25 октябрь — Ўзбекистон халқ шоири Мақсуд Шайхзода таваллуд топган кун

Ўзбек адабиётининг буюк намояндалари – Ғафур Ғулом ва Ойбек каби оташнафас санъаткорлар сафида ижод қилган Мақсуд Шайхзода зуваласи шеърият шуъласи билан ёрилган куйчи эди. Унинг асарларида буюк инқилобий идеаллар, жўшқин ватанпарварлик туйғулари, чинакам ижодий ҳиссиётлар билан яшаган ёниқ қалбнинг гулдурос акс садоси мужассам топган (Мирзо Иброҳимов,Озарбайжон халқ ёзувчиси).

Йиллар ўтиб кетар биздан сўрамай,
Якшанба, душанба, сешанба каби!
Кундузлар тунларнинг сочин тарамай
Ўполмас тонгларнинг пушти ранг лабин.
Ҳа, йиллар ўтади, замонлар кетади,
Сен ва мен қоламиз, азиз биродар
Юрт қолар, эл-улус қолар абадий
Ва биз қувонч ташиб почтальон қадар
Йилларнинг саломин йилларга элтиб,
Борамиз йўллардан йўлларга ўтиб.

МАҚСУД ШАЙХЗОДА ҲАҚИДА

… Шайхзода шеърларининг шакли ранг-барангдир. У рубоий (фалсафий мазмундаги тўртлик), баллада, поэма ва лирик шеърлар шаклидан фойдаланади. Ўз фикрларини ифода этиш тарзи Маяковскийнинг тасвирий воситаларига ўхшаб кетади. У ҳам Маяковский сингари порлоқ ва кутилмаган образлар яратган.

Ойбек

Шайхзода фикрлар шоиридир. У сиёсий шеърлар яратадиган санъаткордир.

Ҳамид Олимжон

Шайхзода бу дунёдан роҳат кўрмай ўтиб кетди. Лекин у барибир бахтли инсон эди. Уни эл шоирим дерди. Шайх акам, дерди. Ёшлар уни устозим дерди. Ёш шоирлар тўда-тўда бўлиб унга эргашиб юрардилар.
У олим эди. У муҳтожларга ёрдам қўлини чўзган сахий инсон эди. У ғамда қолганларга ғамгузор эди. У суҳбати жонон одам эди. У нолишни билмасди. Тақдир зарбаларига сабот

билин туриб берарди. Бир сўз билан айтганда у дилбар инсон эди.
Бир одамда шунча фазилат бўлиши мумкинлигини Шайхзода тимсолида кўрганман.

У олим шоир эди.
У шоир олим эди.
Бундай инсонлар дунёга камдан-кам келади.

Саид Аҳмад

Дўстга содиқлик, инсонни ҳамиша иззат-ҳурмат қилиш, уни ўлганда эмас, тирик вақтида қадрлаш шоир асарларининг асосий йўналишигина бўлиб қолмай, Шайх аканинг ўзи ҳам бутун ҳаёти бўйи мана шунга амал қилган одам эди. Агарда Шайхзода ижоди ёки унинг қиёфасини яна ҳам қисқароқ қилиб айтиш керак бўлса, икки оғиз сўз билан Мақсуд Шайхзода бу – донолик, меҳрибонлик, табассум, деб баралла айтардим.

Шукрулло

Шайхзода шундай одамлар тоифасидан эдики, у билан бир марта ҳамсуҳбат бўлган одам унинг жозибасига мафтун бўлиб қоларди, у билан яна кўришгиси, суҳбатларини эшитгиси, лоақал асарлари орқали унинг теран ўйларига, қайноқ ҳисларига шерик бўлгиси келарди. Шайхзода ўзида кўп фазилатларни мужассамлаштирган гўзал инсон эди. Унинг маънавий дунёси ғоят бой бўлиб, бу бойликни у сахийлик билан одамларга улашишга ҳамиша тайёр эди.

Озод Шарафиддинов

Ўзбек адабиётининг буюк намояндалари – Ғафур Ғулом ва Ойбек каби оташнафас санъаткорлар сафида ижод қилган Мақсуд Шайхзода зуваласи шеърият шуъласи билан ёрилган куйчи эди. Унинг асарларида буюк инқилобий идеаллар, жўшқин ватанпарварлик туйғулари, чинакам ижодий ҳиссиётлар билан яшаган ёниқ қалбнинг гулдурос акс садоси мужассам топган.

Мирзо Иброҳимов
Озарбайжон халқ ёзувчиси

МАҚСУД ШАЙХЗОДАГА БАҒИШЛОВЛАР

Усмон Азим
МАҚСУД ШАЙХЗОДА

Суратимни чизмоқ учун
Оппоқ бўёқ танладинг.
Бу дунёга нега келиб,
Кетганимни англадинг.

Қўлларимнинг тасвирига
Югуртирдинг оқ бўёқ.
Юзимни ҳам оққа бўя,
Юзим доим бўлган оқ.

Курашларда гарчи ёндим,
Шукур, виждон беямоқ.
Чизавергин имонимни:
Имонгоҳ — юрак оппоқ!

Хўш, нимани ўйлаб қолдинг,
Қандай бўлур теварак?
Ҳа, суратнинг тевараги
Бу дунёи чархпалак!

Бу дунёни тушунтирай:
Менга яхши сўз бўлди,
Мен дуч келсам қай одамга,
Бир умрга дўст бўлди…

Йўқ, бекор гап, дўстларимдан
Фақат яхшилик топдим.
Демак, сурат теварагин
Оппоқ бўёқда ёпгин!

Қора рангга қўл тегизма,
Шафқат ҳам керак андак!
Мен кечирдим, наҳотки, сен
Кечирмайсан, келажак…

Хуршид Даврон
ШАЙХЗОДА ХОТИРАСИГА

Кўкка зийрак қулоқ тутарди,
Айлантириб  юрагин созга,
Қиз юзига энгашган каби
Эгиларди  оппоқ  қоғозга .

