25 октябрь — Ўзбекистон халқ шоири Мақсуд Шайхзода таваллудининг 110 йиллиги
Шайхзода, ўзи эътироф этганидек, шеъриятда замонавий воқеликни, драматургияда эса тарихий ўтмишни тасвирлашга ҳамда халқ ва мамлакатнинг дардли масалаларини ўтмишга бағишланган асарларида ифодалашга интилди…
Хуршид Даврон
ШАЙХЗОДА ХОТИРАСИГА
Кўкка зийрак қулоқ тутарди
Тутмоқ бўлиб тун овозини,
Қиз юзига энгашган каби
Эгиларди қоғозга бирдан.
Кечалари ойнинг шуъласи
Ёритаркан шеър қоғозини,
Тутатарди папиросини
Ёниб турган қалами билан.
1983
Наим Каримов
ШОИРЛИК УНВОНИ БАХТИМДАН ТУҲФА…
Қирқ йил муқаддам ХХ аср ўзбек адабиётининг буюк сиймоларидан бири Мақсуд Шайхзоданинг жабрдийда юраги уришдан тўхтади. Ўтган давр мобайнида унинг тенгдошлари, издошлари, шогирдлари ва мухлисларининг ҳам аксари ҳаётдан кўз юмди. Шу даврда туғилиб вояга етган авлод эса унинг жўшқин сўзини эшитмай, нурли чеҳрасини кўрмай, танти қалбининг саховатидан баҳраманд бўлмай ўсмоқда. Бинобарин, уларнинг Шайхзодани нафақат буюк шоир, балки буюк инсон сифатида ҳам идрок этиши, унинг порлоқ истеъдоди олдида таъзим қилиши қийин. Шунинг учун ҳам бу оташнафас шоирнинг ҳаёти ва ижоди, қандай ноёб сиймо бўлгани тўғрисида ёзиш биз — замондошларнинг вазифамиздир. Шайхзода 1908 йил 25 октябрда Озарбойжоннинг Оғдош шаҳрида шифокор Маъсумбек ва Фотимахоним оиласида дунёга келган. Маъсумбек Шихлиев Петербург университетининг тиббиёт факультетини тугатган ва Оғдошда янги усулдаги илк мактабни ташкил этган эди. Мақсуд 1917 йилда ана шу мактабда муаллим Мухтор Афандизода қўлида таълим олди.
Кези келганда айтиш жоизки, мазкур мактабда Мақсуд билан бирга ўқиганлардан Саид Рустам таниқли композитор ва халқ артисти, Шоҳид (фамилиясини аниқлай олмадик) халқ рассоми, Идрис Алиев эса маориф ходими бўлиб етишди.
Мақсуд зийраклиги ва тиришқоқлиги туфайли муаллимлар эътиборини қозониб, 1921 йилда бир гуруҳ тенгдошлари билан бирга Боку шаҳридаги дорилмуаллиминга ўқишга юборилди. 1925 йили мазкур билим юртини аъло баҳолар билан тугатган Мақсуд Озарбойжон Маориф халқ комиссарлигининг йўлланмаси билан Дарбанд шаҳрига йўл олди. У ўша вақтда Доғистон автоном республикаси ҳудудида бўлган Дарбанддаги мактабда бир йил хизмат қилгач, Доғистон Маориф халқ комиссарлигига мурожаат этиб, Бўйноқ шаҳрига ишга кўчирилишини сўради. 1927 йилнинг июн ойига қадар Бўйноқдаги педагогика билим юртида жамиятшунослик фанидан дарс берди.
Мақсуд Оғдош сингари кичик шаҳарларда камдан-кам учровчи тараққийпарвар кишилар оиласида туғилган эди. Мақсуднинг илм олиши ва шоир сифатида шаклланишида отаси Маъсумбекнинг иштироки ниҳоятда катта бўлган; онаси Фотимахоним ҳам оғдошлик аёлларнинг ижтимоий фаоллашувига сезиларли таъсир кўрсатган. Машҳур озар адиби ва жамоат арбоби Мирза Иброҳимовнинг шаҳодат беришича, унинг ота-онаси зийрак, зеҳнли фарзандларининг қобилиятини ўстиришга алоҳида эътибор берган, унда илм-фанга ихлос, гўзалликка нисбатан муҳаббат туйғусини уйғотган. Мақсуд улар таъсирида ҳушёр, билимдон, янгиликка талпинувчи, жамиятда рўй бераётган воқеа ва ҳодисалар моҳиятини тушунишга интилувчи йигит бўлиб вояга етади. Шундай зукко йигитнинг ўша даврда ёшлар ўртасида тарқалган ва улар эътиборини қозонган газета-журналларни ўқимаслигига ақл бовар қилмас эди.
Мақсуд Бокуда таҳсил кўрган йилларда «Ени Кавказ» журнали ёшлар ўртасида жуда машҳур эди. Истанбулда Мамед Эмин Расулзода томонидан нашр қилинган ва Бокуга яширин йўллар билан келтирилган мазкур журналда босилган «Қизил империализм» мақоласи Мақсуднинг дунёқарашини ўзгартириб юборди. Мақолада 1917 йил октябрида тарих саҳнасига келган Шўро давлатининг миллий республикаларга ва уларнинг туб аҳолисига эркинлик бермагани, аксинча, миллий халқларнинг диний ва дунёвий маданиятини сиқув остига олгани айтилган ва озарбойжон халқи ҳаётидан буни тасдиқловчи кўплаб мисоллар келтирилган эди.
Мақсуд 1925 йили Бўйноқ шаҳрига келиб, «Маориф йўли» журналини чоп эта бошлаган Эдҳем Файзий билан танишди, бир ўқув юртида ишлади, «Ени дунё» журналида таржимон сифатида қатнашди. Айни вақтда «эркин дунё»ни кўриб, оқ-қорани таниган, болшевикларнинг Қримда қилган жиноятларига гувоҳ бўлган Эдҳем Файзийнинг таъсир доирасига секин-аста кириб борди.
Эдҳем Файзий Миллий фирқа партияси «Миллат» газетаси ва «Ени дунё» журналининг муҳаррири, шунингдек, Феврал инқилобидан кейин Қримда ташкил этилган Миллий банкнинг ходими бўлгани сабабли (бу банк мухтор ҳукуматга моддий ёрдам кўрсатган) ГПУ хуфияларининг доимий назорати остида яшаган.
1923 йили Муса Бегиев «рус мусулмонлари»нинг раҳбари сифатида жаҳон мусулмонларининг Калкуттадаги конгрессига таклиф этилади. У конгрессда Қрим мусулмонларининг вакили сифатида ҳам қатнашиш мақсадида қримлик муфтий Иброҳим Тарпининг розилигини олмоқчи бўлади. У Эдҳем Файзийдан шу нозик масалада ёрдам беришни сўрайди. Эдҳем Файзий муфтийдан розилик хатини олиб Ленинградга, Муса Бегиевнинг уйига боради. Шу воқэадан кейин ГПУ ходимлари нафақат Эдҳем Файзий, балки у билан мулоқотда бўлган бошқа кишиларни ҳам қаттиқ таъқиб остига олади. Хуллас, Мақсуд Шайхизоданинг (атоқли ўзбек шоирининг исм-шарифи ўша вақтда шундай юритилган) Бўйноққа кўчиб келиб, Эдҳем Файзий билан бирга ишлаши ва у муҳаррирлик қилган журналда қатнашиб туриши унинг ҳам ГПУ назорат доирасига тушишига сабаб бўлади.
ГПУ ходимларининг Эдҳем Файзийга яқин бўлган кишилар, шу жумладан, Шайхизодадан ҳам шубҳаланиши асоссиз эмас эди. Зеро, Шайхизода, дўстлари Тавфиқ Жалол ва Селим Фитрат ўзаро мулоқотлари чоғида устозлари Эдҳем Файзий таъсирида бундай сўзларни айтган: «Озарбойжон ҳозир русларнинг мустамлакаси бўлиб қолди. Шўро мухтор жумҳурияти қазиб олинаётган нефтнинг ақалли 10 фоизига ҳам эга эмас. Шўро ҳокимияти Озарбойжоннинг Туркиядан ўзи хоҳлаган адабиётни сотиб олишига, бизнинг долзарб масалалар бўйича матбуотда эркин чиқишимизга рухсат бермайди. Агар Озарбойжонда мусовотчилар ҳокимияти ўрнатилганида биз анчагина илгарилаб кетган бўлардик. Биз ўз фаолиятимизни ВЛКСМга (ленинчи ёшлар ташкилоти) кириш йўли билан олиб бормоқчи бўлган эдик, аммо бизни бу ташкилотдан миллатчи деб ҳайдаб чиқаришди…»
Маълум бўлишича, Шайхизода 1927 йили Бокуга бориб, у ердан Истанбулда нашр этилган «Ени Кавказ» журналининг бир неча сонларини олиб келган. У Озарбойжоннинг мустамлакага айланиб, Доғистоннинг эса кундан-кунга руслашиб бораётганидан ташвишда эканини асло яширмаган. Ва нима учундир Бўйноқдаги ҳарбий қисмнинг сон-саноғи, аҳволи ва миллий таркиби билан қизиққан, ҳатто гарнизонда хизмат қилган Қозон татарлари билан яқинлашишга уринган. Гарчанд ўзининг сиёсий қарашларини ошкор қилмаган бўлса-да, у билан бирга билим юртида ўқитувчилик қилган Тавфиқ Жалол Доғистонга маҳаллий аҳолининг руслашиб кетишига йўл қўймаслик учун келганини айтган.
Хуллас, 1927 йил июн-июл ойларида Шайхизода аксилинқилобий тарғибот юритишда айбланиб, Эдҳем Файзий ва Мамед Файзий билан бирга қамоққа олинади. Эдҳем Файзий таъсирида ҳаракат қилган Селим Фитрат ва Тавфиқ Жалол эса Доғистон ҳудудидан чиқиб кетгани учун уларнинг иши алоҳида ажрим этилади. Махачқалъада бўлиб ўтган суд йиғилиши 1927 йил 6 декабрда юқорида номлари тилга олинган уч кишини ОГПУ ихтиёридаги сиёсий қурилишга юбориш ҳақида ҳукм чиқаради.
Шайхизода ўзига қўйилган айбни асословчи бирорта далил-ашё бўлмагани сабабли ишни қайта кўришларини талаб қилиб тегишли идораларга аризалар ёзади. Шундан кейин ОГПУ ҳайъати ҳузуридаги Махсус кенгаш бўйноқлик муаллимлар ишини қайта кўриб, Эдҳем Файзийни муддатни концлагерда ўташ шарти билан 3 йил қамаш, Шайхизодани эса 3 йиллик сургунга юбориш ҳақида ҳукм чиқаради.
