Куни-кеча, аниқроғи 1 март куни Усмон Юсупов таваллуд топган кунга 118 йил тўлди. Шу муносабат билан таниқли давлат арбоби ҳаёти, фаолиятига бағишланган хотира ва муносабатларни тақдим этмоқдамиз…

Умид Бекмуҳаммад
НУРИДДИН МУҲИТДИНОВ МЕРОСИДАН

СССР таркибида 1924 йилда Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ташкил этилганидан то 1991 йилгача бўлган 67 йиллик даврда Ўзбекистон Компартиясининг биринчи котиблари республикани Кремль талабидан келиб бошқаришган. Ана шу давр ичида қуйидаги кишилар Ўзбекистонга раҳбарлик қилганлар: Владимир Иванов (1925-27 йиллар), Киркиж Куприан (1927-29 йиллар),Николай Гикало (1929 йил апрел-июн), Исаак Зеленский ( 1929 йил июн-декабр), Акмал Икромов (1929-37 йиллар), Жура Туябеков ( 1937 йил 5-21 сентябр), Павел Яковлев (1937 йил 21-27 сентябр), Усмон Юсупов (1937-50 йиллар), Амин Ниёзов (1950-55 йиллар), Нуритдин Муҳитдинов (1955-57 йиллар), Собир Камолов (1957-59 йиллар), Шароф Рашидов (1959-83 йиллар), Иномжон Усмонхўжаев (1983-88 йиллар), Рафиқ Нишонов (1988-1989 йиллар), Ислом Каримов (1989-91 йиллар).
Советлар давридаги ана шу раҳбарлар ичида энг кўп ишлаганлари ва Ўзбекистон ва ўзбекистонларга энг кўп меҳнати сингани табиийки Шароф Рашидовдир. Шунингдек , Ўзбекистон ва бутун собиқ иттифоқ учун энг оғир давр-1937-50 йилларда республикага раҳбарлик қилган Усмон Юсуповнинг ҳам халқимиз учун хизматлари катта.
Усмон Юсупов 1900 йил 1 мартда Фарғона вилоятидаги Каптархона қишлоғида таваллуд топиб 1966 йил 7 май куни Тошкент шаҳрида вафот этган. 66 йиллик ҳаёт йўлининг аксарият даври раҳбарлик вазифаларида кечди. Чунончи, 1929-31 йилларда Ўзбекистон компартияси марказий қўмита котиби, 1931-37 йилларда ВЦСПС Ўрта Осиё бюросининг раиси, Ўзбекистон озиқ-овқат саноати халқ комиссари, 1937-50 йилларда Ўзбекистон компартиясининг биринчи котиби, 1950-53 йилларда СССР пахтачилик министри, 1953-54 йилларда Ўзбекистон министрлар кенгашининг раиси каби масъул лавозимларда фаолият кўрсатди.
Бироқ , 1954 йилнинг охирида СССР раҳбари Н.Хрушчёвнинг буйруғи билан У.Юсупов республика ҳукмати бошлиғи вазифасидан озод қилиниб, давлат хўжалиги директорлигидек энг қуйи вазифага туширилиб юборилади. 1955-66 йиллар давомида У.Юсупов “4-Боёвут” ва “2-Боёвут” пахтачилик совхозлари ҳамда Янгийўл туманидаги “Халқобод” агросаноат бирлашмаси директори лавозимларида ишлайди.
Маълумки , табиатан ташаббускор ва ғайрат шижоатли бўлган Усмон Юсупов республикага раҳбарлик қилган давр-“Катта террор” авжига чиққан, қолаверса 2-жаҳон уруши кечган мудҳиш йиллардан иборат эди.Шундай бўлсада, бу давр ичида унинг ташаббуси билан Ўзбекистонда халқ ҳашари йўли билан Катта Фарғона канали, Каттақўрғон сув омбори ва бошқа иншоаатлар барпо этилади. 2-жаҳон уруши йилларида СССРнинг ғарбий ҳудудларидан Ўзбекистонга кўчирилган йирик корхоналарни тезлик билан жойлаштириш ва ишга тушириш, янги корхоналарни қуриш, фронтни озиқ-овқат, пахта ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан мунтазам таъминлашда, ўзбекистонликларни фашизмга қарши курашга сафарбар қилишда, РСФСР, Украина, Беларуссиядан келган, уруш туфайли бошпанасиз қолган аҳолига, ота-онасиз қолган юз минглаб болаларга меҳрибонлик ва ўзбекларга хос бўлган юксак инсонпарварлик сифатларини кўрсатишда Усмон Юсуповнинг хизматлари катта бўлган. Қисқаси Усмон Юсуповнинг раҳбарлик даврида Ўзбекистон аграр республикадан аграр-индустриал республикага айланди.
Табиийки, раҳбарлик фаолияти давомида Усмон Юсупов кўплаб ,жумладан жиддий хатоларга ҳам йўл қўйгани аниқ. Биргина қатағонлар даврида “Учлик” аъзоси бўлгани кўплаб инсонлар тақдири фожиали якун топишига олиб келди. Бироқ унинг ўрнида яна кимдир бўлганида ҳам агарки яшашни истаса “Учлик” да фаолият кўрсатарди. Негаки ,Акмал Икромов, Файзулла Хўжаев каби ўзидан илгариги раҳбарларнинг фожиали тақдири Усмон Юсуповнинг кўз ўнгида содир бўлганди.
Аммо Усмон Юсупов “Қизил Ўзбекистон” газетасининг 1938 йил 28 декабрдаги чиқишида вазиятга қуйидагича баҳо бергани ҳам ҳақиқат: “халқ комиссарлари органлари фаолиятида жуда катта камчилик ва қонунбузарликларга йўл қўйилмоқда…Оммавий қамоққа олишларга зўр берилган, кўп ҳолатларда улар етарли даражада асосланмаган.Ички ишлар халқ комиссарлигида, унинг районлардаги бўлимларида,ҳатто, энг кўп қамоққа олиш учун мусобақа эълон қилинди…Бу эса етарли даражада асосланмай қамашларга кенг йўл очди”.
Табиийки , 1938 йил ҳолатида туриб олиб борилаётган қатағон сиёсатининг нотўғрилигини айтишнинг ўзи жасорат эди. Лекин мустабид тузум унинг бу ҳаракатини инобатга олмади ва олиши ҳам мумкин эмасди.
Айнан Ўзбекистон учун энг оғир-1937-50 йиллардаги раҳбарлиги даврида Усмон Юсупов ким ва кимлар биландир келишмаганлиги ҳам эҳтимол.Зеро, “Ёш ленинчи” газетасининг 1989 йил 14 январдаги чиқишида унинг замондоши ва шу даврларда раҳбарлик вазифаларида ишлаган Абдулла Низомхонов Усмон Юсупов фаолиятига салбий баҳо берганди.
Бунга ўхшаш чиқишлар Горбачёвча қайта қуриш даврида Акмал Икромовнинг ўғли –таниқли адиб Комил Икромов томонидан “Московские новости”, “Литературная газета”ҳам чоп қилинганди. Қуйида эътиборингизга Усмон Юсуповнинг шогирди, қолаверса ўзи ҳам 1955-57 йилларда республикага раҳбарлик қилган Нуриддин Муҳитдиновнинг мақоласини ҳавола қилмоқдамиз.Мақолада Нуриддин Акромович кенг қамровли ҳолда Усмон Юсуповнинг фаолиятига синчков назар солади.Н.А.Муҳитдиновнинг ушбу мақоласи “Шарқ юлдузи” журналининг 1992 йил 1-сонида нашр этилганди. Мақола чиққач таниқли адабиётшунос, эндиликда академик Наим Каримовгина унга муносабатини билдириб ўтганди. Мавзуни ва Усмон Юсупов фаолиятини кенгроқ ёритиш мақсадида “Сабоқ “ дея номланган Наим Каримовнинг мақоласини ҳам эълон қилишни лозим кўрдик.
Шу ўринда Нуриддин Муҳитдиновдан ўзига хос катта мерос –матбуотда чоп этилган ва нашр қилинмаган мақолалар кўплигини эътиборга олиб, таниқли давлат арбоби ҳамда дипломатининг танланган асарларини нашр қилишни таклиф қилардим. Шунингдек, “Кремлда ўтган кунларим”, “Вақт дарёси: Сталиндан Горбачёвгача” асарларини ҳам қайта нашр этиш лозим деган фикрдаман.

Нуриддин МУҲИТДИНОВ
УСМОН ЮСУПОВ

Кўпчилик Усмон Юсуповнинг миллати ва ижтимоий келиб чиқиши билан қизиқишади. Унинг онаси Ойнисо опа — ўзбек, тошлоқлик ҳунарманд-тўқувчининг қизи бўлган. Отаси Юсуф ака эса — тожик, Каптархонадаги вақф ерда батраклик қилган. Усмон Юсупов 1900 йилда туғилган. Ота-онаси фарзандимиз халифа Усмондай ақлли, доно бўлсин, оиламизга бахт ва фаравонлик келтирсин, деган яхши ният билан унга Усмонжон деб исм қўйишди.
Юсуф ака 1916 йилда оиласи билан Қовунчига ( ҳозирги Янгийўл шаҳри) кўчиб келади. Усмон шу ердаги пахта заводида оддий ишчи бўлиб ишлай бошлайди.
1923 йилда Усмон Анастасия Большаковага уйланади. Икки йилдан кейин оила ўғил кўриб, исмини Асқар ( Леонид) қўйди. Лекин Усмон билан Анастасиянинг турмушлари бўлмади. Асқар яқинда Москвада вафот этди. У тарих фанлари доктори, СССР Фанлар академияси тарих институтининг профессори эди.
1929 йилда Усмон украин қизи, комсомол фаоли Юлия Степаненкога уйланиб, умрининг охиригача у билан бирга яшади. Эр-хотин беш фарзанд кўришди. Ҳозир халқ хўжалигининг турли соҳаларида меҳнат қилаётган бу фарзандларнинг томирида ўзбек, тожик ва украин халқларининг қони бор.
Усмон Юсупов ҳаёти мобайнида амалга оширган энг сўнгги тадбир агросаноат комбинатининг директори сифатида Ўзбекистонда ўтган беларус адабиёти ва санъати ўн кунлигида қатнашган Беларуссия делегациясини 1966 йил 24 апрелда қабул қилгани бўлди. Маълум бўлишича, делегация аъзоларидан тўрт киши уруш йиллари Тошкентга эвакуация қилинган бўлиб, Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг ўша пайтдаги биринчи котибини яхши билишар экан. Меҳмонлар Халқободдаги боғда кун бўйи бўлишиб, ўйнаб-кулиб, дам олиб кетишди.
Икки кундан кейин юқоридан бир дўкай қўнғироқ қилиб, Усмон Юсупов шаънига ҳақоратомуз сўзлар айтди. У қаттиқ изтиробга тушиб, кечаси билан ухлай олмади. 26 апрель куни кечқурун инсульт бошланиб, ўнг қўли ва оёғи шол бўлиб, тилдан қолди. Тўшакда ўн кун қимирлай олмай ётди. Шифокорлар, хотини ва фарзандлари бутун чораларни кўришганига, беморнинг ўзи ҳам ҳаракат қилганига қарамай, қўл-оёғини қисман бўлса-да қимирлата олиш, сўзлаш қобилиятини бироз бўлса-да тиклаш имконияти бўлмади.
Тошкентдаги зилзила муносабати билан 27 апрелда Л.И.Брежнев ва А.Н.Косигин Ўзбекистон пойтахтига келишди. Ўшанда улар Мирзачўлдаги янги давлат хўжаликларида ҳам бўлишиб, Усмон Юсуповнинг ҳовлиси ёнидан ўтиб кетишган эди. Лекин ўзлари яхши билган, ёнма-ён ишлашган, партия Марказий Қўмитаси аъзоси, СССР Олий Кенгаши депутати, Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби Усмон Юсуповнинг олдига бирров кириб, ҳолидан хабар олишни, кўнглини кўтаришни , қандай ёрдам керак, деб сўрашни лозим топишмади.
6 майда-Усмон ака кўз имоси ва соғлом қўли билан бутун оила аъзоларининг тўпланишини илтимос қилди. Уларнинг ҳаммаси каравот атрофига келиб ўтиришганда, бутун кучи, иродасини ишга солиб, гапиришга ҳаракат қилди, лекин бир оғиз ҳам сўз айтаолмади. Шундан кейин у чап қўлини кўтарди-да, бармоқларини жамлаб мушт қилиб, ҳаммага кўрсатди-бу унинг, бир бўлиб, ҳамжиҳатлик билан яшанглар, дегани эди…Кейин панжасини ёйиб, юзига аста фотиҳа тортди-бу унинг, мен тамом бўлдим, ҳаётдан кетаяпман, дегани эди…У юзидан кафтини олганида болалари ҳўнграб йиғлаб юборишди…
Бир кундан кейин, 1966 йил 7 май соат 11.30 да Усмон Юсупов ҳаёт билан видолашди.
Куннинг иккинчи ярмида Янгийўлга Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси бюросининг Ш.Р.Рашидов бошлиқ аъзолари келишиб, марҳумнинг оила аъзоларига таъзия билдиришди. Юлия Леонидовна Усмон Юсупович ётиб қолишидан бир неча кун аввал соғлиғи ёмонлашаётганлигини олдиндан сезиб, Ўзбекистон раҳбариятига охирги илтимосимни етказгин: мени Кафанов майдонига, узоқ вақт бирга ишлашган дўстларим-Йўлдош Охунбобоев, Собир Раҳимов, Сергей Емцов, Ҳамид Олимжон, Абрам Бродскийнинг ёнига дафн этишсин, деб илтимос қилганлигини айтди. Бироқ раҳбарлар ўзаро маслаҳатлашиб, бу мумкин эмаслигини, уни таниқли кишилар ётган Чиғатой қабристонига дафн этиш мақсадга мувофиқлигини маълум қилишди.
8 май куни эрталаб дафн комиссиясининг аъзолари келишди. Юлия Леонидовна кўзида ёш билан яна уларга мурожаат этиб, эрининг сўнгги илтимоси ҳақида гапирди.Яна рад жавобини олди. Шундан кейин у бошқа хонага кириб, болаларини йиғди ва оталарининг сўнгги васиятини жумҳурият раҳбарларига етказганлигини, лекин улар бу ишга рози бўлмаганликларини айтди. “Улар отангизни Кафанов майдонига дафн этилишига эътироз билдиришаяпти, Чиғатой қабристонини таклиф қилишаяпти,-деди она,-Унинг сўнгги илтимосини бажаролмаганимдан виждоним қийнаяпти. Нима қилсам экан?”. Ўғил ва қизлар йиғлаб, оналарини рози бўлишга кўндиришди.
Тобутни Тошкентга олиб келиб, хайрлашиш учун “Баҳор2 концерт залига қўйишди. Чиғатой ( ҳозир Фаробий) қабристонига, Ҳамроқул Турсунқулов билан ёнма-ён дафн қилишди…

