Бу йил 10 сентябрь куни атоқли аллома Тошмуҳаммад Саримсоқов таваллудига роппа-роса бир аср тўлади! Ўзбек илм-фанида, Ўзбекистон Миллий университети тарихида ёрқин из қолдирган таниқли олим қолдирган мерос бугун ва келажакда инсоният тараққиётига хизмат қилишига шак-шубҳа йўқ.

АЛЛОМА
Академик Тошмуҳаммад Саримсоқов суратига чизгилар
Тўлқин Эшбек

Мактабда ўқиб юрган кезларим академик Тошмуҳаммад Саримсоқов ҳақида эшитиб ҳайратга тушганман. (Собиқ мустабид тузум даврида ўзбек олимлари ҳақида мақолалар йўқ ҳисоби эди-да). Соддадил ёшлик давримдаги орзуларимдан бири – шундай буюк олимлар, шоир ва ёзувчиларни кўриш, суҳбатидан баҳраманд бўлиш эди. Ниҳоят, бу орзуга 1993 йили “Ўзбекистон овози” газетаси таҳририятида ишлаб юрган кезларда эришдим.

Ўша даврда академик Тошмуҳаммад Алиевич Саримсоқов ҳозирги Амир Темур хиёбонидан нарироқда мўъжазгина ҳовлида турар экан. Ийманибгина борганимда улуғ сиймо очиқ чеҳра билан кутиб олди. Ичкарига кираётиб, учта хонасига разм солдим; шифтигача тўла китоблар. Баъзи кутубхоналарда ҳам шунча китоб бўлмаса керак. Ҳаммаси жавонларга расамади билан тахлаб қўйилган. Иш столида қалин-қалин китоблардан бир нечтаси очиб қўйилган. Чамаси, домла қандайдир илмий тадқиқот билан машғул эди.

Оддийлик – энг буюклик тимсоли, деган нақлга ўшанда тан берганман. Дунёга довруғи достон бўлган академикнинг юзидан нур ёғилиб туриши, гап-сўзлари шу қадар оддий, самимий эдики, ҳар қандай кишини ўзига мафтун этиб қўярди. Суҳбатдошимнинг майингина сўзлашига маҳлиё бўлиб ўтирар эканман, шу сиймодан барча ёшлар ибрат олса арзийди, деган ўй хаёлимда чарх урарди.

“Ўзбекистон овози” газетасида ёритилган “Аллома” сарлавҳали очерк кўпчиликда қизиқиш уйғотди. У илм чўққилари сари интилаётган бугунги талабаларимизда ҳам қизиқиш уйғотади, деган умиддамиз.

***

Бошига дўппи кийиб, елкасига тўн ташлаганча маърифатхонасида бир зум хаёлга чўмган, нигоҳлари олисларга қадалган бу инсон суратига разм солсангиз ажиб сийратини англагандек, ҳис қилгандек бўласиз. Ҳаётини илму фанга бахш этган аллома фанимизнинг эртанги уфқлари ҳақида ўйлаётган бўлса не ажаб… Физика-математика фанлари соҳасида ўзига хос катта мактаб яратган заҳматкаш олим, Ўзбекистон Фанлар академияси академиги Тошмуҳаммад Алиевич Саримсоқов ҳамиша ана шундай эзгу хаёллар оғушида ўтиради. Қаҳрамонимиз суратини ўзгача изоҳлаш мушкул.

Ҳурматли устоз билан бақамти суҳбатни ушбу суратга тушаётган кезда хаёлидан қандай ўйлар кечгани ҳақидаги савол билан бошладик.

– Очиғи фотомухбир Б. Молгачев келиб, суратга туширмоқчи эканини айтганида хаёлимдан улуғ аждодларимизнинг беқиёс мероси ҳақидаги фикрлар ўтаётган эди,– деди Тошмуҳаммад Алиевич.– Суратга атай “ясама” тушганим йўқ. Ҳаётимда энг ёмон кўрганим – ясамалик. Иш устидаги оддий ҳолатимни суратга олишда фотомухбир ҳам қийналмаганди, шекилли.