Мазкур ҳукмга кўра, Шайхизода собиқ Иттифоқнинг Москва, Ленинград, Тбилиси ва Бокудан бошқа шаҳарларида сургунни ўташи мумкин эди.
Шайхизода қамоқдан озод бўлгач, она-сининг маслаҳати билан (отаси ўша вақтда Москвада ўқишда бўлган) сургунгоҳ сифатида Тошкентни танлайди ва ўзбек юртига келиб, отасининг танишларидан бири Собир Шариповнинг Шаҳрисабз кўчасидаги уйида яшай бошлайди.
У Тошкентда ҳаётининг ҳар томонлама янги, баҳор тароватидек тоза ва беғубор даврини бошлашга аҳд этади, исм-шарифига жиндек таҳрир киритиб, Шайхзода тахаллусини қабул қилади.
Ижодининг дастлабки намуналарини 1922 йилда озарбойжон тилида ёзган Шайхзода 1928 йилда Тошкентга келиб «Шарқ ҳақиқати» газетасида ишлар экан, ўзбек тилини Ойбек ва Ғафур Ғулом сингари дўстлари кўмагида шиддат билан ўрганиб, 1929 йилда шу газетада «Трактор» деган шеърини эълон қилди. Бу атоқли шоирнинг ўзбек тилидаги биринчи шеъри эди. У шу вақтдан бошлаб умрининг сўнгги нафасига қадар ўзбек адабиётининг равнақи йўлида тер тўкиб, адабиётимиз хазинасини ўзига хос шайхона жўшқин шеър ва достонлар, драма ва таржималар, публитсистик ва адабий-танқидий мақолалар билан бойитди. Аммо Шайхзода ўзбек диёрига келиб яшай бошлаганида бу ердаги вазият Доғистондагига қараганда анча мураккаб эди.
1927 йил Шўро давлати учун фавқулодда катта ва муҳим аҳамиятга молик йил эди. Шўро давлатининг барпо этилганига 10 йил тўлиши мазкур сананинг жамият ҳаётига мафкуравий чақмоқ ва момагулдираклар билан кириб келишига сабаб бўлди: шу йилнинг бошларида, аниқроғи, 14 февралда «Қизил Ўзбекистон» газетасида адабиётшунос Айннинг (Олим Шарафиддинов) «Ўзбек ёш шоирлари. Чўлпон» деган мақоласи босилди. Миллий уйғониш даврининг оташич куйчиси Чўлпон ижодини меҳнаткаш халқ оммасига ёт, ғоявий жиҳатдан эса зарарли, деб баҳолаган бу мақола даҳшатли 1937 йилнинг илк «қалдирғоч»и эди. Ойбекнинг ўз устозини мардона ҳимоя қилган мақоласи Чўлпон ижоди мухлислари томонидан катта мамнуният ва умид билан қарши олинди. Аммо Акмал Икромов Ўзбекистон маданият ходимларининг 1927 йил 4-5 октябрда бўлиб ўтган II қурултойидаги маърузасида Ойбекнинг эмас, Айннинг тарафини олиб, Марказқўмнинг Чўлпон cингари шоирлар ижодига нисбатан ўта салбий, тақдирига эса ўта лоқайд муносабатда эканини яширмади. Орадан кўп ўтмай, 1929-1930 йилларда Боту бошчилигидаги Маориф халқ комиссарлиги ходимлари, Мунаввар қори Абдурашидхонов раҳбарлигидаги аллақачон тарқатиб юборилган «Миллий иттиҳод» ва «Миллий истиқлол» ташкилотларининг аъзолари қамоққа олинди. Вақтинча эркинликда яшаётган зиёлиларнинг ҳар бир қадами сиёсий таъқиб остида кеча бошлади.
Озарбойжондан сургун қилинган шоирнинг шўролар Ўзбекистонида эмин-эркин яшаши асло мумкин эмас эди. Шунинг учун ҳам у Шўро давлати раҳбарларини, партияни олқишловчи шеърлар ёзиб, даврнинг ўткинчи масалаларига ўз вақ-тида муносабат билдириб турди, «замонасоз шоир» ниқоби билан ижод қилди. Шайхзода 1933 йили бадиий ижоддан кўра илмий фаолият билан шуғулланишни хавфсиз деб билибми, Тил ва адабиёт институти аспирантурасига ўқишга кирди, аспирантурани тугатгач, кичик илмий ходим бўлиб ишлай бошлади. Лекин 1937 йилнинг машъум ўроғи бу институт ходимларини ҳам ўриб кетганини, ижодини текшириб, рисола ёзаётгани — Чўлпоннинг қамоққа олинганини кўрган шоир илмий жабҳани тарк этди-да, дастлаб Тошкент вилоят кечки педагогика институти, кейин эса шаҳар педагогика институтида ўзбек мумтоз адабиётидан маърузалар ўқиди. Табиатан сахий, топган-тутганини дўст-ёрлар даврасида сочиб яшайдиган шоир учун домлаликнинг доимий моянаси айни муддао эди. Аммо у, ўзи эътироф этганидек, туғма шоир бўлган. Шеър ёзиш унинг учун нафас олишдек табиий бир жараён ва ҳаётий эҳтиёж эди. Агар Шайхзода бошқа тарихий-маданий шароитда яшаб ижод қилганида Оллоҳ берган буюк истеъдоди туфайли бадиий маданиятнинг кўплаб шайхона муҳташам обидаларини яратган бўларди.
Шайхзода мансуб бўлган ўзбек шоирлари авлоди турфа овозлар ва услублардан иборат. Ғафур Ғуломнинг мумтоз ўзбек поэзиясидан баҳра олган шеърлари Ойбекнинг ўйчан назмидан кескин фарқланганидек, Миртемирнинг халқона лирикаси Ҳамид Олимжоннинг дилбар асарларига мутлақо ўхшамайди. Улар билан бир ҳаводан нафас олиб, бир бурда нонни баҳам кўрган Шайхзоданинг шеъри эса бутунлай ўзгача! Унинг назмида шоирнинг танти табиати, ёш боладек тоза қалбию турк ва озарбойжон шеъриятига хос мавжлар товланиб-алмашиниб туради. Шайхзода ўзига хос оҳанглар ва ҳис-туйғуларга бой ижоди билан ўзбек шеъриятининг янада юксак даражага эришишига улкан ҳисса қўшди.
Шубҳасиз, замон шаршарасида оққан шоирнинг партияга, Октябрга, шўролар ватанига, «оқ олтин»га ҳамду санодан иборат шеърлар бағишламаслиги, шўро давлатининг манманларча ташқи сиёсати сабабли жаҳон тақдири қил устида турган вақтларда тинчлик учун кураш каби мавзуларда ижод қилмаслиги маҳол эди. Аммо унинг юрагида бошқа туйғулар, муаммолар, дардлар ҳам бўлган. У ўзини қийнаган изтиробли масалаларни тасвирлаш ва умуман, макродунё ҳақида фикр юритиш, айни даврда рўй бераётган воқеалар моҳиятини тарих сабоқлари кўзгусида кўриш ва тушуниш мақсадида 40-йиллардан драматургия соҳасида ҳам қалам тебрата бошлаган.
Аммо бу масалага кўчишдан аввал шоир ҳаётида рўй берган мудҳиш воқеани эслаб ўтайлик.
Маълумки, 50-йиллар аввалида қатағоннинг навбатдаги тўлқини шу давр адабиётининг кўзга кўринган аксар вакилларини ўз гирдобига тортган. Шуҳрат, Саид Аҳмад, Шукрулло сингари шоирлардан олдин Шайхзода «совет ёзувчиси» деган шарафли унвонга доғ туширган ижодкор сифатида дастлаб Ёзувчилар уюшмаси аъзолигидан чиқарилган. Сўнгра қамоққа олиниб, уни яхши билган, унинг инсоний фазилатлари ва ижодий ютуқларидан баҳраманд бўлган кимсалар олдига ғажиш учун ташланган. Шундай кимсалардан бири С. фамилияли аёл эди. Шайхзода Театр ва рассомлик институтини сиртдан тугатаётган бу аёлнинг «Бой ила хизматчи» драмаси ҳақидаги диплом ишига илмий раҳбар этиб тайинланади. С. 50-йиллардаги қама-қамаларнинг ташкилотчиларидан бири — В.Милчаковнинг ноғорасига муқом қилиб, устозини миллатчиликда, Шарқни ҳаддан зиёд идеаллаштиришда айблаган. Маълум бўлишича, у Ҳамза асари Н.Островскийнинг «Момогулдирак» асари таъсирида яратилганига урғу бермоқчи ва шу фикрни диплом ишининг янгилиги сифатида олға сурмоқчи бўлган. «Мен, — деган у терговчига берган кўрсатмасида, — диплом ишимда Ҳамза Ҳакимзоданинг адабий ижодига Октябр инқилоби, рус мумтоз ва шўро адабиёти катта таъсир кўрсатгани тўғрисида ёзган эдим. У очиқ-ойдин айтмаган бўлса ҳам, Ҳамза энг аввало Шарқ маданиятидан ўрганган демоқчи бўлган. Умуман, Шайхзода Шарқ ҳақида ҳамиша ҳайрат билан сўзлар, унинг фикр-мулоҳазаларидан шундай хулоса чиқар эдики, гўё Шарқ ҳамма нарсадан афзал эди. Шайхзода Қадимги Шарқни назарда тутган ҳолда Шарқ маданиятига бирламчи аҳамиятни берарди. Шайхзода учун рус маданияти Қадимги Шарқ маданиятига нисбатан сариқ чақачалик аҳамиятга эга эмас эди…»
В.Милчаков «дирижёр»лик қилган бу жараёнда айрим ўзбек шоирлари ҳам фаол иштирок этди. Р. исмли шоир худди шу масалада Шайхзодани қоралаб, бундай кўргазма берган: «Шайхзода умуман Европага, хусусан Россияга қарама-қарши қўйган ҳолда Қадимги Шарқни кўкларга кўтара бошлади. Унинг айтишича, Европада, айниқса, Россияда одамлар оёқяланг юрганларида Шарқ жаҳон маданиятининг ўчоғи бўлган эмиш. Ўша пайтда Россия айрим князликлардан иборат бўлганида Шарқда қудратли давлатлар мавжуд бўлган эмиш. Шайхзода Қадимги Шарқда яшаган баъзи олимларнинг исмларини тилга олиб, уларни шарафлаш лозимлигини, Шарққа хос барча нарсаларнинг афзаллигини унутмасликни талаб қиларди…»
Р.нинг ўз фикрларини давом эттириб, устоз шоирни миллатчиликда айблагани, уни Чўлпон ва Фитратлар сингари «халқ душман»лари изидан равона қилмоқчи бўлгани қанчалик даҳшатли бўлмасин, гап ҳозир бу ҳакда эмас. Биз учун муҳими — Шайхзода Шарқнинг инсоният тарихида буюк рол ўйнаганини чуқур ҳис этгани, Шарқ маданияти тарихи билан фахрлангани ва шу маданият сарчашмаларидан узоқлашмасликка ҳаракат қилганидир.
