25 октябрь — Ўзбекистон халқ ёзувчиси Пиримқул Қодиров таваллуд топган кун..

Баҳор ўз қудрати билан тирик дарахтни яшнатиб, ўлигини бутун хунуклигича фош қилиб кўрсатади. Адабий истеъдод ҳам яхши билан ёмонни мана шу тарзда бир-бирига қарши қўйиб, уларнинг кескин фарқини очади, оқни оққа, қорани қорага ажратиш орқали маънавият оламида баҳорнинг хизматини қилади.

ПИРИМҚУЛ ҚОДИРОВ САБОҚЛАРИ
Тўлқин ЭШБЕК

Бетакрор асарлари билан миллионлаб адабиёт ихлосмандлари қалбини забт этган атоқли адиб, Ўзбекистон халқ ёзувчиси Пиримқул Қодировдан катта маънавий мерос қолди. Адибнинг “Студентлар” деган биринчи китоби 1950 йилда нашр этилганидаёқ Абдулла Қаҳҳор, Ойбек, Зулфия каби устозлари эътиборини қозонганди.

1958 йилда илк бора чоп этилган “Уч илдиз” романи адабиёт ихлосмандлари қалбидан ўрин олганди. Шундан сўнг, “Қора кўзлар” (1966), “Олмос камар” (1977),“Юлдузли тунлар” (1979), “Авлодлар довони” (1988), “Она лочин видоси” (2000), “Шоҳруҳ ва Гавҳаршод” (2009) романлари ҳам китобхонларнинг маънавий мулкига айланган.

Адибнинг “Қадрим”, “Эрк”, “Мерос”, “Ботирлар ва бахиллар”, “Яйра институтга кирмоқчи”, “Акромнинг саргузаштлари” каби қиссалари ҳам катта қизиқиш билан кутиб олинган. Бу асарлар турли даврларда бир неча бор нашр қилиниб, ўз мухлисларининг эътиборини қозонган.

Юртимиз мустақиллиги миллатпарвар адибга туганмас илҳом бахш этганини унинг сўнгги йилларда яратилган асарлари, истиқлолни дилдан тараннум этувчи ўнлаб мақолалари мисолида кўриш мумкин. 2001 йилда “Маънавият” нашриётида чоп этилган “Қалб кўзлари” тўпламидан ўрин олган бадиалар, ўйлар ва мақолаларида юрт истиқлоли қанчалик бебаҳо неъмат эканлиги, уни кўз қорачиғидек асраш ҳар биримизнинг муқаддас бурчимиз бўлмоғи лозимлиги ҳақида куюнчаклик билан сўз юритилган.

Олим ва адибнинг “Тил ва эл” (2005) ва “Амир Темур сиймоси” (2006) деб номланган салмоқли илмий бадиалари айниқса зиёлиларда жуда катта қизиқиш уйғотди.

Ўзбек адабиёти хазинасига баракали ҳисса қўшган устоз адиб Пиримқул Қодировнинг хизматлари юксак баҳоланиб, 1994 йилда “Шуҳрат” медали, 1998 йилда “Эл-юрт ҳурмати”, 2006 йилда “Буюк хизматлари учун” орденлари билан мукофотланган.

Устоз билан 2010 йил 21 декабрь куни видолашгандик…

Устознинг маънавий меросини батафсилроқ ўрганиш мақсадида набиралари Хуршид Қодиров билан хонадонларига бордик. Устознинг қизлари Яхшигул опа раҳматли ота-оналарининг чироқларини ёқиб ўтирибди…

Узоқ йиллар улуғ адибнинг заҳматли меҳнатларига шоҳид бўлган иш столи, мўъжазгина кутубхонасига разм солиб кўнглим алланечук бўлиб кетди.

Хонанинг бир бурчидаги шкафда буюк ёзувчининг тахлам-тахлам қўлёзмалари, катта сумкада сон-саноқсиз “Ён дафтар”лари қалашиб ётибди. Қўлёзмаларни варақлаб кўрдим. Аксарияти адиб ҳаётлиги чоғида газета-журналларда, китобларида ёритилган. (Уларни ҳам эътибор билан ўрганамиз).

“Ён дафтар”ларга разм солдим. Эътибор билан ўрганилса, анча-мунча қуйма фикрлар битилган экан. Албатта, уларнинг кўпчилиги машҳур асарларга жо бўлиб кетган. Полиздан олинган қовун таъми ўзгача бўлгани каби адибнинг қуйма фикрларини “Ён дафтар”идаги қўлёзмаларидан ўқишнинг ҳам гашти бўлар экан.

Раҳматли устозимиздан мерос қолган қўлёзмаларни тақдим этгани учун қизлари Яхшигул опага ва набиралари Хуршиджонга самимий миннатдорчилик билдирамиз.

Пиримқул Қодировнинг “Ён дафтар”ларида қолган битикларини саралаб, оққа кўчириб адабиёт мухлисларига тақдим этиб боришга ҳаракат қиламиз.

Бу маънавий дурдонани ҳозирча “Пиримқул Қодиров сабоқлари” деган умумий сарлавҳа остида ёритиб боришга жазм қилдик.

АДИБНИНГ «ЁН ДАФТАР»ИДАН
Нашрга тайёрловчи: Тўлқин ЭШБЕК

     Пиримқул Қодиров 1928 йил 25 октябрда Тожикистон Республикасининг Шаҳристон туманидаги Кенгкўл қишлоғида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1988). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1978). Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1981), «Эл-юрт ҳурмати» (1998), «Буюк хизматлари учун» (2006) орденлари билан мукофотланган. Ўрта Осиё университетининг шарқшунослик факултетини тугатган (1951). Дастлабки ҳикояси — «Студентлар» (1951). «Қадрим» (1961), «Эрк» (1968), «Мерос» (1974), «Акрамнинг саргузаштлари» (1974), «Яйра институтга кирмоқчи» (1979), шунингдек, маънавий-ахлоқий масалаларга бағишланган «Нажот» («Бахиллар ва ботирлар», 1980) қиссалари нашр этилган. «Уч илдиз» (1958), «Қора кўзлар» (1966), «Олмос камар» (1976), «Юлдузли тунлар» (1979, ушбу асарнинг давоми «Авлодлар довони», 1989), «Она лочин нидоси» (2000) каби романлар муаллифи. Ўзбек тили ва адабиётининг илмий-назарий масалаларига оид рисолалар («Тил ва дил», 1972 ва бошқа) ҳамда 2 жилдли «Адабиёт назарияси» учун «Адабий асарнинг тили» ва «Адабий жараён» бобларини ёзган. «Қадрим» қиссаси асосида «Сенинг изларинг» бадиий филми, «Юлдузли тунлар» романи ва «Жон ширин» ҳикояси асосида кўп церияли видеофилмлар суратга олинган.
Пиримқул Қодиров 2010 йил 21 декабр куни Тошкент шаҳрида вафот этди.

***

Адабий истеъдодда баҳордагига ўхшаш бир куч бўлади. У тасвирлаган ҳамма нарса ички бир латофатга тўлиб туради.

***

Баҳор ўз қудрати билан тирик дарахтни яшнатиб, ўлигини бутун хунуклигича фош қилиб кўрсатади. Адабий истеъдод ҳам яхши билан ёмонни мана шу тарзда бир-бирига қарши қўйиб, уларнинг кескин фарқини очади, оқни оққа, қорани қорага ажратиш орқали маънавият оламида баҳорнинг хизматини қилади.

***

Одам ўз ҳаёт йўлидан фақат бир марта ўтади. Қўйилган ҳар бир қадам – қайтиб келмайдиган кунлар ва дақиқалар билан бирга кетади.

***

Одам ўз умрининг ҳар бир куни, ҳар бир йилини яхши мазмун билан тўлдира олса, фақат ўзи учун эмас, жамият учун, халқ учун ҳам неки ишлар қила олса гиламдаги гулдек, боғдаги чинордай бўлиб ана шу қолади.

***

Гоҳо “у йўқ — бу йўқ” деб нолиймиз. Ҳолбуки, дунёнинг энг катта бойлиги ҳар бир кишида бор. Бу бойлик – вақт. Ўтаётган ҳар бир дақиқа – ҳали ҳеч нарса ёзилмаган оппоқ қоғоз, ҳали экин экилмаган дала, ҳали тўқилмаган гилам гули. Бир соатда олтмиш дақиқа бор. Кунимизда йигирма тўрт соат бор. Бир йилимизда-чи? Дақиқалар ўтиб турибди. Демак, ҳали ҳеч нарса ёзилмаган оқ варақлар биз учун кетма-кет очиляпти. Уларга биронта неки сўз ёза олсак, вақт биздан рози бўлиб кетади. Дақиқалар ўтиб турибди. Демак, ҳали ҳеч нарса экилмаган далалар бизга ўзини инъом қиляпти. Бу далаларда яхшилик уруғини экиб, парваришлаб ўстира олсак, мевасидан ўзимиз ҳам баҳраманд бўламиз.