Келинг, ўшанда ҳам, ҳозир ҳам хаёлимни банд этган фикрлар хусусида гаплашайлик. Биласизми, жаҳон илм хазинасига жуда улкан ҳисса қўшган буюк бобокалонларимиз Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Муҳаммад ал Хоразмий, Мирзо Улуғбек, Али Қушчи ва бошқаларнинг меросини чуқур ўрганиш дунёнинг сиру-синоатидан воқиф бўлишга, улкан кашфиётлар калитини топишга, фан-техникани ривожлантиришга хизмат қилган. Зотан, Шарқ алломалари илмий тафаккурлари самарасини кўплаб ривожланган араб давлатлари тимсолида ҳам кўриш мумкин, десак муболаға бўлмайди!

Биз эса узоқ йиллар ўз ўтмишимизга, бобокалонларимизнинг бой меросига бефарқ қараб келганмиз. Фақат кези келгандагина, уларнинг номларини санашга ўрганиб қолган эдик…

Қизиқ бир воқеа ёдимдан чиқмайди. Қайсидир йили Европа бўйлаб саёҳатга чиқиб, қайтишда Истамбулга тўхтаб ўтдик. Аё София мадрасасида бўлдик. Ҳозир у тарих музейига айлантирилган. Ўшанда академик В.П.Шчеглов шундай бир гап айтдики, бу улуғ бобокалонимиз Мирзо Улуғбекнинг мероси тақдири билан боғлиқ эди. Айтишларича, Мирзо Улуғбек ўлдирилгач, унинг кўплаб нодир асарлари, қўлёзмаларидан илм хазинасини содиқ шогирди Али Қушчи Истамбулга олиб келган. Ўзи бу ердаги мадрасаларда мударрислик қилган ва устозининг хазинасини кўз қорачиғидек асраган. Али Қушчи оламдан ўтгач, Улуғбек хазинасини англиялик бир сайёҳ Лондонга олиб кетган. Ана шу хазина ҳозир ҳам Лондондаги “Британ” тарихий музейининг Шарқ бўлимида сақланаётган бўлиши мумкин…

Демоқчиманки, биз энди улуғ алломаларимизнинг бой меросини мукаммалроқ ўрганишимиз, ёш авлодга ҳам бу ҳақда сабоқ беришимиз зарур. Айни вақтда жаҳоннинг илғор фан-техникаси, юксак даражада тараққий этган техналогияси сиру-синоатини ҳам тезроқ ўзлаштириб олмоғимиз ва пировардида республикамизни чинакам тараққиёт поғонасига кўтармоғимиз керак.

У кишиниг олисларга тикилган нигоҳларида шундай эзгу мақсадлар, ўйлар мужассам. Беихтиёр ўйлаб қоласан киши, улуғ бобокалонимиз Мирзо Улуғбекнинг илм соҳасидаги беназир ишларини давом эттирувчи кейинги асрларда ҳам салмоқли даражада бўлганида, илм-фан узлуксиз равишда ривожлантирилганида юртимиз ҳозиргидан гўзалроқ бўлармиди! Жаҳонгир Амир Темур бобомизнинг салтанати, ўша даврда дунёни лол қолдирган давлат парчаланиб, хор-у зор бўлмасмиди! Хонликларга бўлиниб кетган юрт пешволари пайти келиб оддий замбаракларни ғилдиратиб келишган босқинчиларни кўрганда таҳликага тушмасмиди!..

Минг қатла шукрки, тарих ғилдираги халимизни яна рўшноликка олиб чиқди! Мустақил Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўлидан дадил одимламоқда. Республикамиз ҳам ривожланган илғор мамлакатлар қаторидан ўрин олишига умид уйғонмоқда.

Суратга чизгилар асносида улуғ замондошимиз, аллома Тошмуҳаммад Саримсоқовнинг ҳам ажиб сийрати кўз олдимда намоён бўла бошлади.

Тошмуҳаммад Алиевич 1915 йилда Андижон вилояти Шаҳрихон қишлоғида таваллуд топган, ўша даврлардаги турли ғалаёнларни ўз кўзи билан кўрган. Қўқондаги мактаблардан бирида 8-синфни битиргач, 1931 йил июль ойида Ўрта Осиё Давлат университети (ҳозирги Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети) тайёрлов бўлимига кирди, ўша йили сентябрь ойида физика-математика факультетига қабул қилинди. Қунт билан ўқиди, ҳар қандай масалани туб илдизларигача тушуниб етмагунича жиддий изланишни одат қилди.

