Шариф Аҳмедовнинг бир туркум эссе-ҳикоялари дастлабки сатрлариданоқ ғаройиб услуби билан эътиборимни тортди. Эссе-бадиа жанрида битилган, интеллектуал насрга мансуб ушбу асарлар замонавий ўзбек адабиётида камёб ҳодисадир.

ТЕМУР ПЎЛАТОВ
ШАРИФ АҲМЕДОВНИНГ ЭВРИЛИШ-МЕТАМОРФОЗАЛАРИ

  Шарифжон Аҳмедов – 1969 йилда Андижонда туғилган. 1992 йили ТошДУ журналистика факултетини тамомлаган. Дастлабки ҳикоялари ўтган асрнинг 9-йилларида «Ёш куч» журналида эълон қилинган.Лотин Америкаси адабиёти тадқиқи билан шуғулланади. Узоқ йиллар давомида Хорхе Луис Борхес ижодий дунёсини чуқур ўрганиб, машҳур адиб яшаган ўлкаларга бориб илҳомланган ва ҳикоялари билан бизни таништириб келмоқда. «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида унинг ҳикоялари ва Хорхе Луис Борхес, Хулио Кортасар,Жуброн Халил Жуброн асарларидан қилган таржималари мунтазам эълон қилиб борилмоқда.

* * *

Гарчи аҳён-аҳёнда бўлса ҳам, ўзбекзабон касбдошларимнинг ёзганлари билан танишиб тураман. Москвадаги адабий журнал ёки альманахларда асарлари чоп этилишини истаб, ҳикоя ва қиссаларига баҳо беришим тилагида каминага юбориладиган қўлёзмалар орасида, қизиқиш уйғотмайдиганлари билан бирга, яхши топилмалар ҳам учраб қолади.

Андижон фарзанди Шариф Аҳмедовнинг бир туркум эссе-ҳикоялари дастлабки сатрлариданоқ ғаройиб услуби билан эътиборимни тортди. Эссе-бадиа жанрида битилган, интеллектуал насрга мансуб ушбу асарлар замонавий ўзбек адабиётида камёб ҳодисадир.

Айтишим жоизки, Аҳмедов қаламига мансуб ҳикоялар мутолааси ўқувчи учун асло осон кечмайди, таг маъноларини англаб олиш осон эмас, бунинг учун тафаккурни ишлатиш талаб этилади.

Хорхе Луис Борхеснинг “ғалати” асарларини ўзбек тилига ўгирган Шариф Аҳмедов, бадиий меъёр ва сўз сезимини дурустгина ҳис этадики, бу ҳол уни Борхесга кўр-кўрона эргашишдан асраб қолганидан ташқари, улуғ аргентиналик яратган талқинлар негизида ўзининг хос асарларини — антик давр адиблари метаморфозалар, яъни эврилишлар деб атаган ўзининг адабий матнларини яратиш имконини берди.

Ушбу жанрнинг мумтоз бошловчилари қаторида қадимги Рим шоири Овидийни эслаб ўтиш мумкин. Ўн беш китобдан иборат маҳобатли достон иншо этган Овидий, Юнон ва Рим асотирлари талқинига таяниб, олам яралишининг ибтидосидан бошлаб содир бўлган ажабтовур эврилишлар ҳақида назмий ҳикоялар сўзлайди.
Аснода эса, Франц Кафка қаламига мансуб “Эврилиш” ҳикояси XX аср модернистик адабиётига дохил, шаксиз, энг ёрқин маъжозий асар эканини тилга олгим келади.

Шариф Аҳмедовнинг воқеабандликдан йироқ эссе-ҳикояларини (айримлари, эҳтимол, истиснодир) баён қилиб бериш имконсиз. Ўша айрим истиснолардан бўлган “Бир бемор воқеаси”да хастахонада банди беморнинг кунлик ҳолатлари аро вақт оқими кечиб турса-да, ушбу оқим охир-оқибат бизни кутилмаган хотима қаршисида ҳозир қилиб, омонат ва беқарор тириклик жумбоқлари ҳақида ўйлашга ундайди.
Шариф Аҳмедовнинг эссе-ҳикояларидан бири, худди муаллифнинг адабий маслагини билдириб қўймоқчидек, айнан “Бир тушнинг эврилишлари” деб номланган. Ушбуда биридан иккинчисига, ундан яна бошқасига ўтиб борувчи ташбеҳлар силсиласи, бир воқеанинг бошқасига қатланиб бориши манзараси намоён бўлади. Асар воқелигида персонажларнинг ҳар бири, баайни онгламу-сезимлар оқимида каби, туш ва рўёлар оламида яшайди, ўз навбатида айни новоқеъ рўёлар, ижодий инкишоф воситасида, адабий ёхуд кундалик турмуш воқелигида барқарор этилади. Овидийнинг мифологик персонажларидан фарқли ўлароқ, Аҳмедов қаҳрамонлари доим фаолиятда, улар ҳар биримиз каби изтироб чекишади, муайян тарихий сиймолар ютуқларидан руҳланиб, кулфатларига шерик бўлишади.