Дарҳақиқат, Европада, жумладан Россияда одамлар ҳали оёқяланг юрганида Шарқнинг жаҳон маданиятига буюк ҳисса бўлиб қўшилган обидалари яратиб қўйилган, Европа, жумладан, Россия ҳали айрим-айрим князликлар шаклида яшаётганида Шарқда қудратли давлатлар аллақачон барпо этилган эди. Шайхзода ана шу Шарқнинг шоир ва олимлари, давлатчилик тарихига асос солган подшолари, босқинчиларга қарши қаҳрамонона курашган саркардалари билан ҳақли равишда ифтихор қилган. У ана шу ифтихор туйғусини Иккинчи жаҳон уруши йилларида совет мамлакати тақдири хавф остида қолган бир даврда халқни курашга, ғалабага чорловчи «Жалолиддин Мангуберди» трагедиясида ифодалаган эди.
Аммо бу асар халқни ватан мустақиллиги йўлида қаҳрамонона меҳнат ва курашга рағбатлантириш ишига қанчалик хизмат қилмасин, кўп ўтмай саҳнадан олиб ташланди. Фалакнинг гардиши билан Ўзбекистонга келиб қолган айрим кимсалар Шайхзодани тарихий ўтмишга синфий мезонлар асосида ёндашмаганликда айблаб чикди. Сталин мукофотига тавсия этилган асар муаллифи феодал ўтмишни идеаллаштиришда, Кавказ халқларига «жабр-зулм ўтказган» Жалолиддин образини бузиб талқин қилишда айбланди. 1952 йили Шайхзоданинг қамоққа олинишида худди шу масала рақиблар қўлидаги асосий дастак бўлди.
Тақдирнинг инояти билан Шайхзода шўролар дўзахидан тирик қайтибгина қолмай, Шарқнинг бошқа бир буюк сиймоси — Улуғбек ҳақидаги шекспирона буюк асарини яратиш имкониятига эришди. Агар шоир вафот этган куни ўғирланмаганида унинг Беруний тўғрисидаги яна бир муҳташам асари адабиётимиз хазинасини бойитган бўларди.
Тарих мустабид тузум даврида Жалолиддиннинг миллий қаҳрамон сифатидаги образини яратган, аммо тергов чоғида рақиблар фикри билан ҳисоблашишга мажбур бўлган Шайхзоданинг юз карра ҳақ бўлганини тасдиқлади. Ўзбек халқи 1998 йилда Жалолиддин Мангуберди таваллудининг 800 йиллигини зўр тантана билан нишонлаб, Шайхзоданинг ҳам пок руҳини шод қилди.
Шайхзода, ўзи эътироф этганидек, шеъриятда замонавий воқеликни, драматургияда эса тарихий ўтмишни тасвирлашга ҳамда халқ ва мамлакатнинг дардли масалаларини ўтмишга бағишланган асарларида ифодалашга интилди. У номлари тилга олинган, шунингдек, Миртемир, Абдулла Қаҳҳор, Комил Яшин сингари забардаст ижодкорлар билан бирга адабиётимизни янги тараққиёт босқичига олиб чиқди. «Бу авлоднинг аъзоси бўлган мен ҳам, — деб ёзган эди шоир, — 25 га яқин шеърий тўплам нашр эттирдим. Ўзбек тупроғини қайтадан эккан илк тракторларнинг мадҳиясидан бошлаб фазо йўлларини айланувчи олтин кемалардаги сайёҳларни тараннум этишгача барча муҳим ҳодисалар, халқимизнинг меҳнат қаҳрамонлиги, кураш ва жанг, озодлик ва дўстлик, бахт ва алам, юртнинг гўзал манзаралари ва инсоннинг маънавий жамоли менинг қаламимга ошно ва дилимга мазмун бўлиб келди». Шайхзоданинг шеър ва достонлари шундай ранг-баранг мавзуларга бағишлангани билангина эмас, турли вазн ва жанрларда ёзилгани билан ҳам ўзбек шеъриятини бойитгани шубҳасиздир.
Шоир «Тошкентнома» лирик достонида бундай ёзган эди:
Умрим бино бўлди Озарбойжонда,
Кечди болалигим у гул маконда.
Низомий ватани, Ганжа ўлкаси
Ўлкамга тўлдирди шеър ҳавосин…
Лекин шоирликнинг нозик толеи
Кулди Сирдарёнинг ҳавзаларида.
Ўзбек қуёшининг чин оталиги
Акс этди мастоба косаларида.
Ўзбек водийсида отимни сурдим,
Азиз йўлдошлар-ла ўтолдим, юрдим.
Йўқ, мен тақдиримдан эмасман хафа,
Шоирлик унвони бахтимдан туҳфа!..
Келгуси йил икки халқнинг улуғ фарзанди, гул маконлар куйчиси, шоир, драматург, таржимон ва олим Мақсуд Шайхзода туғилган кунга 100 йил тўлади. Биз, шоир ижоди мухлислари, бу муборак санани — адабиётимизнинг шонли байрамини муносиб кутиб олишга ҳаракат қилажакмиз.
Манба: «Тафаккур» журналининг 2007 йил, 4-сони
Мақсуд ШАЙХЗОДА
ШЕЪРЛАР
Мақсуд Шайхзода [1908.25.10 (7.11) – 1967.19.2] – шоир, драматург, адабиётшунос, таржимон, педагог. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1964). Бокудаги дорилмуаллиминни тугатган (1925). 1927 йилда аксилинқилобий ташкилот аъзоси сифатида ҳибсга олиниб, 1928 йил февралда Тошкентга сургун қилинган. Ўрта Осиё университетининг Шарқ факультетида қисқа муддат ўқигани (1928)дан кейин «Шарқ ҳақиқати» (1929–32), «Қизил Ўзбекистон», «Ёш ленинчи» газеталари (1932), «Гулистон» журнали (1933–34) таҳририятларида хизмат қилган. Боку педагогика институтини тугатган (1934). Тошкентда Тил ва адабиёт институтида илмий ходим бўлиб ишлаган (1935 –38). 1938 йилдан Низомий номидаги Тошкент педагогика институтида ўқитувчи.
«Ўн шеър» (1932), «Ундошларим» (1933), «Учинчи китоб» (1934), «Янги девон» (1937), «Жанг ва қўшиқ», «Кўнгил дейдики…» (1943), «Ўн беш йилнинг дафтари» (1947), «Юрт шеърлари» (1948), «Йиллар ва йўллар» (1961), «Шеърлар» (1964) ва бошқа шеърий тўпламлари нашр этилган. У достон жанрида «Мерос», «Тупроқ ва ҳақ» (1936), «Овчи қиссаси», «Искандар Зулқарнайн» (1940), «Ўн бирлар» (1943), «Аҳмаджоннинг ҳикматлари», «Учинчи ўғил» (1944), «Нурмат отанинг туши» (1947) сингари лиро-эпик асарлар ёзди. Шайхзода қофиянинг янги бадиий имкониятларини кашф этиб, ўзбек шеъриятига янги вазн ва шакл кўринишларини олиб кирган. Шоир ижодига хос бу тамойил унинг, айниқса, «Тошкентнома» (1958) лирик достонида ёрқин ифодасини топган.
«Жалолиддин Мангуберди» (1944), «Мирзо Улуғбек» (1961) трагедиялари, бир қанча илмий мақолалар, монографиялар («Гениал шоир», 1941) муаллифи. У Ш. Руставелининг «Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон» (ҳамкорликда) эпоси, У. Шекспирнинг сонетлари, А.С. Пушкиннинг шеърлари, «Мис чавандоз» достони, «Моцарт ва Сальери» трагедияси, М.Ю. Лермонтовнинг шеърлари ва «Кавказ асири» достонини ўзбек тилига таржима қилган.
Шайхзода 1952 йилда ҳибсга олиниб, 25 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинган ва 1954 йилда озод этилган.
Мақсуд Шайхзода 1967 йилнинг 19 февралида вафот этган. Чиғатой қабристонига дафн этилган. «Буюк хизматлари учун» ордени билан тақдирланган (2001). Тошкентдаги кўчалардан бири Шайхзода номи билан аталган.
* * *
Умрлар бўладики,
Тиригида ўликдир.
Ўлимлар бўладики,
Ўлган одам тирикдир.
ЎЗБЕКИСТОН
Ёпиқ сандиқда ҳам сақланар ҳаво,
Аммо у йўқотган ҳаво нафасин,
Уни ҳаво дейиш, ўзи нораво,
Бандилик бўғибди орзу-ҳавасин.
У – ўлган шаробдек бепарво, бежон,
На мастлик келтирар ва на ҳаяжон.
Ҳолбуки, бир чоғлар эркин парвозда
Елга шерик бўлиб ўйнаб югурган,
Қуюннинг бўлаги, улкан миқёсда –
Бепоён чўлларда қумлар совурган.
Ёки оқшом пайти шаббода билан
Чинорлар тагида қизларни ўпган,
Даралар ичида ёнганда гулхан,
Бир оз исингани оловга чопган.
Бу бари бўлган гап. Бари ҳақиқат…
Аммо эсланади тушларда фақат.
Сандиқда бўғилган бир парча ҳаво
Бир чоғлар эркинман деб қилган даъво…
Шундай: тиниб қолган бир коса сувда
Селларнинг, сойларнинг афсонаси бор,
Ўнгиб, хира бўлган синиқ кўзгуда
Хушрўйлар ҳуснининг вайронаси бор,
Бугунги сукутда, тингласанг, дилдор,
Кечаги тўйларнинг таронаси бор.
1962
КЎЗЛАР
Қанча нафис эди унинг нигоҳи,
Сузилиб боққанда у гоҳ-гоҳи –
Ўйлардим гўзаллик билан кўзларнинг
Азалдан ўқилган мангу никоҳи…
ЯХШИЛАР ҚАДРИ
Дўстлар, яхшиларни авайлаб сақланг!
«Салом» деган сўзнинг салмоғин оқланг.
Ўлганда юз соат йиғлаб тургандан, —
Уни тиригида бир соат йўқланг!