Бўлғуси олим 4 курсда ўқиб юрган кезларидаёқ мураббийлик фаолиятини бошлашга тўғри келган. 1-2 курс миллий гуруҳ талабаларига дарс берган.

– Ўша даврларда миллий кадрлар жуда кам эди-да,– деб хотирлайди Тошмуҳаммад Саримсоқов.– Иккинчи томондан профессор Т.Н.Қори-Ниёзий республика Маориф Халқ комиссари этиб тайинлангач, унинг ўрнига ҳам дарс ўтишим зарур бўлган. Тақдирни қарангки, кези келганда мен профессор Т.Н.Қори-Ниёзийнинг докторлик диссертацияси ҳимоясида оппонент сифатида қатнашганман. Докторлик ишига ўзи томонидан битилган оддий дифференциал тенгламалар дарслик китоби асос қилиб олинганди. Қори аканинг мазкур китобига ҳам ўзим муҳаррирлик қилганман…

1936-йили Тошмуҳаммад Саримсоқов “Классик ортоганал кўпҳадлиларнинг илдизлари” мавзуидаги диплом ишини муваффақиятли ҳимоя қилгач, кузда Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган Ўзбекистон олимларининг 1-сеъздида қатнашиш шарафига мушарраф бўлади. Съезднинг очилиш маросимида Ўзбекистон халқ Комиссарлари Советининг Раиси Файзулла Хўжаев нутқ сўзлади. Сўнг илмий анжуман ўз ишини давом эттирди. Анжуманнинг математика секциясида Тошмуҳаммад Саримсоқов биринчи илмий тадқиқотлари натижаси ҳақида маъруза қилади. Бу, ёш олимнинг улкан илм даргоҳидаги дадил қадамларидан бири эди.

Номзодлик дессертацияси мавзуи “Иккинчи тартибли диференциал тенгламалар ҳаллари ва баъзи алгебраик тенгламаларнинг асимптотик ечими” эди. Бу илмий иш 1938 йил май ойида аъло даражада ёқлангач, Олий аттестация комиссияси унга физика-математика фанлари номзоди илмий даражаси ва доцентлик унвонини беришга қарор қилди.

Иккинчи жаҳон уруши бошланганида Тошмуҳаммад Саримсоқов ҳарбий хизматга чақирилган бўлса-да ҳар қалай илмий изланишларини давом эттиришга имкон бўлди. У Ўрта Осиё ҳарбий округининг Тошкентдаги метеорология қисмида хизмат қилган. Ўшанда ўзига бироз янги соҳа бўлган синоптик харитани тўлдириш ва унинг устида ишлаш билан шуғулланди. Об-ҳавони олдиндан айтиб бериш илмига жуда қизиқиб қолди. Марков занжири устида иш олиб борди. Бир гуруҳ муаллифлар иштирокида “Ўрта Осиё осмонининг синоптик процесслари” деган йирик рисола таҳририда қатнашди.

“Ҳолатлари саноқли бўлган тасодифий процессларга оид” мавзуидаги докторлик дессертациясини 1942 йилнинг май ойида ёқлади. Ҳимоя маросими тугаши биланоқ уни ҳарбий қисмга навбатчиликка жўнатишди.

Ҳар қандай курашлар силсиласида эзгулик сари интилиш устивор бўлади. Ватан тақдири ҳаёт-мамоти учун шиддатли жанглар кетаётган бир пайтда ҳам мамлакат ичкарисида илмий изланишлар, янги-янги кашфиётлар яратиш давом этарди.

1943 йилнинг март ойида Тошкент давлат университетига ректорликка тайинланган Тошмуҳаммад Саримсоқовга бу лавозимда узоқ ишлаш насиб этмади. Ўша йилнинг ноябрь ойида Ўзбекистон Фанлар Академиясини ташкил этиш тўғрисида қарор чиқди. Ҳурматли олим ҳам Академиянинг биринчи таъсис таркибига киритилган эди. Шундан сўнг, Фанлар Академиясининг умумий мажлисида у биринчи вице-президент лавозимига сайланди. 1946 йилнинг ёз ойларида эса Академиянинг умумий мажлисида Ўзбекистон Фанлар Акадимиясининг президенти этиб сайланади.