Кечалари ойнинг шуъласи
Ёритаркан шеър қоғозини,
Ўчиб қолган қалами билан
Ёндирарди папиросини.

1983

МАҚСУД ШАЙХЗОДА ҲАҚИДАГИ ХОТИРАЛАРДАН

Урушдан кейинги қийинчилик йиллари ҳозирги Сайилгоҳ кўчасининг хиёбонига яқин жойида бир гадой ўтирарди, Ҳазрат Шайхзода домла хиёбоннинг нариги томонидаги Ёзувчилар уюшмасига борадиган бўлса, шу бечорага уч-тўрт сўм берай деб, атайин кўчанинг ўша гадой ўтирган томонидан юрарди. Бу одат бўлиб кетиб, гадой ҳам шунга ўрганиб қолган экан.
Бир куни домла ўша жойга яқин қолганда чўнтакка қўл солса, пул йўқ — костюмини алмаштирганида пул аввалги кийимида қолибди. Сир бой бермай “Салом” деб ўта бошлабди. “Эй, биродар”, деб қолибди шунда гадой. Домла мақсадга тушуниб: “Пулим йўқ” деса, “Ишлаш керак!”, дебди гадой.

Ёзувчилар уюшмасининг Дўрмондаги ижод уйи-боғида дам олаётган Мақсуд Шайхзода бир кун таомга қовурилган товуқ гўшти тортилганини кўриб, чеҳраси ёришиб, ёнидаги ҳамдастурхонларига: — Товуқни еганлар раҳматини бизга айтишсин,-дебди.
Бу гапнинг маъносини баъзилар тушунибди, баъзилар тушунмай ҳайрон бўлишибди. Гапнинг тагида гап бор эди. Бундан бир неча кун бурун эрталабки нонуштага уст-устига тухум берганларида, Шайх ака тухумни егиси келмай, ўтирган ерида ўчоқ бошидаги хизматчи аёлларга қарата: — Ахир бунинг мамашасидан ҳам бўладими?-деган экан.
— Мамашаси ҳам бўлиб қолади, лекин ҳозир товуқлар жўжа очишяпти,-деб аёллар ҳазилга ҳазил билан жавоб беришибди.

Шайхзода ҳазилни, шоирона ташбеҳларни яхши кўрарди. Бир куни телефон жиринглаб қолди. Мен унинг салмоқдор овозини тингладим:
— Биласанми, мен қаердан гапиряпман?
— Биламан, Тошкентнинг 9 январь кўчасидан, 18 уйнинг 4
қаватидан.
— Й-ў-ўқ, яна билмадинг. Мен Мовароуннаҳрдан гапиряпман.
— Наҳотки!
— Ҳа, тушунмадинг-а! Уч дарё ўртасидаги уй, десак Мовароуннаҳрдан-да, ха, ха, ха…- Жарангдор кулгудан сўнг Мовароуннаҳрга тушундим. Биз яшаб турган уй уч анҳор ўртасига жойлашганидан домла ўзларича шундай ташбеҳ қилган эдилар.

Эътибор Охунова хотираларидан

Газета-журналлар чиқарадиган босмахонамизнинг олд томонидаги йўлакда матбаа маҳсулотлари сотадиган дўконча бўларди. Бир куни эрталаб шу ердан ўтиб кетаётганимда Шайхзода домлани кўриб қолдим. Ёмғир яхшигина савалаб турарди. Домла дўкончанинг ён томонида, ёмғирни писанд қилмай, газетани кенг очиб ниманидир ўқирди. Яқин бориб, салом бердим. Алик олиб: — Йўл бўлсин! Жаббор ўғли қаёққа кетаётибдилар?-деди. Саволга жавоб ўрнига мен: — Юринг, панароқ жойга ўтайлик, ёмғир кучаяётибди, — дедим. Босмахонага кирадиган дарвозанинг соябони тагига ўтирдик. Билсам, домла боя ўзининг шу бугунги газетада босилган шеърларини ўқиётган экан.
— Ёмғирда ўқиш шартмиди? – десам, у киши:
— Биронта шеърни ёзиб тугатсангиз, худди янги фарзанд кўргандек бўласиз. Шу шеърингиз газетадами, журналдами босилиб чиққанда уни ўқисангиз, худди ўша фарзандингиз бошини силагандек ҳузур қиласиз, — дедилар-да, кейин:-Бундай ҳузурни ҳеч ким, ҳатто ёмғир ҳам буза олмайди, — деб қўшиб қўйдилар.

Эркин Жабборов хотираларидан

Тошпўлат Аҳмад
МАРДЛИК ҲАЙКАЛИ

— Мақсуд Шайхзода деган улуғ шоир бор эди. Ундан ажойиб асарлар бизга мерос қолган.
— Биламан, бобожон. Уларнинг «Яхшилар қадри» деган шеърларини доим айтиб юрасиз. Мен ҳам уни ёдлаганман. Айтиб берайми?
— Айт, болам!

— Дўстлар, яхшиларни авайлаб сақланг,
«Салом» деган сўзнинг салмоғин оқланг.
Ўлганда юз соат йиғлаб тургандан,
Уни тиригида бир соат йўқланг.

— Яхши қилибсан, болам, бу тўртликни ёдлаб. Шоир бу сатрларни шунчаки эмас, бутун умр йўлига қараб битган. Э, нима дейин? Билсанг, Мақсуд бобонинг бутун ҳаёти ғам-андуҳ, таҳлика ичра кечган. Шунга қарамай, шоир мардлик ва шижоатни юрагида атиргулдай илдизлатган. Шунинг учун Мақсуд Шайхзода ўзбек адабиётининг ХХ асрдаги байроқдорларидан бири ҳисобланади.