***

Усмон аканинг 66 йиллик ҳаёти қандай ўтди? У нималарни қилишга улгурдию, нималарга улгурмади, қандай ютуқларга эришдию, қандай хатоликларга йўл қўйди. Тарихга қандай инсон бўлиб кирди? Бу ҳақда кўп кишилар ёзган ва гапирган.
Мен ҳам Усмон Юсуповни жуда яхши билардим. Менга партия ишига йўлланма берган шу киши бўлади. Биз у билан узоқ вақт бирга ишлашдик ва сўнгги кунгача дўстона муносабатда бўлиб келдик. Шу боисдан унинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида бир-икки оғиз сўз айтишни ўзим учун ҳам қарз, ҳам фарз бўлган инсоний бурчим деб биламан.
Усмон Юсупович билан мен биринчи марта 1939 йилда Ўзбекистон комсомолининг Тошкентда бўлиб ўтган съездида сўзлашганман. У мажлислар орасидаги танаффусда вилоятларнинг вакиллари билан суҳбатлашди.
Ўша пайтда мен Москвадаги савдо институтини битириб келиб, Бухоро вилоят матлубот уюшмасининг кадрлар бўлими бошлиғининг ўринбосари ҳамда ўқув комбинати мудири бўлиб ишлардим. Бундан ташқари, вилоят партия қўмитасининг штатсиз лектори эдим. Бухоро вилоят комсомол конференциясида жумҳурият комсомоли съездига делегат этиб сайлангандим.
Усмон Юсупович Бухородан келган делегатлар билан учрашувда жойлардаги ишнинг аҳволи билан қизиқди, олдинда турган долзарб вазифалар ҳақида гапириб, маслаҳатлар берди.
Ташкилий масалалар кўрилаётганда, у делегацияларнинг раҳбарларини номзодларни муҳокама қилиш учун чақирди. Съездда бир нотиқ Ўзбекистон ЛКСМ Марказий Қўмитаси биринчи котиби Фотима Йўлдошбоевани танқид қилиб, уни ижтимоий келиб чиқишини яширган, отаси катта бой бўлган, деб айблади.
Делегациялар раҳбарлари билан учрашувда у кўзига ёш олиб, отам оддий деҳқон бўлган, мен уч ёшлигимда вафот этиб кетган, деб ишонтиришга ҳаракат қилди. Биз, бир неча киши уни қўллаб-қувватлаб, номзоди қўйилишини таклиф этдик. Усмон ака бу таклифга мойиллик билдирди. Лекин қарши кишилар ўз сўзларида қаттиқ туриб, Йўлдошбоеванинг номзодини кўрсатмасликни талаб қилишди. Ўша пайтдаги вазиятни ҳисобга олиб, кўпчилик бу таклифга рози бўлди. Текширувда эса Фотима Йўлдошбоева тўғри гапирганлиги маълум бўлди. Шундан кейин бу аёл Қўқон шаҳар партия қўмитасининг биринчи котиби, Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг тарғибот бўйича котиби лавозимларида ишлади.
Фотима Ҳамидуллаевна Йўлдошбоева Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзода, Ҳамид Олимжон ва бошқалар қатори ўзбек халқининг Улуғ Ватан уруши фронтларидаги ўзбекистонлик жангчиларга ёзган ва икки миллиондан ортиқ киши имзо чеккан, урушнинг энг оғир кунларида оддий аскар ва офицерларнинг руҳи ва жанговарлигини оширишда муҳим аҳамиятга эга бўлган машҳур мактубнинг муаллифларидан саналади. Бундан ташқари, Ф.йўлдошбоева 1943 йилда жангчиларга совға-салом элтган Ўзбекистон делегацияси таркибида фронтга борган. Урушдан кейинги йилларда эса илмий-педагогик фаолият билан шуғулланиб, Совет-Афғон муносабатлари тарихи мавзуида номзодлик диссертацияси ёқлади. Тошкент чет тиллар институтининг ректори, Тошкент Давлат дорилфунуни шарқ факультети энг янги тарих кафедраси доценти бўлиб ишлаб, 1983 йилда 72 ёшида вафот этди.
Ўзбекистон комсомоли съезди тугагач, биз иш жойларимизга жўнаб кетдик. Орадан кўп вақт ўтмай, ўша йилнинг ноябрь ойида Бухоро вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби Халил Турдиев комсомол фаоллари бўлган бизлардан ўн беш нафаримизни ҳузурига таклиф қилди. У халқаро аҳвол мураккаблиги, чегараларимизда вазият кескинлашаётганлиги, ҳарбий қисмлардаги омммавий-сиёсий ишларга кўнгилли равишда комсомол фаолларидан бир нечтасини юбориш мақсадга мувофиқлиги ҳақида гапирди. Биз, бир неча йигит ўша ернинг ўзида ҳарбий хизматга бориш ҳақида ариза ёздик. Ҳарбий хизматга Бухородан 1939 йилнинг охирида жўнаб кетиб, 1946 йил бошида қайтиб келдим. Улуғ Ватан урушининг биринчи кунидан охиригача фронтда бўлдим.
Менинг ҳарбий хизматдан бўшаб, Ўзбекистонга қайтишим ҳам Усмон Юсуповичнинг ташаббуси билан боғлиқ.
Гап шундаки, уруш тугагач, 1945 йилнинг ёзида у бир нечта офицерни партия ва совет ташкилотларидаги ишларда фойдаланиш учун ҳарбий хизматдан бўшатишни илтимос қилиб, И.В.Сталинга мурожаат этди( уларнинг рўйхати ҳам тавсия этилди). Илтимос қондирилди. Бу офицерлар ҳарбий хизматдан қайтишлари билан дарҳол турли лавозимларга тайинландилар.
Мен ўша йилнинг ноябр ойида Тошкентга бир ҳафталик таътилга келдим. Бу пайтда мен чет элда эдим, алоҳида мақсадлардаги оператив группага раҳбарлик қилардим.
Ўша пайтда Ўзбекистон ташқи ишлар вазири бўлиб ёшликдаги дўстим Ёқуб Алиев мени Усмон Юсуповнинг олдига олиб кирди. У бафуржа суҳбатлашнач, менга Ўзбекистонга қайтишни таклиф қилди, бу ҳақда камина хизмат қилаётган фронт қўмондонига хат ёзадиган бўлди. Шундай қилиб, мен 1946 йилнинг бошида Тошкентга қайтдим.
Иккинчи куни мени Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг тарғибот бўйича котиби М.Ғ.Ваҳобов қабул қилди. У Ё.Алиев ва мен учовлашиб Усмон Юсуповнинг хонасида бўлдик. У таърифнома, буфруқ ва бошқа ҳужжатлар билан танишгач, Мавлон Ғаффоровичга мени Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси лектори ва Олий партия мактаби ўқитувчиси этиб расмийлаштиришни таклиф қилди. Янги ишимда оқ йўл тилаб, шундай деди: “сен армияда ва ўқишда тўплаган билим ва тажрибаларингдан келиб чиқиб, партиявий-тарғибот ишларига ихтисослашмоғинг керак”. Кейин қўлимни қисиб, янги ишимда муваффақият тилади.
Шундай қилиб, Усмон Юсупович хонасига офицер сифатида кириб, партия ходими бўлиб чиқдим.
Раҳбарнинг фаолиятида, кўпгина жиҳатларидан ташқари, муҳим бир омил-психологик томони бор. Уни обрўси кўп жиҳатдан биринчи дарси билан белгиланадиган муаллимнинг илк қадамига таққослаш мумкин. Болалар жуда таъсирчан, сезгир бўлишади. Ўқитувчини синфда биринчи бор кўришганда, уни тинглаб, кузатиб, у ҳақда ўз фикрларига эга бўладиларки, бу узоқ вақт ўқувчи билан ўқитувчи ўртасидаги муносабатни белгилаб беради.
Бу ўринда бевосита ўхшашлик бўлмаса-да, лекин партия раҳбари билан ҳам худди шундай ҳолат юз беради дейиш мумкин. Раҳбарнинг обрўси, таъсири меҳнаткашларнинг у ҳақдаги фикри, кўп жиҳатдан у ишга қандай киришишига боғлиқдир.
Усмон Юсупов Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби бўлгач, аввало ўлка ҳаётининг энг муҳим муаммоси-сув хўжалиги билан шуғулланди. У деҳқонларнинг ташаббусини маъқуллаб, қўллаб-қувватлади, партия ташкилотини, халқ омммасини катта сув учун курашга кўтарди.
Бир йилдан кейин жамоа ва давлат хўжаликларида, туманларда ва вилоятларда маҳаллий суғориш тармоқлари қуриш бўйича ҳашар кенгайиб кетди. 1939 йилда 270 километр узунликдаги Катта Фарғона каналининг тарихда мисли кўрилмаган муддатда-45 кун давомида ҳашар йўли билан қуриб битказилиши халқ омммасини, ижодий зиёлиларни илоҳмлантирди, улардаги меҳнат ташаббускорлигини жўштирди, жумҳурият, партия ва шахсан Усмон Юсуповнинг мамлакатдаги, чет эллардаги обрў ва эътиборини оширди.
Ўша йили Ўзбекистон ССРнинг 25 йиллиги муносабати билан ва суғоришни, пахтачиликни ҳамда халқ хўжалигининг бошқа соҳаларини ривожлантиришдаги ютуқлари учун Ўзбекистон Ленин ордени билан мукфотланди, бир неча минг меҳнат илғори ҳам орден ва медаллар билан тақдирланди.
Маълумки, мураккаб, фавқулодда вазиятларда инсоннинг иродаси, ахлоқий, маънавий фазилатларигина эмас, балки ғоявийлиги, эътиқоди, самимияти ҳам синовдан ўтади. Урушнинг дастлабки йиллари Россия, Украина ва Беларуссиянинг бир қатор вилоятларидан Ўзбекистонга уруш туфайли ота-онасидан айрилган 250 минг бола, 270 та йирик завод, фабрика ва корхона, 700га яқин илмий муассаса, олий ўқув юрти, бадиий жамоалар кўчириб келтирилади. Буларга муносабат маҳаллий раҳбар ходимлар ва аҳоли учун синов бўлди.
Қисқа фурсатда ҳар бир корхона учун ишлаб чиқариш майдони топиб, ускуналарни ўрнатиб, фронт учун маҳсулот тайёрлашни йўлга қўйиш осон бўлмади. Жанг бўлаётган минтақалардан кўчириб келтирилган болаларга, ишчилар, инженер-техник ходимларга, фан, адабиёт санъат арбобларига ва уларнинг оилаларига бошпана топиш, меҳнат ва ижод қилиш учун шарт-шароит яратиш янада мураккаброқ бўлди.
Бу масалалар Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси бюросида муҳокама қилинганда, барча кишилар жумҳуриятда вақтинчалик келаётганларни меҳмондўстлик билан кутиб олиш лозимлигини таъкидлашди, фақат айрим кишиларгина турар жой, озиқ-овқат етишмаслиги, бошқа имкониятлар ҳам чекланганлиги ҳақида гапиришди. Шунда Усмон Юсупов ҳамма байналминалчилигини намойиш қилиши зарурлигини айтиб, бундай баҳоналарни рад этди. Эвакуация қилинганларни қабул этиш бўйича бир нечта комиссия тузилди. Ўзбекистон аҳолиси келаётганларга самимий муносабат билдирди. Уларни ўз туғишганларидай қабул қилиб, бошпана, озиқ-овқат, кийим-кечак беришди.
Урушнинг оғир кунларидан бирида Усмон Юсупов шаҳар атрофидаги туманлар партия қўмиталари биринчи котибларини ҳузурига таклиф қилди. Ҳаммасини автобусга ўтқазиб, заводларга олиб борди. Корхоналарда бўлишганда У.Юсупов биринчи навбатда ошхонага кириб, ишчилар учун тайёрланган овқатдан татиб кўрди, туман партия қўмиталари биринчи котибларидан ҳам шундай қилишни талаб қилди. Ҳамма умумий овқатланиш ёмон йўлга қўйилганига, кўчиб келган ишчиларга дуруст ғамхўрлик кўрсатмаётганлигига ишонч ҳосил қилди.
Маиший муассасалар, турар жой ва бошқа шароитларни ҳам кўздан кечиришди. Ҳар бир туман маълум бир корхонага бириктирилди. Ҳар бир ишчи жамоасига иложи борича ғамхўрлик кўрсатиш лозимлиги, уларнинг яшаши ва меҳнат қилишлари учун биринчи котиб шахсан жавобгарлиги алоҳида таъкидлаб ўтилди.
Уруш йиллари Тошкент самолётсозлик ишлаб чиқариш бирлашмасида директорлик қилган, урушдан кейин эса Москвада ишлаб, 1989 йилда 85 ёшида вафот этган Афанасий Михайлович Ярунин менга бошқа бир воқеани ҳикоя қилиб берганди.
-Корхонамиз 1941 йилнинг кузида Тошкентга кўчириб келтирилгач, бир неча кундан кейин Юсуповнинг қабулига бордим,-деган эди у.-У менга пешвоз чиқиб, олий ҳиммат мезбондай қўш қўллаб сўрашди. Мен завод цехлари қаерларга ва қандай жойлаштирилганлигини, корхонада қанча одам борлигини, қандай ёрдам зарурлигини гапирдим. Усмон Юсупович, турар жойдан ҳам, озиқ-овқатдан ҳам, одамлардан ҳам ёрдам берамиз-деди.
Мен:
-Раҳмат, Усмон Юсупович, тўғриси, бундай қабул қилишингизни кутмагандим. Ўзингизга маълум, бу ёқда уруш кетаяпти, ҳар кимнинг ташвиши ўзига етарли-дедим.
Юсупов жилмайди. Суҳбат охирида елкамдан қучиб, кутилмаганда деди:
-Эртага бизда қурултой очилади. Сизни таклиф қиламан, Афанасий Михайлович!
Мен унга бироз ҳайрон бўлиб қарадим. Котиб ҳазиллашаяпти шекилли,-деб ўйладим ичимда,-заводда ишлар бошдан ошиб-тошиб ётган бўлсаю, мен мажлисда ўтирсам.
Юсупов эса фикримни уққандай:
-Албатта келинг,-деди жилмайиб,-афсусланмайсиз.
Эртаси куни қурултойга бордим, очиғи, бу ишни соф дипломатик мулоҳаза билан қилдим-маҳаллий раҳбарлар билан ўзаро муносабатда кибр-ҳавога берилмаслик керак, деб ўйладим.
Қурултой президиумида одоб сақлаб ўтирдим. Юсупов мени вилоят, туман миқёсидаги раҳбарлар, илғор жамоа хўжаликларининг раислари, давлат хўжаликларининг директорлари билан таништирди. Хуллас, ўшанда бутун хаёлим заводда, ишлаб чиқариш жўш ураётган ,станоклар очиқ майдонларда ишлаётган жойда бўлишига қарамай, икки кун қимирламай мажлисда ўтиришимга тўғри келди. Ишчилар эса у ерда ёмғир қуйиб турган шароитда биринчи ҳарбий самолётни йиғишди.
Юсупов мени қурултойга таклиф этиб нақадар доно иш қилганлигини эса кейинроқ тушундим. 1942 йилнинг қиши Тошкентда даҳшатли бўлди. Мамлакатнинг ғарбий туманларидан юзлаб корхоналар, минг-минглаб болалар, ярадорлар кўчириб келтирилди. Марказдан ғалла келиши эса тўхтади. Қолаверса, жуда қисқа пайтда бунча миқдордаги одамлар оқимини боқишга етадиган озиқ-овқатни ғамлаш учун олдиндан ҳисоб-китоб қилишнинг ҳеч бир иложи йўқ эди. Бу масалада самолётсозлик заводи ҳам боши берк кўчага кириб қолди. Охири ишчиларимизни боқиш учун ҳеч вақо қолмади.
Руҳим чўккан ҳолда Марказий Қўмитага бордим, наинки, шаҳардаги умумий аҳвол менга беш қўлдай маълум эди. Озиқ-овқат биринчи навбатда болалар ва ярадорларга бериларди, уларга ҳам етмаётган эди.
Бироқ Юсупов мени яхши қабул қилди. Гапларимни диққат билан тинглагач деди:
-Бугуноқ Самарқандга боргин. Иброҳимовни эслайсанми, мен сени у билан қурултойда таништирганман? Ўшанга мурожаат қил, у албатта ёрдам беради. Ўзбек халқининг яхши бир одати бор, кишини таниса, яхшилигини билса, бошига кулфат тушганида ҳамиша ёрдамини аямайди, сўнгги бурда нонигача беради.
Юсупов ҳақ бўлиб чиқди. Самарқанддан уч вагон озиқ-овқат олиб келдим. Бу бизга пишиқчиликка етиб олиш имконини берди.
Жумҳуриятдаги барча саноат корхоналари фронт эҳтиёжлари учун маҳсулот ишлаб чиқарадиган қилиб қайта жиҳозланди. Бир неча ой мобайнида бутун Ўзбекистон фронтга оддий милтиқ ўқидан тортиб, тайёргача, парашютдан тортиб, минагача етказиб берадиган ҳарбий аслаҳахонага айлантирилди. Бу ерда ишлаб чиқарилаётган озиқ-овқат маҳсулотлари, шунингдек уст-бош ва пойабзалнинг асосий қисми ҳам ҳарбий қисмларга юборила бошланди. Йигитларнинг қарийиб ҳаммаси фронтга жўнаб кетишди ёки ҳарбий корхоналарда меҳнат қила бошлашди. Жанг майдонларида ўзбекистонлик 600 минг йигит ҳалок бўлди.
Ўзбекистон меҳнаткашлари ўз ватанпарварлик бурчларини ана шундай бажариб, герман фашизми ва япон милитаризми устидан қозонилган ғалабага салмоқли ҳисса қўшдилар. Табиийки, барча ишларни Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси ва жумҳурият ҳукумати ташкил этди ва раҳнамолик қилди.
Партия ишидаги асосий бўғин-кадрлардир. Уларни танлаш, жой-жойига қўйиш ва фойдаланиш, талабчанликни ғамхўрлик билан қўшиб олиб бориш, мунтазам эътибор бериб, ҳатти-ҳаракатларини холисаниллло баҳолаш, лозим бўлган пайтларда кадрларни туҳматдан, обрўсизланишдан сақлаб, авлодларнинг бири иккинчисининг ўрнини эгаллашини, давомийлиги ва бирлигини таъминлаш энг муҳим вазифа саналади.
Биз шу билан фахрланамизки, жумҳуриятимизда 30 йиллардаги, 40-50 йиллардаги қатағон, урушдаги катта йўқотишларга қарамай, юзлаб ва минглаб ҳалол, садоқатли, меҳнатсевар, обрўли раҳбар ходимлар етишиб чиқди. Агар ўша даврдаги вилоят партия қўмиталари биринчи котибларини эслайдиган бўлсак, биринчи навбатда Малик Абдураззоқов, Мурод Жўрабоев, Сергей Константинович Емцов, Собир Камолов, Турсун Қамбаров, Абдураззоқ Мавлонов, Носир Маҳмудов, Карим Муқимбоев, Орзи Маҳмудов, Мансур Мирзааҳмедов, Нор Ёқубов, Нуриддин Муродов, Қаюм Муртазоев, Сирож Нуриддинов, Пиржон Сеитов, Халил Турдиев, Константин Констанинович Шубладзе ва бошқаларни тилга олиш мумкин. Улар ҳаммаси барча билим, тажриба ва куч-қувватларини халқ иши учун сарфлаб, дунёдан ўтиб кетишди, ўзларидан яхши ном қолдиришди.
Биз, партия, уруш ва меҳнат фахрийлари, 40-50 йилларнинг кадрлари тез-тез тўпланиб, ўша даврларда қандай меҳнат қилганлигимизни, яшаганлигимизни эслаймиз. Кейинги йилларда баъзи раҳбарларнинг бузилиши, порахўрга, қўшиб ёзувчига айланиши оқибатида ҳўлу-қуруқ баравар ёниб, минглаб ҳалол ходимлар ва уларнинг оила аъзолари ҳибсга олинганлигига, жисмонан ва маънан топталганига чин юракдан ачинамиз ва бундай ғайриқонуний, халқимиз шаънига доғ тушириши мумкин бўлган воқеалар ортиқ такрорланмаслиги учун жумҳуриятда олиб борилаётган тадбирларда ҳоли-қудрат иштирок этаяпмиз.
Кадрларга қандай муносабатда бўлиш ва уларни қандай авайлаш лозимлиги хусусида бир мисол келтираман.
Жамил Акрамов САКУни ( Ўрта Осиё Коммунистик дорилфунуни) битирганидан кейин Пахтаобод туман партия қўмитасига иккинчи котиб этиб сайланди. Биринчи котиб Элмуродов қамалганидан кейин, унга ҳам турли хил гуноҳларда айблай бошлашди. У Усмон Юсуповга мурожаат қилиб, текширув ўтказишни илтимос қилди. Марказий Қўмитанинг туманга келган масъул ташкилотчиси Иброҳимов бошлиқ комиссия масалани ҳар томонлама ўргангач, Акарамов ишда бир қатор камчиликларга йўл қўйганлигини, лекин жиноят, лавозимини суистеъмол қилмаганлигини аниқлади.
Шундан кейин Акрамовни Қизилтепа туман партия қўмитасига биринчи котиб қилиб жўнатишди. У ерда Ички ишлар вазирлиги туман бўлими бошлиғи Ҳамидов туман биринчи котибига қўнғироқ қилиб, бир ишни кўриб чиқиш учун хонасига келишни таклиф қилади. Акрамов эса Ҳамидовга , ўзингиз туман партия қўмитасига келинг, дейди, у кўнмайди. Акрамов кадрларни ўрганиб, раҳбарлик ишларида фойдаланиш учун резервлар рўйхатини тузади ва Ҳамидовга юбориб, фикрини сўрайди.
У рўйхатни ўқиб чиқиб, чизиб ташлайди. Бир неча кундан кейин уларнинг баъзи бирларини қамаш хусусида биринчи котибнинг розилигини сўрайди. Туман партия қўмитасининг эътирозига қарамай, уларни қамоққа олади. Бу масала туман партия қўмитаси бюросида фаоллар иштирокида муҳокама қилинганда, Ҳамидов партия бадалини беш ой тўламаганлиги маълум бўлади. Уни ВКП (б) сафидан чиқаришади. Ички ишлар вазирлиги вилоят бўлими Бухоро вилоят партия қўмитасига хат ёзиб, Акрамовни Қизилтепада ва илгари Пахтаободда жиддий хатоликларга йўл қўйганликда айблайди. Масала дастлаб қараб чиқилганда уни ишдан олишга қарор қилинади. Акрамов яна Усмон Юсуповга мурожаат қилади. Шундан кейин эртаси куни Тошкентдан етиб келган Иброҳимов хат ва қарор лойиҳаси билан танишгач, унга Пахтаобод бўйича қўйилган айблар асоссиз эканлигини тасдиқлайди. Натижада Акрамов ўз лавозимида қолади.
Шундан кейин у бир нечта туманда партия ташкилотларига бошчилик қилади. Тошкент қишлоқ туманида биринчи котиб бўлиб ишлаётганида эҳтиётсизлик қилади-кекса большевик, уруш қатнашчиси бўлган отасига уй қуриб беради. Шу айби учун уни ишдан олишиб, Оққўрғондаги давлат хўжалигига директор қилиб жўнатишади. Бу ерда яхши ишлаб, хўжалик иқтисодиётини кўтаради. Шундан кейин уни Сурхондарё вилоятининг Денов туманига жўнатиб, туман партия қўмитасининг биринчи котиби этиб сайлашади. Бу ерда уч йилда пахта ҳосилдорлигини гектаридан 25 центнердан 33 центнерга кўтаради.Туман барча ишлаб чиқариш кўрсаткичларини ортиғи билан бажаради. Шу муносабат билан 1952 йилда Акрамовни Социалистик Меҳнат Қаҳрамони унвонига тавсия этиш учун ҳужжатлар тайёрлана бошланади.
Шу орада ўша пайтда мамлакат пахтачилик вазири бўлиб ишлаётган, Тожикистонда иш билан юрган Усмон Юсупов Акрамовнинг уйига меҳмон бўлиб келади. Акрамов устозини зўр қувонч билан кутиб олади, қўй сўяди. Эски дўстлар йиғилиб келишиб, дийдор кўришишади. Ажойиб зиёфатдан,юрак чигилларини ёзиб, дилдан суҳбатлашганларидан кейин Усмон ака Душанбе орқали Москвага учиб кетади.
Дўстининг уйидаги бу учрашув ва суҳбат ўртоқ Юсуповга сиёсий жиҳатдан қимматга тушади.Акрамовни эса туман партия қўмитаси биринчи котиблигидан озод этишиб, фахрли унвон учун тайёрланаётган ҳужжатлари бекор қилинади.
У Тошкентдаги уйига қайтади. Маълум вақт ишсиз юради. 1956 йилда бўлса керак, Жамил ака меним олдимга кирди. “Битта истагим бор,-деди у,-меҳнат қилишни ҳоҳлайман, шунга имконият яратиб берсангиз”. Уни давлат хўжалигига директор этиб тайинладик. Кўп ўтмай Калинин тумани партия қўмитасининг биринчи котиби этиб сайлашди. 1957 йилда мен Москвага кетдим ва уни 30 йилга яқин кўрмадим.
Ж.Акрамов хатоликларга йўл қўйиб, уни тузатди, ножўя ҳатти-ҳаракатларини афтига айтишганда, танқидни тўғри қабул қилди. Деҳқонларни ва барча аҳолини жалб этиб, Каттақўрғон сув омбори ва Тошкент яқинидаги электр станциялар қурилишида иштирок этди.
Жамил Акрамов ҳозир 82 ёшда. Пенсиянер.Ҳамон тетик, меҳнат фахрийси сифатида жамоат ҳаётида фаол иштирок этиб, ёшларга ўз тажрибаларини ўргатаяпти.