Респуликамизнинг биринчи академикларидан бири, таниқли олим Тошмуҳаммад Саримсоқов меҳнат фаолиятининг асосий қисмини фан арбоби сифатида физика-математика фанларини ривожлантириш ва бу соҳада ёшларга мураббийлик қилиш ташкил этади. 1952 йилда ТошДУга ректорликка қайтиб келгач, тақдирни қаранки 1959 йилда яна бу лавозимни тарк этишга тўғри келганди. У 1959 йилда республика Министрлар Совети қошидаги Олий ва ўрта махсус ўқув юртлари давлат комитетига раислик, сўнгра, комитет вазирликка айлантирилгач, 1960 йилдан вазир лавозимида фаолият кўрсатди.

1971 йил май ойида учинчи марта жонажон университетига ректорликка қайтди ва 1983 йилнинг ёзига қадар ўзи учун энг муқаддас ва шарафли вазифани адо этди. Сўнг, табаррук устоз Ўзбекистон Фанлар Академияси Президумида маслаҳатчи сифатида фаолиятини давом эттирди. Биз суҳбат қурган чоғда етмиш саккизинчи баҳорини қаршилаётган бу мўътабар инсон чеҳрасида ҳамон ёшлик шижоати акс этиб турарди.

Академик Тошмуҳаммад Саримсоқовнинг “Ҳақиқий ўзгарувчининг функциялари назарияси” дарслик китоби 1968 йилда “Ўқитувчи” нашриётида чоп этилган. 1982 йилда қайта нашр қилинган. “Марков процессларининг асоси” деб номланган рус тилидаги қўлланмаси эса 1954 йилда Москвада нашр килинган эди. Шунингдек, у кишининг “Функционал анализ курси” дарслик китоби 1980 йилда, “Квантли эҳтимоллар назариясига кириш” деб номланган йирик илмий рисоласи 1985 йилда яратилган. Эсдаликлар ва хотиралардан иборат “Ҳаёт довонлари” китоби 1989 йилда нашр этилган.

Ҳалол меҳнатлари туфайли алломанинг кўксини қатор орден ва медаллар безаган, икки марта Беруний номидаги давлат мукофоти, Меҳнат қаҳрамони деган юксак номга мушарраф бўлган.

Ҳар қандай бахт шахсий бахтдан бошланади, деган гап бор. Илму маърифатда юксак довонларни забт этган аллома Тошмуҳаммад Алиевич муносиб оила бошлиғи ҳамдир. Рафиқалари Турсуной ая билан фарзандлари камолидан мамнун яшамоқдалар. Ўғиллари Бахтиёр билан Олимжон ота изидан боришиб, математика фанлари номзоди бўлишган, Равшан эса тарих фанлари номзоди. Дилбар ҳуқуқшунослик олийгоҳида инглиз тилидан дарс беради. Рустам ҳуқуқшунослик касбини танлаган.

– Бу йил ҳаётимда энг унутилмас йил бўлиб қолишига ишонаман,– дейди устоз аллома самимий жилмайиб.– Республикамиз сиёсий, ижтимоий, маърифий ва бошқа соҳаларини ўзига хос жўшқинлик билан ёритаётган отахон газетамиз “Ўзбекистан овози” муборак 75 ёшини нишонласа, илм-фан тараққиётига муносиб ҳисса қўшиб келаётган Ўзбекистон Фанлар Академияси ўзининг ярим асрлик тўйини ўтказади.

Ҳа, отахон газетамизнинг деярли тенгдоши, Ўзбекистон Фанлари Академиясининг биринчи академикларидан бўлган ва унга кўп йиллар раҳбарлик қилган муҳтарам устоз учун чиндан ҳам бу йил жуда қутлуғ бўлишига ишонамиз. Ҳурматли устознинг галдаги ҳаёт довонларидан бири шу бўлса керак.

***

   Атоқли олимни 1995 йил 17 декабрь куни сўнгги манзилга кузатдик… Юртимиз мустақиллиги шарофати билан у 2002 йилда “Буюк хизматлари учун” ордени билан мукофотланган.

  Бу йил 10 сентябрь куни Тошмуҳаммад Саримсоқов таваллудига роппа-роса бир аср тўлади! Ўзбек илм-фанида, Миллий университетимиз тарихида ёрқин из қолдирган атоқли алломанинг бетакрор илмий мероси асрлар оша мангу яшайверади.