— Сиз у кишини кўрган бўлсангиз керак-а, бобожон?!

— Самарқандда ўқирдим, университетда! 1962 йилнинг сентябрь кунларидан бирида у киши билан учрашганмиз. Қўлларини олганмиз. Шеърларини тинг¬лаб, хурсанд бўлганмиз. Хусусан, «Тошкентнома» достонидан гўзал парчаларни айтиб берганлари ёдимда. Уларда ўзбек халқининг гўзал фазилатлари, Тошкентнинг сўлим боғ-роғлари-ю муҳташам кўчалари таърифи уфуриб турган самимий сатрлар бисёр эди. Устозимиз тарихнавис шоир сифатида ном қозонгани — айни ҳақиқат. Болам, ушбу достонни албатта ўқишинг керак. Ахир, у киши дунё тарихини, Турон тарихини ҳам ниҳоятда яхши билганлар. Адибнинг «Мирзо Улуғбек», «Жалолиддин Мангуберди» каби драмалари ана шу пухта билим, огоҳлик маҳсули. Шукрулло деган шоир бобомиз шундай деганлар: «Ўзбек адабиётининг тўрт устуни бор. Булар — Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзода, Абдулла Қаҳҳор ва Ойбек!» Шу тўрт буюк адиб ўзбек адабиётини буюкларга хос асарлар билан бойитишган. Билсанг, улар виждон амри билан асар ёзишган.

— Хўш, бошқалар-чи, бобожон?
— Э, болам, бошимни кўп айлантирма. Ҳар ким ўзининг дуторини чертади. Бири баланд, бири паст, дегандай, хамирни узоқ қор, гапни қисқа қил, дейишади.
— Бобожон, бундай сўзларингизни эшитгач, ўйлаб қоламан. Гапларингиз шираси мени ҳушёр қилади, ёки…
— Тушундим, болам. ҳадисда бир чиройли гап бор, яъни «Яхши суҳбатдош атирфурушга ўхшайди, гарчи у сенга атиридан бермаса ҳам, хушбўй ҳиди сенга етиб боради…» Сен ҳам ана ўша атирфурушга ўхшаган суҳбатдошсан мен учун. Тўғрисини айтайин! Шайхзода домла ниҳоятда бағри кенг инсон, машҳур навоийшунос, атоқли драматург, истеъдодли шоир, талантли адабиётшунос, таниқли таржимон ҳам эдилар. У кишининг бу даражада серқирра истеъдод соҳиби эканлигини пайқаган айрим ғаламислар устозни «йўқотиш»га киришадилар. Айниқса, Мильчаков ва унинг атрофидаги гумашталари шоирга «миллатчи», «аксилинқилобчи» тамғаларини ёпиштирадилар.

— Бобожон, «миллатчи» дегани ким?
— Э, болам, «миллатчи» дегани ўз халқини, юртини, Ватанини, унинг ғурурини, шуурини бағрига босган, юртнинг эрку озодлигини мағрур куйлаган, миллатпарвар, ватанпарвар киши деганидир.
— Демак, Шайхзода бобомиз миллатпарвар эканлар-да?!
— Отангга раҳмат, болам. Шайхзода домла ҳақиқий элсевар, эрксевар киши эдилар. Шундай одамни 1952 йилда 25 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилишади.
— Йигирма беш йил?! Бу даҳшат-ку, бобожон?!
— Шундай, болам. Ўша Мильчаков деган қизил иблис қанчадан-қанча шоир-ёзувчиларнинг бошига етган. Шулар қатори устоз Шайхзоданинг ҳам.
— Ўша қизил иблис деганингиз қаердан келган, бобожон?
— Узоқдан, болам. Ўзбек деган миллат дунёда кўкармасин, қўшиғи, куйи, алласи янграмасин деб, шапкасини ғижимлаб, сенларга кўрсатиб қўяман, деб юртимизга келган. Ёзувчилар уюшмасида уя қуриб, «Эвезда Востока» журнали бош муҳаррири, сўнгра партком раҳбари сифатида адиблар, шоирларга қарши фитналар уюштирган, туҳматчилиги билан «ном қозонган». Ахийри, Абдулла Қаҳҳор бобомиз ўша олчоқнинг ниқобини йиртиб ташлайдилар. Агар билсанг, халқ уқувсиз, ҳасадгўй, ёвуз раҳбарни, мен ёзувчиман деб юрган талантсиз кишини ҳеч қачон тан олмайди. Мильчаковга ўхшаган разиллар ҳаёт чархпалагидан тушиб кетади. Шундай, болам! Шайхзода бобомиз эса сургундан қайтиб келадилар. Ажойиб асарлар яратишда давом этадилар…

Устоз ҳаётига оид мана бу воқеани ҳам эшит: 1959 йилнинг февраль ойида Москвада ўзбек адабиёти ва санъати ўн кунлиги бўлиб ўтади. Йигирмага яқин адиблар учрашувларда қатнашадилар. Москвадан қайтишгач, бир гуруҳ ёзувчилар ўн кунлик ҳисоботи муносабати билан Фарғона водийси меҳнаткашлари ҳузурига боришади. Бу гуруҳда Саид Аҳмад, Шуҳрат, Асқад Мухтор, Туроб Тўла ва Шайхзодалар ҳам бўлишган. Учрашувлар жуда чиройли ўтади. Меҳмонхонада дам олишаётганда радиодан бир хушхабар таралади. Ўн кунлик қатнашчиларидан баъзилари орден, медаль ва Фахрий ёрлиқлар билан тақдирланадилар. Лекин рўйхатда Шайхзоданинг исм-шарифи йўқ… Эртасига газетани кўриб, устоз анча хафа бўлишини ҳис қилган Саид Аҳмад бу кўнгилсизликни юмшатиш мақсадида сўз қотади:

— Шайх ака, давлат сиз билан менга мукофот бермаса керак. Менимча, ёруғ дунёда яшаётганимизнинг ўзи — катта мукофот…
— Тўғри, одам мукофотсиз ҳам яшай олади. Лекин талабаларим мени мукофотга лойиқ кўрилдимикин, дея интиқиб кутишмоқда, — дейдилар маҳзунлик ила Шайхзода бобомиз.