***
Ўзбекистондаги уруш пайтидаги ва ундан кейинги йиллардаги аҳвол ВКП (б) Марказий Қўмитасининг эътиборини тортди. Шубҳасиз, жумҳурият меҳнаткашлари фронт ва Ватан олдидаги ўз бурчларини шараф билан бажардилар .Лекин шу нарса ҳам аниқки, урушниг дастлабки йиллари пахта етиштириш қарийиб уч баравар камайиб кетди. (1940 йилда 1.416 минг тонна пахта тайёрланган бўлса, 1943 йилда 520 минг тонна тайёрланди). Ушбу масла ВКП (б) Марказий Қўмитасининг Ташкилий бюросида муҳокама этилганида раислик қилувчи А.Шчербаков Усмон акага шундай деган эди: “Нима қилаяпсиз, ўртоқ Юсупов, шундай қийин пайтда армия ва халқни иштонсиз қўймоқчимисиз?”.Ўша муҳокамада У.Юсуповга ва жумҳурият Халқ Комиссарлари Кенгаши Раиси Абдураҳмоновга қаттиқ ҳайфсан берилган эди.
Кейин иш секинлик билан тузатиб борилди. Объектив сабаблар эътиборга олинмади. ВКП (б) Марказий Қўмитаси Ўзбекистон бўйича яна иккита кескин қарор қабул қилиб, раҳбарларни огоҳлантирди ва жазолади.
И.В.Сталин Усмон Юсуповни ҳурмат қиларди. Берия билан у хизмат юзасидан боғланган, Микоян билан эса дўст эди. У Юсупов бундан фойдаланиб, кўпинча масалаларни, ҳатто партия ташкилотларига дахлдорларини ҳам, шу кишилар орқали, яъни ҳукумат йўли билан ҳал қилаверарди. Марказга унинг устидан шикоятлар туша бошлади.
Бундай шароитда жумҳуриятда нималар бўлаётганлигини чуқур ўрганиш, вазиятни соғломлаштиришда ёрдам кўрсатиш учун 1949 йилнинг февралида ВКП (б) Марказий Қўмитаси Сиёсий бюроси Ўзбекистон бўйича С.Д.Игнатьев бошлиқ Вакиллар аппаратини таъсис этади. У тахминан 20 кишидан иборат бўлган ўз ходимлари билан ўша йилнинг апрель ойида Тошкентга келиб иш бошлади.
Илгари Турккомиссия, кейин ВКП (б) Марказий Қўмитасининг Ўрта Осиё бюроси бўлган. Улар минтақадаги беш жумҳурият ҳудудида иш юритган ва 1934 йилда тугатилган. Бу гал фақат Ўзбекистон бўйича ВКП (б) Марказий Қўмитасининг Вакиллар аппаратини таъсис этишди. Бунинг устига , у маҳаллий ташкилотлар билан маслаҳатлашилмай ва ташкилий жиҳатдан улар билан боғланмаган ҳолда, бевосита ВКП ( б) Марказий Қўмитасига итоат этадиган қилиб ( худди ҳозирги Тоғли Қорабоғдаги сингари) таъсис этилди. Ақли-ҳуши жойида бўлганҳар бир одам бу нима эканлигини ва ундан қандай мақсадлар кўзда тутилганлигини тушунарди.
Семён Денисович бунга қадар вилоят партия қўмитасини ва Беларуссия Компартияси Марказий Қўмитасини бошқарган эди. Тошкентга келиши билан дарҳол ишга киришиб кетди ва атрофига фаолларни жипслаштирди. Жумҳурият ҳаётининг қарийиб барча соҳасини ўрганиб, ҳаммаси ҳақида ВКП ( б) Марказий Қўмитасига ҳисобот беришди.
Шуни айтиш керакки, С.Д.Игнатьев ва унинг ходимлари айрим фойдали ишларни қилишди, гарчи баъзида улар билан жумҳурият раҳбарлари ўртасида аниқ масалалар бўйича ихтилофлар юзага келиб, ўз вақтида бартараф этиб борилган бўлса ҳам.
Роппа-роса бир йилдан кейин, 1950 йилнинг апрелида Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг пленуми бўлиб, Марказий Қўмита бюросидаги аҳвол муҳокама қилинди. Уч кун мобайнида бюро аъзолари бир-бирини қаттиқ танқид қилишди, содда қилиб айтганда “дўппослашди”. Ҳаммадан кўп “калтак” еган Усмон ака бўлди.
Шуниси ғалатики, пленумда бизлардан-вилоят партия қўмиталари котибларидан биронтамиз сўзламадик, фақат жумҳурият раҳбарларининг ўзлари бир-бирлари билан жиққамушт бўлишди. Пленум У.Юсуповни Марказий Қўмита биринчи котиби лавозимидан, А.Абдураҳмоновни эса Вазирлар Кенгаши Раиси лавозимидан олди. Номзодлар тавсия этилаётганда эҳтирослар яна жунбушга келди. Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси биринчи котиби лавозимига уч ўртоқнинг номзоди тилга олинди. Лекин Усмон аканинг ҳурмати учун унинг таклифи инобатга олинди ва Амин Эрматович Ниёзов биринчи котиб этиб сайланди.
Унинг ўрнига-Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши Президиуми Раислигига ўртоқ Юсупов Шароф Рашидовни тавсия қилди. Шу заҳоти бир нечта киши эътироз билдириб гапиришди. Бу лавозимга вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби бўлиб ишлаётган икки кишининг номзоди тавсия қилинди. Усмон Юсупов Шароф Рашидовнинг таржимаи ҳоли ва ишига таъриф бериб, унинг номзодини қўллаб-қувватлашни қаттиқ илтимос қилди. Шундан кейин кўпчилик овоз билан Ш.Рашидов сайланди.
Вазирлар Кенгаши Раислигига ҳам Усмон Юсуповнинг тавсияси билан Абдураззоқ Мавлоновни тайинлашди. Унинг номзоди устида тортишув бўлмади.
Шундай қилиб, жумҳуриятнинг учта асосий лавозимига ( Марказий Қўмита биринчи котиблигига, Олий Кенгаш Президиуми Раислигига ва ҳукумат бошчилигига) Усмон ака тавсия этган, хизмат зинасидан юқорилаб борганликлари учун биринчи навбатда шу одам олдида қарздор бўлган кишилар сайланди.
Шу пленумда С.Камолов қишлоқ хўжалиги бўйича, мен тарғибот бўйича Марказий Қўмита котиблари этиб сайландик( бунга қадар Наманган вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби бўлиб ишлардим). Ярим йилдан кейин эса Тошкент вилоят партия қўмитасининг 6 Пленумида ( 1950 йил 3-4 сентябрда) мени вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби этиб сайлашди. Ўша вақтда жумҳурият Олий Кенгаши Раиси ҳам эдим. ВКП (б) нинг Ўзбекистон бўйича вакиллар аппаратини тарқатиш хусусида ошкора айтган фикрим Марказқўмдан кетишимга баҳона бўлди.
Вакиллар аппарати 1951 йилнинг январида тугатилди. С.Д.Игнатьев ВКП (б) Маразий Қўмитаси ташкилий-партиявий ишлар бўлими мудири бўлиб ишлай бошлади. Бир йил ўтгач, уни СССР Давлат хавфсизлиги вазири этиб тайинлашди. Партия Х1Х съездида С.Д. Игнатьевни КПСС Марказий Қўмитаси котиби этиб сайлашди, айни пайтда у Давлат хавфсизлиги вазири вазифасини ҳам бажараверди.
Семён Денисович 1953 йилда сал бўлмаса отилиб кетай деди. Берия ўзидан масъулиятни соқит қилиш учун , С.Д.Игнатьевни “врачлар иши”ни яратишда айблади. Уни қамаш учун рухсат берилишини сўраб Сиёсий бюрога мурожаат қилди.
Бироқ синчиклаб текширганда шу нарса маълум бўлдики, С.Д.Игнатьевнинг бу ишга бевосита дахли йўқ экан, ўша кунлари инфаркт бўлиб шифохонада ётган экан.
Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг апрел ( 1950 йил) Пленумидан кейин Усмон Юсуповни И.В.Сталин қабул қилди. Шу суҳбатдан кейин СССР пахтачилик вазирлиги ташкил қилиниб, у вазир этиб тайинланди. Москвада яхши бир бинони беришди, пахтачилик ва суғориш бўйича энг тажрибали мутахассислар асосан Ўзбекистондан боришиб, шу вазирликнинг масъул ходимлари бўлишди.
Бу вазирликнинг ташкил этилиши ўз вақтида қилинган фойдали иш бўлди. Гап шундаки, уруш йиллари давлат пахта заҳираси батамом тугаган эди. Уруш эса нефть, ғалла ва пахта армия ва халқ учун сув ва ҳаводек зарур эканлигини кўрсатди.
Америкада атом бомбаси яратилганлиги, япон шаҳарлари Хиросима ва Нагасакига ташланган бу даҳшатли қуролнинг ҳамма нарсани йўқ қилувчи кучи, Черчиллнинг Фултондаги нутқи, НАТОнинг ташкил этилиши ва кечаги иттифоқчиларимизнинг бошқа тажовузкорона қадамлари бутун дунё олдига “ совуқ уруш”ни кўндаланг қилиб қўйди. Бундай шароитда мамлакат раҳбарлари душманларнинг ҳатти-ҳаракатларини йўққа чиқариш, учинчи жаҳон урушига йўл қўймаслик ва мамлакатнинг ҳарбий-стратегик куч-қудратини мустаҳкамлаш бўйича ишларни кенг қулоч ёйдириб юбордилар. Пахта учун кураш мана шу катта ишнинг асосий таркибий қисмларидан эди, яъни аҳолини кийим- кечак, озиқ-овқат билан, саноатни эса хом ашё билан таъминлашга, валюта учун пахта экспорт қилишни кўпайтиришга, давлат пахта заҳирасини тиклашга алоҳида эътибор берила бошланди.
Вазирлик олдига мана шундай вазифалар қўйилган эди. Усмон Юсупов янги ишга унга хос бўлган ғайрат-шижоат, қатъият билан киришди. Мамлакатда пахта ишлаб чиқариш бир мунча кўпайди. Лекин афсуски, вазирлик фаолиятида айрим муваффақиятсизликлар ҳам юз берди. Юқори доираларда, нима учун пахта бўйича вазирлик бор-ку, гўшт, ғалла, сут, лавлаги ва бошқалар бўйича вазирликлар йўқ.деб бир-бирига ҳазил қилишарди. Табиийки, бундай гап-сўзлар ўз-ўзидан пайдо бўлгани йўқ.
Пахтачилик вазирлигининг таклифига биноан СССР Вазирлар Кенгаши 1952 йил 19 февралда РСФСР, Украина ССР ва Молдавия ССРнинг бир қатор вилоятларида пахта етиштириш тўғрисида қарор қабул қилди. Бу қарорда қайси вилоятнинг қанча майдонга пахта экиши қуйидагича белгиланган эди: Ставрополда — 92.500 гектар, Краснодар ўлкасида— 172.500 гектар, Грозний вилоятида — 36.600 гектар, Доғистон АССРда — 28.500 гектар, Шимолий Осетия АССРда — 5000 гектар, Кабардин АССР-да — 8000 гектар, Ростов вилоятида — 85.000 гектар, Қрим вилоятида — 30.900 гектар, Сталинград вилоятида — 25.000 гектар, Астрахан вилоятида — 10.000 гектар, Украина ССРда — 443.000 гектар. Молдавия ССРда — 5000 гектар.
Кейин маълум бўлишича, бу масала ҳал этилаётганда жумҳуриятларнинг эътирозлари ҳисобга олинмаган экан. Бу зоналар учун мос келадиган пахта навларининг йўқлиги (асосан № 611—б ва № 1288 пахта навларини экишган) жойларда яхши шарт-шароит яратилмаганлиги ва моддий-техника таъминотидаги узилишлар мураккаб ҳо-латни юзага келтирди. Илгари ғалла, картошка, қанд лавлаги ва бошқа экинлар экиб, мўл ҳосил етиштириб келинган майдонлар пахта билан банд қилингач, ҳатто энг оз миқдорда ҳам ҳосил ололмадилар. Натижада жамоа ва давлат хўжаликлари, МТСлар катта иқтисодий зарар кўришди. Шундан кейин СССР Вазирлар Кенгаши йил якуни бўйича бу зоналарда пахта экишни тақиқлади ва бу аҳволга вазир ўртоқ Юсуповнинг эътиборини қаратиб, унинг хатти-ҳаракатларини аччиқ иборалар билан таърифлади.
Пахтачилик вазирлиги ва Ўзбекистон ўртасидаги муносабатларда ҳам салбий ҳоллар пайдо бўлди. 1951 йилнинг кузида об-ҳаво паст келди. Тинмай ёмғир ёғиб, пахтанинг очилиши кечикди, йиғим-терим ишлари мураккаблашди. Таб^ийки, бундай шароитда жумҳуриятнинг бутун аҳолиси битта мақсад — бутун ҳосилни йиғиб-териб олиб, давлатга топшириш мақсади билан яшади. Ҳосил тақдири пахтачилик вазирлигини ҳам ташвишлантира бошлади.
1951 йил 19 ноябрда СССР Вазирлар Кенгашининг «Пахтачилик бўйича кечиктириб бўлмайдиган тадбирлар тўғрисида»ги қарорини (№ 4675) олдик. Унда бизнинг илтимосларимиз ижобий ҳал этилганди —пахтакорларга қўшимча қанорлар, каноп, автопокришкалар, ғалла, қанд, чой ва бошқа зарур маҳсулотлар ажратилганди. Лекин биринчи бандида А. Ниёзов ва Н. Муҳитдиновнинг эътибори пахта йиғим-теримини ташкил этишдаги камчиликларга қаратилган эди. Унда, жумладан шундай дейилган эди: «Узбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби ўртоқ Ниёзовга ва Ўзбекистон ССР Вазирлар Кенгаши Раиси ўртоқ Муҳитдиновга пахта ҳосилини йиғиб-териб, давлатга топширишга қониқарсиз раҳбарлик қилаётганликлари кўрсатиб ўтилсин ва улар огоҳлантирилсинларки, агар яқин вақт мобайнида пахта ҳосилини тайёрлаш бўйича тадбирлар белгиланмаса, улар қаттиқ жазоланадилар».
8 декабрда яна бир қарор (№ 5003) келди. Унда шундай сатрларни ўқиш мумкин эди: «Вазирлар Кенгаши шуни таъкидлайдики, 5 декабрга қадар пахта тайёрлаш режаси 87,1 % бажарилди, ўтган йилнинг шу даврида эса Ўзбекистон ССР бўйича йиллик режа ортиғи билан адо этилган эди. Ўртоқ Ниёзов ва ўртоқ Муҳитдинов пахта тайёрлаш режасининг ўз вақтида бажарилиши учун шахсан масъулиятли эканликлари тўғрисидаги Вазирлар Кенгашининг огоҳлантиришидан зарур хулоса чиқармадилар, йиғим-терим ишларини амалга оширишда кутилганидай суръатни таъминламадилар ва партия ҳамда совет ташкилотларидаги айрим раҳбарларнинг пахта тайёрлаш давлат режасини бажаришга масъулиятсиз муносабатда бўлиш ҳоллари билан муроса қилишда давом этмоқдалар».
Шундан кейин А. Ниёзовга ва менга СССР Вазирлар Кенгаши қарори билан ҳайфсан эълон қилинган эди. Қарор остида СССР Вазирлар Кекгаши Раиси И. Сталин ва СССР Вазирлар Кенгаши Ишлар Бошқарувчиси М. Помазневнинг имзоси турарди.
Қарорни уч марта ўқиб, А. Э. Ниёзовга қўнғироқ қилдим. У бу қарор қандай тайёрланганлигини билмаслигини, бу ҳақда у билан ҳеч ким гаплашмаганлигини айтди.
Шахсан мен жуда изтироб чекдим: ахир бу ҳаётимда биринчи марта жазоланишим эди, яна кимсан — И. В. Сталин жазолаган. Бунинг устига Вазирлар Кенгаши Раиси бўлиб ишлаётганимга эндигина етти ой бўлган бўлса (бу лавозимга 1951 йил 11 апрелда тайинланган эдим). Эртаси куни СССР Вазирлар Кенгаши Раисининг ўринбосари В. А. Малишевга қўнғироқ қилдим, биз у билан дўстона муносабатда эдик. У мени тинглаб, ҳеч гапдан хабари йўқлигини айтди ва шу заҳоти бошқа телефон билан кимгадир қўнғироқ қилди. Кейин бу қарор, пахта бўйича қабул қилинган бошқа қарорлар ҳам, СССР пахтачилик вазирлиги томонидан киритилганлигини маълум қилди. Икки ойдан кейин Сталиннинг ўзи А. Э. Ниёзовга ва менга берилган жазони олиб ташлади. вазир Юсуповнинг хатти-ҳаракатларидан норози эканлигини изҳор қилди. Маленков ва Берияга ҳам гап тегди. Бу ҳақда кейинроқ гапираман.
1951 йилда пахта тайёрлаш режасини биронта ҳам жумҳурият бажаролмади. Ўзбекистон бўйича эса 94 фоиз адо этилди. 1952 йил январь ойида Ўзбекистон Крмпартияси Марказий Қўмитасининг махсус Пленумини чақириб, йил якунини ҳар томонлама муҳокама қилдик. Пленумдан кейин пахтакорларнинг VIII қурултойи ўтказилиб, унда йўл қўйилган камчиликлар ва фойдаланилмаётган имкониятлар хусусида очиқчасига гаплашдик. Пленум қарори ва қурултойда қатнашган пахтакорларнинг мурожаатига асосан вилоятларда, туманларда, жамоа ва давлат хўжаликларида социалистик мажбуриятлар қабул қилиниб, уларда 1952 йил режасини ошириб бажаришдан ташқари, ўтган йили берилмаган пахта ўрнини қоплаш ҳам кўзда тутилди.
Юзага келган аҳволни қараб чиқишда ва истиқболни белгилашда жумҳурият иқтисодиёти ривожланишига жиддий халақит бераётган бир қатор заиф жойлар аниқланди. Фақат иттифоқ миқёсидаги юқори идоралар ёрдами билангина ҳал этиш мумкин бўлган кўпгина масалалар тўпланиб қолган эди. Бундан ташқари, шу нарса маълум бўлдики, гарчи ҳар.йили ишлаб чиқариш, моддий-техника таъминоти, савдо ва бошқалар бўйича режалар тузилаётган, беш йиллик режаларида эса халқ хўжалигини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари белгиланаётган бўлса ҳам, лекин жумҳуриятнинг раҳбар ташкилотлари юзага келган вазият, тўпланиб қолган қийинчиликлар ва иқтисодиётнинг келгусида янада жадал ривожланиши ҳал этилишига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлган энг асосий масалалар ҳақида ВКП(б) Марказий Қўмитаси ва СССР Вазирлар Кенгашига кўпдан бери ахборрт беришмаган экан.
Марказий Қўмита бюросида ҳар томонлама муҳокама қилгач, бу масалаларни Москвага маълум қилиш мақсадга мувофиқ, деган фикрга келинди. Ҳисоб-китоблар, таклифлар ва бошқа ҳужжатларни тайёрлаш учун соҳалар бўйича бир нечта группа тузилиб, уларга Марказий Қўмита котиблари ва Вазирлар Кенгаши Раисининг ўринбосарлари бошчилик қилишди. Барча материаллар тайёр бўлгач, уларни Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасида ва Вазирлар Кенгаши Президиумида кўриб чиқиб, мен ва Р. Е. Мельникбв (Марказий Қўмита иккинчи котиби) бошлиқ бир гуруҳ вакилларни Москвага юборишга қарор қилишди.
Пойтахтга келгач, Роман Ефимович билан аввал С. Д. Игнатьев қабулида бўлдик. Кейин В. А. Малишев, ундан сўнг А. Н. Поскребишевнинг олдига кирдик, Уларнинг ҳаммаси яхши маслаҳатлар беришди ва қўлларидан келганча ёрдам кўрсатишди,
Учинчи куни И. В. Сталин қабулида бўлиб, ҳал этилиши лозим бўлган масалаларни маълум қилдим, Илгари унинг асарларини ўқигандим, ўзини ҳам кўргандим, тингла-гандим, ҳатто телефон орқали сўзлашгандим. Эндиликда, унинг қабулида биринчи марта бўлганимда, салобати босиб, эсанкирадим, салом бердиму, у ёғига гапимни тополмай қолдим. Лекин оддий кител кийган, ўрта бўй, истараси иссиқ бу одамнинг хотиржам, хайрихоҳона назари, паст овозда мулойимлик билан гапириши ўзимни тутиб олишимга имкон берди.
Қўлимдаги хатларни қисқача мазмунини баён қилдим йўл-йўлакай у саволлар берди. Жавоб қилдим. Кейин Мирзачўлни, Марказий Фарғона, Қарши чўлларини ўзлаштириш учун сув хўжалиги қурилишини кенг қулоч ёйдириш ниятимиз борлигини, Қорақалпоғистонда йИрик шоликорлик хўжалигини бунёд этишни мўлжаллаётганлигимизни маълум қилдим ва бу режаларни амалга ошириш учун сув зарурлигини таъкидладим.
— Минтақадаги сувлардан жумҳурият тўлиқ фойдаланяпти,— дедим,— эндиликда, бундан 90 йил илгари киевлик мухандис ва агроном П. Демченко илгари сурган ғояга қайтиб, шимолий дарёлар сувининг бир қисмини Ўрта Осиёга олиб келинса, давлат катта ҳажмда пахта, ғалла, чорва маҳсулотларига эга бўларди.
У Голодная степь (Мирзачўл) номи қандай пайдо бўлганлигини сўради. Мен бу жумҳурият марказидаги бир миллион гектарга яқин майдон эканлигини, ўтмишда бу ерда пахта, мева, узум, сабзавот, ғалла ва беданинг ажойиб навлари етиштирилганлигини айтдим. У гавжум, обод, гуллаган маскан эди. Лекин феодал ҳукмдорлар ўртасидаги ўзаро урушлар, чет эл босқинчилари, айниқса араблар ва мўғулларнинг истилоси натижасида суғориш тармоқлари вайрон бўлган. Ҳозир бу ер туз, ботқоқ, қумли барханлар билан қопланган. Одамлар, ҳайвонлар, қушлар уни таркадтди. Ўлка халқлари бу ерни Мирзачўл дейди. Бу ном қайдан пайдо бўлганлиги ҳали илмий жиҳатдан асослангани йўқ. Лекин бу ном улуғ олим, давлат бошлиғи Мирзо Улуғбек номи билан боғлиқ, деган тахминлар бор. У чўлнинг бир неча жойида қудуқ қазитиб, сардобалар қуриб, атрофини ободонлаштирган. Узоқ йўл юриб келаётган карвонлар бу қудуқ ва сардобалардан фойдаланишганда Мирзачўл (Мирзонинг чўли) деб ном беришган,
Бир маҳал Сталин «Ҳожимуродов нима иш билан шуғулланаяпти?» деб сўраб қолди.
—- Билмайман,— дедим. Кейин цўшимча қилдим: — Бир йил бурун кўрганимда, ўзи илгари ишлаган жамоа хўжалигида раис эди.