***

Бекор ўтган вақт – оқ келиб-оқ кетган варақ, экинсиз ташлаб қўйилган дала. Мабодо, оқ вараққа ёмон нарса ёзиб қўйсак, ўчирганимиз билан изи қолади. Мабодо, бизга инъом этилган дала қаровсиз қолса, уни ёввойи ўтлар, сассиқ алафлар босиб кетади…

***

Мен кўрган тоғ кўлларнинг орасида энг ажойиби – Фарғона водийсининг шимоли-шарқ чеккасига жойлашган Сари Челек. Халқда уни Тўсқовул ота ҳам дер эканлар. Ривоятларга қараганда, тоғ дарёсининг йўлига бир паҳлавон одам қояни қулатиб туширган экан, шундан кўл ҳосил бўган эмиш. Аслида бу афсонавий паҳлавон – табиатнинг ўзи. Сари Челек – чиндан ҳам тоғ дарёсининг йўли тўсилганидан ҳосил бўлганлиги билиниб турибди. Фақат бу ҳодиса юзлаб йил олдин юз берган бўлса керак.

***

Улуғ аждодларнинг бетакрор ишларини авлодларга аталган буюк кашфиёт, деб атасак тўғри бўлади.

***

Амир Темур қадимий Ватанимиз Турон — Туркистонни бир ярим аср давом этган чингизийлар империясининг жабру зулмидан халос қилиш учун мардона курашган.

***

“Амир Темур сиймоси” китобида оламшумул тарихий воқеалар ўз аксини топади.

***

Амир Темур мавзуси уммондай бепаён. Бу уммондан асл дурлар саралаб олиниши керак.

***

Амир Темур мавзуда дадил қалам тебратаётган ижодкорлар бор. Биз амалга ошира олмаган ишларни улар рўёбга чиқарадилар, деган умиддаман.

***

“Темур тузуклари”нинг пухта ўйланган композицияси бор. Биринчи китобда Амир Темур тарих саҳнасига чиққан пайтдан бошлаб, то Йилдирим Боязид устидан ғалаба қозонгунча бошдан кечирган қирқ йиллик тарихий воқеаларни ихчам шаклда ҳикоя қилади. Бунда у ўзи эришган зафарларнинг ички сирларини авлодларга очиб кўрсатади. Айни вақтда бошдан кечирган саргузаштларининг мағзини чақиб, улардан чиқадиган фалсафий хулосаларни мутафаккир сифатида умумлаштиради…

***

Амир Темур фалакиёт илмини яхши билган. Осмоннинг ўн икки буржидаги Ҳамал, Савр, Жавзо, Саратон каби юлдузлар осмон жисмлари орасида мувозанат сақлашда ва қуёшнинг коинот бўйлаб ҳаракатланишининг алоҳида дақиқаси-ю, сониясигача аниқ-равшан кўрсатиб тушишда инсон зоти учун илоҳий бир ибрат бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун Амир Темур ўз қўшинларига ҳам ўн икки қавмдан чиққан сипоҳийларни асос қилиб олади.

***

Бобур Мирзо “Темур тузуклари” орқали бобокалонининг тенгсиз саркардалик тажрибасини чуқур ўзлаштиради. Орадан бир юзу қирқ беш йил ўтганидан кейин 1511 йилда Вахш дарёси бўйида, Пули Сангин деган жойда Бобур Мирзо ҳам Чингизхон авлодларидан бўлган Шайбонийзодаларга қарши Темурбек ишлаган ҳарбий тактика ва стратегияни амалда тадбиқ этиб катта ғалабага эришади.

***

Энг баланд тоғ чўққиси ана шундай баланд чўққидан кўзга аниқроқ кўринади. Биз ҳам Амир Темур етакчилигида халқимиз эришган мустақилликнинг нақадар юксак қадрият бўлганини Ўзбекистон истиқлоли йилларида яққол кўрдик ва дил-дилдан ҳис қилдик.

***

Донишманд бобокалонимиз Амир Темурнинг тарихий ўгитлари Ўзбекистон истиқлоли даврида халқимиз ва раҳбариятимиз томонидан изчил амалга оширилаётганига бизнинг ҳар биримиз нафақат гувоҳмиз, балки бу улуғ ишларга заррача бўлса ҳам ҳисса қўшиш орзусида меҳнат қилмоқдамиз.

***

Амир Темур ҳақида тўқиб-бичилган гаплар, шошма-шошарлик билан яратилган образлар, улуғ инсон шахсиятига тўғри келмайдиган «лавҳалар»га йўл қўймаслик керак.

***

Амир Темур одамларга нисбатан кечиримли бўлиш ва яхшилик қилиш йўли билан уларни оғир иллатлардан қутқариб олишга ҳаракат қилади.

***

Баъзи китобларда Тарағай баҳодир номини «Тўрғай» деб ёзиш ҳоллари ҳам учрайди. Бу ҳеч бир мантиққа тўғри келмайди. Тўрғай – кичкина сайроқи қуш. Баҳодирлар авлодидан бўлган амирга бундай нисбат бериш тўғри эмас. Туркий тилда Тарағай сўзи «нурдай таралсин, кўпайсин, катта ҳудудларни эгалласин» деган маъноларни билдиради.

***

«Бобурнома», Навоийнинг «Мажолисун нафоис» асарларида ҳам Амир Темур шахси жуда улуғланган.

***

Геологлар тоғу чўлларни кезиб қадри паст, арзимас нарсаларни эмас, қадри баланд, қимматбаҳо нарсаларни излашади. Шунга ўхшаб, инсондаги маънавий изланишлар ҳам унга азиз туюладиган, руҳий эҳтиёжларини қондирадиган неъматларга қаратилади.

***

Талабалик йилларимда илму маърифатни эгаллаш, одамларга нафи тегадиган мутахассис бўлиш ва меҳру оқибатга асосланган оила қуриш асл муддао бўлган. Шу ҳақда “Уч илдиз”ни ёзиш насиб этди.

***

Инсон руҳи яхши одамларнинг сўзидан, сиймосидан, ижодидан тараладиган маънавий зиёга ҳам катта эҳтиёж сезади.

***

Табиий нур ва маънавий зиё билан инсон ҳаёти баркамол бўлади.

***

Ўзга элларда ватанни соғиниб яшайдиган одамга барча элдошлар бир бутун миллат бўлиб кўринади.

***

Ватандан йироқда маҳаллий фарқларнинг аҳамияти қолмайди.

***

Москвада дўппи кийган одамни кўрсам кўнглим ёришиб кетарди. Атлас кийган аёллар Москва кўчаларида қуёшдан тушган париларга ўхшаб кўринарди.

***

Улуғ ғайрат улуғ мақсадлар йўлида туғилади.

***

Қўлига қалам олган одам эсда қоладиган, ўқувчи маънавиятини бойитадиган мавзуларда ёзиш керак.

Пиримқул ҚОДИРОВ
ТИЛ БОЙЛИГИ — ДИЛ БОЙЛИГИ

Ҳар бир сўз — ҳаётдаги муайян бир нарса ёки тушунчани ифодалайди.

Демак, кишида сўз бойлиги қанчалик кўп бўлса, одам тилни қанчалик чуқур билса, унинг ички дунёси шунчалик бой бўлади. Ҳар бир халқ ўзи обод қилган водийлар, ўзи яратган тил бойликлари билан ҳам шунчалик ифтихор қилади. Чунки ҳар бир тил шаҳару қишлоқлар каби шу халқнинг бутун тарихи давомида яратилади, обод водийлар каби асрлар давомида сайқал олади. «Тилни халқ яратади, — дейди шоир Н. Риленков,— аммо унга сайқал бериб бадиийлаштирувчилар — сўз санъаткорларидир. Адабий тил оғзаки халқ тили ҳисобига узлуксиз бойиб боради. Бусиз адабий тил ўлик тилга айланади. Ёзувчининг тилга оид диди ва иқтидорини унинг китобий нутқ билан жонли нутқ унсурларини қанчалик яхши уйғунлаштира олиши белгилайди».

Шу нуқтаи назардан А. Қодирий, С. Айний, Ойбек, Ғ. Ғулом, А. Қаҳҳор каби адибларимизнинг асарларига ёндашсак, уларнинг ҳаммаси ҳам жонли халқ тилини адабий тилга санъаткорона пайванд қилиб ишлатилганларини кўрамиз. Аммо худди шу икки дарёни — жонли халқ тили билан адабий тилни бир-бирига қандай қилиб қўшиш, уларни қандай уйғунлаштириш масаласини ҳар бир ёзувчи ўз олдига қўйган ғоявий-бадиий вазифадан келиб чиқиб, ўзига хос дид, иқтидор, ҳаётий тажриба иштирокида мустақил ҳал қилади. Уларнинг бадиий тилларидаги ранг-баранглик шундан келиб чиқади.