Манба: http://uchildiz.uz

ALLOMA
Akademik Toshmuhammad Sarimsoqov suratiga chizgilar
To’lqin Eshbek

Maktabda o’qib yurgan kezlarim akademik Toshmuhammad Sarimsoqov haqida eshitib hayratga tushganman. (Sobiq mustabid tuzum davrida o’zbek olimlari haqida maqolalar yo’q hisobi edi-da). Soddadil yoshlik davrimdagi orzularimdan biri – shunday buyuk olimlar, shoir va yozuvchilarni ko’rish, suhbatidan bahramand bo’lish edi. Nihoyat, bu orzuga 1993 yili “O’zbekiston ovozi” gazetasi tahririyatida ishlab yurgan kezlarda erishdim.

O’sha davrda akademik Toshmuhammad Alievich Sarimsoqov hozirgi Amir Temur xiyobonidan nariroqda mo»jazgina hovlida turar ekan. Iymanibgina borganimda ulug’ siymo ochiq chehra bilan kutib oldi. Ichkariga kirayotib, uchta xonasiga razm soldim; shiftigacha to’la kitoblar. Ba’zi kutubxonalarda ham shuncha kitob bo’lmasa kerak. Hammasi javonlarga rasamadi bilan taxlab qo’yilgan. Ish stolida qalin-qalin kitoblardan bir nechtasi ochib qo’yilgan. Chamasi, domla qandaydir ilmiy tadqiqot bilan mashg’ul edi.

Oddiylik – eng buyuklik timsoli, degan naqlga o’shanda tan berganman. Dunyoga dovrug’i doston bo’lgan akademikning yuzidan nur yog’ilib turishi, gap-so’zlari shu qadar oddiy, samimiy ediki, har qanday kishini o’ziga maftun etib qo’yardi. Suhbatdoshimning mayingina so’zlashiga mahliyo bo’lib o’tirar ekanman, shu siymodan barcha yoshlar ibrat olsa arziydi, degan o’y xayolimda charx urardi.

“O’zbekiston ovozi” gazetasida yoritilgan “Alloma” sarlavhali ocherk ko’pchilikda qiziqish uyg’otdi. U ilm cho’qqilari sari intilayotgan bugungi talabalarimizda ham qiziqish uyg’otadi, degan umiddamiz.

***

Boshiga do’ppi kiyib, yelkasiga to’n tashlagancha ma’rifatxonasida bir zum xayolga cho’mgan, nigohlari  olislarga qadalgan bu inson suratiga razm solsangiz ajib siyratini anglagandek, his qilgandek bo’lasiz. Hayotini ilmu fanga baxsh etgan alloma fanimizning ertangi ufqlari haqida o’ylayotgan bo’lsa ne ajab… Fizika-matematika fanlari sohasida o’ziga xos katta maktab yaratgan zahmatkash olim, O’zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi Toshmuhammad Alievich Sarimsoqov hamisha ana shunday ezgu xayollar og’ushida o’tiradi. Qahramonimiz suratini o’zgacha izohlash mushkul.

Hurmatli ustoz bilan baqamti suhbatni ushbu suratga tushayotgan kezda xayolidan qanday o’ylar kechgani haqidagi savol bilan boshladik.

– Ochig’i fotomuxbir B. Molgachev kelib, suratga tushirmoqchi ekanini aytganida xayolimdan ulug’ ajdodlarimizning beqiyos merosi haqidagi fikrlar o’tayotgan edi,– dedi Toshmuhammad Alievich.– Suratga atay “yasama” tushganim yo’q. Hayotimda eng yomon ko’rganim – yasamalik. Ish ustidagi oddiy holatimni suratga olishda fotomuxbir ham qiynalmagandi, shekilli.

Keling, o’shanda ham, hozir ham xayolimni band etgan fikrlar xususida gaplashaylik. Bilasizmi, jahon ilm xazinasiga juda ulkan hissa qo’shgan buyuk bobokalonlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad al Xorazmiy, Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi va boshqalarning merosini chuqur o’rganish dunyoning siru-sinoatidan voqif bo’lishga, ulkan kashfiyotlar kalitini topishga, fan-texnikani rivojlantirishga xizmat qilgan. Zotan, Sharq allomalari ilmiy tafakkurlari samarasini ko’plab rivojlangan arab davlatlari timsolida ham ko’rish mumkin, desak mubolag’a bo’lmaydi!