Сталин бу киши билан 1949 йил 21 декабрда танишган. Чимбой туманидаги «Большевик» жамоа хўжалигининг раиси Матёқуб Ҳожимуродов Ўзбекистон делегацияси билан И. В. Сталиннинг 70 йиллиги байрам қилинишида қатнашган ва Кремлнинг Георгий залидаги қабул маросимида, протоколни бузиб, тикка унинг олдига борган, туғилган куни билан табриклаган ва русча сўзларни қорақалпоқчага қориштириб, халқининг ҳаёти ва режалари ҳақида гапирган.
Сталин кулиб, унга ташаккур билдирган. Матёқуб ака Ўзбекистон ССР ва Қорақалпоғистон АССР Олий Кенгашлари депутати, Қорақалпоғистон вилоят партия қўмитаси ва Чимбой туман партия қўмитасига аъзо этиб сайланган. Ҳозир у пенсияда, Нукусда яшайди.
Сталин қабулидан чиққач, дарҳол Пиржон Сеитов (Қорақалпоғистон АССРнинг ўша пайтдаги Вазирлар Кенгаши Раиси) билан боғландим. Ҳожимуродов соғ-саломатлигини, тинчлигини, эски вазифасида ишлаётганлигини аниқладим.
Сталин билан суҳбатимга қайтиб шуни айтишим керакки, охирида бир дадиллик қилдим: Москвада жуда кўп, ҳатто майда масалалар бўйича ҳам қарорлар қабул қилиниши, бу эса уларнинг самарадорлигини пасайтираётганлиги ва жумҳурият ҳукумати фаолиятини чеклаб қўяётганлиги ҳақида гапирдим. У менга қаттиқ тикилдию, лекин ҳеч нарса демади. Шундан хурсанд бўлдимкй, суҳбатимиз сўнгида И. В. Сталин «Хатларингиз қараб чиқилади», деди. Сув хўжалиги қурилиши катта дастури ҳақида у бир оғиз сўз айтди — «Киритинг».
Кремлдан Марказий Қўмитага пиёда келиб, С. Д. Игнатьевнинг олдига кирдим. У ҳаяжоним босилмаганлигини сезиб, диванга ўтиришни таклиф қилди ва чой буюрди. Унинг хонасидан Узбекистон ваколатхонаси бошлиғи Б. А. Одиловга қўнғироқ қилмоқчи бўлдим. Семен Денисович, «Мен ўзим телефон қиламан, сиз дамингизни олинг», деди. Шу пайт телефон жиринглаб қолди. Семен Денисович: «Ҳа, шу ерда. Яхши, айтаман», деб жавоб қилди. Кейин менга: «Сизни Маленков чақираяпти», деди.
Бешинчи қаватга кўтарилдим. У дарҳол қабул қилди. Хатларнинг мазмуни билан танишгач, ўша заҳоти Вазирлар Кенгаши Раисининг биринчи ўринбосари Г. И. Первухинга, ВКП(б) Марказий Қўмитаси машинасозлик бўлими мудири И. И. Кузьминга, ВКП(б) Марказий Қўмитаси қишлоқ хўжалиги бўлими мудири А. И. Козловга қўнғироқ қилиб, хатлар билан тезда танишиб чиқиб, Вазирлар Кенгаши қарори лойиҳасини Ташкилий бюрога киритишни таклиф этди. Ўша куни Тошкентдан борганлар ҳаммамиз улар ҳузурида тўпланиб, Госплан, Молия вазирлиги ва бошқа иттифоқ идоралари вакиллари иштирокида биз олиб борган хатларни ўрганиш ва муҳокама қилиш, зарур ҳужжатларни тайёрлаш бошланди.
7 февралда ВКП(б) Марказий Қўмитаси Ташкилий бюроси мажлиси бўлиб ўтди. Кун тартиби бўйича навбат бизнинг масалаларга келганда, раислик қилувчи Г. М. Маленков менга сўз берди. Иил якуни, жумҳуриятнинг имкониятлари ва истиқболи ҳақида қисқача гапирйб, тақдим этилаётган лойиҳаларда Ўзбекистондаги мавжуд муаммоларнинг кўпи ўз ифодасини топганлигини таъкидладим.
Маленков ўтирганларта мурожаат қилиб, қарорЛарнинг лойиҳалари ҳамманинг қўлида эканлигини айтди ва қандай фикр-мулоҳазаларингиз бор, Деб сўради. Н. С. Хрушчев бу йил жумҳурият қанча пахта бериши билан қизиқди. Режада белгиланган рақамни айтдим. П. К. Пономаренко тақдим этилган қарорларни қабул қилишни таклиф қилди.
Ҳамма қарорларни қабул қилиш учун овоз берди. Г. М. Маленков қарорлар қабул қилинганлигини эълон қилди ва менга мурожаат этиб сўради: «Сизнинг яна қандай гапларингиз бор?» Бу қарорларни олиб кетиш истагим борлигини айтдим. У ўз ёрдамчиси Сухановга уяарни имзолаш учун дарров тайёрлашни буюрди.
1952 йил бошида Тожикистон Компартияси Марказий Қўмитаси биринчи котиби Бобожон Ғафуров И. В. Сталин номига мактуб йўллади. Бу мактубида у тор, эгатларга; жумладан 60—70 сантиметрли ўрнига 45 сантиметрли эгатларга чигит экиш тажрибасини баён этди. Бу усулнинг пахта ҳосилдорлигини оширишдаги, ер, сув ва ишчи кучларидан омилкорлик билан фойдаланишдаги афзалликларини батафсил таърифлаб, ҳозир Тожикистонда 70 фоиз майдонга шундай усулда чигит экилаётганлигини маълум қилди. СССР Вазирлар Кенгаши ўша йил 17 февралда пахтачилик вазирлиги раҳбарлигига ушбу тажрибани ўрганиш ва кенг ёйиш бўйича таклиф киритишни топширди.
Март ойида Б. Ғафуров И. В. Сталинга яна бир хат юбориб, У. Юсупов устидан шикоят қилди. СССР Вазирлар Кенгаши 1952 йил 4 апрелда «СССР пахтачилик вазири ўртоқ Юсуповнинг Тожикистон ССРдаги илғор пахтакорларнинг тажрибасига нотўғри муносабати тўғрисида Тожикистон Компартияси Марказий Қўмитасининг хати» деб номланган қарор (№ 486) қабул қилди. Унда ўртоқ Юсупов қониқарсиз маъруза тақдим этганлиги ва Тожикистон Компартияси Марказий Қўмитаси ва Вазирлар Кенгаши билан келишмасдан, бу жумҳуриятда 1953 йилда тор эгатларга чигит экиш режасини ўтган йили аслида экилган 97,5 минг гектар ўрнига, 56 минг гектар қилиб белгилаганлиги таъкидланди.
Вазирлар Кенгаши ўртоқ Юсуповнинг эътиборини илғор тажрибага ва СССР ҳукумати топшириғига бундай муносабатга йўл қўйиб бўлмаслигига қаратди. Тор эгатларга чигит экишни кенг жорйй этиш ва пахтачиликни механизациялаштириш масаласини ўйлаб кўришни ҳамда 1952 йилнинг 15 апрелидан кечикмай бу масала бўйича Вазирлар Кенгашига маъруза тақдим этишни унинг зиммасига юклади.
Ўзаро муносабатларни яхшилаш мақсадида У. Юсупов шу йил кузда Тожикистонга келди. Б. Ғафуров билан .учрашув самимий бўлган, деб айта олмаймиз. Жумҳурият бўйлаб сафарида ўртоқ Юсуповга Тожикистоннинг ўша пайтдаги Вазирлар Кенгаши Раиси Ж. Расулев ҳамроҳлик қилди. Вазир ёрдамчиси Қўрғонтепа шаҳар партия қўмитасидан Деновга қўнғироқ қилиб, куннинг иккинчи ярмида поездда Усмон Юсупов боришини туман партия қўмитаси котиби Ж. Акрамовга маълум қилди. Юқорида бу воқеани эслаб ўтгандик. Унинг тафсилоти қуйидагича: Усмон Юсуповнинг Ўзбекистон туманига келишини вилОят партия қўмитасида ҳам, жумҳурият Компартияси Марказий Қўмитасида ҳам деярли ҳеч ким билмади. Албатта, обкомнинг биринчи котиби Жўрабоев ва вилоят ижроия қўмитаси раиси Ортиқбв ўша заҳоти у ерга етиб боришди. У. Юсупов Ўзбекистоннинг бошқа биронта тумани ёки вилоятида бўлмай, Тожикистон орқали Москвага учиб кетди. Усмон ака бу учрашувда эски дўстларини кўрганлигидан хурсанд бўлиб, ҳиссиётларига эрк берди, партия Марказий Қўмитаси ва мамлакат ҳукуматйдаги ишлар, Тожикистон ва Ўзбекистон раҳбарлари тўғрисидаги ўз фикрлари билан ўртоқлашди. Бир неча кундан кейин эса бу гап-сўзларнинг тўла матни нуқта-вергулигача қўйилиб, Москвага маълум қилинди-ки, бу олий раҳбарликнинг норозилигини туғдирди.
И. В. Сталин 1953 йил 5 мартда вафот этди, 9 мартда дафн этилди. Шундан кейин кўп ўтмай СССР пахтачилик вазирлиги тугатилди.
Усмон аканинг тақдйрига Берия билан яқинлиги ҳам кўп жиҳатдан ёмон таъсир кўрсатди.
У. Юсупов 1937 йил 26 сентябрда бўлган Марказий Қўмитанинг IV Пленумида Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби этиб сайланди. Шундан кейин сал вақт ўтгач, Москвада Н. Ежов ишдан олиниб, отиб ташланди ва НКВДга раҳбарлик Бериянинг қўлига ўтди. Бутун мамлакатда ички ишлар органларини «ежовчи»лардан тозалаш бошланди. Шунда У. Юсупов И. В. Сталин ва Л. П. Берияга, кейинроқ эса Г. М. Маленковга хат йўллаб, жумҳуриятда йўгГ қўйилган қонунбузарликлар ва ички ишлар органларида нопок кишилар кўпайиб кетганлиги ҳақида ёзди, бу ташкилотларни янги кадрлар билан мустаҳкамлашни сўради. Ўшанда, бошқа жумҳуриятларда бўлганй сингари, Ўзбекистонда ҳам ежовчилар ўрнини Бериянинг одамлари эгаллади.
У. Юсупов билан Берия яқинлигининг бошқа сабаби ҳам бор. Бу уран ва олтин билан боғлиқ масаладир. Юқорйда айтганимиздек, уруш тугаши биланоқ АҚШ дунёда вазиятни кескинлаштириш, атом бомбаси бйлан қўрқитиш йўлини тутди. Сталин ҳар қандай қилиб бўлса ҳам ўз атом саноатимизга эга бўлиш вазифасини қўйди. Бунинг учун эса биринчи навбатда уран керак бўлиб, уни чет элдан фақат тиллага сотиб олиш мумкин эди. Сталин мамлакат ҳудудида уран конини қидириб топиш, қазиб олиб, заводларга ташиб келтириш ва ишлаб чиқаришни назорат қилишни шахсан Бериянинг зиммасига юклаб, унга катта ҳуқуқлар берди.
Маъданшуносларнинг изланишлари натижасида мамлакат учун зарур бўлган мазкур қазилма бойликлар, яна бир қатор камёб металларнинг конлари Зарафшон ва Фарғона водийсида, Қизилқумда мавжудлиги маълум бўлди. Урушдан кейинги йилларда бу туманларда шахталар, заводлар, посёлкалар, шаҳарлар бунёд этилди, одамларнинг яшаши ва меҳнат қилиши учун бошқа шарт-шароитлар яратилди. Янги конларда минглаб маҳбуслар меҳнат қилиб, тайёрланган қуймалар махфий заводларга ва омборларга юборилди. Қанча уран ва тилла тайёрлаб жўнатилганлиги ҳақида Берия ва Юсуповга маълумот бериб турилди. Табиийки, бундай ишлар мамлакатнинг қимматли металл конлари аниқланган бошқа минтақаларида ҳам амалга оширилди.
Шундай қилиб, қисқа вақтда АҚШнинг атом монополияси тугатилди, водород бомбасини эса СССР биринчи бўлиб яратди.
Пихини ёрган иғвогар ва амалпараст Берия жуда тез Сталиннинг ишончига кирди, айниқса унинг умри охиида турли ҳийла-найранглар билан энг яқин одамига айланди. Бериядан ҳамма, шу жумладан Сиёсий бюро аъзолари ҳам қўрқишарди.
Сталин вафот этгач, Берия ярим йил КПССМҚ биринчи котиби сайланмаганлигидан фойдаланиб, давлат тўнтаришини тайёрлаш учун пинҳона ҳаракатни кучайтириб юборди. Ўзига қарши бўлган кишиларни вазифасидан четлатди ёки обрўсизлантирди, марказда, шунингдек жойларда таянса бўладиган кишиларни қидириб, юқори лавозимларга қўйди. Унинг асосий муддаоси мамлакатда ҳокимиятни қўлга олиш эди.
Ўшанда Берия мени ҳам йўқотмоқчи (оттириб юбормоқчи) бўлди. Мени унинг чангалидан Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси бюроси ва КПСС МҚ Сиёсий бюросининг кўпчилик аъзолари қутқариб қолишган.
1953 йил апрель ойининг охирида бизни Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси биринчи котиби хонасига таклиф қилишди. Марказий Қўмита котиблари ва бюро аъзолари тўпландик. «Л. П. Бериянинг хати» келганлигини маълум қилишди. Ўша пайтда у КПСС МҚ Президиуми аъзоси, СССР Вазирлар Кенгашининг биринчи ўринбосари эди, Давлат хавфсизлиги қўмитасига ва мамлакат Ички ишлар вазирлигига бевосита раҳбарлик қилар эди.
Хатни овоз чиқариб ўқий бошлашди. Унинг мазмуни билан танишганимиздан кейин эса ҳамма жим бўлиб қолди. Гап шундаки, хатда миллий жумҳуриятлардаги кадрлар сиёсати тўғрисида сўз борарди. У шундай ёзилгандики, гўё партия ва давлат идораларини «миллийлаштириш» тўғрисида «ғамхўрлик» қилинаётганга ўхшарди.
Шуниси ғалатики, ушбу мактубни муаллифнинг котибияти юборган эди (КПСС МҚда кўриб чиқилмаганди).
Раислик қилаётган А. Э. Ниёзов сукунатни бузиб, ўтирганларга фикр-мулоҳазаларини билдиришни таклиф қилди. Кимдир рўйхат тузишни бошлаш керак, деди. Менга вазирликлар, маҳкамалар ва Вазирлар Кенгаши аппарати бўйича раҳбар кадрларнинг миллий таркибини аниқлаш ва миллатига қараб бирини иккинчиси билан алмаштириш тўғрисида таклифлар тайёрлашни тавсия этишди.
Сўз олиб, кўплаб малакали кадрлар тайёрланганлиги катта ютуғимиз эканлигини айтдим. Жумҳуриятнинг барча раҳбар идораларида муносиб ходимлар жамланган. Албатта, айрим кадрларимизнинг нуқсон ва камчиликлари бор, лекин ҳозир уларни ялпи алмаштириш масаласини қўйиш мумкин эмас.
Менга эътироз билдиришди: «Ҳамон хат юборилган экан, унга жиддий муносабатда бўлишимиз керак».
Бошқа баъзи бир, ўртоқлар ҳам хатда баён қилинган таклифларга салбий муносабатларини билдиришдию, лекин анча эҳтиёт бўлиб гапиришди.
Эртаси куни хонамда ўринбосарларим М. 3. Мирзааҳмедов, А. Н. Рудин, ёрдамчим Н. А. Сибирцев ва иш бошқарувчи вазифасини бажарувчи В. С. Гукасов билан бирга ўтириб, Вазирлар Кенгаши мажлиси кун тартибини тузаётган эдим. Бирдан Москвадан қўнғироқ қилиб қолишди. Лаврентий Павлович гаплашмоқчи эканлиги тўғрисида огоҳлантириб, улашди. Берия саломлашмай, қўполлик билан «Нега сен менинг хатимга қарши гапирдинг?» деди. Унга жавобан мен Марказий Қўмита бюросида айтган нуқтаи назаримни такрорладим. У сўзимни охиригача тингламай, мени ҳақоратлади. Мен унинг муносабати ва гап оҳангидан ҳайрон қолаётганлигимни айтдим. У яна сўкиб, кулингни кўкка совуртириб юбораман, деб телефон дастасини қўйди.
Шу заҳоти А. Э. Ниёзовга қўнғироқ қилиб, ундан МҚнинг бошқа котиблари билан биргаликда мени қабул қилишини илтимос қилдим. У, икки соатдан кейин келишингиз мумкин, деди. Айтилган вақтда борсам, унинг хонасида Р. Е. Мельников ва М. А. Абдураззоқов ўтиришган экан. Уларга Берия билан ўртамизда бўлган гапни айтиб, вазифамдан озод қилишларини сўрадим. Ўзоқ гаплашишди. Амин Эрматович «Ўйлаб кўрамиз», деди ва менга қизишмасдан, вазмин бўлиб туришни таклиф этди. «Келинг, 1 Май байрамини тинчликча ўтказайлик, кейин бир гап бўлар», деб хулоса қилди у.
1953 йил 1 майда Тошкент меҳнаткашларининг Ленин номидаги майдонда бўлган байрам намойишида мен ҳам минбарда турдим. Ўзимни қувноқ тутиб, жилмайиб, намойиш қатнашчиларининг олқишига жавоб бердим. Лекин бу пайтда ичимда изтироб чекаётганлигимни, миям қандай нохуш хаёллар билан банд эканлигини ҳеч ким билмасди. Мен билан сўзлашиб, янада ғазабланган Л. П. Берия бошқаларни ҳам ишга сола бошлади.
3 майда туманга боришга тайёргарлик кўраётган эдим, Марказий Қўмитага чақириб қолишди. Борсам у ерда Марказий Қўмита бюро аъзолари ўтиришган экан, Биринчи котиб, ўртоқ Н. А. Муҳитдиновни Вазирлар Кенгаши Раиси вазифасидан озод қилиш тўғрисида таклиф бор, деди.
Туркистон ҳарбий оқруги қўмондони генерал И. В. Петров сўради:
— Сабаби нима?
— Москвадан қўнғироқ бўлиб, шундай қилиш лозимлигини айтишди,— деди А. Э. Ниёзов.
— Ким қўнғироқ қилди? — деб сўради М. 3. Мирзааҳмедов.
— Берия қўнғироқ қилди. Ўзбекистон Вазирлар Кенгаши Раиси этиб Усмон Юсу-повни тайинлашни тавсия қилди.
Шунда бюро аъзолари, айниқса Р. Е. Мельников, А. М. Баскаков, В. А. Билбас, М. А. Абдураззоқов ва бошқалар бу ишга рози эмасликларини айтишди ва МҚ бюроси Н. А. Муҳитдиновни Вазирлар Кенгаши Раислигида қолдириш зарур, деб ҳисоблаётганлигини Берияга етказишни А. Э. Ниёзовга таклиф қилишди. Шу билан тарқалдик.
4 майда яна Марказий Қўмитага таклиф қилишди. Барча бюро аъзолари тўпланишганда, А. Э. Ниёзов яна Москвадан қўнғироқ қилишганлигини, бизнинг қароримизни кутишаётганлигини айтди. Биринчи бўлиб сўз олиб, мени исталган вилоятга ёки ижтимоий факлар академиясига ўқишга юборишларини, Вазирлар Кенгаши раиси этиб эса У. Юсуповни тайинлашни таклиф қилдим. Бюро аъзоларидан айрймлари ўз нуқтаи назарларини бир қатор мулоқазалар бйлан асослаб, эътироз билдиришди. Узоқ ва қизғин муҳокамадан кейин секретариатга таклиф тайёрлашни Топширишди.
Уч йилча бурун Москвага кетган пахтачилик вазирлигининг барча раҳбарлари Тошкентга қайтишаётган эди. 6 май куни эрталаб, Амин Эрматович қўнғироқ қилиб, олдимга келиб кета оласизми, деди. Бордим. Унинг хонасида Марказий Қўмита котибларидан бир нечтаси ўтирган эди. У юзага келган вазиятдан хафа бўлиб ва ўзим қатъий илтимос қилаётганлигимни таъкидлаб, танишиб чиқиш учун қўлимга қбғоз берди. Бу мени Вазирлар Кенгаши Раиси лавозимидан озод қилиб, бу ишга ўртоқ У. Ю. Юсуповни тайинлаш, мени эса Вазирлар Кенгаши Раисининг биринчи ўринбосари ва Ўзбекистон ССР Ташқи ишлар вазири этиб тайинлаш тўғрисидаги фармон лойиҳаси эди.
У билан танишгач, мени- чеккароқ жойга ишга жўнатиш мумкин эмасми, деб сўрадим. Ҳамма эътироз билдирди. Шу боисдан, рози бўлдим. Куннинг иккинчи ярмида Марказий Қўмита бюро мажлиси бўлди. Амин Эрматович юқоридаги фармон лойиҳасини эълон қилди. Ҳеч ким гапирмади.
Бюро мажлиси тугагандан кейин ҳамма менинг уйимга борди. Ярим кечагача бирга ўтириб, чой ичдик, юракдан гурунглашдик. Марказий Қўмита бюро аъзоларининг бундай самимий муносабати мени жуда тўлқинлантириб юборди.
ЎзССР Олий Кенгаши Президиуми Раиси Ш. Рашидов ва Президиум котиби Ж. Илҳомова шу куни, яъни 6 майда мени вазифамдан озод қилиш тўғрисидаги фармонга имзо чекишди.
7 майда янги ишимга бормоқчи бўлиб турган эдим, бирдан Амин Эрматович уйидан қўнғироқ қилиб, Марказий Қўмитага келишимни буюрди. Бордим. Хонасига кир-ганимда, у кўришишга улгурмасимизданоқ, КПСС МҚдан қўнғироқ қилишиб, мен ҳақимдаги қарорни ҳозирча амалга оширмай туришни таклиф этишганлигини айтди. Бу менинг КПСС МҚ аъзоси, СССР Олий Кенгаши депутати эканлигим, Вазирлар Кенгаши Раиси лавозими эса партия Марказий Қўмитаси Сиёсйй бюроси номенклатураси эканлиги билан боғлиқ эди. Кейин маълум бўлишича, К, Е. Ворошилов, Н. С. Хрушчев, В. М- Молотов, А. А. Косигин, Н. А. Булганин менй ишимдан озод қилиш мақсадга мувофиқлигига шубҳа билдиришибди. Берия эса қаттиқ талаб қилибди. Уни Г. М. Маленков, Л. М. Каганович, А. И. Миқоян қўллаб-қувватлабди. Шу сабабли куннинг иккинчи ярмида яна қўнғироқ қилишиб, қарорга рози бўлганликларини СССР Вазирлар Кенгаши йўли билан оғзаки маълум қилишди.
8 май куни эрталаб ҳукумат биноси олдида Усмон Юсуповни кутиб олиш билан янги вазифамни адо этишни бошладим. Уни хбнасига олиб кириб, ҳамма нарсани кўрсатдим, шундан кейин иккимиз узоқ суҳбатлашдик.
Бир кун ўтгач, яъни 10 майда юк машинасига рўзғор анжомларини ортиб, Гоголь кўчасиДаги, илгари Файзулла Хўжаев яшаган уйни тарк этдим ва оилам билан Оллон маҳалласидаги отам яшаётган эски ҳовлидаги (онам 1951 йилда вафот этган) бир хонали уйга кўчиб бордим. Бу ерда янги вазифага ўтгунимга қадар яшадим.
Вазирлар Кенгашида Москвадан қайтган ўртоқлар янги вазифаларни ўзлаштиргунга қадар, бир ярим ойдан кейин нохуш можаро бўлди. Партия йиғилишида У. Юсупов билан келган, унинг ишончини қозонган ва ҳукуматда муҳим лавозимни эгаллаган ўртоқлардан бири ўз нутқида Вазирлар Кенгашида иккита гуруҳ — консерваторлар ва новаторлар гуруҳи юзага келиб, ҳаракат қилаётганлиги ҳақида гапирди. Унинг фикрича, гўё консерваторлар эскича ишлашга ўрганиб қолганликлари сабабли янгиликни жорий этишга қаршилик кўрсатишаётганди, иш услубини тубдан яхшилашга, халқ хўжалигини кескин юксалтириш ва бошқаларга тўсқинлик қилишаётганди. Новаторлар эса — булар Усмон Юсупович билан келган кишилар бўлиб, унинг раҳбарлигида ҳукумат, вазирликлар ва маҳкамаларнинг фаолиятини қатъий қайта кўриб чиқиш, кадрларни янгилаш ва бошқа тадбирларни амалга ошириш учун интилишаётган эмиш. У ҳукумат аппаратини консерватор ходимлардан тозалаш вазифасини қўйди.
Мен шу заҳоти сўз олиб, бу нотиқнинг соғлом, етук, жипслашган жамоани сунъий равишда икки гуруҳга бўлиб, бир-бирига қарши қўяётганлиги ва тажрибали ходимларни асоссиз равишда консерватизмда айблаб, уларни ишдан четлатишга даъват этаётганлиги ҳақида гапирдим. Бундай баёнотлар ва хатти-ҳаракатлар жамоанинг жипслигига, иш ва ҳукумат обрўсининг яхшиланишига зарар етказиши мумкин, дедим.
Бу нотиқнинг ўйламай айтган сўзи кўпчилик ўртоқларнинг энсасини қотирди, уч киши унинг фйкрига эътироз билдирди.
Усмон Юсупович етук арбоб сифатида юзага келган вазиятни, мажлисда иштирок этаётган коммунистларнинг кайфиятини дарҳол илғаб, ўзига яқин ходимнинг жамоага берган баҳосига салбий муносабат билдирди ва яна гапини силлиқлаб, ҳаммамиз жипслашиб меҳнат қилишимиз керак, деди.
Жамоада шундан бўлак жиддий можаро ёки келишмовчилик бўлтанлигини эслай олмайман. Биз Усмон Юсупович билан қўлни қўлга бериб, дўстона ишлашдик. Лекин уни икки ёки уч марта Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси секретариатига чақириб, МҚ ихтиёрида бўлган талайгина йирик масалаларни ҳукуматда яккабошлик билан ҳал этиб юбораётганлиги тўғрисида эътироз билдиришди.
1953 йил 2 июлда КПСС МҚ Пленуми очилиб, унда Л. П. Бериянинг социалистик қонунчиликни, партия Устави талабларини қўпол равишда бузганлиги, хизмат вазифасини суиистеъмол қилганлиги, давлатга ва халққа катта зарар етказадитан ўзбошимчаликларга йўл қўйганлиги масаласи муҳокама қилинди. Пленум Л. П. Берияни барча лавозимлардан бўшатиш ва партиядан ўчириш тўғрисида бир овоздан қарор қабул қилди. Мазкур Пленум ва унинг 1953 йил 10 июлда «Правда» рўзномасида эълон қилинган кенгайтирилган қарорлари, партия ташкилотлари обрў-эътиборини оширишда, социалистик қонунчилик ва ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлашда, ҳар бир ходимнинг шахсий масъулиятини кучайтиришда муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Унинг кадрлар тўғрисидаги шубҳали мактуби йўқ қилинди. Ҳамма шунга ишонч ҳосил қилдики, Бериянинг кадрлар тўғрисидаги «ғамхўрлиги» иғвогарона мақсадни — ходимлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни миллий асосда мураккаблаштиришни кўзда тутган эди. У бундан фойдаланиб, бировни миллатчиликда, иккинчи кишини шовинизмда айблаб, ўзига маъқул бўлмаган шахсларни йўқотмоқчи бўлган эди. Кадрларни янгилаб, ўзининг қора ниятларини амалга ошириш учун жойларда таянчга эга бўлишни мўлжаллаганди.
Пленум топшириғига биноан, Берия ва унинг шериклари иши юзасидан бир неча ой мобайнида тергов олиб борилди. Декабрь ойининг ўртасида алоҳида ҳарбий трибуналнинг суд мажлиси бошланди. 1953 йил 23 декабрда трибунал ҳукми билан Берия ва унинг энг яқин шериклари отиб ташланди.
Орадан кўп ўтмай, 1954 йилда, мени эски ишимга тиклашди, яъни яна жумҳурият Вазирлар Кенгаши Раиси этиб тасдиқландим.
1988 йилда «Известия», «Литёратурная газета», «Московские новости» рўзномаларида, «Крокодил» ойномасида У. Юсупов ҳақида мақолалар босилди. Шу муносабат билан 34 партия, уруш ва меҳнат фахрийси «Правда Востока» рўзномасига ёзган, 1988 йил 16 октябрда босилган «Ошкоралик мезони — ҳақиқат» сарлавҳали мактубда бу мақолаларни таҳлил қилишди, асоссиз айблар ва ҳақоратларни фош этишди, ўзлари билан узоқ вақт бирга ишлашган Усмон Юсупов тўғрисидаги ҳақиқатни айтишди, Таниқли олимлар —- тарих фанлари докторлари М. Искандаров ва Ф. Исҳоқов У. Юсупов ҳақида катта очерк ёзиб, унинг сиёсий қиёфасини яратишди. Бу очерк ҳам 1988 йил 27 ноябрда «Правда Востока»да эълон қилинди.
Ёзувчи Комил Икромов ўз мақолаларида отаси Акмал Икромовнинг ҳалок бўлишида У. Юсуповни айбдор ҳисоблаган ва у раҳбарлик қилган йилларда Ўзбекистонда 40 мингга яқин киши қатағон қилинган, деган.
Лекин ҳамма иш учун якка ўртоқ Юсуповни айблаш тўғри эмас. Келтирилган рақам ҳам шубҳа туғдиради.
Иккинчи томондан, қатағон билан боғлиқ ишларга Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг ўша пайтдаги биринчи котибининг дахли бўлмаган, дейиш ҳам тўғри эмас. У, гарчи юрагида шу ишни хоҳламаса ҳам, барибир хизмат тақозоси билан — жумҳуриятнинг биринчи сиёсий раҳбари ва машъум «учликининг раиси сифатида чеккада тура олмасди.
«Еш ленинчи» рўзномасининг 1990 йил 21, 22, 23 август сонларида босилган «Ҳақиқат ўлмайди» сарлавҳали мақоламда мен А. Икромов, Ф. Хўжаев ва бошқалар қандай қатағон қилинганликлари ва улар 1956 йилда қандай оқланганликлари ҳақида ёздим.
Шуни таъкидлаш керакки, А. Икромов ва У. Юсуповнинг ўзаро муносабатлари, улар биргаликда ишлашган дастлабки йиллардаёқ, юмшоқ қилиб айтганда, у қадар силлиқ бўлмаган.
Ўзбекистон КП(б)нинг 1929 йил март ойида Самарқандда бўлган IV съездида, бунгача Тошкент округ партия қўмитаси ташкилий бўлими мудири бўлиб ишлаган Усмон Юсуповни Ўзбекистон КП(б) Марказий Қўмитасининг тармоқ котиби этиб сайлашди. Ана шунда жамоа хўжаликларини ташкил этиш муддатлари, суръатлари, шакллари, қулоқларни тугатиш масалаларида у билан А. Икромов ўртасида келишмовчиликлар пайдо бўлди. Шу муносабат билан 1931 йил октябрда У. Юсупов ВЦСПС Ўрта Осиё бюроси раиси этиб сайланади.
