Абдураҳмон Жомий олдига бир нўноқ шоир келиб “Шеъримни барча билиши учун Самарқандга кириб келишдаги бош дарвозага осдим” дебди. Жомий Ҳазратлари эса “Ёнига ўзингни ҳам осмабсан-да, барча сени ҳам биларди” деган эканлар. Ўзини ўзи осаётганларда эса уялиш ҳисси бўлмайди. Ижодкор инсон ўзидан, ўз “мен”идан уялиш ҳиссини сақлаб қолиши керак. Афсуски, шармандага шаҳар кенг. Қўполроқ айтадиган бўлсак фоҳишада ҳам, ҳайвонда ҳам уялиш ҳисси бўлмайди. Қадим рим саркардаси Катта Катон ўз шаҳридаги жуда кўплаб қўйилган ҳайкалларга боқиб шундай деган экан: “Мен ҳақимда одамлар, нега Катонга ҳайкал йўқ деб сўраганлари, нега унга ҳайкал қўйилган деганларидан яхшироқдир.” Уялиш ҳиссининг бўлгани яхши.

Рус адабиёти деганимизда Пушкин, инглиз адабиёти деганимизда Шекспир истаймизми йўқми кўз олдимизга келади. Ҳозирги давр билан чамаласак ҳам, колумбиялик ёзувчи Габриел Маркес, ё немис ёзувчиси Ҳерман Ҳесси… Лекин бирор Московлик рус кишисини билмайманки ўзбекчани ўрганиб Пушкиннинг “Евгений Онегин” шеърий романини таржима қилганини. Ё Маркес бирор Америкалик дўстига “Ўртоқ, ўзбек тилини ўрганиб мен ёзган “Ошкора қотиллик қиссаси”ни ўзбекчага ўгириб Навоий кўчада жойлашган “Жаҳон адабиёти” таҳририятига олиб бор” деганини. Айни дамда бу жараён қандай деган саволга жавобим доим тайёр: Менинг қўшним Турсун чўлоқ “нўноқ”лигига қарамай интернетни ўрганиб ён қўшнисига ўз “шеърлари”ни таржима қилдириб, сиздан угина биздан бугина салом-аликни жойига қўйиб бутун жаҳонга мана ўзбек насри, мана ўзбек шеърияти дейишдан ҳам уялмайдиган даражага бориб қолган. Бу ҳолат “бардавом” бўлса ўзбек шеърияти деганда Парижда яшайдиган франсузнинг кўз олдига Машраб эмас, Турсун чўлоқ келса неажаб?!

“Шоиру замон” шеър ёзиб ярим соатдан кейин Чет тиллари институтида ўқийдиган бирор талабани чақириб, шеърини “Пингвинлар” тилига ҳам таржима қилдириб, мана ўзбек шеъриятидан наъмуна деб бермоқда. Ўша шоирнинг дўсти дарс берса талабаларнинг диплом иши шу шоир ҳақида бўлади. Америкада бирортасини китоби чиқиб қолса, ана шов-шув… қўйиб берсанг Америка кунларини ҳам ўтказади. Аммо, адабиёт тарихида бир ҳақиқат бор; қадимдан форсий ва туркий шеърият жуда юксак мавқеъда бўлиб келган. Бу мавқеини уятли қилмаслик керак. “Қон”ни тоза сақламак керак. Чет эл адабиётини ўзбекчага ўгиришда ҳам “уялиш” ҳисси бўлиши, юз оқарибмас, қизариб туриши керак. Баъзи улуғ шоирларни ўзбекчага ўгирилган вариантларини ўқиб, бу ҳам оддий шоир экан-ку деган хаёлларга борасан. Бу эса қуёшни ой деб таржима қилган, нафассиз нўноқ таржимоннинг айбидир.