ТОВУШЛАР
Шўртепанинг алоҳида бир гашти бор кечаси…
Алалхусус август чоғи,
Ой сузилиб куларкан,
Гўё асал денгизида бутун водий,
Тоғ ва йўллар нур ичида чўмилар.
Аммо бу ер беморхона,
Мен хаста.
Дарду даво пайваста.
Хиёбонлар орасидан яшил йўллар кўринар,
Аммо бунда касалмандлар кезолмайди. Йўқ!
Ой жилмайиб чақиради чаманга,
Сой йўталиб чақирар анжуманга,
Булбулу гуллар эса,
Соҳилдаги зиёфатга, меҳмонга.
Аммо… Аммо бу йўллардан,
Бу хилват ушбу йўллардан
Хаста киши боролмайди…
Кўп аттанг!
Унинг-ку боргиси бор
албатта;
Бироқ золим касалликнинг ўз иплари бор.
Ҳар бир беморхонанинг табиблари бор.
Ундан кўра хастага
Кўройдин тунлар маъқул.
Кўрмайсан, лекин эшитасан оламни.
Кезмайсан, лекин сезасан оламни.
Разм солиб тинглайсан…
Болохона,
Айвонда
Менинг ётоғим.
Ҳар товушнинг бор ҳикмати ва ўз сабаби,
Борлиқдаги барча ҳодиса каби.
Ана, кўппак эснаб-эснаб увиллайди,
Демак, ҳозир ўтиб кетди уйига томон
Шаҳардан қайтаётган бир боғбон.
Ана машинанинг ўлчовлик нафаси,
Бугун шанба:
Шаҳардан боққа келди бир меҳмон.
Ана девор орқасидан,
Балки жар ёқасидан
Ҳаволанди ашула:
Оҳ ила, қайғу ила.
Уни айтар бир йигит,
Ёр кўйида бўлиб хит.
Нақадар зулмкорсан, эй муҳаббат!
Ухлатмайсан ошиқни,
Ухлатмайсан қўшиқни.
Ухлатмайсан ошиқ билан қўшиқни, –
Бу майли!
Ухлатмайсан беморларни,
Ухлатмайсан мени ҳам –
Хотиралар қўзғатганинг туфайли.
Ана товуш:
Синчалаклар чийиллар,
Чигирткалар чарчамасдан чириллар.
Ажабо,
Бу шўх махлуқлар
Қай соатда тинч ухлар?!
Зотан, бу жониворларни
Зўрлаб ётқизадиган
Докторлар йўқ чамаси.
Ё умуман улар касал бўлишмас;
Дарди бўлмас андишасиз махлуқнинг.
Ё туну кун уларга бир ҳаммаси,
Ёки уйқу нималигин билишмас.
Ана бошқа товушлар бор ҳовузда,
Вақирлар қурбақалар,
Сувда жимлик йўқолар.
Тавба, булар шунча ҳам беғам,
Аҳмоқона шавқ ила хуррам.
Бу ҳовуз улар учун ягона олам:
Туғилиш бунда,
Кўпайиш бунда,
Ўлим ҳам бунда,
Сира сузиб қийналган эмаслар
Тўлқинда.
Вақт ўтади бир лаҳза, бир дам…
Қаҳқаҳалар янграб кетар олисдан,
Бозор томонда.
Хирилдоқ бу қаҳқаҳа кимники?
Бу чамаси, бир сархушники…
У жимиди. Учиб қолди.
Ёки уни олиб кетдилар –
Шериклари уйига,
Мунтазир хотинчаси олдига.
Визиллайди энди юввош шаббода.
Товушида уйқуларнинг
Ипак хиромонлиги
Ёки иноқ оиланинг
Майин меҳрибонлиги.
Бу нағмани бирдан босар йироқдан
Тунги қоровулнинг нидоси:
– «Ким керак?»
Йўловчидан йўқ дарак…
Фақат бу саволнинг акси садоси –
«Ки-им ке-раааак…»
Бориб қўнар теракларнинг шохига.
Унга ҳамроҳ бўлиб ишлар тинмасдан,
Худди тўғри соат каби дам олмай,
Кичик ирмоқ, Чирчиқ наҳрин синглиси.
Элга қилар хизмат у.
Шариллайди сувлари ширин-ширин,
Энг ёқимли таронадек,
Гўдакликдан эсда қолган
Сеҳрли афсонадек.
У шундайин мунтазам оқадики,
Унинг товуши ҳам одат бўлиб синггандир
Қулоққа
Юракнинг тепишидек.
Сонияларнинг бири-бири кетидан
Гўё сукут туғилади шу бир хилликдан,
Лекин йўқ!
Сукут қайта бузилди
Ҳаётдаги сахийликдан.
Трактор тариллайди далада.
У саҳарни иш бошида кутмоқчи
Албатта…
Товушлар… товушлар…
Хастанинг қулоғига келиб етар
Яқиндан, узоқдан,
Ҳар ёқдан.
Товушлар бор, демак, ҳаёт бор.
Товушлар бор, демак, йўқ ўлим.
Товушлар бор юртнинг тунида,
Демак, жон бор унинг танида,
Демак, биз ҳаммамиз тирикмиз.
Тирикликда эса тиним йўқ.
Умидворман, умидворман, муқаррар:
Ҳеч қаерда,
Ҳеч қачон
Яхши инсон ўлмайди,
Унутилмайди.
Шунча мадор, севинч ва ишонч
Қуйиларки менинг хаста танимга –
Розиман бутун куррамиз учун
Бир карра мен тортсам барча дардларни.
Агар мумкин бўлсайди бу…
Аммо бу амри маҳол.
Яшамоқ керак, курашмоқ учун.
Курашмоқ керак буюк ғояга
Эришмоқ учун.
Товушлар, сиз тинчиманг, сизга муҳтожман!
Англайманки, энг яхши дори хастага –
Хастанинг табибга эътимодидир,
Ҳаётнинг ўлмаслик эътиқодидир.
Эшитилар яна товушлар: –
Ҳа… бу навбатчи докторнинг
қадамлари.
Ҳа… Кўзларни юмиб «ухламоқ» лозим.
Кўзларни юмиб уйғоқ дунёни
Тингламоқ лозим!..
Шўртепа, Беморхона,
1961–1962
ШЕЪР ЧИН ГЎЗАЛЛИК СИНГЛИСИ ЭКАН…
Шеърсиз қалбларга ачинаман мен,
Уларда на тонглар кундузин бошлар,
На оқшом юлдузлар уфкин очар кенг,
На баҳор чоғида сайрайди қушлар.
Қўшиқсиз уйларга кулги ёқмайди,
Хонадон аҳлининг қовоғи осиқ.
Ҳатто деразадан қуёш боқмайди,
Соатнинг ўзи ҳам тиқиллар босиқ.
Шеърсиз кўчани толе қарғаган,
Бу ерда севгининг манзили бекик…
Қувонч бунда кезар кайфи тарқаган –
Кекса хуморидек қомати букик…
Бечора одамлар, билмаски улар,
Шеър чин гўзаллик синглиси экан.
Ҳар кимки у билан севишса агар –
Ҳуснига чиройлар қўшилар айнан.
Шеърият диёрин шоирларимиз,
Ҳар уй, ҳар кўнгилга байтлар бўлсин ёр!
Элга дастёр бўлса шеърларимиз –
Демакки, умримиз ўтмабди бекор!..
ХИЁБОН
Шоир Миртемирга
Луғатларда ўқигандим болалик чоғи:
Дарахт бўлса агар йўлнинг иккала ёғи
Уни дерлар «Хиёбон»,
(Йўлчиларга соябон)…
Умрим йўли бир хиёбон дея ўйладим,
Шу туфайли боғу чаман куйин куйладим.
Шаҳарларим кўчаларин мен тинмай кездим,
Дарахтларнинг сони қадар мисралар тиздим.
Кундузлари хиёбонда пана изладим,
Ваъда берган бевафони оқшом кўзладим.
Оҳ, ёшликнинг оқшомлари ўхшамас тунга,
Ёшликдаги тунлар ўзи қовушар тонгга.
Оқшом пайти хиёбоннинг гашти ўзгача,
Зумрад кўзли илк баҳордан олтин кузгача…
Тобланганда фонусларнинг нури баргларда,
Барглар уни олқишларди шўх чапакларда.
Мен Бокуда, Доғистонда, Дарбанд томонда,
Москвада, Самарқандда ва Андижонда
Неча ларзон сояларда излар қолдирдим,
Неча ёзу, неча созу, сўзлар қолдирдим.
Хиёбонлар яшар эди хотиротимда,
Балки ҳар бир қўшиғимда, нақаротимда.
Яшар эди бўсаларнинг тўплами каби,
Севгиларнинг апрелдаги кўклами каби,
Уйғонсам-да унутилмас ширин туш каби,
Мени тушдан уйғотолган сайроқ қуш каби.
Хиёбонлар кўрганманки, хаёлот йўсун.
Маснавийнинг байтларидек хушбичим, узун,
…Аммо толе мени доим эркаламади,
Баъзан замон йилни йилга ҳеч уламади.
Саҳроларга дуч келдимки, на ирмоқ, на кўл,
Сургунларга юборилдим, на уфқ ва на йўл.
Лекин доим эсда эди хиёбонларим,
У йўлларда яна кезмоқ чин армонларим.
Ноумидлик шайтонда,
Умид ўлмас инсонда.
Қулаганда ғаразларнинг шумшук ҳайкали
Шеъримга ҳам келиб қолди тирилиш гали.
Чиқиб қолдим Ватаннинг кенг хиёбонига,
Хиёбонки, элтар ёруғ нур давронига.
Аммо энди бу хиёбон ўлчовли эмас,
Кўча эмас, боғча эмас ва ҳовли эмас.
Якка толе офтоби бир оқшом чўкар,
Ёлғиз умр хиёбони бир куни тугар.
У ё денгиз ёқасида адо бўлади,
Ё шаҳарнинг орқасида битиб қолади,
Ё тоғларнинг этагида охирга етар,
Мисли бахши эртагида можаро битар.
Аммо тарих хиёбони битмас уфқда,
Башар ўзин тарихига қўймайди нуқта.
Зеҳнимга шу тушунча
Келмади осонликча.
Қиссамга чин гувоҳ, боқ –
Сочларимга тушган оқ….
1965
25 oktyabr — O’zbekiston xalq shoiri Maqsud Shayxzoda tavalludining 110 yilligi
Xurshid Davron
SHAYXZODA XOTIRASIGA
Ko’kka ziyrak quloq tutardi
Tutmoq bo’lib tun ovozini,
Qiz yuziga engashgan kabi
Egilardi qog’ozga birdan.