Шу йилнинг декабрь ойида бўлган ВЦСПС пленумида У. Юсупов ва А. И. Микоян президиум столида ўтириб танишишади ва бу секин-аста дўстликка айланади.
1934 йилнинг декабрида У. Юсупов Москвага икки йиллик марксизм-ленинизм курсига юборилади. Ўқиши давомйда у Анастас Иванович билан тез-тез учрашиб туради, унинг квартирасида, иш жойида бўлади. Шу даврдан бошлаб Микоян унга мураббийлик қила бошлайди.
У. Юсупов 1936 йилда ўқишни тугатганидан кейин, А. Икромов, Ф. Хўжаев ва МҚ бюросининг бошқа аъзолари унинг эски ишига қайтишига — МҚ котиби бўлишига розилик билдиришмади. Шунда Микояннинг шахсий ташаббуси бйлан Усмон Юсуповни озиқ-овқат саноати халқ комиссари этиб таиинлашиб, бу ишда у ярим йилдан кўпроқ ишлади.
ВКП(б) МҚнинг февраль-март (1937 й.) Пленумида Н. Бухарин ва А. Риқов фаолияти танқид қилиниши муносабати билан улар ишини кўриб чиқиш учун А. Микоян раислигида комиссия тузилди. Комиссия Пленумга тайёрлаган маърузасида Бухарин ва Риков партияга қарши фаолият олиб борадиган ўз гуруҳларини тузганликлари таъкидланиб, уларни жиноий жавобгарликка тортишни таклиф қилди.
Пленум комиссия маърузасини прокуратурага топширди.
Уларни СССР Бош прокурори А. Вишинскийнинг талаби билан суд қилган Олий Суднинг ҳарбий ҳайъати ўзининг 1938 йил 13 мартдаги ҳукми билан 21 судланувчидан 18 нафарини, шу жумладан, А. Икромов ва Ф. Хўжаевни ҳамолий жазога ҳукм қилиб, бир кундан кейин — 15 мартда улар отилдилар.
У. Юсупов А. Микоян билан бўлган кўплаб учрашувларида жумҳуриятдаги аҳвол, раҳбар ходимлар тўғрисида танқидий гапларни айтган. Ўзбекистонда бир марта ҳам бўлмаган Микоян эса, албатта, бу ахборотлардан Пленум учун маъруза тайёрлаётгандагина эмас, балки 1937 йилнинг ёзида ВКП(б) МҚ Сиёсий бюросида А. Икромовнинг аризаси унинг иштирокида қараб чиқилганида ҳам фойдаланди.
Сталин Икромовни ҳалол одам деди, лекин Микоян, шунингдек уни қўллаб-қувват-лаган Каганович, Ежов ва бошқалар Сталиннинг фикрини ўзгартириб, Икромовнинг жиноий жавобгарликка тортилишига эришишди.
Уни Ўзбекистон КП(б) Марказий Қўмитасининг 1937 йил сентябрда бўлган Пленумида ишдан олиб, партиядан ўчиришди. Лекин бу иш, баъзилар таъкидлаганидек, ўртоқ Юсуповнинг маърузаси бўйича эмас, балки И. В. Сталин ва В. М. Молотовнинг мактуби ва А. Андреевнинг ахбороти асосида қилинди. У. Юсупов 35 нотиқ қаторида музокарада сўзга чиқди. Юқоридаги мактубни эса Н. Ежов ва А. Вишинский А. Микояннинг маърузалари асосида тайёрлашган эди.
III Пленумдан кейин ўн кун ўтгач, 1937 йил 26 — 28 сентябрда МҚнинг IV Пленуми бўлиб, бир неча номзодни муҳокама қилиб, У. Юсуповни Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби этиб сайлади.
Орадан кўп ўтмай Н. Ежов социалистик қонунчиликни қўпол равишда бузганликда ва қўлидаги ҳокимиятни суиистеъмол қилганликда айбланиб, ВКП(б) МҚ котиби лавозимидан олинди, қамалиб, отиб ташланди.
Ўшанда «учлик» ва «алоҳида кенгашилар ҳам тугатилди. Москва судларида йирик, шов-шувли ишлар кўрилмайдиган бўлди. Лекин мамлакатнинг чекка жойларида қуйи ташкилотларнинг ходимларига ва жиноий жавобгарликка тортилганларнинг оила аъзоларига нисбатан қатағон давом этди. А. Икромовнинг хотини, болалари, ака-укалари, қариндошлари, ҳатто кекса холаси, поччасигача шу йўсинда қамалиб, отилди ёки сургун қилинди. Уларнинг деярли ҳеч бири ёруғ кунларга етмай, лагерларда ўлиб кетишди.
Файзулла Хўжаевнинг укаси Ибодулла ўзини отиб ўлдирди. Онаси Райҳон опа ва биринчи хотини Маликахон сургунда ўлишди. Иккинчи хотини Фотима ва қизи Вилоятхон қамоқ муддатини ўтаб бўлишгач, озодликка чиқишди. Қатағон қилинган бошқа раҳбар ходимлар оилаларининг қисмати ҳам шундай бўлди.
Шундан кейинги йилларда ҳам ўлкамизнинғ юзлаб иқтидорли ўғил ва қизлари ҳалок бўлганлигини асло оқлаб бўлмайди. Бунга, жумладан Усмон Носир ва Султон Сегизбоевнинг тақдирини мисол келтириш мумкин.
Усмон Носир 1912 йилда Наманган шаҳрида туғилган. Ёшлигидаёқ унинг одатдагидек бўлмаган таланти, зўр иқтидори борлиги маълум бўлади за тезда ўз асарлари билан элга танилади. ёш ижодкор ҳеч қандай жинояти бўлмаган ҳолда қатағон қилиниб, атиги 32 йил яшаб, сургундд ҳалок бўлди.
У Москвада бўлган ўзбек адабиёти ва санъати ўн кунлигидан қайтаётиб, вагонда Сталин тўғрисида қандайдир бир ножўя гап айтади. Бу гап дарҳол тегишли идорага етказилиб, шоирни қамашади ва Сибирга сургун қилишади. Магадандаги лагерда бўлганида, у оғир касал бўлганига қарамай, ижодини давом эттириб, шеър ва дострнлар ёзади. 1943 йилда У. Юсуповга мактуб йўллаб, Сибирнинг қаттиқ совуғига организми дош беролмаётганлигини, Ўзбекистондаги исталган лагерга ўтишда ёрдам беришини сўради. У. Юсупов бу мактубни ўз таклифларини айтишлари учун жумҳурият Ёзувчилар уюшмаси раҳбарларига юборди. Улар эса талантли ҳамкасбларининг сургундан қайтишига қарши туришди.
Усмон Носир хатига жавоб ололмай, Кемероводаги маҳбуслар шифохонасида вафот этди. У Ўзбекистон раҳбарларининг тавсияси билан 1957 йил 21 мартда оқланди.
Кемероволикларга раҳмат, шоир дафн этилган жойни топишда қариндошларига ёрдам беришди. 1988 йилда Усмон Носирнинг хоқини Тошкентга олиб келиб, Чиғатойдаги биродарлар қабристонига дафн этишди.
50-йилларда мен шоирнинг отаси Носирхўжа ака билан Мирзачўлнинг янги ўзлаштирилаётган ерида учраштан эдим, у ўша пайтда бу ерда гидротехник бўлиб ишларди. 40-йилларнинг охйрида Наманганда ишлаганимда Усмон Носирнинг лотин имлосида нашр этилган бир нечта асарини ўқиганман. У ҳаёт, муҳаббат, гўзаллик, инсонийлик, Ватан ҳақида жўшиб, қалбдан куйлаган эди. Қисматни қарангки, ҳаёт ва муҳаббат ҳақида шундай зўр илҳом билан ёзган бу йигит севган қизига уйланолмади, оила ҳаёти бахтини бир кун бўлса ҳам татиб кўролмади, ўзидан зурриёт қолдирмади. Инсон ва инсонийлик тўғрисида куйлаб, ёвузликнинг қурбони бўлганлиги эса энг даҳшатлисидир.
Ким билсин, Усмон Носир боқий умр кўрса, XX асрнинг Навоийсига, дунёвий шахсга айланармиди?!
Султон Сегизбоев 1899 йилда туғилган. 1916 йилда ўлкамизда бўлган ғалаёнда фаол’иштирок этган. 1918 йилда Коммунистик партия сафига ўтган. 1918 йилдан Оққўрғон, Пискент волостларида ижроия қўмита ва инқилобий қўмиталарнинг раиси бўлган. Кейин Фарғона вилоятида совет ва партия идораларида раҳбарлик лавозимларида, шу жумладан, «Фарғона» рўзномасининг муҳаррири, вилоят партия қўмитасининг котиби бўлиб ишлади. Сўнгра Тошкент уезд қўмитасининг қотиби бўлди. 1925—30 йилларда Москвадаги қизил профессура институтида ўқиб, уни аъло баҳолар билан тамбмлади. 1930—31 йилларда Бутуниттифоқ қишлоқ хўжалик академиясининг Ўрта Осиё филиали ва пахтачилик институтининг директори бўлди.
Қозоғистонга юборилиб, жумҳурият Компартияси Марказий Қўмитаси қишлоқ хўжалик бўлими мудири бўлди. 1937 йилдан Шимолий Қозоғистон вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби этиб сайланди. 1937 йил сентябрда Ўзбекистон ССР Халқ Комиссарлар Кенгаши Раиси вазифасини бажара бошлади. ВКП(б)нинг XI, XVI, XVII съездлари делегати бўлди.
1937—38 йилларда СССР Олий Кенгаши Раисининг ўринбосари этиб сайланди. Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг IV Пленумида бошқалар қатори унинг номзоди ҳам Марқазий Қўмита биринчи котиблигига муҳокама қилинган.
У Жанговар Қизил Байроқ ордени, бошқа орденлар ва медаллар, номи ёзилган соат ва қурол билан тақдирланган. С. Сегизбоев профессор илмий унвонига эга эди, ўзбек тилидан ташқари, рус, инглиз ва француз, қозрқ тилларини биларди. Тошкент ва Москва олий ўқув юртларида сиёсий иқтисоддан дарс берган.
1938 йил 15 июнда Тошкент вилоят партия конференцияси очилди. Президиумда У. Юсупов, С. Сегизбоев ва Марказий Қўмита бюросининг бошқа аъзолари ўтиришган эди. Шу конференцияда иштирок этган делегатларнинг ҳикоя қилишича, маъруза бўлаётган пайтда бир одам Сегизбоев ёнига кедиб, уни вестибюлга таклиф этади. У ўрнидан туриб, ташқарига чиқади. Шу пайт ички ишлар халқ комиссари Апросиян У. Юсупов олдига келиб, унга нимадир деди.
Сегизбоевни шу йўсинда қамаб, 2 июнда марказга олиб кетишди. 1939 йил 25 февралда ҳарбий трибунал суди бўлди. Сегизбоев суддаги сўнгги сўзида шундай деди: «Ҳамма айбларни қийнаш йўли билан бўйнимга қўйишди. Ўз айбларимни тўла инкор қиламан, уларни тан олмайман. Ишимни қайта терговга юборишларингизни талаб этаман».
Суд икки соат давом этди. Уни олий жазога ҳукм қилишиб, шу куниёқ отишди. Истиқболи порлоқ партия ва давлат арбоби, олим ана шундай ҳалок бўлди. Султон Сегизбоев Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг таклифи билан 1957 йил 6 ап;5елда оқланди.
У ҳақда гапирганда, асарларини, айниқса тарих ва иқтисодиётга оид илмий ишлари-ни алоҳида китоб ҳолида нашр этиш мақсадга мувофиқлигини айтиш керак. У Оққўрғонда туғилиб ўсган, ҳозир учинчи ва тўртинчи авлодга мансуб қариндошлари ҳам шу ерДа яшашади. Нима учун шу туманни Султон Сегизбоев тумани ёки Султонобод деб номлаш мумкин эмас?
1948 йилда ва 50-йилларнинг бошида Ўзбекистоннинг адабиёт ва санъат арбобларидан 20 нафардан ортиғи — Ҳ. Сулаймон, М. Шайхзода, Шукрулло, Шуҳрат, Саид Аҳмад ва бошқалар қамалиб, 15—25 йилга ҳукм қилиндилар ва Сибирдаги лагерларга жўнатилдилар. Бундай мисоллар кўп.
1953 йил 23 декабрда Берия билан бирга унинг ўринбосарлари, бошқарма бошлиқлари, НКВДнинг жумҳуриятлар ва вилоятлардаги органлари раҳбарлари ҳам олий жазога ҳукм қилиндилар. Булар орасида Бериянинг яқин одами бўлган, Ўзбекистонда ички ишлар органларини бошқарган Апросиян, Гоглидзе сингари шахслар брр эди. Мана шу кишилар беш ой давом этган тергов пайтида гуврҳлик бериб, Ўзбекистондаги барча қама-қама ва ҳукмларни олдиндан Марказий Қўмита биринчи котибига маълум қилганмиз ва унинг розилигини олганмиз, дейишди.
Озарбойжон Давлат хавфсизлиги вазирлиги раҳбарлари ҳам шундай гувоҳлик беришди. Текширишда бу маълумот тасдиқланди ва Озарбойжон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби, ВКП(б) МҚ Президиуми (Сиёсий бюроси) аъзолигига номзод Багиров олий жазога ҳукм қилинди.
У. Юсупов ҳақида берилган гувоҳликка келганда, КПСС МҚда у билан танишиб чиқишгач, ишни муҳокама қилиш ва айбдорни партиявий ва давлат жавобгарлигига тортиш учун Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси ихтиёрига юборишга қарор қилишди.
Иш ва хат билан фақат А. Э. Ниёзов ва Р. Е. Мельников танишдилар ва шу заҳоти пакетни қайтариб юбордилар. Улар иккиси бизни — бюро аъзоларини Марказқўмга таклиф қилишиб, материалларнинг мазмунини гапириб беришди. Марказий Қўмита бюросининг ёпиқ мажлиси ўтказиладиган кун тўғрисида келишиб олдик.
Белгиланган муддатда бюро аъзолари тўпланишди. Хонага Усмон Юсупов кириб келди (муҳокама ёпиқ ва стенограммасиз бўлди). А. Э. Ниёзов ахборот берди. Амин Эрматович сўзининг охирида, У. Юсупов партия ва дазлат масъулиятига тортиш учун лойиқдир, деди. Кимдир, бу масъулиятни қандай тушунса бўлади> деб сўради. А. Э. Ниёзов гап тополмай қолди. Р. Мельников: «Бундай ишлар учун партиядан ўчириб, судга берадилар», деди.
У. Юсуповга сўз беришди. Унинг шу пайтдаги аҳволини кўрган одам ачинарди. Боши ва жағини катта рўмол билан боғлаб олган — тиши оғриб, лунжи шишиб кетган, кўзлари қип-қизил, пешонасидан тер оқиб турарди. У қийналиб, лекин мантиқли гапирди. Гап нима ҳақда боришини кимдандир эшитганлиги, тайёргарлик кўрганлиги сезилиб турарди. У. Юсупов мардлик кўрсатди — материалларни олиб келишганида, танишиб, орган сўровларига розилик берганлигини тан олди.
— Бу менинг қўпол хатоим,— деди у.— Лекин ҳеч бир қарши чора кўра олмадим. Эътироз билдирсам жиноятчиларга шерик ёки уларни ҳимоя қилаяпти, деб ўйлашлари мумкин эди, чунки материаллар ишонарли, аниқ фактлар асосида тайёрланган эди. Вазият шундай эдики, бош тортгудай бўлсам, менинг ўзимни ҳам қамаб юборишлари ҳеч гап эмасди. Менинг ҳолатимни ҳисобга олишларингни қаттиқ илтимос қила-ман, исталган ишга юборинглар, ишончларингни оқлайман.
Биринчи бўлиб Ш. Рашидов гапириб, У. Юсуповни қаттиқ танқид қилди. Уни қўрқоқлйкда айблаб, ўз жонингизни ўйлаб, шунча кишиларнинг умрига завол бўлгансиз, азоб-уқубатга маҳкум қилгансиз, деди. У. Юсуповни қаттиқ жазолашни талаб қилди. Бу фикрни Р. Е. Мельников ҳам қўллаб-қувватлади.
Шундан кейин мен сўз олдим.
— Бизда юз берган ишлар ҳақида нафақат гапириш, балки тинглашнинг ўзи оғир,— дедим мен.— Жумҳуриятда раҳбар кадрларга, оддий фуқаролар — эркаклар, аёллар, болалар, кексаларга нисбатан зўравонликлар, улар тақдирини ҳал этаётганда қонунчиликни оёқ-ости қилиш ҳоллари хусусида исталганча мисол келтириш мумкин. Бу ҳол, ўртоқ Юсупов, фақат сизга эмас, балки бутун жумҳурият партия ташкилоти учун доғдир. Сиз Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби, КПСС Марказий Қўмитасининг аъзоси, СССР Олий Кенгашининг депутати сифатида ҳамма ишга бир қолипда ёндошиб, розилик бериб юборавермасдан, ҳар бирини диққат билан, ҳар томонлама ўрганишингиз керак эди. Бу ишларни бюрода, баъзи масала-ларни эса МҚ пленумида муҳокама қилиш мумкин эди. Сиз бундай қилмагансиз. Биз ҳозир сизнинг қай даражада айбдор эканлигингиз ҳақида гапираяпмиз. Аслида, бу ҳақда қатағонга учраган ҳар бир оила, бутун халқ ҳам гапиради. Биз-ку, бу ерда қарор қабул қилиш билан кифояланамиз, лекин одамлар ножўя ишни бир умр унутишмайди.
— Аммо ўртоқ Юсуповдек давлат арбобларининг хулқи ва хаттй-ҳаракатларини муҳокама қилганда, — деб давом этдим мен, — фаолиятига чор тарафлама қарамасдан, шубҳасиз хизматларига эътибор бермасдан, фақат муҳокама этилаётган масала асосида баҳолай олмайм^из. Бунинг устига ўртоқ Ниёзовнинг ахборотидан ва ўртоқ Юсуповнинг ўз сўзидан кўриниб турибдики, бирон-бир киши унинг ташаббуси билан ёки тўғридан-тўғри берган кўрсатмаси асосида қатағон қилинганлигини исботловчи фактлар йўқ. Шу муносаба.т билан мен ў йўл қўйган хатоларни қаттиқ эътиборга олишни, лекин унинг таржимаи ҳолини, шунингдек айбларига самимий иқрор бўлаётганлигини ҳисобга олиб, уни қаттиқ огоҳлантириб, муҳокама билан кифояланишни ва Усмон Юсуповни бекор қўймасдан ўзига яраша иш беришни, айбларини меҳнати билан ювиши учун имконият яратишни мақсадга мувофиқ,деб биламан.
Генерал И. Е. Петров менинг таклифимни қўллаб-қувватлаб гапирди. М. Мирзааҳмедов, В. А. Билбас ҳам шундай қилишди.
Таклифни овозга қўйиш асосида қаттиқ огоҳлантириш билан кифояланишга келишилди. Усмон Юсуповнинг илтимосини ахборот учун қабул қилиб, С, Камолов ва менга уни ишга тайинлашни топширишди. Эртаси куни Усмон акага машина юбордик. У ўзига нисбатан инсонпарварларча муносабатда бўлганлиги учун Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси бюроси аъзоларига ва КПСС МҚ Президиумига миннатдорчилигини етказишимизни илтимос қилди. Совхозлар вазири ўртоқ Бурҳоновни ва Мирзачўлни ўзлаштириш Бош бошқармаси бошлиғи ўринбосари ўртоқ Айтматовни (бошлиқ Саркисов йўқ эди) чақирдик. Айтматов 4-«Боёвут» давлат хўжалигининг директори йўқлигини айтди. Усмон ака ўша жойга боришга рози бўлди. Вазирнинг буйруғи билан уни мазкур хўжалик директори этиб тайинладик.
Энди бир-икки оғиз сўз 40-йилларда ва 50-йилларнинг бошида қатағон қилинган ёзувчилар ва олимлар тўғрисида. Мен 40-йилларнинг биринчи ярмида фронтда, бўлганбунинг устига, шу пайтгача мамлакат партия ва ҳукумат раҳбарлари ўлкамизда кам бўлишган,— дедим мен.— Шубҳам йўқки, Тожикистон ва Ўзбекистон аҳолиси Сизни самимий, сидқидилдан кутиб олган, афсуски, иштирок этиш имконига эга бўлмадим.
Тожик пахтакорлари юқори ҳосил олишаяпти, уларни ҳар қанча мақтаса арзийди. Ўзбекистонда ҳам пахта ишлаб чиқаришни кўпайтиришни истамайдиган одам йўқ. Ҳаммамиз мана шу ўй-хаёл билан яшаб, меҳнат қилаяпмиз.
Шубҳа йўқки, фан, техника ютуқларини, илғор тажрибани кенг жорий этиш пахтачилмкни юксалтиришнинг асосий йўлидир.
Агротехниканинг янги усули — квадрат уялаб. экиш ва майдонларга икки томонлама ишлов беришни Наманган туманидаги жамоа хўжалиги ҳосилоти Тешабой Маллабоев яратган. У 1934—1935 йиллардаёқ чигитни квадрат уялаб экйб, майдонларга узунасига ва кўндалангига ишлов берган. Шу сабабли унинг хўжалигига ўша пайтдаёқ «Қизил шаҳматчи» номи берилган. Маллабоевни кейин жумҳурият қишлоқ хўжалиги комиссариатининг бош маслаҳатчиси қилиб тайинлашганди. Лекин бир қатор сабаблар, жумладан, айниқса уруш йиллари техника йўқлиги, ишчи кучй етишмаслиги ва етарли эътибор бўлмаганлиги оқибатида, ушбу тажриба оммалашмай қолди.
Агротехниканинг янги усуллари индустриал асосга таяниши керак. Мёнимча, биринчи навбатда мослаштирилган тракторлар, шатакли машиналар ва механизмлар бўлиши ҳал қилувчи омил саналади. Сўнгги йилларда бу масалалар билан жиддий шуғулландик ва чигит экиш, ғўзага ишлов бериш, пахта ҳосилини йиғиб-териб олиш учун зарур бўлган машина ва механизмлар яратиляпти. Уларни тинмай такомиллаштирйш ва ишлаб чиқаришни кўпайтириш аҳволни яхшилаш имконини беради.
Кейин сўзимни давом эттириб, шундай дедим:
— Усмон Юсуповга келганда, билмадим, бизнинг ўртоқларимиз нима деиишди экан, лекин у узоқ вақт оғир шароитларда йшлади. Камчилик ва нуқсонлар ҳар бир рдамда бўлиши мумкин. Биз Усмон Юсуповни садоқатли коммунист, ҳалол ватанпарвар, мамлакатга айниқса Улуғ Ватан уруши Даврида улкан хизматлар қилган, жумҳўрйят иқтисодиёти ва маданиятининг ривожланишига катта ҳисса қўшган инсон сифатида биламиз. У ўлканинг ўзига хос томонларини чуқур билади, халқ билан яқин алоқа ўрнатган, катта обрўга эга. Пахтачиликнинг айрим масалаларида қолоқликка йўл қўйганлигимиз учун биз ҳаммамиз маСъулмиз.
Охирида шундай дедим: «Сизнинг иштирокингйзда ишнинг аҳволи ҳар тбмонлама Муҳокама қилинганлиги пахтачиликни ривожлантиришга ёрдам беради».
Унга тайёра учишга шай эканлигини маълум қилишди. Тайёра зинаси томон бораётиб Хрушчев мени чақирди Ва деди: «Пахтачиликда маъмуриятчиликка ва андозачиликка берилиш мумкин эМаслигини тушунаман. Лекин мен Юсуповни ҳаммадан кўп биламан. Тошкентда нутқим матнини қолдирдим, у ерда кенгаш ҳақида ҳисоббт тайёрлашаяпти. Эълон қилингўнга қадар кўрйб чиқинг, эътирозингиз бўлса, қўнғироқ қилинг».
Хрушчев ўтирган тайёра Москвага йўл олди. Биз қозоқ ўртоқлар билан қйлиб, бўлиб ўтган суҳбат ҳақидаги таасСуротларимизни ўртоқлашдик. Н. С. Хрушчев пахтачиликнинг анча мураккаб томонлари ҳақида, гўё у шу соҳа билан бутун умр шуғулланган одамдай қатъий гапирди. Тожикистон ва Ўзбекистонда биринчи марта, шунда ҳам атиги икки кундан бўлиб, бу халқларнинг тарихи, анъаналари, характери, ишлаб чиқариш кўникмаларини дурустроқ билмай. туриб, шундай фикр юритди.
^ Иккита ёки учта майдондаги ғўзанинг ҳолати билан танишиш, эҳтимолки, шарқона одатга биноан меҳмоннинг иззатини сақлаб, унинг кайфиятига бўла -сўзларини маъқула-маъқул қилган айрим маҳаллий ходимларнинг фикрига таяниб, кўп асрлар МобайниДа шаклланган деҳқончилик усулига чек қўйишни таклиф этиш, битта кенгаш ўтказиш ванутқ сўзлаш билан пахта етиштириш 0,5 миллион тоннага кўпаядИ, деб ўйлаш нокамтарликдир.
Кёйин маълум бўлишича, мен янглишган эканман. Унинг «мен Юсуповни ҳамма дан яхши биламан», деган гапига дуруст аҳамият бермабман. Н. С. Хрушчев ва У. Юсупов ўз жумҳуриятларига бошчилик қилган пайтларда дўст эдилар. Ҳар гал Москвага кёлганларида учрашишарди, бир-бириникида меҳмонда бўлишарди, Тошкент — Киев ўртасида телефон орқали суҳбатлаШиб ҳам туришарДи.
Улар ўртасига совуқчилик биринчи марта 1947 йилда тушди. Шу йилнинг 21 — 26 февраль кунлари ВКП(б) МҚ Пленуми бўлиб, унда «Урушдан кейинги даврда қишлоқ хўжалигини юксалтириш тадбирлари тўғрисида»ги масала муҳокама қилинди. А. А. Андреев маъруза қилди ва олти кун мобайнида қйшлоқ хўжалигидаги оғир аҳвол ва унинг тараққиётини жадаллаштириш йўллари ҳар томонлама муҳокама қилинди. Пленум якуни бўйича ун бўлим ва 157 банддан иббрат кенгайтирилган қарор қабул қилинди; Бу ҳужжат аслида қишлрқ хўжалигини жамоалаштиришдан кейинги энг катта воқеа эди.
Маърузадан сўнг биринчи бўлиб Н. С. Хрушчев нутқ сўзлади. Пленумга И. В. Сталин раҳбарлик қилаётганди. У Хрушчевнинг нутқини кескин луқмалар билан тез-тез бўлиб ташлаб, ишидан қониқмаётганлигини, бу мамлакатнинг энг бой жумҳуриятлари дан бўлган Украина қишлоқ хўжалигида, айниқса дон, қант, чорва маҳсулотлари ишлаб чиқаришда судралишга сабаб бўлаётганини аниқ ифодалади. Ундан кейин иккинчи бўлиб Усмон Юсупов гапирди. У Ўзбекистонда пахтачилик ва қишлоқ хўжалигининг бошқа тармоқлари тараққиёти қолоқлиги учун у шахсан масъулиятли эканлигини таъкилади. Шундан кейин, Ўзбекистон Украинага мутахассислар, тракторлар, юк автомбиллари, от-улов ва бошқалардан ёрдам кўрсатишга тайёр, деди
Бу гап Сталинга маъқул келиб, Юсуповни мақтади ва Хрушчёвни яна койиди.
Иккинчи ўзаро хафагарчилик 1952 йилда содир бўлди. Юқорида Иттифоқ ҳукумати пахтачилик вазирлигининг таклифи билан РСФСР, Украина ва Молдавия ССРнинг жанубий вилоятларида пахта экиш тўғрисида қарор қабул қилганлиги ҳақида гапириб ўтдик. Хрушчёв бу ишнинг якунини Сталинга маълум қилиб, кўпгина жамоа ва давлат хўжаликлари вайрон бўлганлиги, ерларнинг унумдорлиги пасайиб кетганлиги, асрлар мобайнида етиштирилган юксак ҳосилли дон ва техник экинларни ишлаб чиқариш кескин камайганлиги, деҳқонларнинг моддий фаровонлиги ёмонлашганлиги ва бошқа хунук оқибатлари ҳақида гапирган. Шундан кейин Сталин ўзининг илгариги қарорини бекор қилиб, бу зоналарда пахта экишни таъқиқлади ва пахтачилик вазирлигига қаттиқ танбеҳ берди.
У.Юсуповнинг Ўзбекистонга нисбатан ҳатти-ҳаракатларидан И.В.Сталин норози бўлиши, бунинг учун Маленков ва Берия ҳам гап эшитганлиги, биринчи навбатда, Алексей Николаевич Косигин билан боғлиқдир. У 1951 йил 3 ноябрда Тошкентга келди. У пайтда “Ил-14” совет авиациясининг энг яхши самолёти эди. У тонг саҳарда шу самолётда Москвадан учиб, кечки пайт шаҳримизга етиб келди.
Дам олишни истамай, тўғри Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасига боришни таклиф қилди. Москва билан Тошкент вақти ўртасидаги фарқ-3 соат, биринчи котиб хонасида йиғилганимизда кечаси бўлганди.
Косигин келган заҳотиёқ ҳеч бир маросимсиз, расмиятчиликсиз, протоколсиз қўлига қалам олиб, ишнинг аҳволини, қолоқлик сабабни ва келгусида амалга оширилиши лозим бўлган ишларни таҳлил қила бошлади. Биз билан бирга ҳисоб-китоблар чиқаришда, уларни бажариш бўйича топшириқлар ва тадбирлар белгилашда қатнашди.
Ҳукумат чорбоғига келганимизда тонг отди. У бир пиёла чой ичиб, ухлагани кириб кетди. Биз А.Э.Ниёзов билан бошқа хонадан вилоят партия қўмиталарининг биринчи котибларига қўнғироқ қилиб, уларни 5 ноябрга белгиланган Марказий Қўмита бюросига вилоят ижроия қўмитаси раислари билан бирга келишни таклиф қила бошладик.
4 ноябр куни соат 12.00да, енгил нонушта қилгач, Алексей Николаевич, А.Э.Ниёзов ва мен туманларга чиқиб кетдик. Тошкентга эса кечаси соат 3 да қайтдик.
5ноябр соат 10.00да Марказий Қўмита бюро мажлиси бошланди. А.Э.Ниёзовнинг ахборотидан сўнг вилоят раҳбарларига пахта териш ва топширишнинг бориши тўғрисида гапиришни таклиф қилдик. Наманган вилояти кўрсаткичлари нисбатан бироз қаноатланарли эди. Афтидан шунинг учун бўлса керак, шу вилоятнинг биринчи котиби ўртоқ Ҳ.Ж.Жўраев биринчи бўлиб сўзлашга қарор қилди. У сўзининг “бисмиллоси”ни ўша давр руҳида пахтанинг аҳамияти ҳақида ваъз айтишдан, И.В.Сталин сўзларидан цитаталар келтиришдан, вилоятда вужудга келган маънавий-сиёсий кўтаринкиликни таъкидлашдан бошлади.