Таржимон китобни қўлга олар экан, унинг ички “мен”ида бу шоир ё ижодкор қаршисида “Мен кимман?” деган савол туриши керак. Ўзи шеър ёзиб қойиллата олмаган одам, ўзга тилдаги шеърни ўз тилига “ўзга шоир нафаси” билан ўгира олмайди. Аммо, уялмасдан таржимага қўл уриш… билмадим… Бу “миллат онги”ни алдашдир.

“Она сўз” эса алдовга эмас, “Ҳақ”қа ташнадир. Инсон халқни, миллатни алдаб қочиб кетиши мумкин. Аммо, инсон ўзидан қочиб кетолмайди. Жон чиқишида “Ҳақ” деб чиқади. Жон томоқдан “Ҳақ” орқали чиқади. Барча она ўз тилида алла айтади. Алланинг оҳанглари эса юракнинг уриш ритми билан бир хил бўлган. Илк бор биз алла матнидаги сўзларнинг жилваси ичра яшаганмиз. Бешик дунёдек тебранаётганда танамиз она кўксига тамшанган бўлса, руҳимиз “алла”ни, сўзни эмиб уйқуга кетган. Она “қон”дан “сут”ни айириб тилимизга тутган. “Қон”ни тоза сақлайлик. “Фан”ни рост ўрганайлик.

2018

O‘sha gap – adabiyot millat “ruh”i va “qon”ini belgilaydigan yagona “fan”! Adabiyot tarixni, moziyni doim yetaklab, millatni “MILLAT” ekanligini chin namoyon etadi. Adabiyotda “yangi gap” bo‘lmaydi; “Haq gap” bo‘ladi, “Ona so‘z” bo‘ladi.

Talant BЕK
“ONA SO‘Z” HAQIDA SO‘Z

O‘sha gap – adabiyot millat “ruh”i va “qon”ini belgilaydigan yagona “fan”! Adabiyot tarixni, moziyni doim yetaklab, millatni “MILLAT” ekanligini chin namoyon etadi. Adabiyotda “yangi gap” bo‘lmaydi; “Haq gap” bo‘ladi, “Ona so‘z” bo‘ladi.

Adabiyot so‘z olamida tuproq, bashar, osmon, millat, tabiatning “yashash”ini ta’minlashdir. Borliqni inson ongida adabiyot kabi hech bir fan “yashata” olmaydi. Olamning ibtidosi “SO‘Z” dan yaralgan, intihosi ham “SO‘Z”da tugaydi. Tuproq bilan suvni qorishtirgan bilan odam bunyod bo‘lmayajak; Yaratganning “YARAL!” mujdasi bo‘lmasa… Ona yerning bag‘rida olov gurillab turadi, yer sharining yadrosi olov. Bobo quyosh ham olov, tinimsiz portlashlar jarayoni quyoshda kechadi. “So‘z” so‘zining o‘zagi ham olovdir. Tuproq bilan suvga ham taft “SO‘Z” dan kelgandir. Kuydiradigan ham, suydiradigan ham, obod etguvchi ham, barbod etguvchi ham “SO‘Z”! So‘zga e’tiborli bo‘laylik.

So‘zni marjondek tizilmasi nazm, “raiyat manzilasi” nasr. She’r bitmak, she’r aytmak basharga Odam Atodan meros. Dunyodagi ilk she’r Qobil o‘limi, farzand dog‘ida aytilgan Odam Ato nafasidir. Shundan buyon har bir bandaning qalbida she’r yashaydi. Har bir insonning o‘z she’ri bor. Har bir inson she’r yozadi, she’r yozgan bo‘ladi. Men she’r yozmaganman degan odam yolg‘on aytgan bo‘ladi. Hech qursa sevib qolganda tuyg‘uga, onasini tuproqqa qo‘yganda g‘amga, bolakay kamalakni ko‘rganda hayratga to‘lgan bo‘ladi. Bu jarayonlar esa qalbda g‘alayon qilgan, so‘z orqali olamga aytilgan bo‘ladi.