— Хўш, бобожон, у кишига нима учун мукофот берилмаган?
— Бу дунёда дўстидан кўп душмани, ҳамкору ҳаммаслагидан кўра рақиби кўп бўлади, одамнинг. Бу ҳам ана шундай разил одамларнинг иши-да, болам. Тинимсиз «думалоқ» хатлар гирдобида қолган одам мукофотга лойиқ кўрилармиди? Аммо Шайхзода бобомиз унвону мукофотларсиз ҳам ажойиб асарлари, юксак инсоний фазилатлари билан хал¬қимиз қалбидан мустаҳкам ўрин ола билдилар. Кел, болам, устознинг яна бир тантилиги ҳақида сўзлаб берай сенга!

— Айтинг, айтинг, бобожон.
— 1954 йил июнида сургундан қайтган устоз бир хонали уйда қийналиб яшай бошлайдилар. Ниҳоят, ўн йилдан сўнг у кишига беш хонали уй берилади. Лекин устоз бу уйда яшашни хоҳламайдилар. Чунки бўшаган уй вазифасидан туширилган собиқ раҳбарга тегишли эди. «Мен бошқаларнинг бахтсизлиги устига ўз бахтимни қуришни истамайман» дейдилар устоз. Мен бу ҳақда шеър ҳам ёзганман. Ҳа, болам, Шайхзода бобомиз ана шундай мард, алп Инсон эдилар!

— Бобожон, кеча иш столингиз устида кичкина бир китобни кўриб қолдим. «Корейс халқ мақоллари» экан. Менга, айниқса, биттаси жуда маъқул бўлди: «Ким яхши ёзса, қаламидан шикоят қилмайди». Шундай эмасми, бобожон?

— Ажойиб мақолни топибсан! Шайх бобомиз ҳам ана шундай буюк ёзувчи эдилар. Меҳнат, изланиш у кишининг доимий шиори эди. Гўзал шеъру достонлар, бетакрор илмий тадқиқотлар ана шу меҳнат натижаси. Мангуберди ва Улуғбекни халқимизга такрор танитган ҳам Шайхзода бобомиз бўладилар, болам. Устоз Мирзо Улуғбек номидан дунё¬га қарата шундай нидо қиладилар: «Эй, дунё, дунё, бевафосан, биламан сени, лекин сенга ёмон фарзанд эмасдим-ку!..» Бу сўзларда бутун умри андуҳ-надомат, азоб-уқубат ичра ўтган улуғ шоирнинг дил фарёди мужассам. Ёру дўстларнинг қандайдир сабаблар билан бевафолик қилиши у кишини доим қийнаган. Ҳатто, дўстларидан бирига хат ёзиб, шундай деганлар устоз: «Кошки, барча ошноларим сен каби вафодор бўлса…» Начора, тақдирларида шундай кўргуликлар бор экан. Аммо мен устоз ўзларини бахтсиз ҳисоблаган, деб айтолмайман. У кишининг мана бу сатрларини ўз умрига берган баҳоси деб биламан:

Умрлар бўладики,
Тиригида ўликдир.
Ўлимлар бўладики,
Ўлган одам тирикдир.

1967 йилнинг 19 февралида Шайхзода бобомиз ҳаёт билан видолашдилар. Шу куни бутун шеърсевар халқимиз кўнглига оғир мотам чўкди…

Юртбошимиз 2001 йили — Мустақиллигимизнинг ўн йиллиги олдидан тарихий Фармонга имзо чекдилар. Унга кўра адабиётимиз ривожига беқиёс ҳисса қўшган бир гуруҳ фидойилар вафотидан кейин «Буюк хизматлари учун» ордени билан тақдирландилар. Улар қатори атоқли шоир Мақсуд Шайхзодага ҳам шундай олий мукофот берилди. Бундан эллик йил олдин собиқ шўро ҳукумати устозга кичкина бир медални раво кўрмаганди…

Ҳа, Истиқлол бизга жуда кўп нарсани ўргатди! Устоз Шайхзода каби ўнлаб фидойилар хизматининг қадри ғоят баланд эканлигини, улар маънавий мероси халқимизнинг улуғ қадрияти ўлароқ асрлар оша ўз муносиб баҳосини топаверишини исбот этди! Зеро, донишманд боболаримиз тўғри топиб айтишган: «ҳақиқат эгилади, букилади, аммо синмайди!»

Мана, Истиқлолимизнинг қутлуғ йигирма йиллигини нишонлаш арафасида турибмиз. Не бахтки, бугун Шайхзода бобомиз ўз шеъру достонлари, ажойиб лутфлари билан бизга гўё даврадош бўлиб турибдилар. Бу эса устоз сиймосининг, бетакрор асарларининг мангу боқийлигидан шаҳодатдир:

Миллатнинг боғбони — камтарин, хоксор,
Хуршиди тобонсиз — меҳрибон, ҳушёр.
Ахир Сиз чинорсиз — Мақсуд Шайхзода,
Ахир Сиз минорсиз — боқийликка ёр!