Алексей Николаевич унинг сўзини бўлиб, “осмон”дан ерга тушириб қўйди ва йиғим-теримда транспорт воситаларидан, қанор-қоплардан, сушилкалардан ёқилғидан фойдаланишнинг аҳволи, шунингдек одамларнинг далага чиқиши, меҳнат унумдорлиги, пахта пунктларининг иш графиги сингари кундалик энг оддий нарсалар билан боғлиқ аниқ саволларни бера бошлади. Бечора Ҳасан Жўраевич эса гап тополмай, қизариб, терлаб кетди.
Алексей Николаевич саволларига қониқарли жавоб ололмагач, унга жиддий танбеҳ берди ва ўтиришни буюрди. Бу ҳодиса фақат Жўраевга эмас, балки мажлисда иштирок этаётганларнинг барчаси учун жиддий сабоқ бўлди, муҳокамага дарҳол ишчанлик ва изчиллик руҳини бахш этди.
Ҳар бир вилоят бўйича ишни таҳлил қилиш ва пахта териб, топшириш графигини туздик. Алексей Николаевич пахта тайёрлашни жадаллаштириш учун зарур бўлган нарсаларни сўраб, ёзиб олди. Йиғилиш охирида қисқача нутқ сўзлади, ундан мамлакат раҳбарлари етиштирилган барча ҳосилни йиғиб-териб олишга ниҳоятда зўр аҳамият бераётганлиги маълум бўлди.
Мажлис давомида кимдир меҳнаткашларнинг 7 ноябр намойишини ўтказмасликни, ҳамма далада бўлишини таклиф қилди. Алексей Николаевич рози бўлмади. Байрамни муносиб нишонлашни тавсия қилди. Лекин намойиш 12.00да тугаб, ҳамма далага пахта теримига чиқишига келишилди. Ленин майдонидаги минбарда Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси бюро аъзолари билан бирга Алексей Николаевич ҳам турди ва меҳнаткашларни табриклади.
Намойишдан сўнг унинг таклифи билан биз ҳам пахтазорга кетдик. Бироқ Чиноз туманига бораётганимизда, намойишдан кейин далага кетган киши бўлиб, аслида йўл бўйларида тўдаланиб ўтириб олиб, байрамни давом этдираётган кишиларнинг бир неча гуруҳини кўрганимизда, биз билан бирга бораётган Тошкент вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби Н.Маҳмудов, Тошкент шаҳар партия қўмитасининг биринчи котиби Ф.Хўжаев Алексей Николаевичдан эшитадиганларини эшитишди. Айниқса, ажриқ устида ўтирганлар орасидан давангирдай бир йигит қўлида катта қиррали стакан билан ўрнидан туриб: “Алексей Николаевич, байрам билан табрийлайман! Сизнинг соғлингиз учун, пахта режамиз юз бўлиши учун”, деганида ҳамманинг таби тирриқ бўлди.
Эртаси куни биз Косигин билан Андижон вилоятига учиб бордик ва аэропортдан обкомнинг биринчи котиби М.З.Мирзааҳмедов билан бирга тўғри Избоскан туманига жўнаб кетдик. У ерда резина этик, плашч кийиб олиб, ёмғир остида далаларни кўздан кечирдик. Кайфиятимиз ёмон, ҳамма оч эди.
Ленин номидаги жамоа хўжалиги раиси ўртоқ Пиримбеков бизни бир пиёла чойга таклиф қилди. Алексей Николаевич эса ҳоҳламади. Шунда мен ҳовлидан сатиллар ва яна қандайдир тугунларни олиб чиқиб, машинамизга ортишаётганларига эътибор бердим. Бориб, булар нима, деб сўрадим. Раис жаҳли чиққанини сездириб шундай деди:
-Биз бу таомларнинг ҳаммасини Москвадан хўжалигимизга биринчи марта келган азиз меҳмон учун тайёрлагандик. Ҳамон сизлар биз билан бир неча минут ўтиришни истамас экансизлар, ҳаммасини олиб кетинглар.
Мен Алексей Николаевичга раиснинг гапини ва тайёр овқатни ташлаб кетиш ўзбекларда хунук иш ҳисобланишини айтдим. У дарҳол раис олдига келиб, таклиф учун миннатдорчилик билдирди ва барча билан унинг уйига кирди.
Тайёрланган шўрва ва паловни иштаҳа билан едик. Алексей Николаевич дастурхон устида қувноқ вазият яратди, ҳамма билан-ошпаз, қоровул ва бошқа колхозчиларгача қўл бериб хайрлашди.
У Москвага 10 ноябрда учиб кетди. Лекин кутилмаганда, 15 кундан кейин, яъни 26 ноябрда яна Тошкентга келди.
Бу гал у иссиқ кийиниб олган эди, тўғри чорбоққа олиб боришни илтимос қилди. Бетоблиги, ҳарорати юқорилиги шундоққина кўриниб турарди. У билан нон-чой қилганимиздан кейин, А.Э.Ниёзов иккимиз кетдик. Алексей Николаевич ўша заҳотиёқ ётди. Эртаси куни ҳам ишлай олмади. Шифокорлар юришни қаътиян тақиқлаб , тўшакда қимирламай ётишни буюришди. Шунга қарамасдан кейинги кунлари унинг талаби билан яқин атрофдаги жамоа ва давлат хўжаликларида, бир нечта туманларда бўлдик. Унинг аҳволи эса яхшиланмаётган эди. Грипп жиддий асорат бериши хавфи пайдо бўла бошлади. СССР Соғлиқни сақлаш вазирлиги 4-бошқармасидан шифокорлар келишиб, уни Москвага олиб кетишди.
Сталин бундан хабардор бўлиб, унинг квартирасига қўнғироқ қилибди соғлигини сўрабди ва : “ Касал ҳолингизда яна Ўзбекистонга учиб бориш нима учун зарур бўлиб қолди?”, дебди.
Маълум бўлишича, У.Юсупов 25 ноябрда Бериянинг олдига кириб, Ўзбекистонда ҳосилнинг анча қисми нобуд бўлиши мумкин, наинки жумҳурият раҳбарлари ишни эплашолмаяпти , одамлар йиғим-теримга тўла жалб этилмаган, шунинг учун А.Н.Косигин яна Ўзбекистонга борса яхши бўларди, деган экан.
Берия ўша заҳоти Маленковга қўнғироқ қилиб, ёнида Юсупов ўтирганлигини, у нима деганини айтибди ва Косигин яна Ўзбекистонга борса яхшши бўларди, дебди. Маленков эса Косигиннинг квартирасига қўнғироқ қилиб, Тошкентга боришни тавсия этибди. Алексей Николаевич рози бўлибди. Дарҳол махсус самолёт буюриб, эртаси эрталаб Тошкентга учиб келибди.
Сталин бу воқеадан хабардор бўлгач, Берия ва Маленковни койибди.
Бу кишилар ҳукумат қарори билан Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси биринчи котиби А.Э.Ниёзовга ҳайфсан эълон қилганларидан кейин ҳам анча хижолат бўлиб қолишди. Наинки бу партия МҚ ва ҳукуматнинг белгиланган мақомига зид эди: ҳукумат ўз қарори билан раҳбар партия ходимини жазолаш ҳуқуқига эга эмас (бу худди Ўзбекистон Вазирлар Кенгаши у ёки бу вилоят партия қўмитаси биринчи котибини жазолагандай гап).
Ниҳоят, Алексей Николаевич, Тошкентда биринчи марта бўлганида, Ўзбекистонда бутун аҳоли ялпи пахта йиғим-теримига жалб этилганлиги тўғрисида Маленков ва Берияга ахборот бериб турди. Пахта ва кўракни йиғиш, тозалаш ва қуритиш бўйича ишлар барча жойда жадал суръатлар билан кетаётган эди. Партия ва совет ташкилотлари ишга билиб раҳбарлик қилишаяпти ва бутун ҳосилни йиғиб-териб олиш учун барча чора-тадбирларни кўришаяпти. Фақат уларга озиқ-овақат, қоп-қанор, ёқилғидан дарҳол ёрдам бериш керак, деган.
Лекин Маленков ва Берия бу гаплардан Сталинни хабардор қилишмади. Натижада 20 кун мобайнида ССССР Вазирлар Кенгашининг Ўзбекистон бўйича кескин ёзилган ва раҳбарлар жазоланган учта қарори чиқдики, фикримча бунинг учун асос йўқ эди. Қарорлар ишнинг боришига дуруст таъсир кўрсатолмади. Бу Сталиннинг норозилигини туғдирди.
Шундай қилиб, Ўзбекистонда пахтани йиғиб-териб олиш ва тайёрлаш ўша кунларда ВКП (б) МҚ ва СССР Вазирлар Кенгашининг диққат марказида бўлди ва юқори доираларда маълум асаббузарликларни юзага келтирди.
Хрушчёвга қайтиб шуни айтиш керакки, у 1953 йилнинг охирида Ўрта Осиёга фақатгина пахтани тор эгатларга квадрат уялаб экишни тарғиб қилиш учунгина келгани йўқ, унинг бошқа янада жиддийроқ мақадлари бор эди. Наинки, Ўрта Осиё ўзига хос томонлари ва мураккабликлари бўлган алоҳида, минтақа эди, у бу ерда шахсан бўлишга қарор қилди, ўшанда унинг юртимизга биринчи келиши эди.
Аввал у Душанбега учиб борди. Фаоллар ва аҳоли билан учрашиб, бу ерда раҳбарларни янгилаш керак деган фикрга келди. Чиндан ҳам, орадан бироз вақт ўтгач, Б.Ғафуров Тожикистон Компартияси МҚ биринчи котиби вазифасидан озод қилинди. Москвадаги СССР Фанлар академияси шарқшунослик институтининг директори этиб тайинланди.
Никита Сергеевич Тожикистондан Тошкентга катта режалар билан келди- у жумҳурият билан ҳар томонлама танишишни, биринчи навбатда кадрларни назардан ўтказишни ўйлади. Шу жумладан, ходимларнинг Юсуповга муносабатини билмоқчи бўлди.
Тошкентга келгунга қадар, у сўзсиз, Бериянинг шериклари берган гувоҳликларни ўқиган. Ҳамроқул Турсунқулов раислик қилаётган жамоа хўжалигида ва Тошкентдаги жумҳурият фаоллари йиғилишида раҳбар ходимларнинг ўзи Усмон Юсуповни танқид қилиб, уни пахтачиликни механизациялаштиришга қаршилик кўрсатаётганликда, илғор ишлар йўлида ғов бўлаётганликда ва бошқа гуноҳларда айблаганликлари, унда Ўзбекистон раҳбарлари бу гувоҳликларни қараб чиқишлари ва У.Юсуповни партия ва давлат масъулиятига тортишлари мумкин, деган фикр шаклланишига асос бўлди. Шу сабабли Хрушчёв Москвага қайтгач, мазкур ҳужжат танишиш ва қараб чиқиш учун Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси бюросининг кўпчилик аъзолари Усмон акани партияда сақлаб қолиб, жазоланмай ва унга янги иш бериб тўғри қилдик.
1955-56 йилларда Усмон ака директорлик қилган 4-“Боёвут” давлат хўжалигида бир неча марта бўлганман. Бу Мирзачўлнинг қоқ ўртасида жойлашган, бунинг устига ўша пайтдаги энг қолоқ хўжаликлардан саналарди, ерларини шўр босиб кетганди. Дуруст йўли ҳам, бинолари ҳам йўқ эди. Лекин шунда мени ҳайратлантирган нарса Усмон аканинг боши билан ишга шўнғиб кетгани бўлди. У ўз режалари ҳақида шундай берилиб гапирган эдики, хўжаликни бир неча йил мобайнида энг илғор, замонавий хўжаликка айлантириш истаги билан ёнаётганлиги шундоққина билиниб турарди.
Партия Марказий Қўмитасининг декабр ( 1957 йил) Пленумида мен КПСС МҚ Президиуми ( Сиёсий бюроси) аъзоси ва КПССС МҚ котиби этиб сайландим. Москвага жўнаб кетишим олдидан дўстларим ва ҳамкасбларим рафиқалари билан дала ҳовлимизда тўпланадиган бўлишди. Кундузи олдимга Усмон ака келди. Уч соатча гурунглашдик. У ҳаётининг баъзибир, ҳаммага ҳам маълум бўлмаган томонларини гапириб берди. Кейин Москвада қандай ишлаганлиги, у ернинг шарт-шароити, иш услуби ва методлари ҳақида ҳикоя қилдилар. Ўзи илгари йўл қўйган хато ва нуқсонларини айтиб, буни ҳисобга олишимни маслаҳат бердилар. Шунда унинг Москвада яхши ишлаб кетишимни астойдил истаётганлиги, самимияти менда катта таассурот қолдирди.
Унинг уйига бориб, Юлия Леонидовнани олдик ва учовлашиб дўстларимиз йиғилган дала ҳовлига келдик. Шунда у ҳам бошқалар қатори таъсирли сўзлар айтиб қадаҳ кўтарди.
1958 йилнинг ёзида К.Е.Ворошилов бошлиқ СССР делегацияси Зоҳир шоҳнинг таклифига биноан Афғонистонга борди. Бу делегация аъзолари орасида мен ҳам бор эдим. Шунда мен Афғонистон томони билан музокаралар ва расмий учрашувлар тугаганидан сўнг, Климент Ефремовичнинг ижозати билан, Афғонистон вазири ҳамроҳлигида мамлакатни айланиб, Бобурнинг Қобулдаги, Берунийнинг Ғазнадаги ва Навоийнинг Ҳиротдаги қабри ва мақбараларини зиёрат қилдим.
Афғонистон сафари тугаганидан кейин делегация Тошкентга келди. Бу ерда Ўзбекистон раҳбарларининг таклифи К.Е.Ворошилов иккимиз икки кунга қолдик, делегациянинг бошқа аъзолари Москвага учиб кетишди.
Эртаси куни олдимизга Мирзачўлдан Усмон Юсупов келди. Шунда Климент Ефремович билан Усмон аканинг қучоқлашиб кўришишлари жуда ҳаяжонли бўлди. У Мирзачўлнинг меваси, қовун-тарвузидан, иккита тўн ва дўппи олиб келибди. Уларни Клемент Ефремовичга ва менга кийгиздилар. Эски қадрдонлар узоқ суҳбатлашиб, бўлиб ўтган воқеаларни эслашди. У бизни хўжалигига таклиф этди. Лекин бизда бунинг учун имконият бўлмади. Аэропортда самимий хайрлашдик.
1958 йилнинг охирида менинг Москвадаги квартирамга бир киши телефон қилиб, 4-“Боёвут” давлат хўжалиги ишчиси эканлигини, хўжалик директори Усмон Юсупов қаттиқ касал бўлиб қолганлигини, қариндошлари уни олиб кетганлигини ва ҳозир Тошкентдаги уйида ётганлигини айтди. Мен ўша заҳоти С.К.Камоловга қўнғироқ қилдим, у йўқ экан. М.З.Мирзааҳмедовни ҳам топаолмадим. Жумҳурият соғлиқни сақлаш вазири Рауф Соатов билан боғландим ва врачларни олиб, дарҳол ўртоқ Юсуповнинг уйига боришни ва у ердан менга қўнғироқ қилишни буюрдим.
Кечқурун у телефон орқали Усмон Юсупов жиддий касал эканлигини, унда гипертоник кризис рўй берганлиги-қон босими 150-210 га етиб, диабет кучайганлиги, ўпкаси шамоллаганлиги, томир уруши 120, ҳарорати 39+ эканлигини айтди. Рафиқаси Юлия Леонидовна ҳам оғриб қолибди.
Соатовдан телефонни ётоқхонага олиб кириб, мени ўртоқ Юсупов билан боғлашни сўрадим. Усмон Юсупович менинг саломимга алик олиб, саволларимга жавоб бераркан, қийналиб, оҳиста, узуқ-юлуқ гапирарди. Унга Юлия Леонидовна билан бирга Кремлнинг Марказий шифохонасига даволаниш учун келишни таклиф қилдим. Усмон ака титраган овоз билан ташаккур билдирдилар.
Тошкент билан гаплашиб бўлгач, СССР Соғлиқни сақлаш вазирлиги 4-бош бошқармаси бошлиғи, профессор А.М.Марков билан боғланиб, Усмон Юсупов ва унинг рафиқаси оғир бетоблигини айтдим ва Кремлнинг Марказий шифохонасида улар учун хона ажратишни, Соатов билан алоқа қилиб туришни тавсия этдим.
Яна Тошкентга қўнғироқ қилиб, жумурият Вазирлар Кенгаши Раисининг биринчи ўринбосари Р.Ғ.Ғуломовни квартирасидан топдим ( Марказий Қўмита бюросининг барча аъзолари пахта йиғим-терим муносабати билан жойларда юришган эди).Ўртоқ Юсупов ҳақида сўз бошлаганимда, у :” Усмон Юсуповичга ёрдам беришга ҳаракат қилаяпман, лекин жумҳурият раҳбарлари у кишини стационарга жойлаштириш тўғрисидаги таклифимни рад этишди”,-деди.
Унга мен қўнғироқ қилганлигимни Камолов ва Мирзааҳмедовга маълум қилишни, Усмон аканинг соғлигини тиклаш учун ҳамма чораларни кўришни ва дастлабки имконият туғилиши биланоқ шифокор ва оилалари ҳамроҳлигида халқаро вагонда Москвага юборишни айтдим, келадиган вақти поезд ҳамда вагон номерини олдиндан менга маълум қилишни сўрадим.
Усмон Юсупов ва Юлия Леонидовна Москвага келишди. Қозон вокзалида уларни КПСС Марказий Қўмитаси Ишлар бошқармаси ва 4-Бош бошқарма ходимлари, шифокорлар кутиб олишди. Уларни кўргани бордим, учрашув жуда ҳаяжонли бўлди.
Бир куни Ёдгор Насриддинова олдимга (КПСС МҚ) кириб, Усмон Юсуповга 120 сўмлик жумҳурият аҳамиятидаги нафақа белгиланганлигини айтди. Эртасига Никита Сергеевич ва биз-Марказий Қўмита Президумининг бир нечта аъзолари биргаликда тушлик қилаётганимизда, мен ўртоқ Юсуповнинг касаллиги ҳақида гапирдим, унинг шубҳасиз хизматлари ва самарали фаолияти тўғрисида батафсил тўхталдим, унга жумҳурият аҳамиятидаги нафақа ўрнига, итифоқ аҳамиятидаги шахсий нафақа белгиланса фойдали бўлишини таъкидладим ва буни халқ маъқуллаб кутиб оларди, деб қўшимча қилдим. Ҳамма қўллаб қувватлади. Икки кун ўтгач, Усмон Юсуповга барча имтиёзлари ва қулайликлари билан 330 сўм ҳажмида шахсий нафақа белгилаш тўғрисида СССР Вазирлар Кенгашининг махсус қарори чиқди.
Ўртоқ Юсупов шифохонада ётганида бир нечта марта бориб кўрдим. Миннатдорчиликгини мамлакат раҳбарларига етказдим. Улар-Усмон Юсупов ва Юлия Леонидовна ростмана соғайишгач, нафақа белгиланганлиги тўғрисидаги қарорини олишиб, 2 ойдан сўнг Тошкентга қайтишди.
1961 йилда Усмон Юсупов янги вазифага ўтиб, Янгийўл туманида майда, иқтисодий кам самарали жамоа хўжаликлари асосида агросаноат комбинати тузди. Бу қишлоқ хўжалиги ва саноатни бирлаштирган мамлакатдаги биринчи комбинат эди. У ўзига хос ташаббускорлик билан атрофига фаоллар ва ишчиларни тўплаб, қарийиб бўм-бўш ва ташландиқ жойда боғ барпо қилди. Маълум вақт ўтгач бу комбинат мева, узум, қовун-тарвузнинг яхши навлари, бир неча хил мева консервалари ва бошқа маҳсулотлар етказиб берадиган йирик хўжаликка айланди.
Усмон Юсуповнинг ўлими тўғрисидаги медик олимлар О.М.Павлова, Р.А.Кацелнович А.Р.Раҳимжонов, В.Ю.Шомирзаев имзо чеккан тиббий хулосада 27 апрель эрталаб соат 4да унинг мия яримшарининг чап томонидаги томирларда қон тиқилиб қолиши рўй берганлиги айтилган эди.
Орадан кўп ўтмай унинг рафиқаси, эрининг ўрнида “Халқобод” комбинатида директор бўлиб ишлаётган Юлия Леонидовна ҳам вафот этди.
Усмон ака, уни қаёққа юборишмасин, ҳамма жойда ҳаол, ғайрат билан ишлади, қўлидан келган ҳамма ишни қилди. Бироқ, унинг қудратли орзанизми тақдирнинг беқарорлигини, силкинишларни, кўплаб асаббузарликларни, ўпка, буйрак шикастланиши, уч инфарктни..ниҳоят охирги зарба-мияга қон қуйилишини кўтаролмади…
Агар жумғурият раҳбарлари имзо чеккан ва 1966 йил 8майда матбуотда эълон қилинган таъзияномада Усмон Юсупов шаънига айтилган ёқимли сўзлар ва ҳамду саноларнинг лоақал бир қисми тириклигида амалда ўз ифодасини топганида, эҳтимол у анча узоқ умр кўриши мумкин эди…
Инсоннинг юраги, мияси ва асаблари баъзида майда-чуйдалар учун, айниқса нопок, иғвогар шахсларнинг ҳатти-ҳаракатлари билан жароҳатланиши жуда ачинарлидир.Усмон Юсупович билан Юлия Леонидовна эса ўз ҳаётлари мобайнида бундай зарбаларнинг кўпини кўришди.
Юқорида улар 1966 йил 24 апрелда белорус делегациясини қабул қилганликлари ҳақида айтиб ўтдим. Усмон Юсуповичнинг яқин кишиларидан бири бу қабулда бошидан охиригача бўлиб, меҳмонларни кутишда ёрдам берди.
Эртаси куни шу одам раҳбар ташкилотларга маълумот етказиб, Усмон Юсупов меҳмонларни қабул қилиш, кутиш ва уларга совғалар бериш учун давлат маблағини сарфлаб, комбинатга ва унинг ишчиларига моддий зарар етказаяпти, деган гапни айтади.
Ушбу маълумот олий раҳбаргача етказилди ва унинг номидан телефон орқали ўртоқ Юсуповга танбеҳ берилиб, давлат маблағини талон-тарож қилганингиз учун жавобгарликка тортиласиз, деб огоҳлантиришди.
Кейин ҳақиқат аниқланди: Усмон Юсуповнинг бутун фаолияти мобайнидаги комбинатдан қарзи 91 сўмдан иборат экан, Юлия Леонидовна уни ўша заҳоти тўлади. Оила барча меҳмондорчиликларни ўз ҳисобидан қилган экан, тўнлар, дўппиларни эса ўғил ва қизлари беришган экан.
Бошқа бир мисол. Ғаразгўйлик-маънавий қашшоқлик белгиларидан биридир. Айниқса раҳбар бу иллат таъсирига берилса, ҳеч қачон одил ва қаътиятли бўлолмайди.
Усмон Юсупов 4 –“Боёвут” давлат хўжалигида директор бўлиб ишлаганида Боёвут тумани биринчи котиби бўлиб ишлаган А.Сардоров “далаларни ўт босиб кетибди” деган важ билан Усмон Юсуповни партиядан ўчириш масаласини райком бюросига қўйганлигини ўша пайтда шу туманда фаол бўлган ўртоқларнинг кўпчилиги яхши билишади ва ҳали-ҳали афсусланиб эслаб юришади. Ўшанда масала овозга қўйилганда биринчи котиб ва унинг икки хушомадгўйи бир томон, бюронинг бошқа аъзолари бир томон бўлиб кетишган эди. Чунки далани ўт босди дегани, бу ҳали пахта режаси барбод бўлди, дегани эмасди-да.
Асли гап бошқа ёқда эди. Усмон Юсупов Ўзбекистон КП Марказий Қўмитасининг биринчи котиби бўлиб ишлаган пайтларда А.Сардоров Тошкент вилоят Калинин тумани партия қўмитасининг биринчи котиби бўлган, туманда ишни барбод қилганлиги учун вазифасидан четлатилган эди. Эндиликда эса “ҳисоб-китоб қилиш” ниятида ғаразгўйлик билан У.Юсуповга “ тишини қайраётган “ эди. Лекин у мақсадига етолмади. 4 –“Боёвут” давлат хўжалиги ўша йили ҳам пахтадан яхши ҳосил олди. Аммо ҳурматли одамнинг асаби қақшаганлиги, эзилганлиги қолди.
Ўртоқ Юсупов оғир бетоб бўлиб қолганида, унинг Тошкентдаги стационарга жойлаштирилишига эътироз билдирганларга биров раҳмат айтганмикан? Ёки Усмон аканинг энг сўнгги илтимосини олайлик. Нега бу илтимосни бажариб, уни дўстлари ёнига дафн этиш мумкин эмас эди? Бу менга қоронғу. Бундай мисоллар эса анчагина.
Мен У.Юсупов вафот этганлигини Болгарияда юрганимда эшитдим. Шу боисдан уни дафн этишда қатнашолмадим. Оиласига таъзиянома юбордим, бу маҳаллий матбуотда эълон қилинди.
Усмон Юсуповнинг барча ўғил ва қизлари олий маълумотли бўлишиб, турли ихтисосларни эгаллашди, оталари ва оналарининг анъаналарини давом этдириб, самарали меҳнат қилишаяпти. Улар билан борди-келдим бор, учрашиб турамиз.
Усмон аканинг Фарҳод исмли ўғли мен Сурияда элчи бўлиб ишлаганимда элчихонада таржимонлик қилган. Бошқа бир ўғли-Ўлмас билан эса савдо-саноат палатасида бирга ишлашганмиз. Владлен Усмонович-тарих фанлари номзоди, доцент, ТошДудаги чет эл фуқаролари учун тайёрлов факультетининг декани; Фаина Усмоновна-Тошкент вилоят қишлоқ хўжалик бошқармасининг мутахассиси; Заира Усмоновна-кимё фанлари номзоди, неорганик кимё институтининг илмий котиби.
***
Мақолам сўнггида Усмон ака хотирасига муносабат тўғрисида бир-икки оғиз сўз айтмоқчиман.
1976 йилда Москвадаги “Молодая гвардия” нашриёти “Ажойиб кишилар ҳаёти” туркумида Усмон Юсупов тўғрисида 250 бетли китоб чоп этди. Ш.Рашидов бу китобни ўқиб чиқиб, муаллифлар Борис Ресков ва Геннадий Седов китобни юзаки ёзишибди, ўлканинг ўзига хос томонларини, халқининг тарихи, тили, маданияти ва анъаналарини билмасликлари сезилиб қолибди, деб норозилик билдирган экан. Ҳақиқатда, китобда У.Юсупов ҳаёти ва фаолиятининг турли босқичлари ва воқеалар бузиб кўрсатилган жойлари бор.
Шунда Шароф Рашидовичнинг топшириғи билан У.Юсупов ҳақида янги китоб яратишни мўлжаллашди. Шу мақсадда Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши Президиуми котиби А.С. Абдалин олимлар, адабиётчиларни ҳузурига чақириб, улар билан суҳбатлашди ва бу ишда иштирок этишни таклиф қилди. Шундан кейин унга мазкур мавзу бўйича бир нечта қимматли материалларни келтириб беришди. Афсуски, бу орада А.С.Абдалин ҳам вафот этиб, иш тўхтаб қолди, материаллар йўқолди.
Усмон Юсупов тўғрисидаги “Ҳаётнинг маъноси” деб номланган икки серияли фильм яратишди. Сценарий муаллифи бокулик драматург, “Озарфильм” киностудиясининг директори Рамз Фаталиевдир. Фильмда ўлка манзаралари, табиати, толмас деҳқонлар, меҳнаткашларнинг ҳаёти ва фаолияти ёрқин кўрсатилган.Актёрлар, айниқса отаси ролини ижро этган Ўлмас иштиёқ билан ўйнашган.
Шу билан ирга, фильм камчиликлардан холи эмас. Унда партия фаолиятига, Усмон аканинг ўзига хос бўлмаган тасвирлар бор.
Мана, мисоллар. Ҳовузда чўмилаётган тўрт эркак. У.Юсупов келаётганлигини кўриб, тезда сувдан чиқишади ва енгил кийиниб , саф тортиб туришади. Юсупов уларнинг ҳар бири олдига келиб: “Партбилетни чиқар” дейди, улар индамай чўнтакларидан партия билетини чиқариб беришади.Юсупов уни ёнидаги ҳамроҳига беради. У ҳаммага шундай қилади. Бу бўлмаган воқеа.
Бошқа мисол. И.В.Сталин ўртоқ Юсуповга соат совға қилиши эпизодини эслайлик.Фильмда тасвирланган ҳодиса ҳақиқатга тўғри келмайди. Ушбу воқеа бошқа вазиятда ва бошқа сабаб билан рўй берган.
Фильмда Ўзбекистон давлати бошлиғи Йўлдош Охунбобоев ва жумҳурият Вазирлар Кенгаши Раиси Абдужаббор Абдураҳмоновни кўриб, киши ўзида ноқулайлик ҳис этади. Улар камситилган, майда эпизодларда ора-сира кўринадиган суст одамлар бўлиб қолишган.
Ниҳоят, Юлия Леонидовна эса қишлоқи уй бекасидан жуда кам фарқ қилади.Аслида эса бу аёл маълумотли, маданиятли, эрига ниҳоятда вафодор, фарзандларига меҳрибон инсон, давлат арбоби бўлган. Фильмда ҳам у ана шундай акс эттирилиши керак эди.
Аминманки, бизнинг кўплаб талантли ёзувчиларимиз келгусида Усмон ака ҳақида юксак бадиий савиядаги ҳаққоний асарлар ёзишади.
Усмон Юсупов йўл хато ва камчиликларига қарамай, тарихимизнинг энг мураккаб, оғир даврида жумҳуриятимизни ҳалоллик билан бошқарган, эл-юрт тинчлиги ва фаравонлиги учун бор кучи ва ғайратини сарфлаган, ўзидан ўнлаб шогирдлар қолдирган чинакам улуғ инсон эди. Бундай кишиларнинг ҳаёт йўли эса ўз халқи тарихининг бир қисми саналади ва у ёшларимиз учун ибрат бўлиши керак.
Шахсан мен Усмон акага шогирд бўлиш, у билан ёнма-ён ишлашиш бахтига мушарраф бўлганимдан фахрланаман.
Бир гал узоқ муддат давом этган чет эл командировкасидан қайтгач, Тошкентга келиб, Ўлмас билан Халқободга бордим. Усмон Юсупов оиласи билан яшаган жойдаги уй-музейда бўлиб, экспонатларини кўздан кечирдим. Эсдалик ёзувлари дафтарига эса қуйидаги сўзларни битдим: “Ўзбек халқининг муносиб фарзанди, ҳақиқий коммунист, ватанпарвар, катта оғамиз ва устозимиз Усмон Юсуповнинг порлоқ хотираси ҳамиша ёдимиздадир”.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1992 йил 1-сон.