«Меҳробдан чаён» романида Анвар билан Раънонинг ҳовлида ёлғиз қолиб, бўлажак тўй ҳақида сўзлашган пайтлари:

«Раъно Анварнинг қаршисига ўтирди. Ўтириши билан кучли шамол юриб, бошидаги рўмолни учирди ва олиб бориб Анварнинг бетига ёпди.

— Ҳа-ҳа-ҳа, шамол сиздан ўчимни олди. Қани гапиринг.

Анвар рўмолни қисимига олди:

— Ҳозир гапираман. Лекин шартим бор.

…Анвар Раънонинг олачалпоқ кўланка ичида хаёлий бўлиб кўринган юзига қаради. Унинг ҳаё ичида олийлик касб этган жоду кўзи Анварнинг ҳозирги мақсадига тушунганликни ифода қилар эди».

Биз алоҳида таъкидлаган сўз ва иборалар А. Қодирийга хос бадиий тилнинг характерини кўрсатади. Бошқа ёзувчи бўлса, эҳтимол «кучли шамол эсди» ёки «шамол қўзғалди», «шамол кўтарилди» деган бўларди. А. Қодирий “шамол юрди” дейди. Бу ибора ҳам халқ тилида бор. Ёзувчи шамолнинг қандай юрганини Раънонинг бошидан учиб бориб Анварнинг бетини ёпган рўмол орқали кўрсатади. Ёзувчи кўриб, ҳис қилиб турган ҳаётий ҳодисани қоғозда истаганидай ифода этиши учун шамолнинг қўзғалиши ёки кўтарилиши эмас, мана шу тарзда юришигина керак.

Анвар бетини ёпган рўмолни «қўлига олди» ёки «бетидан олиб бир четга қўйди» дейиш мумкин эди. Аммо ёзувчи Анвардаги ҳисни бермоқчи. Анварнинг бетини қандайдир бир рўмол эмас, севгилисининг рўмоли ёпади. Бошқа бир ҳолатда, эҳтимол, Анвар бу рўмолни нафис бир гул каби авайлаб олган бўларди. Аммо ҳозир Анвар ҳаяжонланиб турган пайт. Мана шуни ёзувчи жуда аниқ, жуда кучли бир сўз билан «қисимига олди» деб ифодалайди. Бу «қўлига олиб қисди, ғижимлади» деган маънони билдирмайди. «Кафтига олди» дейилса ҳам бўлмас эди. Чунки рўмол кафтда турадиган нарса эмас. Нафис бир ҳаяжон бу ерда фақат «қисимига олди» ибораси билан лўнда ва равшан ифодаланиши мумкин эди.

Тарихий романнинг қаҳрамони бўлмиш Раънонинг юзи умуман «хаёлий бўлиб кўринади» дейилса китобий бир баён келиб чиқар эди. Аммо шамол юриб турган пайтда, олачалпоқ кўланка ичида севимли йигити Анварга олийлик касб этиб, хаёлий бўлиб кўринган юз ва кўз ёрқин бир реалистик тасвирнинг намунасидир. Бу ерда жонли халқ тили унсурлари билан китобий тил унсурлари А. Қодирийнинг талантига, дидига, ҳаётий тажрибасига, хуллас, унинг услубига моc тушадиган бир тарзда узвий бирлашади.

Энди Ғафур Ғуломнинг «Ёдгор» қиссасини эсланг. Меҳрихон исмли жувон эски турмуш иллатларига ён бериб, эмизик боласини чапани йигит Жўрага алдамчилик билан топшириб кетади. Болага Ёдгор исмини қўйган ҳам, уни юз ўлимлардан олиб қолиб, одам қилган ҳам — Жўранинг онаси. Ҳали уйланмаган ўғли ёш гўдакни кўтариб келганда кампир аввал уни яқин қариндошларидан бирининг боласи деб ўйлайди.

«Нинни-ниннигина, неварагинамдан ўргилай, йиғламасин, йиғламасин, мана ҳозир бувингиз қўлини артади, дўндиққинамни ўзим бағримга босаман». Боланинг онаси келавермагач, кампир Жўрага «тиниб-тинчимайсанда, ўғлим,— дейди.— Сенинг болажонлигинг менинг ҳам тинкамни қуритди… Тусингни ел емасин, ўғлим, ҳай сен қанақа бола чиқlинг?» Жўра болани «ўзимники, онаси туғиб ўлди» деб эълон қилади. Шунда кампир йиғлашга тушади. «Етти номусимни ерга букдинг, жувонмарг. Мен сени ким кўрганга мақтаб, орқангдан кўрпача солдириб юрган бўлсам! Қариган чоғимда кенжагинамнинг хотини менга пушти паноҳ, қўл-оёқ бўлармикан деган эдим».

Бу ерда одций бир онанинг ички дунёси, дили унинг ажойиб тили орқали очилади. Ўғли Жўрани «болажон» деб атаган кампирнинг ўзи болажонлиқца тенгсиз. Ўғлининг қўлида йиғлаётган чақалоқни юпатмоқчи бўлиб айтган гапларига қулоқ солинг: «Ниннигина, неварагинамдан ўргилай, йиғламасин, йиғламасин». Ҳали тили чиқмаган бола бу сўзларнинг меҳрга тўла маъносини уларнинг гўзал оҳангидан сезиб олиши мумкин. Бу сўзларни айтаётган пайтда онанинг юзида, кўзларида гўдакни ўзига ром қиладиган қанчалик илиқ туйғулар барқ уриб кўринган экан! Ёзувчи буни тасвирлаб берган бўлмаса ҳам, кампирнинг дилига муносиб сўзлари орқали биз унинг кулиб турган юзини ҳам, меҳрибон оналик қиёфасини ҳам кўз олдимизга келтира оламиз.

Кейинчалик ёмон бир ҳодиса юз бергани Жўранинг важоҳатидан сезила бошлайди. Шунда она аввал с ал жиддийлашади, сўнг ранжиб гапираётгани унинг «тиниб-тинчимайсан-да», «тусингни ел емасин!» деганидан сезилади. Ҳар бир сўз онанинг тилида гавҳардай товланиб жилваланишига эътибор беринг. «Тусингни ел есин» деган қарғиш бор. Бу ерда «ел» сўзи шамолнинг бир турини эмас, касалликнинг бир турини билдиради. Юзини ел еган одам жуда бадбашара бўлади. Шамол маъносидаги ел матонинг рангини ўнгитиб, тусини олиб, хунук қилиб қўяди. Эҳтимол, «тусингни ел есин» деган қарғишнинг мана шундай маъноси ҳам бордир. Нима бўлганда ҳам, Жўра¬нинг онаси ўз ўғлига бундай ёмон елларни раво кўрмайди. У ўғлига «тинмайсан», ёки «тинчимайсан» дейиши мумкин эди. Бироқ бу сўзлар алоҳида-алоҳида айтилганда она истаган нозик маънони бера олмас эди. «Тиниб-тинчимайсан-да» деган ибрада эса оналарга эркалатиб уришиш оҳанги бор. Бу икки сўз мана шу тарзда бир-бирига қўшилганда бир-бирига зарбланиб, таъсир кучи гўё тўрт баробар ошгандай туюлади. Кўнгилсиз бир ҳодиса юз берганлиги, ҳали уйланмаган йигит бирдан онасиз гўдакка ота бўлиб қолганлиги кампирни жуда эзади. Баджаҳлроқ аёл бўлса, Жўрани нотаниш гўдак билан бирга қувиб юбориши ёки ўзи аразлаб бошқа ўғлиникига кетиб қолиши мумкин эди. Бироқ бу ерда тасвирланаётган аёл меҳрибон бир она. Рўй берган кўнгилсизлик уни ҳам қийнайди. «Етги номусимни ерга букдинг-ку» деган сўзлар айтилганда биз онанинг қанчалик қаттиқ оғринаётганини сезамиз. «Номусга қолдирдинг» деган иборага нисбатан «етти ному¬симни ерга букдинг» деган ибора қанчалик сермазмун бўлса, меҳрибон онадаги изтироб ҳам баъзи бир лўлироқ аёлларнинг ор-номус ҳақидаги дод-войларига нисбатан шунчалик кучли. Она ўғлини ҳамма жойда мақтаб юрган. Буни энди ўзига хос қилиб, «мен сени ким кўрганга мақ¬таб юрсам!» дейди. «Ким кўрганга» деган қисқа ибора «қаерда кимни кўрсам ўшанга» деган маънони билдиради. «Орқангдан кўрпача солдириб юрган бўлсам» дегани «соясига кўрпача солдиради» деган мақолга яқин. Бу мақолда лаганбардорларга қарши қаратилган истеҳзо бор. Кампирнинг сўзлари ҳам истеҳзодан холи эмас. Фақат бунинг мақолдан фарқланадиган маъноси шуки, кампир ҳаммага ўғлини мақтаб, унинг яхшилигига одамларни ишонтирган, шунинг учун баъзилар орқаворатдан Жўрами ҳурмат қилиб, унга «кўрпача тўшаб» юрган, яъни қариндошларидан бири унга қизини берадиган бўлган. Кампир эса бўлажак келинга умид боғлаб, «қариганимда пушти паноҳ, қўл-оёқ бўлармикан» деб ўйлаган. Мана энди бу ҳаммаси пучга чиқди. Жўранинг аммаси қизини бермайдиган бўлади:

«Бо, худо кўтарсин унақа йигитни, ким кўрган билан юриб, бола кўтариб келадиган бебошбоққа берадиган қизим йўқ. Менинг қизим ҳали очилмаган гул, моҳпора».