25 OKTYABR — OʻZBEKISTON XALQ SHOIRI MAQSUD SHAYXZODA TAVALLUD TOPGAN KUN

Oʻzbek adabiyotining buyuk namoyandalari – Gʻafur Gʻulom va Oybek kabi otashnafas sanʼatkorlar safida ijod qilgan Maqsud Shayxzoda zuvalasi sheʼriyat shuʼlasi bilan yorilgan kuychi edi. Uning asarlarida buyuk inqilobiy ideallar, joʻshqin vatanparvarlik tuygʻulari, chinakam ijodiy hissiyotlar bilan yashagan yoniq qalbning gulduros aks sadosi mujassam topgan (Mirzo Ibrohimov,Ozarbayjon xalq yozuvchisi).

Yillar oʻtib ketar bizdan soʻramay,
Yakshanba, dushanba, seshanba kabi!
Kunduzlar tunlarning sochin taramay
Oʻpolmas tonglarning pushti rang labin.
Ha, yillar oʻtadi, zamonlar ketadi,
Sen va men qolamiz, aziz birodar
Yurt qolar, el-ulus qolar abadiy
Va biz quvonch tashib pochtalon qadar
Yillarning salomin yillarga eltib,
Boramiz yoʻllardan yoʻllarga oʻtib.

MAQSUD SHAYXZODA HAQIDA

… Shayxzoda sheʼrlarining shakli rang-barangdir. U ruboiy (falsafiy mazmundagi toʻrtlik), ballada, poema va lirik sheʼrlar shaklidan foydalanadi. Oʻz fikrlarini ifoda etish tarzi Mayakovskiyning tasviriy vositalariga oʻxshab ketadi. U ham Mayakovskiy singari porloq va kutilmagan obrazlar yaratgan.

Oybek

Shayxzoda fikrlar shoiridir. U siyosiy sheʼrlar yaratadigan sanʼatkordir.

Hamid Olimjon

Shayxzoda bu dunyodan rohat koʻrmay oʻtib ketdi. Lekin u baribir baxtli inson edi. Uni el shoirim derdi. Shayx akam, derdi. Yoshlar uni ustozim derdi. Yosh shoirlar toʻda-toʻda boʻlib unga ergashib yurardilar.
U olim edi. U muhtojlarga yordam qoʻlini choʻzgan saxiy inson edi. U gʻamda qolganlarga gʻamguzor edi. U suhbati jonon odam edi. U nolishni bilmasdi. Taqdir zarbalariga sabot

bilin turib berardi. Bir soʻz bilan aytganda u dilbar inson edi.
Bir odamda shuncha fazilat boʻlishi mumkinligini Shayxzoda timsolida koʻrganman.

U olim shoir edi.
U shoir olim edi.
Bunday insonlar dunyoga kamdan-kam keladi.

Said Ahmad

Doʻstga sodiqlik, insonni hamisha izzat-hurmat qilish, uni oʻlganda emas, tirik vaqtida qadrlash shoir asarlarining asosiy yoʻnalishigina boʻlib qolmay, Shayx akaning oʻzi ham butun hayoti boʻyi mana shunga amal qilgan odam edi. Agarda Shayxzoda ijodi yoki uning qiyofasini yana ham qisqaroq qilib aytish kerak boʻlsa, ikki ogʻiz soʻz bilan Maqsud Shayxzoda bu – donolik, mehribonlik, tabassum, deb baralla aytardim.

Shukrullo

Shayxzoda shunday odamlar toifasidan ediki, u bilan bir marta hamsuhbat boʻlgan odam uning jozibasiga maftun boʻlib qolardi, u bilan yana koʻrishgisi, suhbatlarini eshitgisi, loaqal asarlari orqali uning teran oʻylariga, qaynoq hislariga sherik boʻlgisi kelardi. Shayxzoda oʻzida koʻp fazilatlarni mujassamlashtirgan goʻzal inson edi. Uning maʼnaviy dunyosi gʻoyat boy boʻlib, bu boylikni u saxiylik bilan odamlarga ulashishga hamisha tayyor edi.

Ozod Sharafiddinov

Oʻzbek adabiyotining buyuk namoyandalari – Gʻafur Gʻulom va Oybek kabi otashnafas sanʼatkorlar safida ijod qilgan Maqsud Shayxzoda zuvalasi sheʼriyat shuʼlasi bilan yorilgan kuychi edi. Uning asarlarida buyuk inqilobiy ideallar, joʻshqin vatanparvarlik tuygʻulari, chinakam ijodiy hissiyotlar bilan yashagan yoniq qalbning gulduros aks sadosi mujassam topgan.

Mirzo Ibrohimov
Ozarbayjon xalq yozuvchisi

MAQSUD SHAYXZODAGA BAGʻISHLOVLAR

Usmon Azim
MAQSUD SHAYXZODA

Suratimni chizmoq uchun
Oppoq boʻyoq tanlading.
Bu dunyoga nega kelib,
Ketganimni anglading.

Qoʻllarimning tasviriga
Yugurtirding oq boʻyoq.
Yuzimni ham oqqa boʻya,
Yuzim doim boʻlgan oq.

Kurashlarda garchi yondim,
Shukur, vijdon beyamoq.
Chizavergin imonimni:
Imongoh — yurak oppoq!

Xoʻsh, nimani oʻylab qolding,
Qanday boʻlur tevarak?
Ha, suratning tevaragi
Bu dunyoi charxpalak!

Bu dunyoni tushuntiray:
Menga yaxshi soʻz boʻldi,
Men duch kelsam qay odamga,
Bir umrga doʻst boʻldi…

Yoʻq, bekor gap, doʻstlarimdan
Faqat yaxshilik topdim.
Demak, surat tevaragin
Oppoq boʻyoqda yopgin!

Qora rangga qoʻl tegizma,
Shafqat ham kerak andak!
Men kechirdim, nahotki, sen
Kechirmaysan, kelajak…

Xurshid Davron
SHAYXZODA XOTIRASIGA

Koʻkka ziyrak quloq tutardi,
Aylantirib yuragin sozga,
Qiz yuziga engashgan kabi
Egilardi oppoq qogʻozga .