Борхеснинг шоҳ асарларидан бири – “Колриж туши”ни (С. Т. Колриж – инглиз романтик шоири) ўз ҳикоясининг эврилишларига асос тарзида танлаб олган Аҳмедов, айнан тушлар, тушлар муҳитида содир бўлаётган воқеалар ижодкор учун баъзи ҳолларда самаралироқ экани, ёзув столи қаршисида ўтирган пайтларинг хаёлда пайдо бўлганидан кўра равшанроқ воқеа ва сюжетларни баъзан айнан улар бизга тақдим этиши борасидаги фикрни асарининг бутун давомида илгари суради. Ва асар муҳитига бирикиб кетган ушбу туший саҳналар ижодкор учун чинакамликка айланади.

Уйқуга кетишидан аввал мўғул ҳукмдори Қубла Хон (Қубилойхон) ҳаёти-ҳолотидан сўзланган тарихий рисоласини ўқишга тутинган шоир Колриж, тез орада мудроққа чўмиб, муҳташам хон саройини ва бу саройни тараннум этган тенгсиз гўзал достонни туш кўради. Уйғонгач эса, сеҳрли тарзда нозил қилинган асарни қоғозга туширишга уринади, аммо аллакимнинг бемаврид ташрифи ишнинг белига тепади. «Ҳайрат ва алам ичра англадимки, — дейди сўнгроқ Колриж, — мен тушимнинг умумий манзарасини ҳамон кўриб турсам-да, саккиз-ўн мисрадан бошқа барча сатрлар дарё юзасидаги халқачалар янглиғ ғойиб бўлган ва таассуфки, уларни қайта тиклашнинг имкони йўқ эди”.

Шу ўринда олдиндан айтиб қўйгим келди – бир пайтлар “Ғойибнинг иккинчи сафари”ни битиш билан машғул эканман, ушбу қиссамнинг муҳим саҳналаридан бири айнан тушимда намоён бўлганди. Яхшики, Колриждан фарқли, уйқумда Тангрим кўнглимга солган сатрларни қоғозга муҳрлашимга биров ҳалал бермади менга. Бедорликда ҳеч тутқич бермаган ўша парча тушимнинг муҳитларида сайқалланиб, асар матнига табиий тарзда уйғунлашиб кетган эди.

VII асрда яшаб ижод қилган улуғ Ислом олими Муҳаммад Ибн Сирин, Фрейду Юнглардан бир қанча асрлар аввал тушлар табиатини ўрганиб, тушда кўрилган нарса аслида ташқи воқеликнинг давомидир, деган хулосага келган. Юксак иқтидорли ва табиати нозик одамлар назмий сатрлар билан зийнатланган кароматли тушлар кўрадилар, дейди мутафаккир. Лайли тимсолига ишқий ғазаллар битган мумтоз араб шоири Мажнунни (Қайс ибн ал-Мулавваҳ) Ибн Сирин фикрининг исботи ўлароқ, мисол тариқасида келтиради.

Ш. Аҳмедов ўз ҳикоясида ғаройиб эврилишлар занжирини бир туш манзарасидан бошқасига томон тортиб борар экан, Колриж тушида кўрилган хон кўшки атрофидаги тафсилотларни, галдаги халқа тарзида, XIII-XIV аср муаррихи Рашидиддин билан боғлайди. Элхоний ҳукмдорлар ҳузурида олий рутбали вазир бўлган Рашидиддин бир асар битиб, Қубла Хон ўз тушида кўриб, ёдида сақлаб қолган лойиҳа бўйича барпо эттирган росмана сарой ҳақида маълум қилган эди. Бир неча аср аввал дебоча олган мўғул ҳукмдорининг саройига доир воқеалар силсиласи, бир тушдан бошқасига кўчиб, яна узоқ давом этишини уқдиради Борхес.

Буни кўрингки, маъжозлар шодасини энди Ш. Аҳмедовнинг ўзи тўлдиришга киришади. Муаллиф улуғ озарий шоири Низомий Ганжавийни, бир эмас, балки энди етти муҳташам сарой малоҳати тараннум этилган унинг “Ҳафт Пайкар” достонини мазкур шажарага олиб киради. Маълумингизки, ушбу кўшклар ҳам Низомийга айнан тушларида намоён бўлган, шоирнинг рўёларидан воқеликка сизиб чиққан саройлар малоҳати, ниҳоят, бизга ҳамон чексиз баҳралар улашаётган назмий сатрларига муҳрланган.