Бу ерда оналарнинг бошқа бир тоифаси гапиряпти. «Бо, худо кўтарсин» деган жумланинг ўзиёқ димоғдор бир аёлни кўзимизга кўрсатади. Ёзувчи бу аёлга киноя кўзи билан қараётгани, «менинг қизим очилмаган гул, моҳпора» деган сўзларда сезилади. Сўнгги сўзларни Жўранинг аммаси айтган. Аммо Жўра бу сўзларни мақтанчоқ, чиранчиқ бир аёл айтганини сезиб туради ва ўз ҳикоясида буни китобхонга ҳам сездиради. Хусусан, «моҳпора» сўзининг урғу билан айтилиши кулгили. Эҳтимол, Жўранинг аммаси бу сўзга «очилмаган гул»дан ҳам зўрроқ бир маъно бераётгандир-у, «моҳпора»нинг асл маъноси нималигини билмас. Форс-тожик тилларида ойни «моҳ» дейдилар. «Пора» дегани «бир бурда», «бир бўлак» деган маънони билдиради. Демак, «моҳпора» дегани «ойнинг бир парчаси», «ойнинг бир бурдаси» дегани бўлади. Ой ўзи гўзал бўлганда ҳам, унинг бир парчаси, бир бурдаси ортиқ даражадаги мақтовга сазовор эмас. Шунинг учун ўзбекчада тўғридан-тўғри «ойдай қиз» дейилади. Агар мақтовни яна бир даражада ошириш керак бўлса «ой деса ой, кун деса кун» деб таърифланади. Бу билан биз «моҳпора» сўзини камситмоқчи эмасмиз. Тилимизда бу сўзнинг ҳам ўзига муносиб ўрни бор, хизмати бор. Фақат Жўранинг аммаси бу сўзни маъносига тушунмасдан ишлатаётганини, «моҳпора»нинг маъносини яхши биладиган ёзувчи эса унинг мақтанчоқлигини кулги қилаётганини айтмоқчимиз, холос.

Ёзма адабиётимиз асрлар давомида истеъмолга киритган сўз бойликлари реалистик характерлар орқали янги адабий тилимизга кириб, хилма-хил вазифаларни бажаради. Масалан, биз баъзан бош бармоқдан кейингисини русча «указательный палец»га ўхшатиб «кўрсаткич бармоқ» деймиз. Ҳолбуки, ёзма адабиёт орқали кирган «шаҳодат бармоқ» ибораси янги адабий тилимизда ҳам ишлатилиб келади. Ғ. Ғулом ёзган «Шум бола» қиссасининг бош қаҳрамони қаландарларга қўшилгандан кейин эшон учраб қолади:

«Шаҳодат бармоқлари» билан ўз олдиларига имладилар. Тавозе билан олдиларига бордим. «Муборак қўллари билан пешонамдан силаб:

— Бой, бой бўтам, жуда «худо назар қилган бачча экансан, осмонга қара ўғлим! — дедилар.

Шунда беш панжаларининг орасидан етмиш битта жаннат кўрибман»1.

Бу ерда ёзувчи ҳаст эшоннинг «мўъжиза»ларини ҳажвий кулги билан кўрсатяпти. Эски диний китобларда илоҳий одамлар беш панжаларининг орасидан етмиш битта жаннатни кўрсата олишлари жиддий оҳангда ҳикоя қилинади. Ғ. Ғулом эса бу ерда ўша оҳангни масхара қилади. Эшоннинг ҳажвий характерини очишга хизмат қилган «тавозе», «муборак қўллар», «худо назар қилган бачча» каби сўз ва иборалар адабий тилга кириб, янги мазмунни очишга билвосита хизмат қилади.

С. Айнийнинг «Қуллар» романидаги қул савдоси саҳнасида содда бир харидор қулбаччага хуштор бўлиб: «Умед билан келдим, бозордан қуруқ қайтмай дейман, бунга 50 тилло берай, келинг, ҳай денг энди», дейди. Романнинг 1935 йилги бу нашрини С. Айнийнинг ўзи ўзбекча ёзган. «Умид» сўзининг тожикчага яқин қилиб «Умед» шаклида айтилиши, «хўп денг» ўрнига «ҳай денг» ибораси ишлатилиши бухоролик кишининг ўзига хос сўзлаш услуби борлигини кўрсатади. Қул бозорида юрган Абдураҳмон бой етти ёшлик маъсум қулга қизиқиб қарайди. Бойнинг кетидан қолмай юрган даллол:

«— Келинг, бой ака, шу болани олинг, деб жиддийроқ далолат қила бошлади».

Бу ердаги «далолат қила бошлади» ибораси мумтоз адабий тил анъаналаридан фойдаланишнинг характерли мисоли бўла олади. Биз «даллол» ва «далил» (исбот) сўзларини яхши биламиз. Жонли тилда «далолат қилди» эмас, «даллоллик қилди» дейилади. Аммо «даллоллик қилиш» бутун бир касбни умумий тарзда ифода қилади.

С.Айний тасвиридаги «далолат қилиш» эса сотилаётган қулнинг фойдасига далил кўрсатиш, уни харидорга танитиш, реклама қилиш каби конкрет маъноларни билдиради. Араб тилини яхши биладиган кекса зиёлилар бу тилда мавжуд бўлган имкониятлардан ҳам жуда яхши фойдаланганларки, бу — классик адабий тилимизда ғоят тараққий этган бир анъана эди.

«Сароб» романида Саидий Аббосхон деган адабиётшуносни ўзича шундай баҳолайди: «Ижод» тилсимининг сирлари шу Аббосхонгагина маълум… У қобилият тўғрисида «заршунос» бўлиб, ҳар кимга ўз иқтидорига қараб шу сирлардан озроқ айтади. Мумтоз шоирларнинг мумтозлик сирларини ҳам шу одам орқали билиш мумкин».

«Иқтидор», «мумтоз шоир» каби сўз ва иборалар ҳозирги адабий тилимизда кам учрайди. Аммо буларни эскирган китобий сўзлар деб аташ ҳам тўғри эмас. Чунки А. Қаҳҳор йигирманчи йиллардаги ижодий зиёлилар муҳитини шу сўзларнинг иштирокисиз тасвирлай олмас эди. Айрим нозик фикрлар ёки туйғуларни алоҳида товланишларигача аниқ очиб бериш учун бундай сўз ва иборалардан ҳозир ҳам фойдаланиш мумкин. Ҳамма гап бундай сўз ва ибораларни ўз ўрнида маҳорат билан ишлатишда.

Ойбек ўзининг «Навоий» романини Ҳирот тасвиридан бошлайди: «Баҳор қуёши кўкнинг тиниқ ферузасида, «Гавҳаршод» мадрасасининг ҳайбатли гумбази устида порлар, азамат пештоқларнинг нақшлари шуълаларда жонли, ҳавоий бир чаманзор каби турли-туман олов ранглар чақнатар, кабутарлар дам учиб, дам сирпаниб қўниб, гумбаз теварагида қувонч билан иноқ ўйнашар эди».

Ёрқин бир манзарани кўз олдимизда гавдалантирувчи бу гўзал тасвир ўзбек тилининг энг яхши классик ва замонавий анъаналарини бир-бирига санъаткорона пайванд қилиш натижасида майдонга келади. «Баҳор қуёши», «азамат пештоқ», «олов ранглар», каптарларнинг сирпаниб ўйнаши — ҳаммаси замонавий тилимизга хос иборалар. Шу билан бирга осмонни «кўкнинг тиниқ ферузаси» дейилиши, гумбаз нақшларининг ҳавоий бир чаманзорга қиёс қилиниши жумлага тарихий ранг беради, айни чоқда, классик поэзиямизнинг руҳини ҳам романига олиб киради. «Феруза», «ҳавоий» деган қадимий сўзлар бошқа бир жойда учраса кўп ишлатилиб, сийқаси сиққан сўзлар бўлиб туюлиши мумкин эди. Аммо санъаткор ёзувчи ўзининг қалб ҳарорати билан бу сўзларни гўё янгилаб, ёшартириб юборади, улар гўзал бадиий тасвир таркибига киргандан кейин китобхонга янгича завқ беради, унинг дилини бойитади.

Келтирилган барча мисоллардан кўриниб турибдики, ажойиб ўзбек адиблари маълум бир даврни, маълум бир инсоний, миллий, ижтимоий муҳитни, маълум қаҳрамонларни ҳаққоний тасвирлаш йўли билан адабий тилимизга жуда кўп сўз бойликларини олиб кирдилар, бу тил бойиклари билан китобхонларнинг дилларини бойитди.