Buni birov qog‘ozga tushirgay, birov esa tushira olmagay. Dardni ayta olish esa Parvardigor tomonidan insonga berilgan baxtdir. Va bilmak kerakki bu dunyoda dardini qo‘shnisiga ham ayta olmaydigan “baxtsiz”lar ko‘p. Dardni qog‘ozga tushirish yozuvchiga, go‘zal qilib tushirish esa shoirga berilgan oliy tuhfadir. Bu qismatni Parvardigor manglayga bitgan bo‘ladi, bular esa millatning “milliyligi” uchun qurbonlikka kelgan “millat”ning tanlangan insonlaridir. Shoirlik esa ulug‘ fidoyilikdir. Rauf Parfi hazratlariga “mana uy, mana pul” deyishganda, “millatimda mendan-da yupun bandalar bor, ularning yuziga qanday qarayman” degan javobni olishgan. Yigirmanchi asr jahon adabiyotiga hissa qo‘sha olgan buyuk shoirimizning javobi shunday edi.

Yozuvchi yo shoir bo‘lib qalam tebratgan inson borki butun umr oq qog‘oz bilan yuzma-yuz yashaydi. O‘z qahramonlarini o‘z qarindoshlaridek yaxshi biladi, ular haqida qayg‘uradi. Hayoti mashaqqat bilan kechadi. Hayotning barcha jabhasida yashab ko‘radi. Hayotning barcha rakurslarini ro‘yi-rost oppoq qog‘ozda tasvirlagisi keladi. Talay qarshiliklarga duch keladi. Tevarakdagi olam tezroq uning tasviriga tushishga moyil bo‘ladi-yu, yurak darvozalarini betinim chertadi. Unga esa muhit yozish imkonini bermaydi. Bu juda og‘ir. O‘z xalqi uchun xizmat qilgisi keladi. Xalqqa yordam bergisi keladi. Qo‘shnisi katak qursa loyini uzatib turadi. Afsus, unga esa hech kim yordam berolmaydi. U tugatmoqchi bo‘lgan asar oxiriga, hatto, bir dona nuqta qo‘yishga yaramaydi u yordam bergan insonlar. U buyuk jasorat egasi bo‘lishi kerak. Cheksiz sabr- matonat uning doimiy hamrohi.

Zamon betinim evrilishda. Vaqtni tutib qolish qiyin. Vaqtdan tashqarida yashash – ijod onlaridir. Bu uning eng baxtli damlari. Butun olamni unutib shu baxtdan masrur lahzalari, vaqtdan tashqarida yashab qolishidir. Bu baxtga esa barcha insonlar musharraf bo‘la olmaydi. Odamlar ham hech qursa tiriklik va o‘lim haqida mushohada etadi, ammo mushohadasiga nuqta qo‘yolmaydi. U esa har bir fikr oxiriga nuqta qo‘yish baxtiga musharraf inson…

Shoir xalq orzusidagi inson bo‘lishi kerak!. Amir Alisher el niyat qilgan inson edi. Tarix zarvaraqalarida asoga suyanib bog‘ aro xayolga cho‘mgan tasvirlari bordir, ammo hayotining aksar qismi qo‘lida qalam bilan o‘tgan. Yer yuzida kitob qo‘ltiqlagan haykallari ko‘pdir, biroq qilich yalang‘ochlab Hirot qamallarida xalq bilan birga jon olib, jon bergan damlari ham bor. U Amir ham edi, belida qilich bog‘liq edi. Amir Alisher nainki Hirot va Xuroson ravnaqi uchun, balki butun turkiy elatlar ravnaqi uchun ham fidoyi bo‘lib yashadi. Qur’on qiroat bilan o‘qiladi, she’r ham… “Qiroat” bilan o‘qiladigan “she’r” yaratuvchilari sanoqligina xolos. Hofiz Sheroziy shunday inson edi. Mashrab aytadi “Agar er yuzidan Qur’on oyatlari ko‘tarilsa uning o‘rnini Hofiz devoni bosadi” deya. Butun umr o‘zining Musallodagi bog‘ida ijod qilgan Hofizga bundan ortiq ta’rif ne kerak?! Xalq hozirgacha Hofiz devonini ko‘ziga surtib taqdirini so‘raydi.