Турли давр ва турли усталар ижодининг маҳсули бўлган, юқорида тилга олганимиз меъморий ва назмий асарлар силсиласига ушбу ҳикоя муаллифининг ўз рўёлари ҳам табиий тарзда бирикиб кетади. Улуғ Бобурнинг кентдоши эврилишлар занжирига Тож Маҳални – жазирама Ҳинд заминини зийнатлаб, туркий даҳо обидаси ўлароқ, қарийб тўрт асрдирки бутун оламни ҳайратга солиб турган мўъжизани қўшмаслиги мумкин эмасди.

“Хонамдаги уқубатгул” ҳикоясининг бир қарашда сокин муҳитларидан ҳам илоҳий аралашув-мудоҳала мавзуси дафъатан юзага чиқиб келади. Ҳикоянинг воқеалари муаллифнинг ўзи чечаклари мўл эканидан “Гулистон” деб атамоқчи бўлган юртда дебоча олиб, аста Жанубий Американинг сельва ўрмонлари томон сурилиб боради. Биз passiflora, яъни уқубатгул хислатларидан бохабар бўларканмиз, ўзаро муҳорабалардан ҳориган маҳаллий ҳиндулар ундан уйқудори ва тинчлантирувчи малҳамлар тайёрлашганини билиб оламиз. Уйқу ва тушлар мавзусига шу тариқа яна дуч келган тоқатли ўқувчи, рўёлару хаёллар билан боғлиқ навбатдаги дўнишларга ўзини чоғлайди. Аммо бундаги эврилиш оддийроқ бўлиб чиқади.

Испан конкистадорлари наздида пассифлора чечаги дастлаб турлича тимсолда намоён бўлади – бир сафар инкалар хазинасига кўз тиккан Кортес етовидаги Мексика истилочиларига муносиб ҳарбий нишон тарзида тақдим этилса, бошқа гал эса жувонлари тафтини қўмсаган оврўпалик келгинди бу қароқчилар тасаввурида малоҳатли аёл чеҳраси бўлиб гавдаланади.

Бу орада муғомбир бир иезуит ўртага чиқдики, маҳаллий ҳиндуларни жиловлаб туриш осон бўлсин учун ғалати ривоят ихтиро этди, ушбу матал руҳонийлар қўлида узоқ вақтлар дурустгина илоҳий қурол бўлиб хизмат этди — passiflora энди Исо масеҳ изтиробларининг тимсоли бўлиб ифодалана бошланди. Боғлама ҳосил қилган бу гулнинг уч дона уруғдони Иисус (Исо ибн Марям) чормих этилганда қўл ва оёқларига урилган михлар, уруғдон остида қўним топган беш дона ўсимта — илоҳий вужудга етказилган жароҳатлар, турфа ранглар билан товланган найчалари — пайғамбар бошига кийдирилган тиканак тож, ўткир гулбарглари эса унинг вужудини тилка-пора қилган тиғдор найзалар тарзида тушунтирилди. Ҳаттоки, гулбарглар орқа қисмида хиёнаткор Еҳудага тўланган ўттиз кумуш тангаларга ишоралар ҳам топилган эди.

Эврилишлар силсиласида диний мавзуни давом эттирган Иисус (Исо ибн Марям) воқеаси бизни “Бир тушнинг эврилишлари” ҳикоясига яна мурожаат қилишга, тўғрироғи, ундаги персонажлардан бири – инглизларнинг дастлабки черков бахшиси Кэдмонни эсга олишга ундайди.

Батамом саводсиз оддий бу чўпон отхонада, отлар орасида пинакка кетишга чоғланган маҳал, кимдир унинг исмини айтиб чақиради ва куйлашга амр этади. Ўтакаси ёрилаёзган Кэдмон Худо уни куйлаш уқувидан тамом қисиб қўйганини айтса-да, буйруқ яна такрор янграйди: “Яратилиш ибтидоси ҳақида куйла!” Ва шунда бахши аввал ўзи ҳеч эшитмаган мисраларни баралла куйлай бошлади. Эрталаб эса хотирига муҳрланган қўшиқни роҳибларга қайта айтиб берар экан, бундан таажжубланган дин пешволари Муборак битик мисраларини илоҳий қудратгина оддий чўпон дилию тилига муҳр этганини басма-басига асослай кетишади. Илоҳий қўшиқнинг хушоҳанг мисралари тиниб, сўнгги саслари атрофга сингиб борар экан, Қиёмат ва жаҳаннам азобларидан даҳшатга чўмган роҳиблар қалби, зум ўтмай жаннат фароғатлари хаёлидан саодат осудалигига қовушди.