Kechalari oyning shuʼlasi
Yoritarkan sheʼr qogʻozini,
Oʻchib qolgan qalami bilan
Yondirardi papirosini.

1983

MAQSUD SHAYXZODA HAQIDAGI XOTIRALARDAN

Urushdan keyingi qiyinchilik yillari hozirgi Sayilgoh koʻchasining xiyoboniga yaqin joyida bir gadoy oʻtirardi, Hazrat Shayxzoda domla xiyobonning narigi tomonidagi Yozuvchilar uyushmasiga boradigan boʻlsa, shu bechoraga uch-toʻrt soʻm beray deb, atayin koʻchaning oʻsha gadoy oʻtirgan tomonidan yurardi. Bu odat boʻlib ketib, gadoy ham shunga oʻrganib qolgan ekan.
Bir kuni domla oʻsha joyga yaqin qolganda choʻntakka qoʻl solsa, pul yoʻq — kostyumini almashtirganida pul avvalgi kiyimida qolibdi. Sir boy bermay “Salom” deb oʻta boshlabdi. “Ey, birodar”, deb qolibdi shunda gadoy. Domla maqsadga tushunib: “Pulim yoʻq” desa, “Ishlash kerak!”, debdi gadoy.

Yozuvchilar uyushmasining Doʻrmondagi ijod uyi-bogʻida dam olayotgan Maqsud Shayxzoda bir kun taomga qovurilgan tovuq goʻshti tortilganini koʻrib, chehrasi yorishib, yonidagi hamdasturxonlariga: — Tovuqni yeganlar rahmatini bizga aytishsin,-debdi.
Bu gapning maʼnosini baʼzilar tushunibdi, baʼzilar tushunmay hayron boʻlishibdi. Gapning tagida gap bor edi. Bundan bir necha kun burun ertalabki nonushtaga ust-ustiga tuxum berganlarida, Shayx aka tuxumni yegisi kelmay, oʻtirgan yerida oʻchoq boshidagi xizmatchi ayollarga qarata: — Axir buning mamashasidan ham boʻladimi?-degan ekan.
— Mamashasi ham boʻlib qoladi, lekin hozir tovuqlar joʻja ochishyapti,-deb ayollar hazilga hazil bilan javob berishibdi.

Shayxzoda hazilni, shoirona tashbehlarni yaxshi koʻrardi. Bir kuni telefon jiringlab qoldi. Men uning salmoqdor ovozini tingladim:
— Bilasanmi, men qayerdan gapiryapman?
— Bilaman, Toshkentning 9 yanvar koʻchasidan, 18 uyning 4
qavatidan.
— Y-oʻ-oʻq, yana bilmading. Men Movarounnahrdan gapiryapman.
— Nahotki!
— Ha, tushunmading-a! Uch daryo oʻrtasidagi uy, desak Movarounnahrdan-da, xa, xa, xa…- Jarangdor kulgudan soʻng Movarounnahrga tushundim. Biz yashab turgan uy uch anhor oʻrtasiga joylashganidan domla oʻzlaricha shunday tashbeh qilgan edilar.

Eʼtibor Oxunova xotiralaridan

Gazeta-jurnallar chiqaradigan bosmaxonamizning old tomonidagi yoʻlakda matbaa mahsulotlari sotadigan doʻkoncha boʻlardi. Bir kuni ertalab shu yerdan oʻtib ketayotganimda Shayxzoda domlani koʻrib qoldim. Yomgʻir yaxshigina savalab turardi. Domla doʻkonchaning yon tomonida, yomgʻirni pisand qilmay, gazetani keng ochib nimanidir oʻqirdi. Yaqin borib, salom berdim. Alik olib: — Yoʻl boʻlsin! Jabbor oʻgʻli qayoqqa ketayotibdilar?-dedi. Savolga javob oʻrniga men: — Yuring, panaroq joyga oʻtaylik, yomgʻir kuchayayotibdi, — dedim. Bosmaxonaga kiradigan darvozaning soyaboni tagiga oʻtirdik. Bilsam, domla boya oʻzining shu bugungi gazetada bosilgan sheʼrlarini oʻqiyotgan ekan.
— Yomgʻirda oʻqish shartmidi? – desam, u kishi:
— Bironta sheʼrni yozib tugatsangiz, xuddi yangi farzand koʻrgandek boʻlasiz. Shu sheʼringiz gazetadami, jurnaldami bosilib chiqqanda uni oʻqisangiz, xuddi oʻsha farzandingiz boshini silagandek huzur qilasiz, — dedilar-da, keyin:-Bunday huzurni hech kim, hatto yomgʻir ham buza olmaydi, — deb qoʻshib qoʻydilar.

Erkin Jabborov xotiralaridan

Toshpoʻlat Ahmad
MARDLIK HAYKALI

— Maqsud Shayxzoda degan ulugʻ shoir bor edi. Undan ajoyib asarlar bizga meros qolgan.
— Bilaman, bobojon. Ularning “Yaxshilar qadri” degan sheʼrlarini doim aytib yurasiz. Men ham uni yodlaganman. Aytib beraymi?
— Ayt, bolam!

— Doʻstlar, yaxshilarni avaylab saqlang,
“Salom” degan soʻzning salmogʻin oqlang.
Oʻlganda yuz soat yigʻlab turgandan,
Uni tirigida bir soat yoʻqlang.

— Yaxshi qilibsan, bolam, bu toʻrtlikni yodlab. Shoir bu satrlarni shunchaki emas, butun umr yoʻliga qarab bitgan. E, nima deyin? Bilsang, Maqsud boboning butun hayoti gʻam-anduh, tahlika ichra kechgan. Shunga qaramay, shoir mardlik va shijoatni yuragida atirgulday ildizlatgan. Shuning uchun Maqsud Shayxzoda oʻzbek adabiyotining XX asrdagi bayroqdorlaridan biri hisoblanadi.