Наим КАРИМОВ
САБОҚ

Ҳар бир инсон ким бўлишидан ва қайси касбнинг этагини тутганидан қаътий назар, аввало, сулоласининг, қолаверса, халқининг тарихини билиши лозим. Шу кеча-кундузда жумҳурият рўзнома ва ойномаларида эълон қилинаётган, турли майда корхоналар томонидан чоп этилаётган тарихий асарларнинг қўлма-қўл бўлаётгани халқимизда тарих туйғусининг сўнмаганидан дарак беради. Олис ва яқин тарихимизга бўлган қизиқишнинг эса кундан-кунга ўт олаётгани кишини қувонтирмай қўймайди.
Мен севимли ойномамизнинг 1-сонида босилган муҳтарам Нуриддин Муҳитдиновнинг Усмон Юсупов тўғрисидаги асарини жуда катта иштиёқ билан мутолаа қилиб, машҳур давлат арбобининг кўзи ва қалби оша тарихимизнинг мушкул даврларини ва шу даврларда яшаган нурли сиймонинг ҳаёт йўлини назардан ўтказдим.
Тақдир Усмон Юсуповга тоталитар тузумнинг энг қутурган йилларида Ўзбекистонга раҳбарлик қилиш, шу даврларда эришилган ютуқларга шерик бўлиш ва шу даврда юз берган кулфатларга жавоб бериш масъулиятини юклади. Шунинг учун ҳам бу зот абадий уйқуга кетганидан сўнг ҳам унинг саркотиблик фаолиятига, хусусан, қатағон этилган давлат ва партия раҳбарлари, фан ва маданият арбобларининг фожиали қисматига бўлган муносабатига, алоқасига қайта-қайта назар ташланмоқда; кимдир унга маломат тошларини отса, кимдир уни ҳимоя этмоқда.
Ана шу жиҳатдан ёндошганда, муаллифнинг усмон Юсуповнинг драматик ҳаётига, чунончи, унинг қатағон йилларидаги тутган мавқеига муносабати кўп нарсаларга аниқлик киритгандек бўлади. Лекин шу билан бирга унинг берия билан яқин алоқада бўлганлиги хусусидаги фикр-мулоҳазалари, ўйлайманки, янги шубҳаларни келтириб чиқаради.
Усмон Юсупов мустақил давлатнинг раҳбари эмас, балки мустамлака халқининг сардори эди. Унинг ихтиёрида қанчалик катта куч бўлмасин, амалда бу кучни унинг ўзи эмас, балки Москвадаги мустамлакачи раҳбарлар идора этар эдилар. Тоталитар тузумнинг ўз таъсиридан четда турган кичик давлатларга нисбатан фойдаланадиган ибораси билан айтсак, у қўғирчоқ давлатнинг раҳбари эди. У ана шу мавқеда нафақат Сталин, ҳатто Берия билан ҳам тил топишишга мажбур эди. Агар у Берия билан яқин алоқада бўлмаганида унинг кавуши аллақчаон тўғирлаб қўйилган бўларди.
Усмон Юсупов 1937 йилнинг 26 сентябрида Ўзбекистон Коммунистик (большевиклар) партияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби қилиб сайланган бўлса, шу масъулиятли лавозимни 1950 йилнинг апрелига қадар эгаллаб турди. Шу вақт давомида у машъум “учлик”нинг бири сифатида кўплаб бегуноҳ одамларнинг қамоққа олиниши ва маҳв этилишида иштирок этди. Унинг бу борадаги гуноҳлари кейинчалик аниқ ҳужжатлар асосида исбот қилиниши мумкин.
Лекин мен ҳозир бошқа бир маълумотни муштарийлар эътиборига ҳавола этмоқчиман. Аввало шуни айтишим керакки, Комил Икромовнинг отаси тўғрисидаги китоби ва марказий матбуотда эълон қилинган мақолаларида ҳам, Сталин зиндонларидан омон чиққан бошқа муаллифларнинг чиқишларида ҳам усмон Юсупов гарданига кечириб бўлмас гуноҳлар юкланган. Аммо ҳужжатлар шу нарсадан шаҳодат берадики, Усмон Юсупов ҳали саркотиб сифатида ярим йил ишламай туриб, Ички ишлар халқ комиссариатининг Ўзбекистондаги бошлиғи Апресян топшириғи билан “Хавфли” деган агентура операцияси амалга оширила бошлади. Бу операция иштирокчилари янги саркотибни бадном қилишга қаратилган материалларни зудлик билан тўплашга киришганлар. Ўша йилларда Усмон Юсуповни ўз латофати билан мафтун этган бир аёл, шунингдек яна бир неча партия ва маданият арбоблари ИИХК сиқуви билан ўз дўстлари ва раҳбарларига қарши маълумот етказиб турганлар. Бу маълумотлар икки-уч жилдни ташкил этиб, сиртмоқ сингари Усмон Юсупов боши атрофида кун сайин таранг тортилиб борган.
Агар Усмон Юсупов ўз фаолиятининг дастлабки дамлариданоқ Сталиннинг ишончини қозонмаганида ўша 1938-39 йиллардаёқ қамалган ва отиб ташланган бўларди.
У зукко давлат арбоби сифатида эҳтиёткор бўлиш лозимлигини билар, қама-қама пайтларида ИИХК назарига тушган ҳар бир кишини ҳимоя қилиш ўз-ўзини маҳв этиш билан баробар эканлигини тушунар эди. Шунинг учун ҳам у 1937 йил сентябридан кейин фақат Ҳамид Олимжон, Ойбек ва Собир Абдулла сингари ёзувчиларнигина ҳимоя қила олди. Лекин у ўзбек халқининг ақл-идрокини, ор-номусини ташкил этган кишиларнинг қириб ташланиши халқ тақдирида катта фожиали роль ўйнаши мумкинлигини сезди. Шунинг учун ҳам у айниқса уруш йилларида фан, адабиёт ва санъат арбоблари устида, уларнинг маиший ва иқтисодий ҳаёти устида катта ғамхўрлик кўрсатди. Қатағон йиллари ўрнига ундан ҳам даҳшатли даврлар келиб, халқнинг ёшлиги ва келажаги бўлган йигитларнинг қирилиб кетаётганини кўрган саркотиб Сталиннни Фарҳод ГЭСи ва Бекобод металлургия заводи қурилишини бошлашга кўндирди. Шу ғоят донолик билан топилган тадбир орқасида халқнинг қанчадан-қанча фарзандлари нақд ўлимдан омон қолдилар.
Агар диққат эътибор билан кузатилса, 1940 йилларнинг охири-50 йилларнинг бошларида авж олган янги қатағон тўлқини Ўзбекистонга етиб келганида, Усмон Юсупов “учлик”ка дахлдор бўлмаган бошқа лавозимни бажармоқда эди.
Мен бу мулоҳазаларим билан Усмон Юсуповни мутлақо оқламоқчи эмасман. Мен фақат у тушган шароитни тушунишни истайман, холос. Агар унинг ўрнида бошқа ундан кўра одилроқ раҳбар бўлганида ҳам ё марҳум саркотибдек тоталитар тузум билан муроса қилган, ё шу тузум томонидан мажақлаб ташланган бўларди.
Минг афсуслар бўлсинки, совет давлати тарихига қизиқиш олови гуркираб турган бир даврда тарихчиларимиз ўз олдларида кўндаланг турган вазифани бажаришга лаёқатсиз эканликларини кўрсатмоқдалар. Журналист ва ёзувчиларимиз эса тегишли архивлардан бехабар бўлганликлари учун тарихимизнинг мураккаб саҳифаларини ёритишда бир оз юзакиликка, бир томонламаликка йўл қўймоқдалар. Ана шундай бир вазиятда Н.Муҳитдинов сингари донишманд бир инсон, атоқли давлат арбоби ва етук қалам соҳибининг яқин тарих саҳифаларини бир-бир варақлаб ўтиши айни муддаодир.
Энди яна Усмон Юсупов шахсига қайтсак, Иззат Султоннинг маълумот беришига кўра, уруш йилларими ё урушдан кейинми, Усмон Юсупов билан ИИХКнинг Ўзбекистондаги раҳбари ўртасидан ола мушук ўтган экан. Ўз навбатида ҳақоратланган саркотиб ҳам Сталинга қўнғироқ қилиб, халқнинг энг яхши фарзандларини уйдирма айблар билан қамайвериш халқда норозилик уйғотиши мумкинлигини айтган экан. Шундан кейин уларнинг ҳар иккисини Москвага чақиришибди. Қозон вокзалида Усмон Юсуповни кутиб олган зобитлар уни тўғри Сталиннинг ҳузурига, шу поездда келган наркомни эса тўғри Лубянкага олиб борган эканлар.
Мен бу воқеанинг ҳақиқатга қанчалик тўғри келиш-келмаслигини билмайман. Аммо, назаримда ,Н.Муҳитдинов, и.Султонов сингари тоталитар тузумни четдан туриб эмас, балки ичдан кузатган кекса авлод вакиллари ўз хотираларини қоғозга туширишга шошилишлари зарур. Бундай маълумотлар туғилажак романнавислар учун асқотиши шубҳасиз. Агар ДҲҚ ва бошқа турли-туман давлат идораларидаги нодир ҳужжатлар ҳам кулга айланмай, мутахассис тарихчилар, публицистлар ва ёзувчилар ихтиёрига ҳавола этилса, нур устига аъло нур бўларди. Зеро, бугунги ва кечаги кун ҳақидаги ҳақиқат қанчалик равшан бўлса, эртанги йўлимиз шунчалик равон бўлади.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали 1992 йил 6-сон.

Kuni-kecha, aniqrogʻi 1 mart kuni Usmon Yusupov tavallud topgan kunga 118 yil toʻldi. Shu munosabat bilan taniqli davlat arbobi hayoti, faoliyatiga bagʻishlangan xotira va munosabatlarni taqdim etmoqdamiz…

Umid Bekmuhammad
NURIDDIN MUHITDINOV MЕROSIDAN

SSSR tarkibida 1924 yilda Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etilganidan to 1991 yilgacha boʻlgan 67 yillik davrda Oʻzbekiston Kompartiyasining birinchi kotiblari respublikani Kreml talabidan kelib boshqarishgan. Ana shu davr ichida quyidagi kishilar Oʻzbekistonga rahbarlik qilganlar: Vladimir Ivanov (1925-27 yillar), Kirkij Kuprian (1927-29 yillar),Nikolay Gikalo (1929 yil aprel-iyun), Isaak Zelenskiy ( 1929 yil iyun-dekabr), Akmal Ikromov (1929-37 yillar), Jura Tuyabekov ( 1937 yil 5-21 sentyabr), Pavel Yakovlev (1937 yil 21-27 sentyabr), Usmon Yusupov (1937-50 yillar), Amin Niyozov (1950-55 yillar), Nuritdin Muhitdinov (1955-57 yillar), Sobir Kamolov (1957-59 yillar), Sharof Rashidov (1959-83 yillar), Inomjon Usmonxoʻjayev (1983-88 yillar), Rafiq Nishonov (1988-1989 yillar), Islom Karimov (1989-91 yillar).
Sovetlar davridagi ana shu rahbarlar ichida eng koʻp ishlaganlari va Oʻzbekiston va oʻzbekistonlarga eng koʻp mehnati singani tabiiyki Sharof Rashidovdir. Shuningdek , Oʻzbekiston va butun sobiq ittifoq uchun eng ogʻir davr-1937-50 yillarda respublikaga rahbarlik qilgan Usmon Yusupovning ham xalqimiz uchun xizmatlari katta.
Usmon Yusupov 1900 yil 1 martda Fargʻona viloyatidagi Kaptarxona qishlogʻida tavallud topib 1966 yil 7 may kuni Toshkent shahrida vafot etgan. 66 yillik hayot yoʻlining aksariyat davri rahbarlik vazifalarida kechdi. Chunonchi, 1929-31 yillarda Oʻzbekiston kompartiyasi markaziy qoʻmita kotibi, 1931-37 yillarda VSSPS Oʻrta Osiyo byurosining raisi, Oʻzbekiston oziq-ovqat sanoati xalq komissari, 1937-50 yillarda Oʻzbekiston kompartiyasining birinchi kotibi, 1950-53 yillarda SSSR paxtachilik ministri, 1953-54 yillarda Oʻzbekiston ministrlar kengashining raisi kabi masʼul lavozimlarda faoliyat koʻrsatdi.
Biroq , 1954 yilning oxirida SSSR rahbari N.Xrushchyovning buyrugʻi bilan U.Yusupov respublika hukmati boshligʻi vazifasidan ozod qilinib, davlat xoʻjaligi direktorligidek eng quyi vazifaga tushirilib yuboriladi. 1955-66 yillar davomida U.Yusupov “4-Boyovut” va “2-Boyovut” paxtachilik sovxozlari hamda Yangiyoʻl tumanidagi “Xalqobod” agrosanoat birlashmasi direktori lavozimlarida ishlaydi.
Maʼlumki , tabiatan tashabbuskor va gʻayrat shijoatli boʻlgan Usmon Yusupov respublikaga rahbarlik qilgan davr-“Katta terror” avjiga chiqqan, qolaversa 2-jahon urushi kechgan mudhish yillardan iborat edi.Shunday boʻlsada, bu davr ichida uning tashabbusi bilan Oʻzbekistonda xalq hashari yoʻli bilan Katta Fargʻona kanali, Kattaqoʻrgʻon suv ombori va boshqa inshoaatlar barpo etiladi. 2-jahon urushi yillarida SSSRning gʻarbiy hududlaridan Oʻzbekistonga koʻchirilgan yirik korxonalarni tezlik bilan joylashtirish va ishga tushirish, yangi korxonalarni qurish, frontni oziq-ovqat, paxta va boshqa qishloq xoʻjalik mahsulotlari bilan muntazam taʼminlashda, oʻzbekistonliklarni fashizmga qarshi kurashga safarbar qilishda, RSFSR, Ukraina, Belarussiyadan kelgan, urush tufayli boshpanasiz qolgan aholiga, ota-onasiz qolgan yuz minglab bolalarga mehribonlik va oʻzbeklarga xos boʻlgan yuksak insonparvarlik sifatlarini koʻrsatishda Usmon Yusupovning xizmatlari katta boʻlgan. Qisqasi Usmon Yusupovning rahbarlik davrida Oʻzbekiston agrar respublikadan agrar-industrial respublikaga aylandi.
Tabiiyki, rahbarlik faoliyati davomida Usmon Yusupov koʻplab ,jumladan jiddiy xatolarga ham yoʻl qoʻygani aniq. Birgina qatagʻonlar davrida “Uchlik” aʼzosi boʻlgani koʻplab insonlar taqdiri fojiali yakun topishiga olib keldi. Biroq uning oʻrnida yana kimdir boʻlganida ham agarki yashashni istasa “Uchlik” da faoliyat koʻrsatardi. Negaki ,Akmal Ikromov, Fayzulla Xoʻjayev kabi oʻzidan ilgarigi rahbarlarning fojiali taqdiri Usmon Yusupovning koʻz oʻngida sodir boʻlgandi.
Ammo Usmon Yusupov “Qizil Oʻzbekiston” gazetasining 1938 yil 28 dekabrdagi chiqishida vaziyatga quyidagicha baho bergani ham haqiqat: “xalq komissarlari organlari faoliyatida juda katta kamchilik va qonunbuzarliklarga yoʻl qoʻyilmoqda…Ommaviy qamoqqa olishlarga zoʻr berilgan, koʻp holatlarda ular yetarli darajada asoslanmagan.Ichki ishlar xalq komissarligida, uning rayonlardagi boʻlimlarida,hatto, eng koʻp qamoqqa olish uchun musobaqa eʼlon qilindi…Bu esa yetarli darajada asoslanmay qamashlarga keng yoʻl ochdi”.
Tabiiyki , 1938 yil holatida turib olib borilayotgan qatagʻon siyosatining notoʻgʻriligini aytishning oʻzi jasorat edi. Lekin mustabid tuzum uning bu harakatini inobatga olmadi va olishi ham mumkin emasdi.
Aynan Oʻzbekiston uchun eng ogʻir-1937-50 yillardagi rahbarligi davrida Usmon Yusupov kim va kimlar bilandir kelishmaganligi ham ehtimol.Zero, “Yosh leninchi” gazetasining 1989 yil 14 yanvardagi chiqishida uning zamondoshi va shu davrlarda rahbarlik vazifalarida ishlagan Abdulla Nizomxonov Usmon Yusupov faoliyatiga salbiy baho bergandi.
Bunga oʻxshash chiqishlar Gorbachyovcha qayta qurish davrida Akmal Ikromovning oʻgʻli –taniqli adib Komil Ikromov tomonidan “Moskovskiye novosti”, “Literaturnaya gazeta”ham chop qilingandi. Quyida eʼtiboringizga Usmon Yusupovning shogirdi, qolaversa oʻzi ham 1955-57 yillarda respublikaga rahbarlik qilgan Nuriddin Muhitdinovning maqolasini havola qilmoqdamiz.Maqolada Nuriddin Akromovich keng qamrovli holda Usmon Yusupovning faoliyatiga sinchkov nazar soladi.N.A.Muhitdinovning ushbu maqolasi “Sharq yulduzi” jurnalining 1992 yil 1-sonida nashr etilgandi. Maqola chiqqach taniqli adabiyotshunos, endilikda akademik Naim Karimovgina unga munosabatini bildirib oʻtgandi. Mavzuni va Usmon Yusupov faoliyatini kengroq yoritish maqsadida “Saboq “ deya nomlangan Naim Karimovning maqolasini ham eʼlon qilishni lozim koʻrdik.
Shu oʻrinda Nuriddin Muhitdinovdan oʻziga xos katta meros –matbuotda chop etilgan va nashr qilinmagan maqolalar koʻpligini eʼtiborga olib, taniqli davlat arbobi hamda diplomatining tanlangan asarlarini nashr qilishni taklif qilardim. Shuningdek, “Kremlda oʻtgan kunlarim”, “Vaqt daryosi: Stalindan Gorbachyovgacha” asarlarini ham qayta nashr etish lozim degan fikrdaman.