Kechalari oyning shu’lasi
Yoritarkan she’r qog’ozini,
Tutatardi papirosini
Yonib turgan qalami bilan.
1983
Naim Karimov
«SHOIRLIK UNVONI BAXTIMDAN TUHFA»
Qirq yil muqaddam XX asr o‘zbek adabiyotining buyuk siymolaridan biri Maqsud Shayxzodaning jabrdiyda yuragi urishdan to‘xtadi. O’tgan davr mobaynida uning tengdoshlari, izdoshlari, shogirdlari va muxlislarining ham aksari hayotdan ko‘z yumdi. Shu davrda tug‘ilib voyaga yetgan avlod esa uning jo‘shqin so‘zini eshitmay, nurli chehrasini ko‘rmay, tanti qalbining saxovatidan bahramand bo‘lmay o‘smoqda. Binobarin, ularning Shayxzodani nafaqat buyuk shoir, balki buyuk inson sifatida ham idrok etishi, uning porloq iste’dodi oldida ta’zim qilishi qiyin. Shuning uchun ham bu otashnafas shoirning hayoti va ijodi, qanday noyob siymo bo‘lgani to‘g‘risida yozish biz — zamondoshlarning vazifamizdir.
Shayxzoda 1908 yil 25 oktyabrda Ozarboyjonning Og‘dosh shahrida shifokor Ma’sumbek va Fotimaxonim oilasida dunyoga kelgan. Ma’sumbek Shixliev Peterburg universitetining tibbiyot fakultetini tugatgan va Og‘doshda yangi usuldagi ilk maktabni tashkil etgan edi. Maqsud 1917 yilda ana shu maktabda muallim Muxtor Afandizoda qo‘lida ta’lim oldi.
Kezi kelganda aytish joizki, mazkur maktabda Maqsud bilan birga o‘qiganlardan Said Rustam taniqli kompozitor va xalq artisti, Shohid (familiyasini aniqlay olmadik) xalq rassomi, Idris Aliev esa maorif xodimi bo‘lib yetishdi.
Maqsud ziyrakligi va tirishqoqligi tufayli muallimlar e’tiborini qozonib, 1921 yilda bir guruh tengdoshlari bilan birga Boku shahridagi dorilmualliminga o‘qishga yuborildi. 1925 yili mazkur bilim yurtini a’lo baholar bilan tugatgan Maqsud Ozarboyjon Maorif xalq komissarligining yo‘llanmasi bilan Darband shahriga yo‘l oldi. U o‘sha vaqtda Dog‘iston avtonom respublikasi hududida bo‘lgan Darbanddagi maktabda bir yil xizmat qilgach, Dog‘iston Maorif xalq komissarligiga murojaat etib, Bo‘ynoq shahriga ishga ko‘chirilishini so‘radi. 1927 yilning iyun oyiga qadar Bo‘ynoqdagi pedagogika bilim yurtida jamiyatshunoslik fanidan dars berdi.
Maqsud Og‘dosh singari kichik shaharlarda kamdan-kam uchrovchi taraqqiyparvar kishilar oilasida tug‘ilgan edi. Maqsudning ilm olishi va shoir sifatida shakllanishida otasi Ma’sumbekning ishtiroki nihoyatda katta bo‘lgan; onasi Fotimaxonim ham og‘doshlik ayollarning ijtimoiy faollashuviga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Mashhur ozar adibi va jamoat arbobi Mirza Ibrohimovning shahodat berishicha, uning ota-onasi ziyrak, zehnli farzandlarining qobiliyatini o‘stirishga alohida e’tibor bergan, unda ilm-fanga ixlos, go‘zallikka nisbatan muhabbat tuyg‘usini uyg‘otgan. Maqsud ular ta’sirida hushyor, bilimdon, yangilikka talpinuvchi, jamiyatda ro‘y berayotgan voqea va hodisalar mohiyatini tushunishga intiluvchi yigit bo‘lib voyaga yetadi. Shunday zukko yigitning o‘sha davrda yoshlar o‘rtasida tar-qalgan va ular e’tiborini qozongan gazeta-jurnallarni o‘qimasligiga aql bo-var qilmas edi.
Maqsud Bokuda tahsil ko‘rgan yillarda «Yeni Kavkaz» jurnali yoshlar o‘rtasida juda mashhur edi. Istanbulda Mamed Emin Rasulzoda tomonidan nashr qilingan va Bokuga yashirin yo‘llar bilan keltirilgan mazkur jurnalda bosilgan «Qizil imperializm» maqolasi Maqsudning dunyoqarashini o‘zgartirib yubordi. Maqolada 1917 yil oktyabrida tarix sahnasiga kelgan Sho‘ro davlatining milliy respublikalarga va ularning tub aholisiga erkinlik bermagani, aksincha, milliy xalqlarning diniy va dunyoviy madaniyatini siquv ostiga olgani aytilgan va ozarboyjon xalqi hayotidan buni tasdiqlovchi ko‘plab misollar keltirilgan edi.
Maqsud 1925 yili Bo‘ynoq shahriga kelib, «Maorif yo‘li» jurnalini chop eta boshlagan Edhem Fayziy bilan tanishdi, bir o‘quv yurtida ishladi, «Yeni dunyo» jurnalida tarjimon sifatida qatnashdi. Ayni vaqtda «erkin dunyo»ni ko‘rib, oq-qorani tanigan, bolsheviklarning Qrimda qilgan jinoyatlariga guvoh bo‘lgan Edhem Fayziyning ta’sir doirasiga sekin-asta kirib bordi.
Edhem Fayziy Milliy firqa partiyasi «Millat» gazetasi va «Yeni dunyo» jurnalining muharriri, shuningdek, Fevral inqilobidan keyin Qrimda tashkil etilgan Milliy bankning xodimi bo‘lgani sababli (bu bank muxtor hukumatga moddiy yordam ko‘rsatgan) GPU xufiyalarining doimiy nazorati ostida yashagan.
1923 yili Musa Begiev «rus musulmonlari»ning rahbari sifatida jahon musulmonlarining Kalkuttadagi kongressiga taklif etiladi. U kongressda Qrim musulmonlarining vakili sifatida ham qatnashish maqsadida qrimlik muftiy Ibrohim Tarpining roziligini olmoqchi bo‘ladi. U Edhem Fayziydan shu nozik masalada yordam berishni so‘raydi. Edhem Fayziy muftiydan rozilik xatini olib Leningradga, Musa Begievning uyiga boradi. Shu voqeadan keyin GPU xodimlari nafaqat Edhem Fayziy, balki u bilan muloqotda bo‘lgan boshqa kishilarni ham qattiq ta’qib ostiga oladi. Xullas, Maqsud Sheyxizodaning (atoqli o‘zbek shoirining ism-sharifi o‘sha vaqtda shunday yuritilgan) Bo‘ynoqqa ko‘chib kelib, Edhem Fayziy bilan birga ishlashi va u muharrirlik qilgan jurnalda qatnashib turishi uning ham GPU nazorat doirasiga tushishiga sabab bo‘ladi.
GPU xodimlarining Edhem Fayziyga yaqin bo‘lgan kishilar, shu jumladan, Sheyxizodadan ham shubhalanishi asossiz emas edi. Zero, Sheyxizoda, do‘stlari Tavfiq Jalol va Selim Fitrat o‘zaro muloqotlari chog‘ida ustozlari Edhem Fayziy ta’sirida bunday so‘zlarni aytgan: «Ozarboyjon hozir ruslarning mustamlakasi bo‘lib qoldi. Sho‘ro muxtor jumhuriyati qazib olinayotgan neftning aqalli 10 foiziga ham ega emas. Sho‘ro hokimiyati Ozarboyjonning Turkiyadan o‘zi xohlagan adabiyotni sotib olishiga, bizning dolzarb masalalar bo‘yicha matbuotda erkin chiqishimizga ruxsat bermaydi. Agar Ozarboyjonda musovotchilar hokimiyati o‘rnatilganida biz anchagina ilgarilab ketgan bo‘lardik. Biz o‘z faoliyatimizni VLKSMga (leninchi yoshlar tashkiloti) kirish yo‘li bilan olib bormoqchi bo‘lgan edik, ammo bizni bu tashkilotdan millatchi deb haydab chiqarishdi…»
Ma’lum bo‘lishicha, Sheyxizoda 1927 yili Bokuga borib, u yerdan Istanbulda nashr etilgan «Yeni Kavkaz» jurnalining bir necha sonlarini olib kelgan. U Ozarboyjonning mustamlakaga aylanib, Dog‘istonning esa kundan-kunga ruslashib borayotganidan tashvishda ekanini aslo yashirmagan. Va nima uchundir Bo‘ynoqdagi harbiy qismning son-sanog‘i, ahvoli va milliy tarkibi bilan qiziqqan, hatto garnizonda xizmat qilgan Qozon tatarlari bilan yaqinlashishga uringan. Garchand o‘zining siyosiy qarashlarini oshkor qilmagan bo‘lsa-da, u bilan birga bilim yurtida o‘qituvchilik qilgan Tavfiq Jalol Dog‘istonga mahalliy aholining ruslashib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun kelganini aytgan.
Xullas, 1927 yil iyun-iyul oylarida Sheyxizoda aksilinqilobiy targ‘ibot yuritishda ayblanib, Edhem Fayziy va Mamed Fayziy bilan birga qamoqqa olinadi. Edhem Fayziy ta’sirida harakat qilgan Selim Fitrat va Tavfiq Jalol esa Dog‘iston hududidan chiqib ketgani uchun ularning ishi alohida ajrim etiladi. Maxachqal’ada bo‘lib o‘tgan sud yig‘ilishi 1927 yil 6 dekabrda yuqorida nomlari tilga olingan uch kishini OGPU ixtiyoridagi siyosiy qurilishga yuborish haqida hukm chiqaradi.
Sheyxizoda o‘ziga qo‘yilgan aybni asoslovchi birorta dalil-ashyo bo‘lmagani sababli ishni qayta ko‘rishlarini talab qilib tegishli idoralarga arizalar yozadi. Shundan keyin OGPU hay’ati huzuridagi Maxsus kengash bo‘ynoqlik muallimlar ishini qayta ko‘rib, Edhem Fayziyni muddatni kontslagerda o‘tash sharti bilan 3 yil qamash, Sheyxizodani esa 3 yillik surgunga yuborish haqida hukm chiqaradi.
Mazkur hukmga ko‘ra, Sheyxizoda sobiq Ittifoqning Moskva, Leningrad, Tbilisi va Bokudan boshqa shaharlarida surgunni o‘tashi mumkin edi.