1972

Манба: http://uchildiz.uz

PIRIMQUL QODIROV SABOQLARI
To’lqin ESHBEK

Betakror asarlari bilan millionlab adabiyot ixlosmandlari qalbini zabt etgan atoqli adib, O’zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirovdan katta ma’naviy meros qoldi. Adibning “Studentlar” degan birinchi kitobi 1950 yilda nashr etilganidayoq Abdulla Qahhor, Oybek, Zulfiya kabi ustozlari e’tiborini qozongandi.

1958 yilda ilk bora chop etilgan “Uch ildiz” romani adabiyot ixlosmandlari qalbidan o’rin olgandi. Shundan so’ng, “Qora ko’zlar” (1966), “Olmos kamar” (1977),“Yulduzli tunlar” (1979), “Avlodlar dovoni” (1988), “Ona lochin vidosi” (2000), “Shohruh va Gavharshod” (2009) romanlari ham kitobxonlarning ma’naviy mulkiga aylangan.

Adibning “Qadrim”, “Erk”, “Meros”, “Botirlar va baxillar”, “Yayra institutga kirmoqchi”, “Akromning sarguzashtlari” kabi qissalari ham katta qiziqish bilan kutib olingan. Bu asarlar turli davrlarda bir necha bor nashr qilinib, o’z muxlislarining e’tiborini qozongan.

Yurtimiz mustaqilligi millatparvar adibga tuganmas ilhom baxsh etganini uning so’nggi yillarda yaratilgan asarlari, istiqlolni dildan tarannum etuvchi o’nlab maqolalari misolida ko’rish mumkin. 2001 yilda “Ma’naviyat” nashriyotida chop etilgan “Qalb ko’zlari” to’plamidan o’rin olgan badialar, o’ylar va maqolalarida yurt istiqloli qanchalik bebaho ne’mat ekanligi, uni ko’z qorachig’idek asrash har birimizning muqaddas burchimiz bo’lmog’i lozimligi haqida kuyunchaklik bilan so’z yuritilgan.

Olim va adibning “Til va el” (2005) va “Amir Temur siymosi” (2006) deb nomlangan salmoqli ilmiy badialari ayniqsa ziyolilarda juda katta qiziqish uyg’otdi.

O’zbek adabiyoti xazinasiga barakali hissa qo’shgan ustoz adib Pirimqul Qodirovning xizmatlari yuksak baholanib, 1994 yilda “Shuhrat” medali, 1998 yilda “El-yurt hurmati”, 2006 yilda “Buyuk xizmatlari uchun” ordenlari bilan mukofotlangan.

Ustoz bilan 2010 yil 21 dekabr` kuni vidolashgandik…

Ustozning ma’naviy merosini batafsilroq o’rganish maqsadida nabiralari Xurshid Qodirov bilan xonadonlariga bordik. Ustozning qizlari Yaxshigul opa rahmatli ota-onalarining chiroqlarini yoqib o’tiribdi…

Uzoq yillar ulug’ adibning zahmatli mehnatlariga shohid bo’lgan ish stoli, mo»jazgina kutubxonasiga razm solib ko’nglim allanechuk bo’lib ketdi.

Xonaning bir burchidagi shkafda buyuk yozuvchining taxlam-taxlam qo’lyozmalari, katta sumkada son-sanoqsiz “Yon daftar”lari qalashib yotibdi. Qo’lyozmalarni varaqlab ko’rdim. Aksariyati adib hayotligi chog’ida gazeta-jurnallarda, kitoblarida yoritilgan. (Ularni ham e’tibor bilan o’rganamiz).

“Yon daftar”larga razm soldim. E’tibor bilan o’rganilsa, ancha-muncha quyma fikrlar bitilgan ekan. Albatta, ularning ko’pchiligi mashhur asarlarga jo bo’lib ketgan. Polizdan olingan qovun ta’mi o’zgacha bo’lgani kabi adibning quyma fikrlarini “Yon daftar”idagi qo’lyozmalaridan o’qishning ham gashti bo’lar ekan.

Rahmatli ustozimizdan meros qolgan qo’lyozmalarni taqdim etgani uchun qizlari Yaxshigul opaga va nabiralari Xurshidjonga samimiy minnatdorchilik bildiramiz.

Pirimqul Qodirovning “Yon daftar”larida qolgan bitiklarini saralab, oqqa ko’chirib adabiyot muxlislariga taqdim etib borishga harakat qilamiz.

Bu ma’naviy durdonani hozircha “Pirimqul Qodirov saboqlari” degan umumiy sarlavha ostida yoritib borishga jazm qildik.

ADIBNING «YON DAFTAR»IDAN
Nashrga tayyorlovchi: To’lqin ESHBEK

Pirimqul Qodirov 1928 yil 25 oktyabrda Tojikiston Respublikasining Shahriston tumanidagi Kengko’l qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi (1988). O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (1978). Hamza nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti laureati (1981), «El-yurt hurmati» (1998), «Buyuk xizmatlari uchun» (2006) ordenlari bilan mukofotlangan. O’rta Osiyo universitetining sharqshunoslik fakultetini tugatgan (1951). Dastlabki hikoyasi — «Studentlar» (1951). «Qadrim» (1961), «Erk» (1968), «Meros» (1974), «Akramning sarguzashtlari» (1974), «Yayra institutga kirmoqchi» (1979), shuningdek, ma’naviy-axloqiy masalalarga bag’ishlangan «Najot» («Baxillar va botirlar», 1980) qissalari nashr etilgan. «Uch ildiz» (1958), «Qora ko’zlar» (1966), «Olmos kamar» (1976), «Yulduzli tunlar» (1979, ushbu asarning davomi «Avlodlar dovoni», 1989), «Ona lochin nidosi» (2000) kabi romanlar muallifi. O’zbek tili va adabiyotining ilmiy-nazariy masalalariga oid risolalar («Til va dil», 1972 va boshqa) hamda 2 jildli «Adabiyot nazariyasi» uchun «Adabiy asarning tili» va «Adabiy jarayon» boblarini yozgan. «Qadrim» qissasi asosida «Sening izlaring» badiiy filmi, «Yulduzli tunlar» romani va «Jon shirin» hikoyasi asosida ko’p seriyali videofilmlar suratga olingan.
Pirimqul Qodirov 2010 yil 21 dekabr kuni Toshkent shahrida vafot etdi.

***

Adabiy iste’dodda bahordagiga o’xshash bir kuch bo’ladi. U tasvirlagan hamma narsa ichki bir latofatga to’lib turadi.

***

Bahor o’z qudrati bilan tirik daraxtni yashnatib, o’ligini butun xunukligicha fosh qilib ko’rsatadi. Adabiy iste’dod ham yaxshi bilan yomonni mana shu tarzda bir-biriga qarshi qo’yib, ularning keskin farqini ochadi, oqni oqqa, qorani qoraga ajratish orqali ma’naviyat olamida bahorning xizmatini qiladi.

***

Odam o’z hayot yo’lidan faqat bir marta o’tadi. Qo’yilgan har bir qadam – qaytib kelmaydigan kunlar va daqiqalar bilan birga ketadi.

***

Odam o’z umrining har bir kuni, har bir yilini yaxshi mazmun bilan to’ldira olsa, faqat o’zi uchun emas, jamiyat uchun, xalq uchun ham neki ishlar qila olsa gilamdagi guldek, bog’dagi chinorday bo’lib ana shu qoladi.

***

Goho “u yo’q — bu yo’q” deb noliymiz. Holbuki, dunyoning eng katta boyligi har bir kishida bor. Bu boylik – vaqt. O’tayotgan har bir daqiqa – hali hech narsa yozilmagan oppoq qog’oz, hali ekin ekilmagan dala, hali to’qilmagan gilam guli. Bir soatda oltmish daqiqa bor. Kunimizda yigirma to’rt soat bor. Bir yilimizda-chi? Daqiqalar o’tib turibdi. Demak, hali hech narsa yozilmagan oq varaqlar biz uchun ketma-ket ochilyapti. Ularga bironta neki so’z yoza olsak, vaqt bizdan rozi bo’lib ketadi. Daqiqalar o’tib turibdi. Demak, hali hech narsa ekilmagan dalalar bizga o’zini in’om qilyapti. Bu dalalarda yaxshilik urug’ini ekib, parvarishlab o’stira olsak, mevasidan o’zimiz ham bahramand bo’lamiz.