Rumiyning “Ma’naviy masnaviy”sini o‘qigan Abdurahmon Jomiy aytadi: “U payg‘ambar emasu, ammo kitobi bor”. Sharafli insonlar ortidan, faqatgina sharafli insonlargina haq so‘zni ayta oladi.

Shoirlik buyuk qurbonlikdir. Bu falakdan tanlanish huquqi. Insonni majburlab baxtli qilib bo‘lmaganidek, inson o‘zini majburlab ham shoir bo‘la olmaydi. Chin shoir – millat ruhidir. Adabiyotdan bo‘lak biror fan millat ruhini bera olmaydi. Ham millatning, ham yurakning ulkan tarjimonlari faqatgina shoir va yozuvchilardir. Har bir ongli inson tarixiy shaxs bo‘lishni, ulug‘ bo‘lishni istaydi, hech qursa farzandlari, kelajak avlodi uni eslab yurishini ich-ichidan istaydi. Shoir va yozuvchilarga bu mukofot sifatida berilgan unvondir. Bu unvon “Qizil yulduz” medali emas, “O‘zbekiston xalq shoiri” degan mavqe emas, bu unvon “Yozuvchilar uyushmasiga a’zolik” chiptasi emas, bu unvon sahnaga chiqib taqdirlanish emas. Ay, Lenin, ay Gorbyochyov men ham besh kaldan bir kalman deya kostyum-shim kiyib, galastuk taqib, yubiliy qilib navozishlar ko‘rsatish emas. Bu unvon yuqoridan beriladigan unvondir. Shunday ekan uning atrofida “ko‘rolmaslar” o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Kibor davralar nazarga ilmaslikka harakat qiladi-yu, ich-ichidan o‘z g‘alamisliklarini tan oladi. Tan oldirish esa yaratilgan asarning Yaratgan nafasiga naqadar yaqinligi bilan o‘lchanadi.

She’r esa bu ibodat. Ruh va tanni poklashning eng qadimiy va abadiy yo‘li faqatgina she’rda mujassam. Bir she’rni nihoyasiga yetkazsang ruhan poklanasan, yengillashasan. Undan keyingi farah esa jannatiy farahdir. Yolg‘iz o‘zing qayta va qayta shivirlab o‘qib ko‘rasan… O‘z meningga e’tibor berasan. Atrofingga tiyrak nazar tashlaysan. Sen, Yaratgan va ichingdagi “men”. Xushomadlar, qarsaklar, yolg‘onlarga ko‘nikkan insonning o‘z “men”i bo‘lmaydi. Jimjima va shovqin ichra yashayajak. Dunyoga, o‘tkinchi jilvalarga havas etganligi ma’lum bo‘lgay. Vatanni ham, millatni ham, tuproqni ham “o‘chmas satrlar” ichra qura bilmagay. “Mustaqillik, mustaqillik”, “Vatan, jon vatan, men seni sevaman” deb podsholarga yo amaldorlarga yoqmak uchun yolg‘on yozgaylar. O‘z “men”iga ega inson esa yurti haqida kuylasa… Garchi oddiy bo‘lsa ham tojik shoiri Loyiq Sheralining “ Vatan yagonadir, Tojikiston bittadir…” yo arab shoirining Damashq haqidagi “Jannat ko‘kda bo‘lsa ostida Damashq, jannat yer ostida bo‘lsa ustida Damashq…” kabi satrlardek “o‘chmas satrlar” yarata olgay (XDK izohi: Bu yerda har ikki shoirdan keltirilgan ayni satrlar o‘nlab o‘zbek shoirlari she’rlarida urchib ketgani ta’kidlanmoqda). “Men”i yo‘q inson to‘yga aytadigan jarchiga o‘xshab qoladi.