Sheyxizoda qamoqdan ozod bo‘lgach, ona-sining maslahati bilan (otasi o‘sha vaqtda Moskvada o‘qishda bo‘lgan) surgungoh sifatida Toshkentni tanlaydi va o‘zbek yurtiga kelib, otasining tanishlaridan biri Sobir Sharipovning Shahrisabz ko‘chasidagi uyida yashay boshlaydi.
U Toshkentda hayotining har tomonla-ma yangi, bahor tarovatidek toza va beg‘ubor davrini boshlashga ahd etadi, ism-sharifiga jindek tahrir kiritib, Shayxzoda taxallusini qabul qiladi.
Ijodining dastlabki namunalarini 1922 yilda ozarboyjon tilida yozgan Shayxzoda 1928 yilda Toshkentga kelib «Sharq haqiqati» gazetasida ishlar ekan, o‘zbek tilini Oybek va G’afur G’ulom singari do‘stlari ko‘magida shiddat bilan o‘rganib, 1929 yilda shu gazetada «Traktor» degan she’rini e’lon qildi. Bu atoqli shoirning o‘zbek tilidagi birinchi she’ri edi. U shu vaqtdan boshlab umrining so‘nggi nafasiga qadar o‘zbek adabiyotining ravnaqi yo‘lida ter to‘kib, adabiyotimiz xazinasini o‘ziga xos shayxona jo‘shqin she’r va dostonlar, drama va tarjimalar, publitsistik va adabiy-tanqidiy maqolalar bilan boyitdi. Ammo Shayxzoda o‘zbek diyoriga kelib yashay boshlaganida bu yerdagi vaziyat Dog‘istondagiga qaraganda ancha murakkab edi.
1927 yil Sho‘ro davlati uchun favqulodda katta va muhim ahamiyatga molik yil edi. Sho‘ro davlatining barpo etilganiga 10 yil to‘lishi mazkur sananing jamiyat hayotiga mafkuraviy chaqmoq va momaguldiraklar bilan kirib kelishiga sabab bo‘ldi: shu yilning boshlarida, aniqrog‘i, 14 fevralda «Qizil O’zbekiston» gazetasida adabiyotshunos Aynning (Olim Sharafiddinov) «O’zbek yosh shoirlari. Cho‘lpon» degan maqolasi bosildi. Milliy uyg‘onish davrining otashich kuychisi Cho‘lpon ijodini mehnatkash xalq ommasiga yot, g‘oyaviy jihatdan esa zararli, deb baholagan bu maqola dahshatli 1937 yilning ilk «qaldirg‘och»i edi. Oybekning o‘z ustozini mardona himoya qilgan maqolasi Cho‘lpon ijodi muxlislari tomonidan katta mamnuniyat va umid bilan qarshi olindi. Ammo Akmal Ikromov O’zbekiston madaniyat xodimlarining 1927 yil 4-5 oktyabrda bo‘lib o‘tgan II qurultoyidagi ma’ruzasida Oybekning emas, Aynning tarafini olib, Markazqo‘mning Cho‘lpon singari shoirlar ijodiga nisbatan o‘ta salbiy, taqdiriga esa o‘ta loqayd munosabatda ekanini yashirmadi. Oradan ko‘p o‘tmay, 1929-1930 yillarda Botu boshchiligidagi Maorif xalq komissarligi xodimlari, Munavvar qori Abdurashidxonov rahbarligidagi allaqachon tarqatib yuborilgan «Milliy ittihod» va «Milliy istiqlol» tashkilotlarining a’zolari qamoqqa olindi. Vaqtincha erkinlikda yashayotgan ziyolilarning har bir qadami siyosiy ta’qib ostida kecha boshladi.
Ozarboyjondan surgun qilingan shoirning sho‘rolar O’zbekistonida emin-erkin yashashi aslo mumkin emas edi. Shuning uchun ham u Sho‘ro davlati rahbarlarini, partiyani olqishlovchi she’rlar yozib, davrning o‘tkinchi masalalariga o‘z vaq-tida munosabat bildirib turdi, «zamonasoz shoir» niqobi bilan ijod qildi. Shayxzoda 1933 yili badiiy ijoddan ko‘ra ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanishni xavfsiz deb bilibmi, Til va adabiyot instituti aspiranturasiga o‘qishga kirdi, aspiranturani tugatgach, kichik ilmiy xodim bo‘lib ishlay boshladi. Lekin 1937 yilning mash’um o‘rog‘i bu institut xodimlarini ham o‘rib ketganini, ijodini tekshirib, risola yozayotgani — Cho‘lponning qamoqqa olinganini ko‘rgan shoir ilmiy jabhani tark etdi-da, dastlab Toshkent viloyat kechki pedagogika instituti, keyin esa shahar pedagogika institutida o‘zbek mumtoz adabiyotidan ma’ruzalar o‘qidi. Tabiatan saxiy, topgan-tutganini do‘st-yorlar davrasida sochib yashaydigan shoir uchun domlalikning doimiy moyanasi ayni muddao edi. Ammo u, o‘zi e’tirof etganidek, tug‘ma shoir bo‘lgan. She’r yozish uning uchun nafas olishdek tabiiy bir jarayon va hayotiy ehtiyoj edi. Agar Shayxzoda boshqa tarixiy-madaniy sharoitda yashab ijod qilganida Olloh bergan buyuk iste’dodi tufayli badiiy madaniyatning ko‘plab shayxona muhtasham obidalarini yaratgan bo‘lardi.
Shayxzoda mansub bo‘lgan o‘zbek shoirlari avlodi turfa ovozlar va uslublardan iborat. G’afur G’ulomning mumtoz o‘zbek poeziyasidan bahra olgan she’rlari Oybekning o‘ychan nazmidan keskin farqlanganidek, Mirtemirning xalqona lirikasi Hamid Olimjonning dilbar asarlariga mutlaqo o‘xshamaydi. Ular bilan bir havodan nafas olib, bir burda nonni baham ko‘rgan Shayxzodaning she’ri esa butunlay o‘zgacha! Uning nazmida shoirning tanti tabiati, yosh boladek toza qalbiyu turq va ozarboyjon she’riyatiga xos mavjlar tovlanib-almashinib turadi. Shayxzoda o‘ziga xos ohanglar va his-tuyg‘ularga boy ijodi bilan o‘zbek she’riyatining yanada yuksak darajaga erishishiga ulkan hissa qo‘shdi.
Shubhasiz, zamon sharsharasida oqqan shoirning partiyaga, Oktyabrga, sho‘rolar vataniga, «oq oltin»ga hamdu sanodan iborat she’rlar bag‘ishlamasligi, sho‘ro davlatining manmanlarcha tashqi siyosati sababli jahon taqdiri qil ustida turgan vaqtlarda tinchlik uchun kurash kabi mavzularda ijod qilmasligi mahol edi. Ammo uning yuragida boshqa tuyg‘ular, muammolar, dardlar ham bo‘lgan. U o‘zini qiynagan iztirobli masalalarni tasvirlash va umuman, makrodunyo haqida fikr yuritish, ayni davrda ro‘y berayotgan voqealar mohiyatini tarix saboqlari ko‘zgusida ko‘rish va tushunish maqsadida 40-yillardan dramaturgiya sohasida ham qalam tebrata boshlagan.
Ammo bu masalaga ko‘chishdan avval shoir hayotida ro‘y bergan mudhish voqeani eslab o‘taylik.
Ma’lumki, 50-yillar avvalida qatag‘onning navbatdagi to‘lqini shu davr adabiyotining ko‘zga ko‘ringan aksar vakillarini o‘z girdobiga tortgan. Shuhrat, Said Ahmad, Shukrullo singari shoirlardan oldin Shayxzoda «sovet yozuvchisi» degan sharafli unvonga dog‘ tushirgan ijodkor sifatida dastlab Yozuvchilar uyushmasi a’zoligidan chiqarilgan. So‘ngra qamoqqa olinib, uni yaxshi bilgan, uning insoniy fazilatlari va ijodiy yuto‘qlaridan bahramand bo‘lgan kimsalar oldiga g‘ajish uchun tashlangan. Shunday kimsalardan biri S. familiyali ayol edi. Shayxzoda Teatr va rassomlik institutini sirtdan tugatayotgan bu ayolning «Boy ila xizmatchi» dramasi haqidagi diplom ishiga ilmiy rahbar etib tayinlanadi. S. 50-yillardagi qama-qamalarning tashkilotchilaridan biri — V.Milchakovning nog‘orasiga muqom qilib, ustozini millatchilikda, Sharqni haddan ziyod ideallashtirishda ayblagan. Ma’lum bo‘lishicha, u Hamza asari N.Ostrovskiyning «Momoguldirak» asari ta’sirida yaratilganiga urg‘u bermoqchi va shu fikrni diplom ishining yangiligi sifatida olg‘a surmoqchi bo‘lgan. «Men, — degan u tergovchiga bergan ko‘rsatmasida, — diplom ishimda Hamza Hakimzodaning adabiy ijodiga Oktyabr inqilobi, rus mumtoz va sho‘ro adabiyoti katta ta’sir ko‘rsatgani to‘g‘risida yozgan edim. U ochiq-oydin aytmagan bo‘lsa ham, Hamza eng avvalo Sharq madaniyatidan o‘rgangan demoqchi bo‘lgan. Umuman, Shayxzoda Sharq haqida hamisha hayrat bilan so‘zlar, uning fikr-mulohazalaridan shunday xulosa chiqar ediki, go‘yo Sharq hamma narsadan afzal edi. Shayxzoda Qadimgi Sharqni nazarda tutgan holda Sharq madaniyatiga birlamchi ahamiyatni berardi. Shayxzoda uchun rus madaniyati Qadimgi Sharq madaniyatiga nisbatan sariq chaqachalik ahamiyatga ega emas edi…»
V.Milchakov «dirijyor»lik qilgan bu jarayonda ayrim o‘zbek shoirlari ham faol ishtirok etdi. R. ismli shoir xuddi shu masalada Sh.ni qoralab, bunday ko‘rgazma bergan: «Shayxzoda umuman Yevropaga, xususan Rossiyaga qarama-qarshi qo‘ygan holda Qadimgi Sharqni ko‘klarga ko‘tara boshladi. Uning aytishicha, Yevropada, ayniqsa, Rossiyada odamlar oyoqyalang yurganlarida Sharq jahon madaniyatining o‘chog‘i bo‘lgan emish. O’sha paytda Rossiya ayrim knyazliklardan iborat bo‘lganida Sharqda qudratli davlatlar mavjud bo‘lgan emish. Shayxzoda Qadimgi Sharqda yashagan ba’zi olimlarning ismlarini tilga olib, ularni sharaflash lozimligini, Sharqqa xos barcha narsalarning afzalligini unutmaslikni talab qilardi…»
R.ning o‘z fikrlarini davom ettirib, ustoz shoirni millatchilikda ayblagani, uni Cho‘lpon va Fitratlar singari «xalq dushman»lari izidan ravona qilmoqchi bo‘lgani qanchalik dahshatli bo‘lmasin, gap hozir bu hakda emas. Biz uchun muhimi — Shayxzoda Sharqning insoniyat tarixida buyuk rol o‘ynaganini chuqur his etgani, Sharq madaniyati tarixi bilan faxrlangani va shu madaniyat sarchashmalaridan uzoqlashmaslikka harakat qilganidir.