Бу ўринда мен ўзим ҳам диний мавзудаги бу каби эврилишлар давомини боғлашни истардим. Қалбимиз ва ёдларимизда муқаррарки, Арабистоннинг Ҳиро ғорида хилватнишин қолган бесаводу оддий бир туякаш зотни бехос фалакдан келган садо уйғотиб юборади: “ Яратган Роббинг номи билан ўқи. У инсонни алақдан яратди. Ўқи! Роббинг Карамлиларнинг карамлисидир. У, қалам билан илм ўргатгандир…” Туякаш ўзининг саводи йўқлиги, ўқишни билмаслигини айтса ҳам, ул даъват яна такрор эшитиларди.

Яратганнинг ушбу амри кейинчалик Қуръони Каримга “Алақ” сураси бўлиб кирди, амрга итоат қилган зот эса башариятга юборилган энг сўнгги набий – Муҳаммад Мустафо (С. А. С.) бўлиб қалбларимиздан мангуга жой олди.

Шоир Колриж бошидан кечирган эврилишлар “Порлокдан келган одам” ҳикоясида ҳам ўз давомини топади. Ушбу ҳикояда биз дуч келганимиз – Вебстер исмли одмигина бир одам майда тужжорлик билан рўзғор тебратади, аммо, недир сабабдан ашъорлар битишга кўнгил қўйган ғалати бу персонаж, иттифоқо, Колрижнинг ижодий оламига бехос бостириб киради ва шоир тушида нозил қилинган ўша “Қубла Хон” достони якунланишига ҳалал беради.
Колриж билан содир бўлган ушбу ҳодисани Ш. Аҳмедов ҳам сирли кучларнинг бемаврид ва ё бехосият аралашуви қабилидаги тушунтиради. Бу каби воқеалар сирасида Шарқ тарихидан ҳам бир неча мисоллар келтиради. Хусусан, Нишопурни талон-тарож қилиш чоғида Тўлуйхон навкарлари томонидан ўлдирилган шайх Фаридиддин Аттор қисмати ва сўнгги хоразмшоҳ Жалолиддин Мангубердининг шавкатли умрига зомин бўлган аллақайси курдий қароқчибачча воқеалари шулар жумласидандир.

Сўнггида, “Торозий тошбақаси”даги эврилиш воқеасини ёдга олишни истардим. Ушбу роман муаллифи сифатида хулоса қилган эдимки, таносуҳ-эврилишга бир карра дучор бўлган Бенишон исмли ҳакам, мавлоно Торозий ҳар қанча уринмасин, инсон қиёфасига қайтишга бошқа муваффақ бўла олмайди.

Қиссадан ҳисса шуки, бир-бирига муттасил боғланиб, урчиб боришга мойил тимсолу-ташбеҳлар сўнгсиз давом этиши мумкин ва унинг, ушбу шажаранинг ортга томон йўналган ҳаракатига улуғ ва қудратли зот – Оллоҳ Таолодан ўзга ҳеч кимса бас кела олмас.

Шариф Аҳмедов ўз она тили – ўзбек тили ва русчада ҳам қарийб бирдек ёзади. Ва унинг битиклари, шубҳа йўқки, ўзбек миллий адабиётига ассоциатив, интеллектуал ва маъжозий адабиёт деб аталган янги қирра бўлиб қўшилажак.

M: www.telegra.ph/

Мақола муаллифи: Темур Пўлатов 1939 йилда Бухорода туғилган. Бухоро Давлат педагогика институтида таҳсил олган. 1967 йилда Москвадаги киностсенарий олий курсида ўқиган. Унинг дастлабки қиссаси («Не ходи по обочине») 1964 йилда «Звезда Востока» журналида чоп этилади. Шундан сўнг қисса ва романлар Тошкентда, Москвада рус ва ўзбек тилларида нашр этилади.

Адибнинг «Бўлак манзилгоҳлар», «Болалар хори», “Душан қайсарнинг кўрган-кечирганлари», «Бухоро хонадонининг кечмишлари», «Мулк», «Кунда-шунда», «Ғойибнинг иккинчи сафари», «Етти ҳузур-ҳаловат ва қирқ қайғу алам», «Ғойибнинг қайтиши», «Тарозий тошбақаси» каби ўнлаб асарлари китобхон томонидан илиқ қарши олинган.
Темур Пўлатов 1986 йилда ўзининг «Мулк», «Ғойибнинг иккинчи сафари», «Кунда-шунда» қиссалари ва «Бухоро хонадонининг кечмишлари» романи учун Ҳамза номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган. 1989 йилда эса унга Ўзбекистон халқ ёзувчиси фахрий унвони берилган.