Vatanni onaga mengzaymiz, biroq ona men seni yaxshi ko‘raman deya sahnalarga otilib chiqmaymiz, ruhan his qilamiz. Sochni ho‘llab tarab ham shoir bo‘lib bo‘lmaydi, yuzga upa surtib ham. Labni bo‘yab, yo ko‘zni bo‘yab Vatanni sevib bo‘lmaydi, erni sevish mumkin. Yolg‘on bilan faqat ro‘zg‘orni boyitish mumkin, ammo qalbni va millatni emas. Vatandan ko‘ra o‘z ro‘zg‘orini ko‘proq o‘ylagan ijodkor ijodida “ro‘zg‘orbop” qo‘shiqlar yangraydi. Istaydimi-yo‘qmi bu qo‘shiqlarni xalq eshitadi. Bu qo‘shiqlar millatning ongiga ta’sir qiladi, xalq yolg‘onga o‘rgana boshlaydi. Ijodga qadam qo‘ygan har bir inson, eng avvalo o‘zining “men”i bilan kirib keladi. “Men”i bor insonning yuzi oqarmaydi, qizaradi. Adabiyot va millatga esa haq so‘zdan oqaradigan emas, qizaradigan yuzlar kerak. Yaqin o‘tmishda kimdir o‘zi bilmagan holda “Kim edigu, kim bo‘ldik” deya haq so‘zni aytdi va to‘g‘ri aytdi.

Bizning millatimizda turli mansablaru, unvonlardan yuksak turadigan insonlar bo‘lgan. Hazrat Navoiy, Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Beruniy, Mirzo Bobur, Mirzo Ulug‘bek, Imom Buxoriy, At-Termiziy, Mashrab… Garchi bu insonlarning aksariyati o‘z yurtidan quvilgan bo‘lsa-da, ular qoldirgan meros shu yurt ravnaqi uchun, bashariyat uchun xizmat qildi, xizmat qilib kelmoqda. “Qon” toza saqlansa bu “nom”lar davom etaveradi. “Millatning javohirlari” boy berilgan yurt tanazzulga yuz tutadi. Bu tarix sahnasida doim yuz ko‘rsatgan.

So‘nggi xonliklar davrida biror “nom” yo‘q-ki jahon miqyosida millatimizning sha’nini yuksaltira olgan. U dam ma’naviyat tanazzulga yuz tutgan edi. O‘rta Osiyo o‘zi yo‘qotgan javohirlarni endi qaydan topishni bilmay yashayotgan edi. Yana javohirlar “yiltillay” boshlaganda Stalinning qatag‘on mashinasi ishga tushdi. Yillar o‘taverdi, ammo, qonda qoladi bari… O‘zbekiston SSRga rahbar bo‘lib Sharof Rashidov chiqib keldi. Adabiyotga e’tiborli bo‘ldi, millatga e’tiborli bo‘ldi, Vatan ravnaqi uchun yashadi. O‘zbekiston SSR O‘rta Osiyoda eng rivojlangan davlat, Toshkent eng go‘zal shahar bo‘lib yaraldi. “E’tibor” yuzasidan “javohirlar” qaynay boshladi.

Birgina Adabiyot misolida ko‘radigan bo‘lsak, jahon she’riyati bilan she’rlari bemalol bellasha oladigan yoshlar yetishib chiqdi. O‘z nafasiga ega, o‘z “men”iga ega bir-birini takrorlamaydigan shoirlar paydo bo‘ldi. Mana o‘zbek shoirlari deya jahon minbarida ko‘rsatsa ham, o‘zbeklar uyalib qolmaydigan “yosh ijodkor”lar avlodi yuzaga qalqdi. Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Mirzo Kenjabek va hakoza… Bir-birini takrorlamaydigan, o‘z “men”iga sodiq, jahon zamonaviy she’riyatiga hamnafas satrlar tug‘ildi. Bunday ijodkorlar qay yo‘lda bo‘lmasin, ularning she’rlari o‘sib kelayotgan avlodga ta’lim berishga haqli edi. Bu ta’limni yo‘lga qo‘yishga faqatgina “adabiyotchilar” daxldor edi, amaldorlar emas.