Darhaqiqat, Yevropada, jumladan Rossiyada odamlar hali oyoqyalang yurganida Sharqning jahon madaniyatiga buyuk hissa bo‘lib qo‘shilgan obidalari yaratib qo‘yilgan, Yevropa, jumladan, Rossiya hali ayrim-ayrim knyazliklar shaklida yashayotganida Sharqda qudratli davlatlar allaqachon barpo etilgan edi. Shayxzoda ana shu Sharqning shoir va olimlari, davlatchilik tarixiga asos solgan podsholari, bosqinchilarga qarshi qahramonona kurashgan sarkardalari bilan haqli ravishda iftixor qilgan. U ana shu iftixor tuyg‘usini Ikkinchi jahon urushi yillarida sovet mamlakati taqdiri xavf ostida qolgan bir davrda xalqni kurashga, g‘alabaga chorlovchi «Jaloliddin Manguberdi» tragediyasida ifodalagan edi.
Ammo bu asar xalqni vatan mustaqilligi yo‘lida qahramonona mehnat va kurashga rag‘batlantirish ishiga qanchalik xizmat qilmasin, ko‘p o‘tmay sahnadan olib tashlandi. Falakning gardishi bilan O’zbekistonga kelib qolgan ayrim kimsalar Shayxzodani tarixiy o‘tmishga sinfiy mezonlar asosida yondashmaganlikda ayblab chikdi. Stalin mukofotiga tavsiya etilgan asar muallifi feodal o‘tmishni ideallashtirishda, Kavkaz xalqlariga «jabr-zulm o‘tkazgan» Jaloliddin obrazini buzib talqin qilishda ayblandi. 1952 yili Shayxzodaning qamoqqa olinishida xuddi shu masala raqiblar qo‘lidagi asosiy dastak bo‘ldi.
Taqdirning inoyati bilan Shayxzoda sho‘rolar do‘zaxidan tirik qaytibgina qolmay, Sharqning boshqa bir buyuk siymosi — Ulug‘bek haqidagi shekspirona buyuk asarini yaratish imkoniyatiga erishdi. Agar shoir vafot etgan kuni o‘g‘irlanmaganida uning Beruniy to‘g‘risidagi yana bir muhtasham asari adabiyotimiz xazinasini boyitgan bo‘lardi.
Tarix mustabid tuzum davrida Jaloliddinning milliy qahramon sifatidagi obrazini yaratgan, ammo tergov chog‘ida raqiblar fikri bilan hisoblashishga majbur bo‘lgan Shayxzodaning yuz karra haq bo‘lganini tasdiqladi. O’zbek xalqi 1998 yilda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini zo‘r tantana bilan nishonlab, Shayxzodaning ham pok ruhini shod qildi.
Shayxzoda, o‘zi e’tirof etganidek, she’riyatda zamonaviy voqelikni, dramaturgiyada esa tarixiy o‘tmishni tasvirlashga hamda xalq va mamlakatning dardli masalalarini o‘tmishga bag‘ishlangan asarlarida ifodalashga intildi. U nomlari tilga olingan, shuningdek, Mirtemir, Abdulla Qahhor, Komil Yashin singari zabardast ijodkorlar bilan birga adabiyotimizni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqdi. «Bu avlodning a’zosi bo‘lgan men ham, — deb yozgan edi shoir, — 25 ga yaqin she’riy to‘plam nashr ettirdim. O’zbek tuprog‘ini qaytadan ekkan ilk traktorlarning madhiyasidan boshlab fazo yo‘plarini aylanuvchi oltin kemalardagi sayyohlarni tarannum etishgacha barcha muhim hodisalar, xalqimizning mehnat qahramonligi, kurash va jang, ozodlik va do‘stlik, baxt va alam, yurtning go‘zal manzaralari va insonning ma’naviy jamoli mening qalamimga oshno va dilimga mazmun bo‘lib keldi». Shayxzodaning she’r va dostonlari shunday rang-barang mavzularga bag‘ishlangani bilangina emas, turli vazn va janrlarda yozilgani bilan ham o‘zbek she’riyatini boyitgani shubhasizdir.
Shoir «Toshkentnoma» lirik dostonida bunday yozgan edi:
Umrim bino bo‘ldi Ozarboyjonda,
Kechdi bolaligim u gul makonda.
Nizomiy vatani, Ganja o‘lkasi
O’pkamga to‘ldirdi she’r havosin…
Lekin shoirlikning nozik tolei
Kuldi Sirdaryoning havzalarida.
O’zbek quyoshining chin otaligi
Aks etdi mastoba kosalarida.
O’zbek vodiysida otimni surdim,
Aziz yo‘ldoshlar-la o‘toldim, yurdim.
Yo‘q, men taqdirimdan emasman xafa,
Shoirlik unvoni baxtimdan tuhfa!..
Kelgusi yil ikki xalqning ulug‘ farzandi, gul makonlar kuychisi, shoir, dramaturg, tarjimon va olim Maqsud Shayxzoda tug‘ilgan kunga 100 yil to‘ladi. Biz, shoir ijodi muxlislari, bu muborak sanani — adabiyotimizning shonli bayramini munosib kutib olishga harakat qilajakmiz.
Manba: «Tafakkur» jurnalining 2007 yil, 4-soni
Maqsud SHAYXZODA
SHE’RLAR
Maqsud Shayxzoda [1908.25.10 (7.11) – 1967.19.2] – shoir, dramaturg, adabiyotshunos, tarjimon, pedagog. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan san’at arbobi (1964). Bokudagi dorilmualliminni tugatgan (1925). 1927 yilda aksilinqilobiy tashkilot a’zosi sifatida hibsga olinib, 1928 yil fevralda Toshkentga surgun qilingan. O’rta Osiyo universitetining Sharq fakul`tetida qisqa muddat o’qigani (1928)dan keyin «Sharq haqiqati» (1929–32), «Qizil O’zbekiston», «Yosh leninchi» gazetalari (1932), «Guliston» jurnali (1933–34) tahririyatlarida xizmat qilgan. Boku pedagogika institutini tugatgan (1934). Toshkentda Til va adabiyot institutida ilmiy xodim bo’lib ishlagan (1935 –38). 1938 yildan Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika institutida o’qituvchi.
«O’n she’r» (1932), «Undoshlarim» (1933), «Uchinchi kitob» (1934), «Yangi devon» (1937), «Jang va qo’shiq», «Ko’ngil deydiki…» (1943), «O’n besh yilning daftari» (1947), «Yurt she’rlari» (1948), «Yillar va yo’llar» (1961), «She’rlar» (1964) va boshqa she’riy to’plamlari nashr etilgan. U doston janrida «Meros», «Tuproq va haq» (1936), «Ovchi qissasi», «Iskandar Zulqarnayn» (1940), «O’n birlar» (1943), «Ahmadjonning hikmatlari», «Uchinchi o’g’il» (1944), «Nurmat otaning tushi» (1947) singari liro-epik asarlar yozdi. Shayxzoda qofiyaning yangi badiiy imkoniyatlarini kashf etib, o’zbek she’riyatiga yangi vazn va shakl ko’rinishlarini olib kirgan. Shoir ijodiga xos bu tamoyil uning, ayniqsa, «Toshkentnoma» (1958) lirik dostonida yorqin ifodasini topgan.
«Jaloliddin Manguberdi» (1944), «Mirzo Ulug’bek» (1961) tragediyalari, bir qancha ilmiy maqolalar, monografiyalar («Genial shoir», 1941) muallifi. U SH. Rustavelining «Yo’lbars terisini yopingan pahlavon» (hamkorlikda) eposi, U. Shekspirning sonetlari, A.S. Pushkinning she’rlari, «Mis chavandoz» dostoni, «Motsart va Sal`eri» tragediyasi, M.YU. Lermontovning she’rlari va «Kavkaz asiri» dostonini o’zbek tiliga tarjima qilgan.
Shayxzoda 1952 yilda hibsga olinib, 25 yillik qamoq jazosiga hukm qilingan va 1954 yilda ozod etilgan.
Maqsud Shayxzoda 1967 yilning 19 fevralida vafot etgan. Chig’atoy qabristoniga dafn etilgan. «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan taqdirlangan (2001). Toshkentdagi ko’chalardan biri Shayxzoda nomi bilan atalgan.
* * *
Umrlar bo’ladiki,
Tirigida o’likdir.
O’limlar bo’ladiki,
O’lgan odam tirikdir.
O’ZBEKISTON
Yopiq sandiqda ham saqlanar havo,
Ammo u yo’qotgan havo nafasin,
Uni havo deyish, o’zi noravo,
Bandilik bo’g’ibdi orzu-havasin.
U – o’lgan sharobdek beparvo, bejon,
Na mastlik keltirar va na hayajon.
Holbuki, bir chog’lar erkin parvozda
Yelga sherik bo’lib o’ynab yugurgan,
Quyunning bo’lagi, ulkan miqyosda –
Bepoyon cho’llarda qumlar sovurgan.
Yoki oqshom payti shabboda bilan
Chinorlar tagida qizlarni o’pgan,
Daralar ichida yonganda gulxan,
Bir oz isingani olovga chopgan.
Bu bari bo’lgan gap. Bari haqiqat…
Ammo eslanadi tushlarda faqat.
Sandiqda bo’g’ilgan bir parcha havo
Bir chog’lar erkinman deb qilgan da’vo…
Shunday: tinib qolgan bir kosa suvda
Sellarning, soylarning afsonasi bor,
O’ngib, xira bo’lgan siniq ko’zguda
Xushro’ylar husnining vayronasi bor,
Bugungi sukutda, tinglasang, dildor,
Kechagi to’ylarning taronasi bor.