 Sharif Ahmedovning bir turkum esse-hikoyalari dastlabki satrlaridanoq g’aroyib uslubi bilan e’tiborimni tortdi. Esse-badia janrida bitilgan, intellektual nasrga mansub ushbu asarlar zamonaviy o’zbek adabiyotida kamyob hodisadir.

TEMUR PO’LATOV
SHARIF AHMEDOVNING EVRILISH-METAMORFOZALARI

Sharifjon Ahmedov – 1969 yilda Andijonda tug’ilgan. 1992 yili ToshDU jurnalistika fakultetini tamomlagan. Dastlabki hikoyalari o’tgan asrning 9-yillarida «Yosh kuch» jurnalida e’lon qilingan.Lotin Amerikasi adabiyoti tadqiqi bilan shug’ullanadi. Uzoq yillar davomida Xorxe Luis Borxes ijodiy dunyosini chuqur o’rganib, mashhur adib yashagan o’lkalarga borib ilhomlangan va hikoyalari bilan bizni tanishtirib kelmoqda. «Xurshid Davron kutubxonasi» sahifalarida uning hikoyalari va Xorxe Luis Borxes, Xulio Kortasar,Jubron Xalil Jubron asarlaridan qilgan tarjimalari muntazam e’lon qilib borilmoqda.

* * *

Garchi ahyon-ahyonda bo’lsa ham, o’zbekzabon kasbdoshlarimning yozganlari bilan tanishib turaman. Moskvadagi adabiy jurnal yoki al’manaxlarda asarlari chop etilishini istab, hikoya va qissalariga baho berishim tilagida kaminaga yuboriladigan qo’lyozmalar orasida, qiziqish uyg’otmaydiganlari bilan birga, yaxshi topilmalar ham uchrab qoladi.

Andijon farzandi Sharif Ahmedovning bir turkum esse-hikoyalari dastlabki satrlaridanoq g’aroyib uslubi bilan e’tiborimni tortdi. Esse-badia janrida bitilgan, intellektual nasrga mansub ushbu asarlar zamonaviy o’zbek adabiyotida kamyob hodisadir.

Aytishim joizki, Ahmedov qalamiga mansub hikoyalar mutolaasi o’quvchi uchun aslo oson kechmaydi, tag ma’nolarini anglab olish oson emas, buning uchun tafakkurni ishlatish talab etiladi.

Xorxe Luis Borxesning “g’alati” asarlarini o’zbek tiliga o’girgan Sharif Ahmedov, badiiy me’yor va so’z sezimini durustgina his etadiki, bu hol uni Borxesga ko’r-ko’rona ergashishdan asrab qolganidan tashqari, ulug’ argentinalik yaratgan talqinlar negizida o’zining xos asarlarini – antik davr adiblari metamorfozalar, ya’ni evrilishlar deb atagan o’zining adabiy matnlarini yaratish imkonini berdi.

Ushbu janrning mumtoz boshlovchilari qatorida qadimgi Rim shoiri Ovidiyni eslab o’tish mumkin. O’n besh kitobdan iborat mahobatli doston insho etgan Ovidiy, Yunon va Rim asotirlari talqiniga tayanib, olam yaralishining ibtidosidan boshlab sodir bo’lgan ajabtovur evrilishlar haqida nazmiy hikoyalar so’zlaydi.

Asnoda esa, Frants Kafka qalamiga mansub “Evrilish” hikoyasi XX asr modernistik adabiyotiga doxil, shaksiz, eng yorqin ma’joziy asar ekanini tilga olgim keladi.

Sharif Ahmedovning voqeabandlikdan yiroq esse-hikoyalarini (ayrimlari, ehtimol, istisnodir) bayon qilib berish imkonsiz. O’sha ayrim istisnolardan bo’lgan “Bir bemor voqeasi”da xastaxonada bandi bemorning kunlik holatlari aro vaqt oqimi kechib tursa-da, ushbu oqim oxir-oqibat bizni kutilmagan xotima qarshisida hozir qilib, omonat va beqaror tiriklik jumboqlari haqida o’ylashga undaydi.

Sharif Ahmedovning esse-hikoyalaridan biri, xuddi muallifning adabiy maslagini bildirib qo’ymoqchidek, aynan “Bir tushning evrilishlari” deb nomlangan. Ushbuda biridan ikkinchisiga, undan yana boshqasiga o’tib boruvchi tashbehlar silsilasi, bir voqeaning boshqasiga qatlanib borishi manzarasi namoyon bo’ladi. Asar voqeligida personajlarning har biri, baayni onglamu-sezimlar oqimida kabi, tush va ro’yolar olamida yashaydi, o’z navbatida ayni novoqe’ ro’yolar, ijodiy inkishof vositasida, adabiy yoxud kundalik turmush voqeligida barqaror etiladi. Ovidiyning mifologik personajlaridan farqli o’laroq, Ahmedov qahramonlari doim faoliyatda, ular har birimiz kabi iztirob chekishadi, muayyan tarixiy siymolar yutuqlaridan ruhlanib, kulfatlariga sherik bo’lishadi.