Ijodkor kim bo‘lishidan qa’tiy nazar u yaratgan badiiy asarlar xalq mulki bo‘lib qolishi kerak. Bu millatning boyligi hisoblanadi. Ummonlar sohiliga o‘zini otib o‘layotgan kitlarni asrab qolish uchun nimadir yaratgan bir inson, u kit ovchisi bo‘lsa-da uning “yaratig‘i” basharga va minglab kitlarga xizmat qiladi. “Ovchi” yo‘qotilgan bilan, “yaratig‘i”ni yo‘qotmaslik kerak. Bu talato‘plar ichra, “men”i yo‘qlar, “men”i bor ijodkorlarni nafaslarini olib ijod qila boshladi. Biroz turg‘unlik davri sezildi. Bu no‘noq shoirlarning she’rlari faqatgina “matrasiz” qo‘shiqlar yaralishiga sabab bo‘ldi. Nafaqat satrlar, hatto, kuylar o‘g‘irlanib qo‘shtirnoq ichidagi “o‘marguvchi”lar paydo bo‘ldi. Bu esa oriyatsizlikni yuzaga qalqitadi. Matnida ma’no-mazmuni yo‘q aksariyat qo‘shiqlarni xalq istaydimi-yo‘qmi tinglashga majbur bo‘ldi. Aksariyat o‘smir yoshlar shu bemantiqlik ichra ta’lim oldi. Bu millatning ma’naviyatiga nisbatan “talon-tarojlik” edi.

Ijodkorning vazifasi xalq ongini yuksaltirish, mudrayotgan tuyg‘ularini sergaklantirishdan iborat. Xalq saviyasini tushirishga xizmat qiladigan asarlar esa “millat”ga xoinlik qilayotgan “asar”dir. Biror no‘noq shoir yo yozuvchining asarini o‘qigan, yo qo‘shig‘ini eshitgan inson darajasi shu “ijodkor” darajasidan quyi bo‘lsa, albatta, o‘sha asar ta’siriga tushib qoladi. Ko‘cha gazitlaridagi biror satri yo‘q, oldi-qochdi voqealaru, so‘z boyligi juda kam bo‘lgan gap tuzilmalarini bir-biriga ulab borilgan “seriallar”ni har hafta qoldirmay o‘qiyotgan ayollar kabi shu jarayon ichida yashaydi. Uning ongida esa na millat, na kelajak bo‘ladi. “Bolam Moskovdan pul topib kel, uylan!” dan ortiq farzandiga so‘z aytolmaydi.

She’r qalb tarjimasi ekan, o‘z qalbiga, o‘z “men”iga sodiq va hukmron bo‘lmagan inson, yozgan satriga ham hukmronlik qila olmaydi! Qalb xushomadu yaltoqlanishga moyillashadi. Bu “yolg‘on”ni yuzaga chiqaradi. Shoiri “yolg‘on” aytgan, podshosi qo‘rqoq bo‘lgan el tanazzulga yuz tutadi.

Arab sayyohi Ibn Batuta o‘zining “Sayohatnoma” asarining “Evalatan ta’rifi” bobida “Kulguga qolgan shoirlar” haqda shunday so‘z yuritadi: “…Barchalari ichkari(saroy)ga olashaqshaqqa o‘xshab patlardan yasalgan shakl ichida kiradilar. Shakl tepasiga yog‘ochdan qizil tumshuq o‘rnatilgan. Xullas, manso huzurida mana shunday kulguli qiyofaga kirib she’r aytadilar… Shundan so‘ng shoirlar raisi banbiyning birinchi zinasiga chiqib boshini dastlab sultonning ko‘ksiga qo‘yadi, so‘ng zinani eng tepasiga chiqib, avval sultonning o‘ng yelkasiga, keyin chap yelkasiga qo‘yib o‘z tillarida nimalardir degach qaytib tushadi. Menga aytishlaricha bu ularning Islomdan oldin ham qilib yurgan odatlari bo‘lib bugungi kunda ham uni davom ettirayotgan ekanlar……Yana bir yoqmagan odatlaridan biri ularning benomusligidir – ayollar sulton huzurida yalang‘och yurishadi. Hatto, bir kun saroydan chiqayotgan yuzlab yalang‘och ayollar ichida sultonning balog‘atga yetib qolgan ikki qizi ham avrati ochiq holatda ketayotganiga ko‘zim tushdi……Menga aytishlaricha, shoirlar she’rining ma’nisi pand-nasihatu o‘tganlarni ulug‘lashdan iborat ekan…”