1962
KO’ZLAR
Qancha nafis edi uning nigohi,
Suzilib boqqanda u goh-gohi –
O’ylardim go’zallik bilan ko’zlarning
Azaldan o’qilgan mangu nikohi…
YAXSHILAR QADRI
Do’stlar, yaxshilarni avaylab saqlang!
«Salom» degan so’zning salmog’in oqlang.
O’lganda yuz soat yig’lab turgandan, —
Uni tirigida bir soat yo’qlang!
TOVUSHLAR
Sho’rtepaning alohida bir gashti bor kechasi…
Alalxusus avgust chog’i,
Oy suzilib kularkan,
Go’yo asal dengizida butun vodiy,
Tog’ va yo’llar nur ichida cho’milar.
Ammo bu yer bemorxona,
Men xasta.
Dardu davo payvasta.
Xiyobonlar orasidan yashil yo’llar ko’rinar,
Ammo bunda kasalmandlar kezolmaydi. Yo’q!
Oy jilmayib chaqiradi chamanga,
Soy yo’talib chaqirar anjumanga,
Bulbulu gullar esa,
Sohildagi ziyofatga, mehmonga.
Ammo… Ammo bu yo’llardan,
Bu xilvat ushbu yo’llardan
Xasta kishi borolmaydi…
Ko’p attang!
Uning-ku borgisi bor
albatta;
Biroq zolim kasallikning o’z iplari bor.
Har bir bemorxonaning tabiblari bor.
Undan ko’ra xastaga
Ko’roydin tunlar ma’qul.
Ko’rmaysan, lekin eshitasan olamni.
Kezmaysan, lekin sezasan olamni.
Razm solib tinglaysan…
Boloxona,
Ayvonda
Mening yotog’im.
Har tovushning bor hikmati va o’z sababi,
Borliqdagi barcha hodisa kabi.
Ana, ko’ppak esnab-esnab uvillaydi,
Demak, hozir o’tib ketdi uyiga tomon
Shahardan qaytayotgan bir bog’bon.
Ana mashinaning o’lchovlik nafasi,
Bugun shanba:
Shahardan boqqa keldi bir mehmon.
Ana devor orqasidan,
Balki jar yoqasidan
Havolandi ashula:
Oh ila, qayg’u ila.
Uni aytar bir yigit,
Yor ko’yida bo’lib xit.
Naqadar zulmkorsan, ey muhabbat!
Uxlatmaysan oshiqni,
Uxlatmaysan qo’shiqni.
Uxlatmaysan oshiq bilan qo’shiqni, –
Bu mayli!
Uxlatmaysan bemorlarni,
Uxlatmaysan meni ham –
Xotiralar qo’zg’atganing tufayli.
Ana tovush:
Sinchalaklar chiyillar,
Chigirtkalar charchamasdan chirillar.
Ajabo,
Bu sho’x maxluqlar
Qay soatda tinch uxlar?!
Zotan, bu jonivorlarni
Zo’rlab yotqizadigan
Doktorlar yo’q chamasi.
YO umuman ular kasal bo’lishmas;
Dardi bo’lmas andishasiz maxluqning.
YO tunu kun ularga bir hammasi,
Yoki uyqu nimaligin bilishmas.
Ana boshqa tovushlar bor hovuzda,
Vaqirlar qurbaqalar,
Suvda jimlik yo’qolar.
Tavba, bular shuncha ham beg’am,
Ahmoqona shavq ila xurram.
Bu hovuz ular uchun yagona olam:
Tug’ilish bunda,
Ko’payish bunda,
O’lim ham bunda,
Sira suzib qiynalgan emaslar
To’lqinda.
Vaqt o’tadi bir lahza, bir dam…
Qahqahalar yangrab ketar olisdan,
Bozor tomonda.
Xirildoq bu qahqaha kimniki?
Bu chamasi, bir sarxushniki…
U jimidi. Uchib qoldi.
Yoki uni olib ketdilar –
Sheriklari uyiga,
Muntazir xotinchasi oldiga.
Vizillaydi endi yuvvosh shabboda.
Tovushida uyqularning
Ipak xiromonligi
Yoki inoq oilaning
Mayin mehribonligi.
Bu nag’mani birdan bosar yiroqdan
Tungi qorovulning nidosi:
– «Kim kerak?»
Yo’lovchidan yo’q darak…
Faqat bu savolning aksi sadosi –
«Ki-im ke-raaaak…»
Borib qo’nar teraklarning shoxiga.
Unga hamroh bo’lib ishlar tinmasdan,
Xuddi to’g’ri soat kabi dam olmay,
Kichik irmoq, Chirchiq nahrin singlisi.
Elga qilar xizmat u.
Sharillaydi suvlari shirin-shirin,
Eng yoqimli taronadek,
Go’daklikdan esda qolgan
Sehrli afsonadek.
U shundayin muntazam oqadiki,
Uning tovushi ham odat bo’lib singgandir
Quloqqa
Yurakning tepishidek.
Soniyalarning biri-biri ketidan
Go’yo sukut tug’iladi shu bir xillikdan,
Lekin yo’q!
Sukut qayta buzildi
Hayotdagi saxiylikdan.
Traktor tarillaydi dalada.
U saharni ish boshida kutmoqchi
Albatta…
Tovushlar… tovushlar…
Xastaning qulog’iga kelib yetar
Yaqindan, uzoqdan,
Har yoqdan.
Tovushlar bor, demak, hayot bor.
Tovushlar bor, demak, yo’q o’lim.
Tovushlar bor yurtning tunida,
Demak, jon bor uning tanida,
Demak, biz hammamiz tirikmiz.
Tiriklikda esa tinim yo’q.
Umidvorman, umidvorman, muqarrar:
Hech qaerda,
Hech qachon
Yaxshi inson o’lmaydi,
Unutilmaydi.
Shuncha mador, sevinch va ishonch
Quyilarki mening xasta tanimga –
Roziman butun kurramiz uchun
Bir karra men tortsam barcha dardlarni.
Agar mumkin bo’lsaydi bu…
Ammo bu amri mahol.
Yashamoq kerak, kurashmoq uchun.
Kurashmoq kerak buyuk g’oyaga
Erishmoq uchun.
Tovushlar, siz tinchimang, sizga muhtojman!
Anglaymanki, eng yaxshi dori xastaga –
Xastaning tabibga e’timodidir,
Hayotning o’lmaslik e’tiqodidir.
Eshitilar yana tovushlar: –
Ha… bu navbatchi doktorning
qadamlari.
Ha… Ko’zlarni yumib «uxlamoq» lozim.
Ko’zlarni yumib uyg’oq dunyoni
Tinglamoq lozim!..
Sho’rtepa, Bemorxona,
1961–1962
SHE’R CHIN GO’ZALLIK SINGLISI EKAN…
She’rsiz qalblarga achinaman men,
Ularda na tonglar kunduzin boshlar,
Na oqshom yulduzlar ufkin ochar keng,
Na bahor chog’ida sayraydi qushlar.
Qo’shiqsiz uylarga kulgi yoqmaydi,
Xonadon ahlining qovog’i osiq.
Hatto derazadan quyosh boqmaydi,
Soatning o’zi ham tiqillar bosiq.
She’rsiz ko’chani tole qarg’agan,
Bu yerda sevgining manzili bekik…
Quvonch bunda kezar kayfi tarqagan –
Keksa xumoridek qomati bukik…
Bechora odamlar, bilmaski ular,
She’r chin go’zallik singlisi ekan.
Har kimki u bilan sevishsa agar –
Husniga chiroylar qo’shilar aynan.
She’riyat diyorin shoirlarimiz,
Har uy, har ko’ngilga baytlar bo’lsin yor!
Elga dastyor bo’lsa she’rlarimiz –
Demakki, umrimiz o’tmabdi bekor!..
XIYOBON
Shoir Mirtemirga
Lug’atlarda o’qigandim bolalik chog’i:
Daraxt bo’lsa agar yo’lning ikkala yog’i
Uni derlar «Xiyobon»,
(Yo’lchilarga soyabon)…
Umrim yo’li bir xiyobon deya o’yladim,
Shu tufayli bog’u chaman kuyin kuyladim.
Shaharlarim ko’chalarin men tinmay kezdim,
Daraxtlarning soni qadar misralar tizdim.
Kunduzlari xiyobonda pana izladim,
Va’da bergan bevafoni oqshom ko’zladim.
Oh, yoshlikning oqshomlari o’xshamas tunga,
Yoshlikdagi tunlar o’zi qovushar tongga.
Oqshom payti xiyobonning gashti o’zgacha,
Zumrad ko’zli ilk bahordan oltin kuzgacha…
Toblanganda fonuslarning nuri barglarda,
Barglar uni olqishlardi sho’x chapaklarda.
Men Bokuda, Dog’istonda, Darband tomonda,
Moskvada, Samarqandda va Andijonda
Necha larzon soyalarda izlar qoldirdim,
Necha yozu, necha sozu, so’zlar qoldirdim.
Xiyobonlar yashar edi xotirotimda,
Balki har bir qo’shig’imda, naqarotimda.
Yashar edi bo’salarning to’plami kabi,
Sevgilarning apreldagi ko’klami kabi,
Uyg’onsam-da unutilmas shirin tush kabi,
Meni tushdan uyg’otolgan sayroq qush kabi.
Xiyobonlar ko’rganmanki, xayolot yo’sun.
Masnaviyning baytlaridek xushbichim, uzun,
…Ammo tole meni doim erkalamadi,
Ba’zan zamon yilni yilga hech ulamadi.
Sahrolarga duch keldimki, na irmoq, na ko’l,
Surgunlarga yuborildim, na ufq va na yo’l.
Lekin doim esda edi xiyobonlarim,
U yo’llarda yana kezmoq chin armonlarim.
Noumidlik shaytonda,
Umid o’lmas insonda.
Qulaganda g’arazlarning shumshuk haykali
She’rimga ham kelib qoldi tirilish gali.
Chiqib qoldim Vatanning keng xiyoboniga,
Xiyobonki, eltar yorug’ nur davroniga.
Ammo endi bu xiyobon o’lchovli emas,
Ko’cha emas, bog’cha emas va hovli emas.
Yakka tole oftobi bir oqshom cho’kar,
Yolg’iz umr xiyoboni bir kuni tugar.
U yo dengiz yoqasida ado bo’ladi,
YO shaharning orqasida bitib qoladi,
YO tog’larning etagida oxirga yetar,
Misli baxshi ertagida mojaro bitar.
Ammo tarix xiyoboni bitmas ufqda,
Bashar o’zin tarixiga qo’ymaydi nuqta.
Zehnimga shu tushuncha
Kelmadi osonlikcha.
Qissamga chin guvoh, boq –
Sochlarimga tushgan oq….
1965