— Siz u kishini koʻrgan boʻlsangiz kerak-a, bobojon?!

— Samarqandda oʻqirdim, universitetda! 1962 yilning sentyabr kunlaridan birida u kishi bilan uchrashganmiz. Qoʻllarini olganmiz. Sheʼrlarini ting¬lab, xursand boʻlganmiz. Xususan, “Toshkentnoma” dostonidan goʻzal parchalarni aytib berganlari yodimda. Ularda oʻzbek xalqining goʻzal fazilatlari, Toshkentning soʻlim bogʻ-rogʻlari-yu muhtasham koʻchalari taʼrifi ufurib turgan samimiy satrlar bisyor edi. Ustozimiz tarixnavis shoir sifatida nom qozongani — ayni haqiqat. Bolam, ushbu dostonni albatta oʻqishing kerak. Axir, u kishi dunyo tarixini, Turon tarixini ham nihoyatda yaxshi bilganlar. Adibning “Mirzo Ulugʻbek”, “Jaloliddin Manguberdi” kabi dramalari ana shu puxta bilim, ogohlik mahsuli. Shukrullo degan shoir bobomiz shunday deganlar: “Oʻzbek adabiyotining toʻrt ustuni bor. Bular — Gʻafur Gʻulom, Maqsud Shayxzoda, Abdulla Qahhor va Oybek!” Shu toʻrt buyuk adib oʻzbek adabiyotini buyuklarga xos asarlar bilan boyitishgan. Bilsang, ular vijdon amri bilan asar yozishgan.

— Xoʻsh, boshqalar-chi, bobojon?
— E, bolam, boshimni koʻp aylantirma. Har kim oʻzining dutorini chertadi. Biri baland, biri past, deganday, xamirni uzoq qor, gapni qisqa qil, deyishadi.
— Bobojon, bunday soʻzlaringizni eshitgach, oʻylab qolaman. Gaplaringiz shirasi meni hushyor qiladi, yoki…
— Tushundim, bolam. hadisda bir chiroyli gap bor, yaʼni “Yaxshi suhbatdosh atirfurushga oʻxshaydi, garchi u senga atiridan bermasa ham, xushboʻy hidi senga yetib boradi…” Sen ham ana oʻsha atirfurushga oʻxshagan suhbatdoshsan men uchun. Toʻgʻrisini aytayin! Shayxzoda domla nihoyatda bagʻri keng inson, mashhur navoiyshunos, atoqli dramaturg, isteʼdodli shoir, talantli adabiyotshunos, taniqli tarjimon ham edilar. U kishining bu darajada serqirra isteʼdod sohibi ekanligini payqagan ayrim gʻalamislar ustozni “yoʻqotish”ga kirishadilar. Ayniqsa, Milchakov va uning atrofidagi gumashtalari shoirga “millatchi”, “aksilinqilobchi” tamgʻalarini yopishtiradilar.

— Bobojon, “millatchi” degani kim?
— E, bolam, “millatchi” degani oʻz xalqini, yurtini, Vatanini, uning gʻururini, shuurini bagʻriga bosgan, yurtning erku ozodligini magʻrur kuylagan, millatparvar, vatanparvar kishi deganidir.
— Demak, Shayxzoda bobomiz millatparvar ekanlar-da?!
— Otangga rahmat, bolam. Shayxzoda domla haqiqiy elsevar, erksevar kishi edilar. Shunday odamni 1952 yilda 25 yillik qamoq jazosiga hukm qilishadi.
— Yigirma besh yil?! Bu dahshat-ku, bobojon?!
— Shunday, bolam. Oʻsha Milchakov degan qizil iblis qanchadan-qancha shoir-yozuvchilarning boshiga yetgan. Shular qatori ustoz Shayxzodaning ham.
— Oʻsha qizil iblis deganingiz qayerdan kelgan, bobojon?
— Uzoqdan, bolam. Oʻzbek degan millat dunyoda koʻkarmasin, qoʻshigʻi, kuyi, allasi yangramasin deb, shapkasini gʻijimlab, senlarga koʻrsatib qoʻyaman, deb yurtimizga kelgan. Yozuvchilar uyushmasida uya qurib, “Evezda Vostoka” jurnali bosh muharriri, soʻngra partkom rahbari sifatida adiblar, shoirlarga qarshi fitnalar uyushtirgan, tuhmatchiligi bilan “nom qozongan”. Axiyri, Abdulla Qahhor bobomiz oʻsha olchoqning niqobini yirtib tashlaydilar. Agar bilsang, xalq uquvsiz, hasadgoʻy, yovuz rahbarni, men yozuvchiman deb yurgan talantsiz kishini hech qachon tan olmaydi. Milchakovga oʻxshagan razillar hayot charxpalagidan tushib ketadi. Shunday, bolam! Shayxzoda bobomiz esa surgundan qaytib keladilar. Ajoyib asarlar yaratishda davom etadilar…

Ustoz hayotiga oid mana bu voqeani ham eshit: 1959 yilning fevral oyida Moskvada oʻzbek adabiyoti va sanʼati oʻn kunligi boʻlib oʻtadi. Yigirmaga yaqin adiblar uchrashuvlarda qatnashadilar. Moskvadan qaytishgach, bir guruh yozuvchilar oʻn kunlik hisoboti munosabati bilan Fargʻona vodiysi mehnatkashlari huzuriga borishadi. Bu guruhda Said Ahmad, Shuhrat, Asqad Muxtor, Turob Toʻla va Shayxzodalar ham boʻlishgan. Uchrashuvlar juda chiroyli oʻtadi. Mehmonxonada dam olishayotganda radiodan bir xushxabar taraladi. Oʻn kunlik qatnashchilaridan baʼzilari orden, medal va Faxriy yorliqlar bilan taqdirlanadilar. Lekin roʻyxatda Shayxzodaning ism-sharifi yoʻq… Ertasiga gazetani koʻrib, ustoz ancha xafa boʻlishini his qilgan Said Ahmad bu koʻngilsizlikni yumshatish maqsadida soʻz qotadi:

— Shayx aka, davlat siz bilan menga mukofot bermasa kerak. Menimcha, yorugʻ dunyoda yashayotganimizning oʻzi — katta mukofot…
— Toʻgʻri, odam mukofotsiz ham yashay oladi. Lekin talabalarim meni mukofotga loyiq koʻrildimikin, deya intiqib kutishmoqda, — deydilar mahzunlik ila Shayxzoda bobomiz.