Ma’naviyati tanazzulga yuz tutgan eldagina shoirlar kulguga qoladi. Har qanday ijodkorga haykal xalq orqali, yo birov orqali qo‘yilmaydi. Ijodkor o‘z asarlari orqali o‘ziga o‘zi haykal qo‘yadi. Bu esa jasoratga va qalbga bog‘liq. Qalb Parvardigor tomonidan beriladi. Qalb bu – qonni filtirlaydigan yurak yo tana a’zosi emas. U “ruh” a’zosi. Badiiy darajasi past bo‘lgan asarlar ruhni yuksaltirmaydi. Ruhga ta’sir ham qila olmaydi, aksincha, aqlga ta’sir qilib xalq ongini tushirishga xizmat qiladi. Xalq esa o‘zining ong darajasidan kelib chiqqan holda, Navoiy qolib kim qaydagi Ohak Mahakni o‘qiy boshlaydi. Yengil-yelpi qo‘shiqlarni tinglay boshlaydi. Millatning qonini toza saqlab qolish esa chin ijodkorlar yelkasidagi burchdir. Hofizligi yo‘q hofizni tinglashga, shoirligi yo‘q shoirni o‘qishga xalqni qiziqtirish, millatning ongiga nisbatan “xiyonat”dir. Xiyonat esa kechirilmaydi! Hasham yo davraga “o‘chib” turli taqinchoqlarni istalgan joyga taqishu, turli upa-yelikni yuzga surtish qizni bezash o‘rniga uni sharmanda qilganidek, yolg‘on jimjimalarga “o‘chish” millatni ham sharmanda qiladi. Facebook, telegram, instagram, turli internet saytlari, nashriyotlar, gazitlar, televideniya, radio, to‘y va hakozalarga “o‘zini osayotgan” “no‘noq”larning aksariyati bilmaydi-ki, xalq ongiga ta’sir etayotganini, millat farzandlari ularning ong darajasi bilan shakllanayotganligini.

Abdurahmon Jomiy oldiga bir no‘noq shoir kelib “She’rimni barcha bilishi uchun Samarqandga kirib kelishdagi bosh darvozaga osdim” debdi. Jomiy Hazratlari esa “Yoniga o‘zingni ham osmabsan-da, barcha seni ham bilardi” degan ekanlar. O‘zini o‘zi osayotganlarda esa uyalish hissi bo‘lmaydi. Ijodkor inson o‘zidan, o‘z “men”idan uyalish hissini saqlab qolishi kerak. Afsuski, sharmandaga shahar keng. Qo‘polroq aytadigan bo‘lsak fohishada ham, hayvonda ham uyalish hissi bo‘lmaydi. Qadim rim sarkardasi Katta Katon o‘z shahridagi juda ko‘plab qo‘yilgan haykallarga boqib shunday degan ekan: “Men haqimda odamlar, nega Katonga haykal yo‘q deb so‘raganlari, nega unga haykal qo‘yilgan deganlaridan yaxshiroqdir.” Uyalish hissining bo‘lgani yaxshi.