***

Bekor o’tgan vaqt – oq kelib-oq ketgan varaq, ekinsiz tashlab qo’yilgan dala. Mabodo, oq varaqqa yomon narsa yozib qo’ysak, o’chirganimiz bilan izi qoladi. Mabodo, bizga in’om etilgan dala qarovsiz qolsa, uni yovvoyi o’tlar, sassiq alaflar bosib ketadi…

***

Men ko’rgan tog’ ko’llarning orasida eng ajoyibi – Farg’ona vodiysining shimoli-sharq chekkasiga joylashgan Sari Chelek. Xalqda uni To’sqovul ota ham der ekanlar. Rivoyatlarga qaraganda, tog’ daryosining yo’liga bir pahlavon odam qoyani qulatib tushirgan ekan, shundan ko’l hosil bo’gan emish. Aslida bu afsonaviy pahlavon – tabiatning o’zi. Sari Chelek – chindan ham tog’ daryosining yo’li to’silganidan hosil bo’lganligi bilinib turibdi. Faqat bu hodisa yuzlab yil oldin yuz bergan bo’lsa kerak.

***

Ulug’ ajdodlarning betakror ishlarini avlodlarga atalgan buyuk kashfiyot, deb atasak to’g’ri bo’ladi.

***

Amir Temur qadimiy Vatanimiz Turon — Turkistonni bir yarim asr davom etgan chingiziylar imperiyasining jabru zulmidan xalos qilish uchun mardona kurashgan.

***

“Amir Temur siymosi” kitobida olamshumul tarixiy voqealar o’z aksini topadi.

***

Amir Temur mavzusi ummonday bepayon. Bu ummondan asl durlar saralab olinishi kerak.

***

Amir Temur mavzuda dadil qalam tebratayotgan ijodkorlar bor. Biz amalga oshira olmagan ishlarni ular ro’yobga chiqaradilar, degan umiddaman.

***

“Temur tuzuklari”ning puxta o’ylangan kompozitsiyasi bor. Birinchi kitobda Amir Temur tarix sahnasiga chiqqan paytdan boshlab, to Yildirim Boyazid ustidan g’alaba qozonguncha boshdan kechirgan qirq yillik tarixiy voqealarni ixcham shaklda hikoya qiladi. Bunda u o’zi erishgan zafarlarning ichki sirlarini avlodlarga ochib ko’rsatadi. Ayni vaqtda boshdan kechirgan sarguzashtlarining mag’zini chaqib, ulardan chiqadigan falsafiy xulosalarni mutafakkir sifatida umumlashtiradi…

***

Amir Temur falakiyot ilmini yaxshi bilgan. Osmonning o’n ikki burjidagi Hamal, Savr, Javzo, Saraton kabi yulduzlar osmon jismlari orasida muvozanat saqlashda va quyoshning koinot bo’ylab harakatlanishining alohida daqiqasi-yu, soniyasigacha aniq-ravshan ko’rsatib tushishda inson zoti uchun ilohiy bir ibrat bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun Amir Temur o’z qo’shinlariga ham o’n ikki qavmdan chiqqan sipohiylarni asos qilib oladi.

***

Bobur Mirzo “Temur tuzuklari” orqali bobokalonining tengsiz sarkardalik tajribasini chuqur o’zlashtiradi. Oradan bir yuzu qirq besh yil o’tganidan keyin 1511 yilda Vaxsh daryosi bo’yida, Puli Sangin degan joyda Bobur Mirzo ham Chingizxon avlodlaridan bo’lgan Shayboniyzodalarga qarshi Temurbek ishlagan harbiy taktika va strategiyani amalda tadbiq etib katta g’alabaga erishadi.

***

Eng baland tog’ cho’qqisi ana shunday baland cho’qqidan ko’zga aniqroq ko’rinadi. Biz ham Amir Temur yetakchiligida xalqimiz erishgan mustaqillikning naqadar yuksak qadriyat bo’lganini O’zbekiston istiqloli yillarida yaqqol ko’rdik va dil-dildan his qildik.

***

Donishmand bobokalonimiz Amir Temurning tarixiy o’gitlari O’zbekiston istiqloli davrida xalqimiz va rahbariyatimiz tomonidan izchil amalga oshirilayotganiga bizning har birimiz nafaqat guvohmiz, balki bu ulug’ ishlarga zarracha bo’lsa ham hissa qo’shish orzusida mehnat qilmoqdamiz.

***

Amir Temur haqida to’qib-bichilgan gaplar, shoshma-shosharlik bilan yaratilgan obrazlar, ulug’ inson shaxsiyatiga to’g’ri kelmaydigan «lavhalar»ga yo’l qo’ymaslik kerak.

***

Amir Temur odamlarga nisbatan kechirimli bo’lish va yaxshilik qilish yo’li bilan ularni og’ir illatlardan qutqarib olishga harakat qiladi.

***

Ba’zi kitoblarda Tarag’ay bahodir nomini «To’rg’ay» deb yozish hollari ham uchraydi. Bu hech bir mantiqqa to’g’ri kelmaydi. To’rg’ay – kichkina sayroqi qush. Bahodirlar avlodidan bo’lgan amirga bunday nisbat berish to’g’ri emas. Turkiy tilda Tarag’ay so’zi «nurday taralsin, ko’paysin, katta hududlarni egallasin» degan ma’nolarni bildiradi.

***

«Boburnoma», Navoiyning «Majolisun nafois» asarlarida ham Amir Temur shaxsi juda ulug’langan.

***

Geologlar tog’u cho’llarni kezib qadri past, arzimas narsalarni emas, qadri baland, qimmatbaho narsalarni izlashadi. Shunga o’xshab, insondagi ma’naviy izlanishlar ham unga aziz tuyuladigan, ruhiy ehtiyojlarini qondiradigan ne’matlarga qaratiladi.

***

Talabalik yillarimda ilmu ma’rifatni egallash, odamlarga nafi tegadigan mutaxassis bo’lish va mehru oqibatga asoslangan oila qurish asl muddao bo’lgan. Shu haqda “Uch ildiz”ni yozish nasib etdi.

***

Inson ruhi yaxshi odamlarning so’zidan, siymosidan, ijodidan taraladigan ma’naviy ziyoga ham katta ehtiyoj sezadi.

***

Tabiiy nur va ma’naviy ziyo bilan inson hayoti barkamol bo’ladi.

***

O’zga ellarda vatanni sog’inib yashaydigan odamga barcha eldoshlar bir butun millat bo’lib ko’rinadi.

***

Vatandan yiroqda mahalliy farqlarning ahamiyati qolmaydi.

***

Moskvada do’ppi kiygan odamni ko’rsam ko’nglim yorishib ketardi. Atlas kiygan ayollar Moskva ko’chalarida quyoshdan tushgan parilarga o’xshab ko’rinardi.

***

Ulug’ g’ayrat ulug’ maqsadlar yo’lida tug’iladi.

***

Qo’liga qalam olgan odam esda qoladigan, o’quvchi ma’naviyatini boyitadigan mavzularda yozish kerak.

Pirimqul QODIROV
TIL BOYLIGI — DIL BOYLIGI

Har bir so’z — hayotdagi muayyan bir narsa yoki tushunchani ifodalaydi.

Demak, kishida so’z boyligi qanchalik ko’p bo’lsa, odam tilni qanchalik chuqur bilsa, uning ichki dunyosi shunchalik boy bo’ladi. Har bir xalq o’zi obod qilgan vodiylar, o’zi yaratgan til boyliklari bilan ham shunchalik iftixor qiladi. Chunki har bir til shaharu qishloqlar kabi shu xalqning butun tarixi davomida yaratiladi, obod vodiylar kabi asrlar davomida sayqal oladi. «Tilni xalq yaratadi, — deydi shoir N. Rilenkov,— ammo unga sayqal berib badiiylashtiruvchilar — so’z san’atkorlaridir. Adabiy til og’zaki xalq tili hisobiga uzluksiz boyib boradi. Busiz adabiy til o’lik tilga aylanadi. Yozuvchining tilga oid didi va iqtidorini uning kitobiy nutq bilan jonli nutq unsurlarini qanchalik yaxshi uyg’unlashtira olishi belgilaydi».

Shu nuqtai nazardan A. Qodiriy, S. Ayniy, Oybek, G’. G’ulom, A. Qahhor kabi adiblarimizning asarlariga yondashsak, ularning hammasi ham jonli xalq tilini adabiy tilga san’atkorona payvand qilib ishlatilganlarini ko’ramiz. Ammo xuddi shu ikki daryoni — jonli xalq tili bilan adabiy tilni bir-biriga qanday qilib qo’shish, ularni qanday uyg’unlashtirish masalasini har bir yozuvchi o’z oldiga qo’ygan g’oyaviy-badiiy vazifadan kelib chiqib, o’ziga xos did, iqtidor, hayotiy tajriba ishtirokida mustaqil hal qiladi. Ularning badiiy tillaridagi rang-baranglik shundan kelib chiqadi.

«Mehrobdan chayon» romanida Anvar bilan Ra’noning hovlida yolg’iz qolib, bo’lajak to’y haqida so’zlashgan paytlari:

«Ra’no Anvarning qarshisiga o’tirdi. O’tirishi bilan kuchli shamol yurib, boshidagi ro’molni uchirdi va olib borib Anvarning betiga yopdi.

— Ha-ha-ha, shamol sizdan o’chimni oldi. Qani gapiring.

Anvar ro’molni qisimiga oldi:

— Hozir gapiraman. Lekin shartim bor.