— Xoʻsh, bobojon, u kishiga nima uchun mukofot berilmagan?
— Bu dunyoda doʻstidan koʻp dushmani, hamkoru hammaslagidan koʻra raqibi koʻp boʻladi, odamning. Bu ham ana shunday razil odamlarning ishi-da, bolam. Tinimsiz “dumaloq” xatlar girdobida qolgan odam mukofotga loyiq koʻrilarmidi? Ammo Shayxzoda bobomiz unvonu mukofotlarsiz ham ajoyib asarlari, yuksak insoniy fazilatlari bilan xal¬qimiz qalbidan mustahkam oʻrin ola bildilar. Kel, bolam, ustozning yana bir tantiligi haqida soʻzlab beray senga!

— Ayting, ayting, bobojon.
— 1954 yil iyunida surgundan qaytgan ustoz bir xonali uyda qiynalib yashay boshlaydilar. Nihoyat, oʻn yildan soʻng u kishiga besh xonali uy beriladi. Lekin ustoz bu uyda yashashni xohlamaydilar. Chunki boʻshagan uy vazifasidan tushirilgan sobiq rahbarga tegishli edi. “Men boshqalarning baxtsizligi ustiga oʻz baxtimni qurishni istamayman” deydilar ustoz. Men bu haqda sheʼr ham yozganman. Ha, bolam, Shayxzoda bobomiz ana shunday mard, alp Inson edilar!

— Bobojon, kecha ish stolingiz ustida kichkina bir kitobni koʻrib qoldim. “Koreys xalq maqollari” ekan. Menga, ayniqsa, bittasi juda maʼqul boʻldi: “Kim yaxshi yozsa, qalamidan shikoyat qilmaydi”. Shunday emasmi, bobojon?

— Ajoyib maqolni topibsan! Shayx bobomiz ham ana shunday buyuk yozuvchi edilar. Mehnat, izlanish u kishining doimiy shiori edi. Goʻzal sheʼru dostonlar, betakror ilmiy tadqiqotlar ana shu mehnat natijasi. Manguberdi va Ulugʻbekni xalqimizga takror tanitgan ham Shayxzoda bobomiz boʻladilar, bolam. Ustoz Mirzo Ulugʻbek nomidan dunyo¬ga qarata shunday nido qiladilar: “Ey, dunyo, dunyo, bevafosan, bilaman seni, lekin senga yomon farzand emasdim-ku!..” Bu soʻzlarda butun umri anduh-nadomat, azob-uqubat ichra oʻtgan ulugʻ shoirning dil faryodi mujassam. Yoru doʻstlarning qandaydir sabablar bilan bevafolik qilishi u kishini doim qiynagan. Hatto, doʻstlaridan biriga xat yozib, shunday deganlar ustoz: “Koshki, barcha oshnolarim sen kabi vafodor boʻlsa…” Nachora, taqdirlarida shunday koʻrguliklar bor ekan. Ammo men ustoz oʻzlarini baxtsiz hisoblagan, deb aytolmayman. U kishining mana bu satrlarini oʻz umriga bergan bahosi deb bilaman:

Umrlar boʻladiki,
Tirigida oʻlikdir.
Oʻlimlar boʻladiki,
Oʻlgan odam tirikdir.

1967 yilning 19 fevralida Shayxzoda bobomiz hayot bilan vidolashdilar. Shu kuni butun sheʼrsevar xalqimiz koʻngliga ogʻir motam choʻkdi…

Yurtboshimiz 2001 yili — Mustaqilligimizning oʻn yilligi oldidan tarixiy Farmonga imzo chekdilar. Unga koʻra adabiyotimiz rivojiga beqiyos hissa qoʻshgan bir guruh fidoyilar vafotidan keyin “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandilar. Ular qatori atoqli shoir Maqsud Shayxzodaga ham shunday oliy mukofot berildi. Bundan ellik yil oldin sobiq shoʻro hukumati ustozga kichkina bir medalni ravo koʻrmagandi…

Ha, Istiqlol bizga juda koʻp narsani oʻrgatdi! Ustoz Shayxzoda kabi oʻnlab fidoyilar xizmatining qadri gʻoyat baland ekanligini, ular maʼnaviy merosi xalqimizning ulugʻ qadriyati oʻlaroq asrlar osha oʻz munosib bahosini topaverishini isbot etdi! Zero, donishmand bobolarimiz toʻgʻri topib aytishgan: “haqiqat egiladi, bukiladi, ammo sinmaydi!”

Mana, Istiqlolimizning qutlugʻ yigirma yilligini nishonlash arafasida turibmiz. Ne baxtki, bugun Shayxzoda bobomiz oʻz sheʼru dostonlari, ajoyib lutflari bilan bizga goʻyo davradosh boʻlib turibdilar. Bu esa ustoz siymosining, betakror asarlarining mangu boqiyligidan shahodatdir:

Millatning bogʻboni — kamtarin, xoksor,
Xurshidi tobonsiz — mehribon, hushyor.
Axir Siz chinorsiz — Maqsud Shayxzoda,
Axir Siz minorsiz — boqiylikka yor!