Biz esa uzoq yillar o’z o’tmishimizga, bobokalonlarimizning boy merosiga befarq qarab kelganmiz. Faqat kezi kelgandagina, ularning nomlarini sanashga o’rganib qolgan edik…

Qiziq bir voqea yodimdan chiqmaydi. Qaysidir yili Yevropa bo’ylab sayohatga chiqib, qaytishda Istambulga to’xtab o’tdik. Ayo Sofiya madrasasida bo’ldik. Hozir u tarix muzeyiga aylantirilgan. O’shanda akademik V.P.Shcheglov shunday bir gap aytdiki, bu ulug’ bobokalonimiz Mirzo Ulug’bekning merosi taqdiri bilan bog’liq edi. Aytishlaricha, Mirzo Ulug’bek o’ldirilgach, uning ko’plab nodir asarlari, qo’lyozmalaridan ilm xazinasini sodiq shogirdi Ali Qushchi Istambulga olib kelgan. O’zi bu yerdagi madrasalarda mudarrislik qilgan va ustozining xazinasini ko’z qorachig’idek asragan. Ali Qushchi olamdan o’tgach, Ulug’bek xazinasini angliyalik bir sayyoh Londonga olib ketgan. Ana shu xazina hozir ham Londondagi “Britan” tarixiy muzeyining Sharq bo’limida saqlanayotgan bo’lishi mumkin…

Demoqchimanki, biz endi ulug’ allomalarimizning boy merosini mukammalroq o’rganishimiz, yosh avlodga  ham bu haqda saboq berishimiz zarur. Ayni vaqtda jahonning ilg’or fan-texnikasi, yuksak darajada taraqqiy etgan texnalogiyasi siru-sinoatini ham tezroq o’zlashtirib olmog’imiz va pirovardida respublikamizni chinakam taraqqiyot pog’onasiga ko’tarmog’imiz kerak.

U kishinig olislarga tikilgan nigohlarida shunday ezgu maqsadlar, o’ylar mujassam. Beixtiyor o’ylab qolasan kishi, ulug’ bobokalonimiz Mirzo Ulug’bekning ilm sohasidagi benazir ishlarini davom ettiruvchi keyingi asrlarda ham salmoqli darajada bo’lganida, ilm-fan uzluksiz ravishda rivojlantirilganida yurtimiz hozirgidan go’zalroq bo’larmidi! Jahongir Amir Temur bobomizning saltanati, o’sha davrda dunyoni lol qoldirgan davlat parchalanib, xor-u zor bo’lmasmidi! Xonliklarga bo’linib ketgan yurt peshvolari payti kelib oddiy zambaraklarni g’ildiratib kelishgan bosqinchilarni ko’rganda tahlikaga tushmasmidi!..

Ming qatla shukrki, tarix g’ildiragi xalimizni yana ro’shnolikka olib chiqdi! Mustaqil O’zbekiston o’z istiqlol va taraqqiyot yo’lidan dadil odimlamoqda. Respublikamiz ham rivojlangan ilg’or mamlakatlar qatoridan o’rin olishiga umid uyg’onmoqda.

Suratga chizgilar asnosida ulug’ zamondoshimiz, alloma Toshmuhammad Sarimsoqovning ham ajib siyrati ko’z oldimda namoyon bo’la boshladi.

Toshmuhammad Alievich 1915 yilda Andijon viloyati Shahrixon qishlog’ida tavallud topgan, o’sha davrlardagi turli g’alayonlarni o’z ko’zi bilan ko’rgan. Qo’qondagi maktablardan birida 8-sinfni bitirgach, 1931 yil iyul` oyida O’rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti) tayyorlov bo’limiga kirdi, o’sha yili sentyabr` oyida fizika-matematika fakul`tetiga qabul qilindi. Qunt bilan o’qidi, har qanday masalani tub ildizlarigacha tushunib yetmagunicha jiddiy izlanishni odat qildi.

Bo’lg’usi olim 4 kursda o’qib yurgan kezlaridayoq murabbiylik faoliyatini boshlashga to’g’ri kelgan. 1-2 kurs milliy guruh talabalariga dars bergan.