Borxesning shoh asarlaridan biri – “Kolrij tushi”ni (S. T. Kolrij – ingliz romantik shoiri) o’z hikoyasining evrilishlariga asos tarzida tanlab olgan Ahmedov, aynan tushlar, tushlar muhitida sodir bo’layotgan voqealar ijodkor uchun ba’zi hollarda samaraliroq ekani, yozuv stoli qarshisida o’tirgan paytlaring xayolda paydo bo’lganidan ko’ra ravshanroq voqea va syujetlarni ba’zan aynan ular bizga taqdim etishi borasidagi fikrni asarining butun davomida ilgari suradi. Va asar muhitiga birikib ketgan ushbu tushiy sahnalar ijodkor uchun chinakamlikka aylanadi.

Uyquga ketishidan avval mo’g’ul hukmdori Qubla Xon (Qubiloyxon) hayoti-holotidan so’zlangan tarixiy risolasini o’qishga tutingan shoir Kolrij, tez orada mudroqqa cho’mib, muhtasham xon saroyini va bu saroyni tarannum etgan tengsiz go’zal dostonni tush ko’radi. Uyg’ongach esa, sehrli tarzda nozil qilingan asarni qog’ozga tushirishga urinadi, ammo allakimning bemavrid tashrifi ishning beliga tepadi. “Hayrat va alam ichra angladimki, – deydi so’ngroq Kolrij, – men tushimning umumiy manzarasini hamon ko’rib tursam-da, sakkiz-o’n misradan boshqa barcha satrlar daryo yuzasidagi xalqachalar yanglig’ g’oyib bo’lgan va taassufki, ularni qayta tiklashning imkoni yo’q edi”.

Shu o’rinda oldindan aytib qo’ygim keldi – bir paytlar “G’oyibning ikkinchi safari”ni bitish bilan mashg’ul ekanman, ushbu qissamning muhim sahnalaridan biri aynan tushimda namoyon bo’lgandi. Yaxshiki, Kolrijdan farqli, uyqumda Tangrim ko’nglimga solgan satrlarni qog’ozga muhrlashimga birov halal bermadi menga. Bedorlikda hech tutqich bermagan o’sha parcha tushimning muhitlarida sayqallanib, asar matniga tabiiy tarzda uyg’unlashib ketgan edi.

VII asrda yashab ijod qilgan ulug’ Islom olimi Muhammad Ibn Sirin, Freydu Yunglardan bir qancha asrlar avval tushlar tabiatini o’rganib, tushda ko’rilgan narsa aslida tashqi voqelikning davomidir, degan xulosaga kelgan. Yuksak iqtidorli va tabiati nozik odamlar nazmiy satrlar bilan ziynatlangan karomatli tushlar ko’radilar, deydi mutafakkir. Layli timsoliga ishqiy g’azallar bitgan mumtoz arab shoiri Majnunni (Qays ibn al-Mulavvah) Ibn Sirin fikrining isboti o’laroq, misol tariqasida keltiradi.

Sh. Ahmedov o’z hikoyasida g’aroyib evrilishlar zanjirini bir tush manzarasidan boshqasiga tomon tortib borar ekan, Kolrij tushida ko’rilgan xon ko’shki atrofidagi tafsilotlarni, galdagi xalqa tarzida, XIII-XIV asr muarrixi Rashididdin bilan bog’laydi. Elxoniy hukmdorlar huzurida oliy rutbali vazir bo’lgan Rashididdin bir asar bitib, Qubla Xon o’z tushida ko’rib, yodida saqlab qolgan loyiha bo’yicha barpo ettirgan rosmana saroy haqida ma’lum qilgan edi. Bir necha asr avval debocha olgan mo’g’ul hukmdorining saroyiga doir voqealar silsilasi, bir tushdan boshqasiga ko’chib, yana uzoq davom etishini uqdiradi Borxes.

Buni ko’ringki, ma’jozlar shodasini endi Sh. Ahmedovning o’zi to’ldirishga kirishadi. Muallif ulug’ ozariy shoiri Nizomiy Ganjaviyni, bir emas, balki endi etti muhtasham saroy malohati tarannum etilgan uning “Haft Paykar” dostonini mazkur shajaraga olib kiradi. Ma’lumingizki, ushbu ko’shklar ham Nizomiyga aynan tushlarida namoyon bo’lgan, shoirning ro’yolaridan voqelikka sizib chiqqan saroylar malohati, nihoyat, bizga hamon cheksiz bahralar ulashayotgan nazmiy satrlariga muhrlangan.