…Anvar Ra’noning olachalpoq ko’lanka ichida xayoliy bo’lib ko’ringan yuziga qaradi. Uning hayo ichida oliylik kasb etgan jodu ko’zi Anvarning hozirgi maqsadiga tushunganlikni ifoda qilar
edi».

Biz alohida ta’kidlagan so’z va iboralar A. Qodiriyga xos badiiy tilning xarakterini ko’rsatadi. Boshqa yozuvchi bo’lsa, ehtimol «kuchli shamol esdi» yoki «shamol qo’zg’aldi», «shamol ko’tarildi» degan bo’lardi. A. Qodiriy “shamol yurdi” deydi. Bu ibora ham xalq tilida bor. Yozuvchi shamolning qanday yurganini Ra’noning boshidan uchib borib Anvarning betini yopgan ro’mol orqali ko’rsatadi. Yozuvchi ko’rib, his qilib turgan hayotiy hodisani qog’ozda istaganiday ifoda etishi uchun shamolning qo’zg’alishi yoki ko’tarilishi emas, mana shu tarzda yurishigina kerak.

Anvar betini yopgan ro’molni «qo’liga oldi» yoki «betidan olib bir chetga qo’ydi» deyish mumkin edi. Ammo yozuvchi Anvardagi hisni bermoqchi. Anvarning betini qandaydir bir ro’mol emas, sevgilisining ro’moli yopadi. Boshqa bir holatda, ehtimol, Anvar bu ro’molni nafis bir gul kabi avaylab olgan bo’lardi. Ammo hozir Anvar hayajonlanib turgan payt. Mana shuni yozuvchi juda aniq, juda kuchli bir so’z bilan «qisimiga oldi» deb ifodalaydi. Bu «qo’liga olib qisdi, g’ijimladi» degan ma’noni bildirmaydi. «Kaftiga oldi» deyilsa ham bo’lmas edi. Chunki ro’mol kaftda turadigan narsa emas. Nafis bir hayajon bu yerda faqat «qisimiga oldi» iborasi bilan lo’nda va ravshan ifodalanishi mumkin edi.

Tarixiy romanning qahramoni bo’lmish Ra’noning yuzi umuman «xayoliy bo’lib ko’rinadi» deyilsa kitobiy bir bayon kelib chiqar edi. Ammo shamol yurib turgan paytda, olachalpoq ko’lanka ichida sevimli yigiti Anvarga oliylik kasb etib, xayoliy bo’lib ko’ringan yuz va ko’z yorqin bir realistik tasvirning namunasidir. Bu yerda jonli xalq tili unsurlari bilan kitobiy til unsurlari A. Qodiriyning talantiga, didiga, hayotiy tajribasiga, xullas, uning uslubiga moc tushadigan bir tarzda uzviy birlashadi.

Endi G’afur G’ulomning «Yodgor» qissasini eslang. Mehrixon ismli juvon eski turmush illatlariga yon berib, emizik bolasini chapani yigit Jo’raga aldamchilik bilan topshirib ketadi. Bolaga Yodgor ismini qo’ygan ham, uni yuz o’limlardan olib qolib, odam qilgan ham — Jo’raning onasi. Hali uylanmagan o’g’li yosh go’dakni ko’tarib kelganda kampir avval uni yaqin qarindoshlaridan birining bolasi deb o’ylaydi.

«Ninni-ninnigina, nevaraginamdan o’rgilay, yig’lamasin, yig’lamasin, mana hozir buvingiz qo’lini artadi, do’ndiqqinamni o’zim bag’rimga bosaman». Bolaning onasi kelavermagach, kampir Jo’raga «tinib-tinchimaysanda, o’g’lim,— deydi.— Sening bolajonliging mening ham tinkamni quritdi… Tusingni yel yemasin, o’g’lim, hay sen qanaqa bola chiqling?» Jo’ra bolani «o’zimniki, onasi tug’ib o’ldi» deb e’lon qiladi. Shunda kampir yig’lashga tushadi. «Yetti nomusimni yerga bukding, juvonmarg. Men seni kim ko’rganga maqtab, orqangdan ko’rpacha soldirib yurgan bo’lsam! Qarigan chog’imda kenjaginamning xotini menga pushti panoh, qo’l-oyoq bo’larmikan degan edim».

Bu yerda odtsiy bir onaning ichki dunyosi, dili uning ajoyib tili orqali ochiladi. O’g’li Jo’rani «bolajon» deb atagan kampirning o’zi bolajonliqtsa tengsiz. O’g’lining qo’lida yig’layotgan chaqaloqni yupatmoqchi bo’lib aytgan gaplariga quloq soling: «Ninnigina, nevaraginamdan o’rgilay, yig’lamasin, yig’lamasin». Hali tili chiqmagan bola bu so’zlarning mehrga to’la ma’nosini ularning go’zal ohangidan sezib olishi mumkin. Bu so’zlarni aytayotgan paytda onaning yuzida, ko’zlarida go’dakni o’ziga rom qiladigan qanchalik iliq tuyg’ular barq urib ko’ringan ekan! Yozuvchi buni tasvirlab bergan bo’lmasa ham, kampirning diliga munosib so’zlari orqali biz uning kulib turgan yuzini ham, mehribon onalik qiyofasini ham ko’z oldimizga keltira olamiz.

Keyinchalik yomon bir hodisa yuz bergani Jo’raning vajohatidan sezila boshlaydi. Shunda ona avval s al jiddiylashadi, so’ng ranjib gapirayotgani uning «tinib-tinchimaysan-da», «tusingni yel yemasin!» deganidan seziladi. Har bir so’z onaning tilida gavharday tovlanib jilvalanishiga e’tibor bering. «Tusingni yel yesin» degan qarg’ish bor. Bu yerda «yel» so’zi shamolning bir turini emas, kasallikning bir turini bildiradi. Yuzini yel yegan odam juda badbashara bo’ladi. Shamol ma’nosidagi yel matoning rangini o’ngitib, tusini olib, xunuk qilib qo’yadi. Ehtimol, «tusingni yel yesin» degan qarg’ishning mana shunday ma’nosi ham bordir. Nima bo’lganda ham, Jo’ra¬ning onasi o’z o’g’liga bunday yomon yellarni ravo ko’rmaydi. Uo’g’liga «tinmaysan», yoki «tinchimaysan» deyishi mumkin edi. Biroq bu so’zlar alohida-alohida aytilganda ona istagan nozik ma’noni bera olmas edi. «Tinib-tinchimaysan-da» degan ibrada esa onalarga erkalatib urishish ohangi bor. Bu ikki so’z mana shu tarzda bir-biriga qo’shilganda bir-biriga zarblanib, ta’sir kuchi go’yo to’rt barobar oshganday tuyuladi. Ko’ngilsiz bir hodisa yuz berganligi, hali uylanmagan yigit birdan onasiz go’dakka ota bo’lib qolganligi kampirni juda ezadi. Badjahlroq ayol bo’lsa, Jo’rani notanish go’dak bilan birga quvib yuborishi yoki o’zi arazlab boshqa o’g’linikiga ketib qolishi mumkin edi. Biroq bu yerda tasvirlanayotgan ayol mehribon bir ona. Ro’y bergan ko’ngilsizlik uni ham qiynaydi. «Yetgi nomusimni yerga bukding-ku» degan so’zlar aytilganda biz onaning qanchalik qattiq og’rinayotganini sezamiz. «Nomusga qoldirding» degan iboraga nisbatan «yetti nomu¬simni yerga bukding» degan ibora qanchalik sermazmun bo’lsa, mehribon onadagi iztirob ham ba’zi bir lo’liroq ayollarning or-nomus haqidagi dod-voylariga nisbatan shunchalik kuchli. Ona o’g’lini hamma joyda maqtab yurgan. Buni endi o’ziga xos qilib, «men seni kim ko’rganga maqtab yursam!» deydi. «Kim ko’rganga» degan qisqa ibora «qaerda kimni ko’rsam o’shanga» degan ma’noni bildiradi. «Orqangdan ko’rpacha soldirib yurgan bo’lsam» degani «soyasiga ko’rpacha soldiradi» degan maqolga yaqin. Bu maqolda laganbardorlarga qarshi qaratilgan istehzo bor. Kampirning so’zlari ham istehzodan xoli emas. Faqat buning maqoldan farqlanadigan ma’nosi shuki, kampir hammaga o’g’lini maqtab, uning yaxshiligiga odamlarni ishontirgan, shuning uchun ba’zilar orqavoratdan Jo’rami hurmat qilib, unga «ko’rpacha to’shab» yurgan, ya’ni qarindoshlaridan biri unga qizini beradigan bo’lgan. Kampir esa bo’lajak kelinga umid bog’lab, «qariganimda pushti panoh, qo’l-oyoq bo’larmikan» deb o’ylagan. Mana endi bu hammasi puchga chiqdi. Jo’raning ammasi qizini bermaydigan bo’ladi:

«Bo, xudo ko’tarsin unaqa yigitni, kim ko’rgan bilan yurib, bola ko’tarib keladigan beboshboqqa beradigan qizim yo’q. Mening qizim hali ochilmagan gul, mohpora».