– O’sha davrlarda milliy kadrlar juda kam edi-da,– deb xotirlaydi Toshmuhammad Sarimsoqov.– Ikkinchi tomondan professor T.N.Qori-Niyoziy respublika Maorif Xalq komissari etib tayinlangach, uning o’rniga ham dars o’tishim zarur bo’lgan. Taqdirni qarangki, kezi kelganda men professor T.N.Qori-Niyoziyning doktorlik dissertatsiyasi himoyasida opponent sifatida qatnashganman. Doktorlik ishiga o’zi tomonidan bitilgan oddiy differentsial tenglamalar darslik kitobi asos qilib olingandi. Qori akaning mazkur kitobiga ham o’zim muharrirlik qilganman…

1936-yili Toshmuhammad Sarimsoqov “Klassik ortoganal ko’phadlilarning ildizlari” mavzuidagi diplom ishini muvaffaqiyatli himoya qilgach, kuzda Samarqand shahrida bo’lib o’tgan O’zbekiston olimlarining 1-se’zdida qatnashish sharafiga musharraf bo’ladi. S’ezdning ochilish marosimida O’zbekiston xalq Komissarlari Sovetining Raisi Fayzulla Xo’jaev nutq so’zladi. So’ng ilmiy anjuman o’z ishini davom ettirdi. Anjumanning matematika sektsiyasida Toshmuhammad Sarimsoqov birinchi ilmiy tadqiqotlari natijasi haqida ma’ruza qiladi. Bu, yosh olimning ulkan ilm dargohidagi dadil qadamlaridan biri edi.

Nomzodlik dessertatsiyasi mavzui “Ikkinchi tartibli diferentsial tenglamalar hallari va ba’zi algebraik tenglamalarning asimptotik yechimi” edi. Bu ilmiy ish 1938 yil may oyida a’lo darajada yoqlangach, Oliy attestatsiya komissiyasi unga fizika-matematika fanlari nomzodi ilmiy darajasi va dotsentlik unvonini berishga qaror qildi.

Ikkinchi jahon urushi boshlanganida Toshmuhammad Sarimsoqov harbiy xizmatga chaqirilgan bo’lsa-da har qalay ilmiy izlanishlarini davom ettirishga imkon bo’ldi. U O’rta Osiyo harbiy okrugining Toshkentdagi meteorologiya qismida xizmat qilgan. O’shanda o’ziga biroz yangi soha bo’lgan sinoptik xaritani to’ldirish va uning ustida ishlash bilan shug’ullandi. Ob-havoni oldindan aytib berish ilmiga juda qiziqib qoldi. Markov zanjiri ustida ish olib bordi. Bir guruh mualliflar ishtirokida “O’rta Osiyo osmonining sinoptik protsesslari” degan yirik risola tahririda qatnashdi.

“Holatlari sanoqli bo’lgan tasodifiy protsesslarga oid” mavzuidagi doktorlik dessertatsiyasini 1942 yilning may oyida yoqladi. Himoya marosimi tugashi bilanoq uni harbiy qismga navbatchilikka jo’natishdi.

Har qanday kurashlar silsilasida ezgulik sari intilish ustivor bo’ladi. Vatan taqdiri hayot-mamoti uchun shiddatli janglar ketayotgan bir paytda ham mamlakat ichkarisida ilmiy izlanishlar, yangi-yangi kashfiyotlar yaratish davom etardi.

1943 yilning mart oyida Toshkent davlat universitetiga rektorlikka tayinlangan Toshmuhammad Sarimsoqovga bu lavozimda uzoq ishlash nasib etmadi. O’sha yilning noyabr` oyida O’zbekiston Fanlar Akademiyasini tashkil etish to’g’risida qaror chiqdi. Hurmatli olim ham Akademiyaning birinchi ta’sis tarkibiga kiritilgan edi. Shundan so’ng, Fanlar Akademiyasining umumiy majlisida u birinchi vitse-prezident lavozimiga saylandi. 1946 yilning yoz oylarida esa Akademiyaning umumiy majlisida O’zbekiston Fanlar Akadimiyasining prezidenti etib saylanadi.