Turli davr va turli ustalar ijodining mahsuli bo’lgan, yuqorida tilga olganimiz me’moriy va nazmiy asarlar silsilasiga ushbu hikoya muallifining o’z ro’yolari ham tabiiy tarzda birikib ketadi. Ulug’ Boburning kentdoshi evrilishlar zanjiriga Toj Mahalni – jazirama Hind zaminini ziynatlab, turkiy daho obidasi o’laroq, qariyb to’rt asrdirki butun olamni hayratga solib turgan mo»jizani qo’shmasligi mumkin emasdi.

“Xonamdagi uqubatgul” hikoyasining bir qarashda sokin muhitlaridan ham ilohiy aralashuv-mudohala mavzusi daf’atan yuzaga chiqib keladi. Hikoyaning voqealari muallifning o’zi chechaklari mo’l ekanidan “Guliston” deb atamoqchi bo’lgan yurtda debocha olib, asta Janubiy Amerikaning sel’va o’rmonlari tomon surilib boradi. Biz passiflora, ya’ni uqubatgul xislatlaridan boxabar bo’larkanmiz, o’zaro muhorabalardan horigan mahalliy hindular undan uyqudori va tinchlantiruvchi malhamlar tayyorlashganini bilib olamiz. Uyqu va tushlar mavzusiga shu tariqa yana duch kelgan toqatli o’quvchi, ro’yolaru xayollar bilan bog’liq navbatdagi do’nishlarga o’zini chog’laydi. Ammo bundagi evrilish oddiyroq bo’lib chiqadi.

Ispan konkistadorlari nazdida passiflora chechagi dastlab turlicha timsolda namoyon bo’ladi – bir safar inkalar xazinasiga ko’z tikkan Kortes etovidagi Meksika istilochilariga munosib harbiy nishon tarzida taqdim etilsa, boshqa gal esa juvonlari taftini qo’msagan ovro’palik kelgindi bu qaroqchilar tasavvurida malohatli ayol chehrasi bo’lib gavdalanadi.

Bu orada mug’ombir bir iezuit o’rtaga chiqdiki, mahalliy hindularni jilovlab turish oson bo’lsin uchun g’alati rivoyat ixtiro etdi, ushbu matal ruhoniylar qo’lida uzoq vaqtlar durustgina ilohiy qurol bo’lib xizmat etdi – passiflora endi Iso maseh iztiroblarining timsoli bo’lib ifodalana boshlandi. Bog’lama hosil qilgan bu gulning uch dona urug’doni Iisus (Iso ibn Maryam) chormix etilganda qo’l va oyoqlariga urilgan mixlar, urug’don ostida qo’nim topgan besh dona o’simta – ilohiy vujudga etkazilgan jarohatlar, turfa ranglar bilan tovlangan naychalari – payg’ambar boshiga kiydirilgan tikanak toj, o’tkir gulbarglari esa uning vujudini tilka-pora qilgan tig’dor nayzalar tarzida tushuntirildi. Hattoki, gulbarglar orqa qismida xiyonatkor Ehudaga to’langan o’ttiz kumush tangalarga ishoralar ham topilgan edi.

Evrilishlar silsilasida diniy mavzuni davom ettirgan Iisus (Iso ibn Maryam) voqeasi bizni “Bir tushning evrilishlari” hikoyasiga yana murojaat qilishga, to’g’rirog’i, undagi personajlardan biri – inglizlarning dastlabki cherkov baxshisi Kedmonni esga olishga undaydi.

Batamom savodsiz oddiy bu cho’pon otxonada, otlar orasida pinakka ketishga chog’langan mahal, kimdir uning ismini aytib chaqiradi va kuylashga amr etadi. O’takasi yorilayozgan Kedmon Xudo uni kuylash uquvidan tamom qisib qo’yganini aytsa-da, buyruq yana takror yangraydi: “Yaratilish ibtidosi haqida kuyla!” Va shunda baxshi avval o’zi hech eshitmagan misralarni baralla kuylay boshladi. Ertalab esa xotiriga muhrlangan qo’shiqni rohiblarga qayta aytib berar ekan, bundan taajjublangan din peshvolari Muborak bitik misralarini ilohiy qudratgina oddiy cho’pon diliyu tiliga muhr etganini basma-basiga asoslay ketishadi. Ilohiy qo’shiqning xushohang misralari tinib, so’nggi saslari atrofga singib borar ekan, Qiyomat va jahannam azoblaridan dahshatga cho’mgan rohiblar qalbi, zum o’tmay jannat farog’atlari xayolidan saodat osudaligiga qovushdi.