Rus adabiyoti deganimizda Pushkin, ingliz adabiyoti deganimizda Shekspir istaymizmi yo‘qmi ko‘z oldimizga keladi. Hozirgi davr bilan chamalasak ham, kolumbiyalik yozuvchi Gabriyel Markes, yo nemis yozuvchisi Herman Hessi… Lekin biror Moskovlik rus kishisini bilmaymanki o‘zbekchani o‘rganib Pushkinning “Yevgeniy Onegin” she’riy romanini tarjima qilganini. Yo Markes biror Amerikalik do‘stiga “O‘rtoq, o‘zbek tilini o‘rganib men yozgan “Oshkora qotillik qissasi”ni o‘zbekchaga o‘girib Navoiy ko‘chada joylashgan “Jahon adabiyoti” tahririyatiga olib bor” deganini. Ayni damda bu jarayon qanday degan savolga javobim doim tayyor: Mening qo‘shnim Tursun cho‘loq “no‘noq”ligiga qaramay internetni o‘rganib yon qo‘shnisiga o‘z “she’rlari”ni tarjima qildirib, sizdan ugina bizdan bugina salom-alikni joyiga qo‘yib butun jahonga mana o‘zbek nasri, mana o‘zbek she’riyati deyishdan ham uyalmaydigan darajaga borib qolgan. Bu holat “bardavom” bo‘lsa o‘zbek she’riyati deganda Parijda yashaydigan fransuzning ko‘z oldiga Mashrab emas, Tursun cho‘loq kelsa neajab?!

“Shoiru zamon” she’r yozib yarim soatdan keyin Chet tillari institutida o‘qiydigan biror talabani chaqirib, she’rini “Pingvinlar” tiliga ham tarjima qildirib, mana o‘zbek she’riyatidan na’muna deb bermoqda. O‘sha shoirning do‘sti dars bersa talabalarning diplom ishi shu shoir haqida bo‘ladi. Amerikada birortasini kitobi chiqib qolsa, ana shov-shuv… qo‘yib bersang Amerika kunlarini ham o‘tkazadi. Ammo, adabiyot tarixida bir haqiqat bor; qadimdan forsiy va turkiy she’riyat juda yuksak mavqe’da bo‘lib kelgan. Bu mavqeini uyatli qilmaslik kerak. “Qon”ni toza saqlamak kerak. Chet el adabiyotini o‘zbekchaga o‘girishda ham “uyalish” hissi bo‘lishi, yuz oqaribmas, qizarib turishi kerak. Ba’zi ulug‘ shoirlarni o‘zbekchaga o‘girilgan variantlarini o‘qib, bu ham oddiy shoir ekan-ku degan xayollarga borasan. Bu esa quyoshni oy deb tarjima qilgan, nafassiz no‘noq tarjimonning aybidir.

Tarjimon kitobni qo‘lga olar ekan, uning ichki “men”ida bu shoir yo ijodkor qarshisida “Men kimman?” degan savol turishi kerak. O‘zi she’r yozib qoyillata olmagan odam, o‘zga tildagi she’rni o‘z tiliga “o‘zga shoir nafasi” bilan o‘gira olmaydi. Ammo, uyalmasdan tarjimaga qo‘l urish… bilmadim… Bu “millat ongi”ni aldashdir.

“Ona so‘z” esa aldovga emas, “Haq”qa tashnadir. Inson xalqni, millatni aldab qochib ketishi mumkin. Ammo, inson o‘zidan qochib ketolmaydi. Jon chiqishida “Haq” deb chiqadi. Jon tomoqdan “Haq” orqali chiqadi. Barcha ona o‘z tilida alla aytadi. Allaning ohanglari esa yurakning urish ritmi bilan bir xil bo‘lgan. Ilk bor biz alla matnidagi so‘zlarning jilvasi ichra yashaganmiz. Beshik dunyodek tebranayotganda tanamiz ona ko‘ksiga tamshangan bo‘lsa, ruhimiz “alla”ni, so‘zni emib uyquga ketgan. Ona “qon”dan “sut”ni ayirib tilimizga tutgan. “Qon”ni toza saqlaylik. “Fan”ni rost o‘rganaylik.

2018