Respulikamizning birinchi akademiklaridan biri, taniqli olim Toshmuhammad Sarimsoqov mehnat faoliyatining asosiy qismini fan arbobi sifatida fizika-matematika fanlarini rivojlantirish va bu sohada yoshlarga murabbiylik qilish tashkil etadi. 1952 yilda ToshDUga rektorlikka qaytib kelgach, taqdirni qaranki 1959 yilda yana bu lavozimni tark etishga to’g’ri kelgandi. U 1959 yilda respublika Ministrlar Soveti qoshidagi Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari davlat komitetiga raislik, so’ngra, komitet vazirlikka aylantirilgach, 1960 yildan vazir lavozimida faoliyat ko’rsatdi.

1971 yil may oyida uchinchi marta jonajon universitetiga rektorlikka qaytdi va 1983 yilning yoziga qadar o’zi uchun eng muqaddas va sharafli vazifani ado etdi. So’ng, tabarruk ustoz O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Prezidumida maslahatchi sifatida faoliyatini davom ettirdi. Biz suhbat qurgan chog’da yetmish sakkizinchi bahorini qarshilayotgan bu mo»tabar inson chehrasida hamon yoshlik shijoati aks etib turardi.

Akademik Toshmuhammad Sarimsoqovning “Haqiqiy o’zgaruvchining funktsiyalari nazariyasi” darslik kitobi 1968 yilda “O’qituvchi” nashriyotida chop etilgan. 1982 yilda qayta nashr qilingan. “Markov protsesslarining asosi” deb nomlangan rus tilidagi qo’llanmasi esa 1954 yilda Moskvada nashr kilingan edi. Shuningdek, u kishining “Funktsional analiz kursi” darslik kitobi 1980 yilda, “Kvantli ehtimollar nazariyasiga kirish” deb nomlangan yirik ilmiy risolasi 1985 yilda yaratilgan. Esdaliklar va xotiralardan iborat “Hayot dovonlari” kitobi 1989 yilda nashr etilgan.

Halol mehnatlari tufayli allomaning ko’ksini qator orden va medallar bezagan, ikki marta Beruniy nomidagi davlat mukofoti, Mehnat qahramoni degan yuksak nomga musharraf bo’lgan.

Har qanday baxt shaxsiy baxtdan boshlanadi, degan gap bor. Ilmu ma’rifatda yuksak dovonlarni zabt etgan alloma Toshmuhammad Alievich munosib oila boshlig’i hamdir. Rafiqalari Tursunoy aya bilan farzandlari kamolidan mamnun yashamoqdalar. O’g’illari Baxtiyor bilan Olimjon ota izidan borishib, matematika fanlari nomzodi bo’lishgan, Ravshan esa tarix fanlari nomzodi. Dilbar huquqshunoslik oliygohida ingliz tilidan dars beradi. Rustam huquqshunoslik kasbini tanlagan.

– Bu yil hayotimda eng unutilmas yil bo’lib qolishiga ishonaman,– deydi ustoz alloma samimiy jilmayib.– Respublikamiz siyosiy, ijtimoiy, ma’rifiy va boshqa sohalarini o’ziga xos jo’shqinlik bilan yoritayotgan otaxon gazetamiz “O’zbekistan ovozi” muborak 75 yoshini nishonlasa, ilm-fan taraqqiyotiga munosib hissa qo’shib kelayotgan O’zbekiston Fanlar Akademiyasi o’zining yarim asrlik to’yini o’tkazadi.

Ha, otaxon gazetamizning deyarli tengdoshi, O’zbekiston Fanlari Akademiyasining birinchi akademiklaridan bo’lgan va unga ko’p yillar rahbarlik qilgan muhtaram ustoz uchun chindan ham bu yil juda qutlug’ bo’lishiga ishonamiz. Hurmatli ustozning galdagi hayot dovonlaridan biri shu bo’lsa kerak.

***

Atoqli olimni 1995 yil 17 dekabr` kuni so’nggi manzilga kuzatdik… Yurtimiz mustaqilligi sharofati bilan u 2002 yilda “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan mukofotlangan.

Bu yil 10 sentyabr` kuni Toshmuhammad Sarimsoqov tavalludiga roppa-rosa bir asr to’ladi! O’zbek ilm-fanida, Milliy universitetimiz tarixida yorqin iz qoldirgan atoqli allomaning betakror ilmiy merosi asrlar osha mangu yashayveradi.

Manba: http://uchildiz.uz