Bu o’rinda men o’zim ham diniy mavzudagi bu kabi evrilishlar davomini bog’lashni istardim. Qalbimiz va yodlarimizda muqarrarki, Arabistonning Hiro g’orida xilvatnishin qolgan besavodu oddiy bir tuyakash zotni bexos falakdan kelgan sado uyg’otib yuboradi: “ Yaratgan Robbing nomi bilan o’qi. U insonni alaqdan yaratdi. O’qi! Robbing Karamlilarning karamlisidir. U, qalam bilan ilm o’rgatgandir…” Tuyakash o’zining savodi yo’qligi, o’qishni bilmasligini aytsa ham, ul da’vat yana takror eshitilardi.

Yaratganning ushbu amri keyinchalik Qur’oni Karimga “Alaq” surasi bo’lib kirdi, amrga itoat qilgan zot esa bashariyatga yuborilgan eng so’nggi nabiy – Muhammad Mustafo (S. A. S.) bo’lib qalblarimizdan manguga joy oldi.

Shoir Kolrij boshidan kechirgan evrilishlar “Porlokdan kelgan odam” hikoyasida ham o’z davomini topadi. Ushbu hikoyada biz duch kelganimiz – Vebster ismli odmigina bir odam mayda tujjorlik bilan ro’zg’or tebratadi, ammo, nedir sababdan ash’orlar bitishga ko’ngil qo’ygan g’alati bu personaj, ittifoqo, Kolrijning ijodiy olamiga bexos bostirib kiradi va shoir tushida nozil qilingan o’sha “Qubla Xon” dostoni yakunlanishiga halal beradi.

Kolrij bilan sodir bo’lgan ushbu hodisani Sh. Ahmedov ham sirli kuchlarning bemavrid va yo bexosiyat aralashuvi qabilidagi tushuntiradi. Bu kabi voqealar sirasida Sharq tarixidan ham bir necha misollar keltiradi. Xususan, Nishopurni talon-taroj qilish chog’ida To’luyxon navkarlari tomonidan o’ldirilgan shayx Farididdin Attor qismati va so’nggi xorazmshoh Jaloliddin Manguberdining shavkatli umriga zomin bo’lgan allaqaysi kurdiy qaroqchibachcha voqealari shular jumlasidandir.

So’nggida, “Toroziy toshbaqasi”dagi evrilish voqeasini yodga olishni istardim. Ushbu roman muallifi sifatida xulosa qilgan edimki, tanosuh-evrilishga bir karra duchor bo’lgan Benishon ismli hakam, mavlono Toroziy har qancha urinmasin, inson qiyofasiga qaytishga boshqa muvaffaq bo’la olmaydi.

Qissadan hissa shuki, bir-biriga muttasil bog’lanib, urchib borishga moyil timsolu-tashbehlar so’ngsiz davom etishi mumkin va uning, ushbu shajaraning ortga tomon yo’nalgan harakatiga ulug’ va qudratli zot – Olloh Taolodan o’zga hech kimsa bas kela olmas.

Sharif Ahmedov o’z ona tili – o’zbek tili va ruschada ham qariyb birdek yozadi. Va uning bitiklari, shubha yo’qki, o’zbek milliy adabiyotiga assotsiativ, intellektual va ma’joziy adabiyot deb atalgan yangi qirra bo’lib qo’shilajak.

Manba: telegra.ph

Maqola muallifi: Temur Po’latov 1939 yilda Buxoroda tug’ilgan. Buxoro Davlat pedagogika institutida tahsil olgan. 1967 yilda Moskvadagi kinostsenariy oliy kursida o’qigan. Uning dastlabki qissasi («Ne xodi po obochine») 1964 yilda  «Zvezda Vostoka» jurnalida chop etiladi. Shundan so’ng qissa va romanlar Toshkentda, Moskvada rus va o’zbek tillarida nashr etiladi.

Adibning «Bo’lak manzilgohlar», «Bolalar xori», “Dushan qaysarning ko’rgan-kechirganlari», «Buxoro  xonadonining kechmishlari», «Mulk», «Kunda-shunda», «G’oyibning ikkinchi safari», «Yetti huzur-halovat va qirq qayg’u alam», «G’oyibning qaytishi», «Taroziy toshbaqasi» kabi o’nlab asarlari kitobxon tomonidan iliq qarshi olingan. Temur  Po’latov 1986 yilda o’zining «Mulk», «G’oyibning ikkinchi safari», «Kunda-shunda» qissalari va «Buxoro xonadonining kechmishlari» romani uchun Hamza nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan. 1989 yilda esa unga O’zbekiston xalq yozuvchisi
faxriy unvoni berilgan.