Bu yerda onalarning boshqa bir toifasi gapiryapti. «Bo, xudo ko’tarsin» degan jumlaning o’ziyoq dimog’dor bir ayolni ko’zimizga ko’rsatadi. Yozuvchi bu ayolga kinoya ko’zi bilan qarayotgani, «mening qizim ochilmagan gul, mohpora» degan so’zlarda seziladi. So’nggi so’zlarni Jo’raning ammasi aytgan. Ammo Jo’ra bu so’zlarni maqtanchoq, chiranchiq bir ayol aytganini sezib turadi va o’z hikoyasida buni kitobxonga ham sezdiradi. Xususan, «mohpora» so’zining urg’u bilan aytilishi kulgili. Ehtimol, Jo’raning ammasi bu so’zga «ochilmagan gul»dan ham zo’rroq bir ma’no berayotgandir-u, «mohpora»ning asl ma’nosi nimaligini bilmas. Fors-tojik tillarida oyni «moh» deydilar. «Pora» degani «bir burda», «bir bo’lak» degan ma’noni bildiradi. Demak, «mohpora» degani «oyning bir parchasi», «oyning bir burdasi» degani bo’ladi. Oy o’zi go’zal bo’lganda ham, uning bir parchasi, bir burdasi ortiq darajadagi maqtovga sazovor emas. Shuning uchun o’zbekchada to’g’ridan-to’g’ri «oyday qiz» deyiladi. Agar maqtovni yana bir darajada oshirish kerak bo’lsa «oy desa oy, kun desa kun» deb ta’riflanadi. Bu bilan biz «mohpora» so’zini kamsitmoqchi emasmiz. Tilimizda bu so’zning ham o’ziga munosib o’rni bor, xizmati bor. Faqat Jo’raning ammasi bu so’zni ma’nosiga tushunmasdan ishlatayotganini, «mohpora»ning ma’nosini yaxshi biladigan yozuvchi esa uning maqtanchoqligini kulgi qilayotganini aytmoqchimiz, xolos.

Yozma adabiyotimiz asrlar davomida iste’molga kiritgan so’z boyliklari realistik xarakterlar orqali yangi adabiy tilimizga kirib, xilma-xil vazifalarni bajaradi. Masalan, biz ba’zan bosh barmoqdan keyingisini ruscha «ukazatel`niy palets»ga o’xshatib «ko’rsatkich barmoq» deymiz. Holbuki, yozma adabiyot orqali kirgan «shahodat barmoq» iborasi yangi adabiy tilimizda ham ishlatilib keladi. G’. G’ulom yozgan «Shum bola» qissasining bosh qahramoni qalandarlarga qo’shilgandan keyin eshon uchrab qoladi:

«Shahodat barmoqlari» bilan o’z oldilariga imladilar. Tavoze bilan oldilariga bordim. «Muborak qo’llari bilan peshonamdan silab:

— Boy, boy bo’tam, juda «xudo nazar qilgan bachcha ekansan, osmonga qara o’g’lim! — dedilar.

Shunda besh panjalarining orasidan yetmish bitta jannat ko’ribman»1.

Bu yerda yozuvchi hast eshonning «mo»jiza»larini hajviy kulgi bilan ko’rsatyapti. Eski diniy kitoblarda ilohiy odamlar besh panjalarining orasidan yetmish bitta jannatni ko’rsata olishlari jiddiy ohangda hikoya qilinadi. G’. G’ulom esa bu yerda o’sha ohangni masxara qiladi. Eshonning hajviy xarakterini ochishga xizmat qilgan «tavoze», «muborak qo’llar», «xudo nazar qilgan bachcha» kabi so’z va iboralar adabiy tilga kirib, yangi mazmunni ochishga bilvosita xizmat qiladi.

S. Ayniyning «Qullar» romanidagi qul savdosi sahnasida sodda bir xaridor qulbachchaga xushtor bo’lib: «Umed bilan keldim, bozordan quruq qaytmay deyman, bunga 50 tillo beray, keling, hay deng endi», deydi. Romanning 1935 yilgi bu nashrini S. Ayniyning o’zi o’zbekcha yozgan. «Umid» so’zining tojikchaga yaqin qilib «Umed» shaklida aytilishi, «xo’p deng» o’rniga «hay deng» iborasi ishlatilishi buxorolik kishining o’ziga xos so’zlash uslubi borligini ko’rsatadi. Qul bozorida yurgan Abdurahmon boy yetti yoshlik ma’sum qulga qiziqib qaraydi. Boyning ketidan qolmay yurgan dallol:

«— Keling, boy aka, shu bolani oling, deb jiddiyroq dalolat qila boshladi».

Bu yerdagi «dalolat qila boshladi» iborasi mumtoz adabiy til an’analaridan foydalanishning xarakterli misoli bo’la oladi. Biz «dallol» va «dalil» (isbot) so’zlarini yaxshi bilamiz. Jonli tilda «dalolat qildi» emas, «dallollik qildi» deyiladi. Ammo «dallollik qilish» butun bir kasbni umumiy tarzda ifoda qiladi.

S.Ayniy tasviridagi «dalolat qilish» esa sotilayotgan qulning foydasiga dalil ko’rsatish, uni xaridorga tanitish, reklama qilish kabi konkret ma’nolarni bildiradi. Arab tilini yaxshi biladigan keksa ziyolilar bu tilda mavjud bo’lgan imkoniyatlardan ham juda yaxshi foydalanganlarki, bu — klassik adabiy tilimizda g’oyat taraqqiy etgan bir an’ana edi.

«Sarob» romanida Saidiy Abbosxon degan adabiyotshunosni o’zicha shunday baholaydi: «Ijod» tilsimining sirlari shu Abbosxongagina ma’lum… U qobiliyat to’g’risida «zarshunos» bo’lib, har kimga o’z iqtidoriga qarab shu sirlardan ozroq aytadi. Mumtoz shoirlarning mumtozlik sirlarini ham shu odam orqali bilish mumkin».

«Iqtidor», «mumtoz shoir» kabi so’z va iboralar hozirgi adabiy tilimizda kam uchraydi. Ammo bularni eskirgan kitobiy so’zlar deb atash ham to’g’ri emas. Chunki A. Qahhor yigirmanchi yillardagi ijodiy ziyolilar muhitini shu so’zlarning ishtirokisiz tasvirlay olmas edi. Ayrim nozik fikrlar yoki tuyg’ularni alohida tovlanishlarigacha aniq ochib berish uchun bunday so’z va iboralardan hozir ham foydalanish mumkin. Hamma gap bunday so’z va iboralarni o’z o’rnida mahorat bilan ishlatishda.

Oybek o’zining «Navoiy» romanini Hirot tasviridan boshlaydi: «Bahor quyoshi ko’kning tiniq feruzasida, «Gavharshod» madrasasining haybatli gumbazi ustida porlar, azamat peshtoqlarning naqshlari shu’lalarda jonli, havoiy bir chamanzor kabi turli-tuman olov ranglar chaqnatar, kabutarlar dam uchib, dam sirpanib qo’nib, gumbaz tevaragida quvonch bilan inoq o’ynashar edi».

Yorqin bir manzarani ko’z oldimizda gavdalantiruvchi bu go’zal tasvir o’zbek tilining eng yaxshi klassik va zamonaviy an’analarini bir-biriga san’atkorona payvand qilish natijasida maydonga keladi. «Bahor quyoshi», «azamat peshtoq», «olov ranglar», kaptarlarning sirpanib o’ynashi — hammasi zamonaviy tilimizga xos iboralar. Shu bilan birga osmonni «ko’kning tiniq feruzasi» deyilishi, gumbaz naqshlarining havoiy bir chamanzorga qiyos qilinishi jumlaga tarixiy rang beradi, ayni choqda, klassik poeziyamizning ruhini ham romaniga olib kiradi. «Feruza», «havoiy» degan qadimiy so’zlar boshqa bir joyda uchrasa ko’p ishlatilib, siyqasi siqqan so’zlar bo’lib tuyulishi mumkin edi. Ammo san’atkor yozuvchi o’zining qalb harorati bilan bu so’zlarni go’yo yangilab, yoshartirib yuboradi, ular go’zal badiiy tasvir tarkibiga kirgandan keyin kitobxonga yangicha zavq beradi, uning dilini boyitadi.

Keltirilgan barcha misollardan ko’rinib turibdiki, ajoyib o’zbek adiblari ma’lum bir davrni, ma’lum bir insoniy, milliy, ijtimoiy muhitni, ma’lum qahramonlarni haqqoniy tasvirlash yo’li bilan adabiy tilimizga juda ko’p so’z boyliklarini olib kirdilar, bu til boyiklari bilan kitobxonlarning dillarini boyitdi.

1972

Manba: http://uchildiz.uz