Nuriddin MUHITDINOV
USMON YUSUPOV

Koʻpchilik Usmon Yusupovning millati va ijtimoiy kelib chiqishi bilan qiziqishadi. Uning onasi Oyniso opa-oʻzbek, toshloqlik hunarmand-toʻquvchining qizi boʻlgan. Otasi Yusuf aka esa-tojik, Kaptarxonadagi vaqf yerda batraklik qilgan. Usmon Yusupov 1900 yilda tugʻilgan. Ota-onasi farzandimiz xalifa Usmonday aqlli, dono boʻlsin, oilamizga baxt va faravonlik keltirsin, degan yaxshi niyat bilan unga Usmonjon deb ism qoʻyishdi.
Yusuf aka 1916 yilda oilasi bilan Qovunchiga ( hozirgi Yangiyoʻl shahri) koʻchib keladi. Usmon shu yerdagi paxta zavodida oddiy ishchi boʻlib ishlay boshlaydi.
1923 yilda Usmon Anastasiya Bolshakovaga uylanadi. Ikki yildan keyin oila oʻgʻil koʻrib, ismini Asqar ( Leonid) qoʻydi. Lekin Usmon bilan Anastasiyaning turmushlari boʻlmadi. Asqar yaqinda Moskvada vafot etdi. U tarix fanlari doktori, SSSR Fanlar akademiyasi tarix institutining professori edi.
1929 yilda Usmon ukrain qizi, komsomol faoli Yuliya Stepanenkoga uylanib, umrining oxirigacha u bilan birga yashadi. Er-xotin besh farzand koʻrishdi. Hozir xalq xoʻjaligining turli sohalarida mehnat qilayotgan bu farzandlarning tomirida oʻzbek, tojik va ukrain xalqlarining qoni bor.
Usmon Yusupov hayoti mobaynida amalga oshirgan eng soʻnggi tadbir agrosanoat kombinatining direktori sifatida Oʻzbekistonda oʻtgan belarus adabiyoti va sanʼati oʻn kunligida qatnashgan Belarussiya delegatsiyasini 1966 yil 24 aprelda qabul qilgani boʻldi. Maʼlum boʻlishicha, delegatsiya aʼzolaridan toʻrt kishi urush yillari Toshkentga evakuatsiya qilingan boʻlib, Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining oʻsha paytdagi birinchi kotibini yaxshi bilishar ekan. Mehmonlar Xalqoboddagi bogʻda kun boʻyi boʻlishib, oʻynab-kulib, dam olib ketishdi.
Ikki kundan keyin yuqoridan bir doʻkay qoʻngʻiroq qilib, Usmon Yusupov shaʼniga haqoratomuz soʻzlar aytdi. U qattiq iztirobga tushib, kechasi bilan uxlay olmadi. 26 aprel kuni kechqurun insult boshlanib, oʻng qoʻli va oyogʻi shol boʻlib, tildan qoldi. Toʻshakda oʻn kun qimirlay olmay yotdi. Shifokorlar, xotini va farzandlari butun choralarni koʻrishganiga, bemorning oʻzi ham harakat qilganiga qaramay, qoʻl-oyogʻini qisman boʻlsa-da qimirlata olish, soʻzlash qobiliyatini biroz boʻlsa-da tiklash imkoniyati boʻlmadi.
Toshkentdagi zilzila munosabati bilan 27 aprelda L.I.Brejnev va A.N.Kosigin Oʻzbekiston poytaxtiga kelishdi. Oʻshanda ular Mirzachoʻldagi yangi davlat xoʻjaliklarida ham boʻlishib, Usmon Yusupovning hovlisi yonidan oʻtib ketishgan edi. Lekin oʻzlari yaxshi bilgan, yonma-yon ishlashgan, partiya Markaziy Qoʻmitasi aʼzosi, SSSR Oliy Kengashi deputati, Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi Usmon Yusupovning oldiga birrov kirib, holidan xabar olishni, koʻnglini koʻtarishni , qanday yordam kerak, deb soʻrashni lozim topishmadi.
6 mayda-Usmon aka koʻz imosi va sogʻlom qoʻli bilan butun oila aʼzolarining toʻplanishini iltimos qildi. Ularning hammasi karavot atrofiga kelib oʻtirishganda, butun kuchi, irodasini ishga solib, gapirishga harakat qildi, lekin bir ogʻiz ham soʻz aytaolmadi. Shundan keyin u chap qoʻlini koʻtardi-da, barmoqlarini jamlab musht qilib, hammaga koʻrsatdi-bu uning, bir boʻlib, hamjihatlik bilan yashanglar, degani edi…Keyin panjasini yoyib, yuziga asta fotiha tortdi-bu uning, men tamom boʻldim, hayotdan ketayapman, degani edi…U yuzidan kaftini olganida bolalari hoʻngrab yigʻlab yuborishdi…
Bir kundan keyin, 1966 yil 7 may soat 11.30 da Usmon Yusupov hayot bilan vidolashdi.
Kunning ikkinchi yarmida Yangiyoʻlga Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi byurosining Sh.R.Rashidov boshliq aʼzolari kelishib, marhumning oila aʼzolariga taʼziya bildirishdi. Yuliya Leonidovna Usmon Yusupovich yotib qolishidan bir necha kun avval sogʻligʻi yomonlashayotganligini oldindan sezib, Oʻzbekiston rahbariyatiga oxirgi iltimosimni yetkazgin: meni Kafanov maydoniga, uzoq vaqt birga ishlashgan doʻstlarim-Yoʻldosh Oxunboboyev, Sobir Rahimov, Sergey Yemsov, Hamid Olimjon, Abram Brodskiyning yoniga dafn etishsin, deb iltimos qilganligini aytdi. Biroq rahbarlar oʻzaro maslahatlashib, bu mumkin emasligini, uni taniqli kishilar yotgan Chigʻatoy qabristoniga dafn etish maqsadga muvofiqligini maʼlum qilishdi.
8 may kuni ertalab dafn komissiyasining aʼzolari kelishdi. Yuliya Leonidovna koʻzida yosh bilan yana ularga murojaat etib, erining soʻnggi iltimosi haqida gapirdi.Yana rad javobini oldi. Shundan keyin u boshqa xonaga kirib, bolalarini yigʻdi va otalarining soʻnggi vasiyatini jumhuriyat rahbarlariga yetkazganligini, lekin ular bu ishga rozi boʻlmaganliklarini aytdi. “Ular otangizni Kafanov maydoniga dafn etilishiga eʼtiroz bildirishayapti, Chigʻatoy qabristonini taklif qilishayapti,-dedi ona,-Uning soʻnggi iltimosini bajarolmaganimdan vijdonim qiynayapti. Nima qilsam ekan?”. Oʻgʻil va qizlar yigʻlab, onalarini rozi boʻlishga koʻndirishdi.
Tobutni Toshkentga olib kelib, xayrlashish uchun “Bahor2 konsert zaliga qoʻyishdi. Chigʻatoy ( hozir Farobiy) qabristoniga, Hamroqul Tursunqulov bilan yonma-yon dafn qilishdi…

***

Usmon akaning 66 yillik hayoti qanday oʻtdi? U nimalarni qilishga ulgurdiyu, nimalarga ulgurmadi, qanday yutuqlarga erishdiyu, qanday xatoliklarga yoʻl qoʻydi. Tarixga qanday inson boʻlib kirdi? Bu haqda koʻp kishilar yozgan va gapirgan.
Men ham Usmon Yusupovni juda yaxshi bilardim. Menga partiya ishiga yoʻllanma bergan shu kishi boʻladi. Biz u bilan uzoq vaqt birga ishlashdik va soʻnggi kungacha doʻstona munosabatda boʻlib keldik. Shu boisdan uning hayoti va faoliyati haqida bir-ikki ogʻiz soʻz aytishni oʻzim uchun ham qarz, ham farz boʻlgan insoniy burchim deb bilaman.
Usmon Yusupovich bilan men birinchi marta 1939 yilda Oʻzbekiston komsomolining Toshkentda boʻlib oʻtgan syezdida soʻzlashganman. U majlislar orasidagi tanaffusda viloyatlarning vakillari bilan suhbatlashdi.
Oʻsha paytda men Moskvadagi savdo institutini bitirib kelib, Buxoro viloyat matlubot uyushmasining kadrlar boʻlimi boshligʻining oʻrinbosari hamda oʻquv kombinati mudiri boʻlib ishlardim. Bundan tashqari, viloyat partiya qoʻmitasining shtatsiz lektori edim. Buxoro viloyat komsomol konferensiyasida jumhuriyat komsomoli syezdiga delegat etib saylangandim.
Usmon Yusupovich Buxorodan kelgan delegatlar bilan uchrashuvda joylardagi ishning ahvoli bilan qiziqdi, oldinda turgan dolzarb vazifalar haqida gapirib, maslahatlar berdi.
Tashkiliy masalalar koʻrilayotganda, u delegatsiyalarning rahbarlarini nomzodlarni muhokama qilish uchun chaqirdi. Syezdda bir notiq Oʻzbekiston LKSM Markaziy Qoʻmitasi birinchi kotibi Fotima Yoʻldoshboyevani tanqid qilib, uni ijtimoiy kelib chiqishini yashirgan, otasi katta boy boʻlgan, deb aybladi.
Delegatsiyalar rahbarlari bilan uchrashuvda u koʻziga yosh olib, otam oddiy dehqon boʻlgan, men uch yoshligimda vafot etib ketgan, deb ishontirishga harakat qildi. Biz, bir necha kishi uni qoʻllab-quvvatlab, nomzodi qoʻyilishini taklif etdik. Usmon aka bu taklifga moyillik bildirdi. Lekin qarshi kishilar oʻz soʻzlarida qattiq turib, Yoʻldoshboyevaning nomzodini koʻrsatmaslikni talab qilishdi. Oʻsha paytdagi vaziyatni hisobga olib, koʻpchilik bu taklifga rozi boʻldi. Tekshiruvda esa Fotima Yoʻldoshboyeva toʻgʻri gapirganligi maʼlum boʻldi. Shundan keyin bu ayol Qoʻqon shahar partiya qoʻmitasining birinchi kotibi, Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining targʻibot boʻyicha kotibi lavozimlarida ishladi.
Fotima Hamidullayevna Yoʻldoshboyeva Gʻafur Gʻulom, Maqsud Shayxzoda, Hamid Olimjon va boshqalar qatori oʻzbek xalqining Ulugʻ Vatan urushi frontlaridagi oʻzbekistonlik jangchilarga yozgan va ikki milliondan ortiq kishi imzo chekkan, urushning eng ogʻir kunlarida oddiy askar va ofitserlarning ruhi va jangovarligini oshirishda muhim ahamiyatga ega boʻlgan mashhur maktubning mualliflaridan sanaladi. Bundan tashqari, F.yoʻldoshboyeva 1943 yilda jangchilarga sovgʻa-salom eltgan Oʻzbekiston delegatsiyasi tarkibida frontga borgan. Urushdan keyingi yillarda esa ilmiy-pedagogik faoliyat bilan shugʻullanib, Sovet-Afgʻon munosabatlari tarixi mavzuida nomzodlik dissertatsiyasi yoqladi. Toshkent chet tillar institutining rektori, Toshkent Davlat dorilfununi sharq fakulteti eng yangi tarix kafedrasi dotsenti boʻlib ishlab, 1983 yilda 72 yoshida vafot etdi.
Oʻzbekiston komsomoli syezdi tugagach, biz ish joylarimizga joʻnab ketdik. Oradan koʻp vaqt oʻtmay, oʻsha yilning noyabr oyida Buxoro viloyat partiya qoʻmitasining birinchi kotibi Xalil Turdiyev komsomol faollari boʻlgan bizlardan oʻn besh nafarimizni huzuriga taklif qildi. U xalqaro ahvol murakkabligi, chegaralarimizda vaziyat keskinlashayotganligi, harbiy qismlardagi ommmaviy-siyosiy ishlarga koʻngilli ravishda komsomol faollaridan bir nechtasini yuborish maqsadga muvofiqligi haqida gapirdi. Biz, bir necha yigit oʻsha yerning oʻzida harbiy xizmatga borish haqida ariza yozdik. Harbiy xizmatga Buxorodan 1939 yilning oxirida joʻnab ketib, 1946 yil boshida qaytib keldim. Ulugʻ Vatan urushining birinchi kunidan oxirigacha frontda boʻldim.
Mening harbiy xizmatdan boʻshab, Oʻzbekistonga qaytishim ham Usmon Yusupovichning tashabbusi bilan bogʻliq.
Gap shundaki, urush tugagach, 1945 yilning yozida u bir nechta ofitserni partiya va sovet tashkilotlaridagi ishlarda foydalanish uchun harbiy xizmatdan boʻshatishni iltimos qilib, I.V.Stalinga murojaat etdi( ularning roʻyxati ham tavsiya etildi). Iltimos qondirildi. Bu ofitserlar harbiy xizmatdan qaytishlari bilan darhol turli lavozimlarga tayinlandilar.
Men oʻsha yilning noyabr oyida Toshkentga bir haftalik taʼtilga keldim. Bu paytda men chet elda edim, alohida maqsadlardagi operativ gruppaga rahbarlik qilardim.
Oʻsha paytda Oʻzbekiston tashqi ishlar vaziri boʻlib yoshlikdagi doʻstim Yoqub Aliyev meni Usmon Yusupovning oldiga olib kirdi. U bafurja suhbatlashnach, menga Oʻzbekistonga qaytishni taklif qildi, bu haqda kamina xizmat qilayotgan front qoʻmondoniga xat yozadigan boʻldi. Shunday qilib, men 1946 yilning boshida Toshkentga qaytdim.
Ikkinchi kuni meni Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining targʻibot boʻyicha kotibi M.Gʻ.Vahobov qabul qildi. U Yo.Aliyev va men uchovlashib Usmon Yusupovning xonasida boʻldik. U taʼrifnoma, bufruq va boshqa hujjatlar bilan tanishgach, Mavlon Gʻafforovichga meni Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi lektori va Oliy partiya maktabi oʻqituvchisi etib rasmiylashtirishni taklif qildi. Yangi ishimda oq yoʻl tilab, shunday dedi: “sen armiyada va oʻqishda toʻplagan bilim va tajribalaringdan kelib chiqib, partiyaviy-targʻibot ishlariga ixtisoslashmogʻing kerak”. Keyin qoʻlimni qisib, yangi ishimda muvaffaqiyat tiladi.
Shunday qilib, Usmon Yusupovich xonasiga ofitser sifatida kirib, partiya xodimi boʻlib chiqdim.
Rahbarning faoliyatida, koʻpgina jihatlaridan tashqari, muhim bir omil-psixologik tomoni bor. Uni obroʻsi koʻp jihatdan birinchi darsi bilan belgilanadigan muallimning ilk qadamiga taqqoslash mumkin. Bolalar juda taʼsirchan, sezgir boʻlishadi. Oʻqituvchini sinfda birinchi bor koʻrishganda, uni tinglab, kuzatib, u haqda oʻz fikrlariga ega boʻladilarki, bu uzoq vaqt oʻquvchi bilan oʻqituvchi oʻrtasidagi munosabatni belgilab beradi.
Bu oʻrinda bevosita oʻxshashlik boʻlmasa-da, lekin partiya rahbari bilan ham xuddi shunday holat yuz beradi deyish mumkin. Rahbarning obroʻsi, taʼsiri mehnatkashlarning u haqdagi fikri, koʻp jihatdan u ishga qanday kirishishiga bogʻliqdir.
Usmon Yusupov Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi boʻlgach, avvalo oʻlka hayotining eng muhim muammosi-suv xoʻjaligi bilan shugʻullandi. U dehqonlarning tashabbusini maʼqullab, qoʻllab-quvvatladi, partiya tashkilotini, xalq ommmasini katta suv uchun kurashga koʻtardi.
Bir yildan keyin jamoa va davlat xoʻjaliklarida, tumanlarda va viloyatlarda mahalliy sugʻorish tarmoqlari qurish boʻyicha hashar kengayib ketdi. 1939 yilda 270 kilometr uzunlikdagi Katta Fargʻona kanalining tarixda misli koʻrilmagan muddatda-45 kun davomida hashar yoʻli bilan qurib bitkazilishi xalq ommmasini, ijodiy ziyolilarni ilohmlantirdi, ulardagi mehnat tashabbuskorligini joʻshtirdi, jumhuriyat, partiya va shaxsan Usmon Yusupovning mamlakatdagi, chet ellardagi obroʻ va eʼtiborini oshirdi.
Oʻsha yili Oʻzbekiston SSRning 25 yilligi munosabati bilan va sugʻorishni, paxtachilikni hamda xalq xoʻjaligining boshqa sohalarini rivojlantirishdagi yutuqlari uchun Oʻzbekiston Lenin ordeni bilan mukfotlandi, bir necha ming mehnat ilgʻori ham orden va medallar bilan taqdirlandi.
Maʼlumki, murakkab, favqulodda vaziyatlarda insonning irodasi, axloqiy, maʼnaviy fazilatlarigina emas, balki gʻoyaviyligi, eʼtiqodi, samimiyati ham sinovdan oʻtadi. Urushning dastlabki yillari Rossiya, Ukraina va Belarussiyaning bir qator viloyatlaridan Oʻzbekistonga urush tufayli ota-onasidan ayrilgan 250 ming bola, 270 ta yirik zavod, fabrika va korxona, 700ga yaqin ilmiy muassasa, oliy oʻquv yurti, badiiy jamoalar koʻchirib keltiriladi. Bularga munosabat mahalliy rahbar xodimlar va aholi uchun sinov boʻldi.
Qisqa fursatda har bir korxona uchun ishlab chiqarish maydoni topib, uskunalarni oʻrnatib, front uchun mahsulot tayyorlashni yoʻlga qoʻyish oson boʻlmadi. Jang boʻlayotgan mintaqalardan koʻchirib keltirilgan bolalarga, ishchilar, injener-texnik xodimlarga, fan, adabiyot sanʼat arboblariga va ularning oilalariga boshpana topish, mehnat va ijod qilish uchun shart-sharoit yaratish yanada murakkabroq boʻldi.
Bu masalalar Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi byurosida muhokama qilinganda, barcha kishilar jumhuriyatda vaqtinchalik kelayotganlarni mehmondoʻstlik bilan kutib olish lozimligini taʼkidlashdi, faqat ayrim kishilargina turar joy, oziq-ovqat yetishmasligi, boshqa imkoniyatlar ham cheklanganligi haqida gapirishdi. Shunda Usmon Yusupov hamma baynalminalchiligini namoyish qilishi zarurligini aytib, bunday bahonalarni rad etdi. Evakuatsiya qilinganlarni qabul etish boʻyicha bir nechta komissiya tuzildi. Oʻzbekiston aholisi kelayotganlarga samimiy munosabat bildirdi. Ularni oʻz tugʻishganlariday qabul qilib, boshpana, oziq-ovqat, kiyim-kechak berishdi.
Urushning ogʻir kunlaridan birida Usmon Yusupov shahar atrofidagi tumanlar partiya qoʻmitalari birinchi kotiblarini huzuriga taklif qildi. Hammasini avtobusga oʻtqazib, zavodlarga olib bordi. Korxonalarda boʻlishganda U.Yusupov birinchi navbatda oshxonaga kirib, ishchilar uchun tayyorlangan ovqatdan tatib koʻrdi, tuman partiya qoʻmitalari birinchi kotiblaridan ham shunday qilishni talab qildi. Hamma umumiy ovqatlanish yomon yoʻlga qoʻyilganiga, koʻchib kelgan ishchilarga durust gʻamxoʻrlik koʻrsatmayotganligiga ishonch hosil qildi.
Maishiy muassasalar, turar joy va boshqa sharoitlarni ham koʻzdan kechirishdi. Har bir tuman maʼlum bir korxonaga biriktirildi. Har bir ishchi jamoasiga iloji boricha gʻamxoʻrlik koʻrsatish lozimligi, ularning yashashi va mehnat qilishlari uchun birinchi kotib shaxsan javobgarligi alohida taʼkidlab oʻtildi.
Urush yillari Toshkent samolyotsozlik ishlab chiqarish birlashmasida direktorlik qilgan, urushdan keyin esa Moskvada ishlab, 1989 yilda 85 yoshida vafot etgan Afanasiy Mixaylovich Yarunin menga boshqa bir voqeani hikoya qilib bergandi.
-Korxonamiz 1941 yilning kuzida Toshkentga koʻchirib keltirilgach, bir necha kundan keyin Yusupovning qabuliga bordim,-degan edi u.-U menga peshvoz chiqib, oliy himmat mezbonday qoʻsh qoʻllab soʻrashdi. Men zavod sexlari qayerlarga va qanday joylashtirilganligini, korxonada qancha odam borligini, qanday yordam zarurligini gapirdim. Usmon Yusupovich, turar joydan ham, oziq-ovqatdan ham, odamlardan ham yordam beramiz-dedi.
Men:
-Rahmat, Usmon Yusupovich, toʻgʻrisi, bunday qabul qilishingizni kutmagandim. Oʻzingizga maʼlum, bu yoqda urush ketayapti, har kimning tashvishi oʻziga yetarli-dedim.
Yusupov jilmaydi. Suhbat oxirida yelkamdan quchib, kutilmaganda dedi:
-Ertaga bizda qurultoy ochiladi. Sizni taklif qilaman, Afanasiy Mixaylovich!
Men unga biroz hayron boʻlib qaradim. Kotib hazillashayapti shekilli,-deb oʻyladim ichimda,-zavodda ishlar boshdan oshib-toshib yotgan boʻlsayu, men majlisda oʻtirsam.
Yusupov esa fikrimni uqqanday:
-Albatta keling,-dedi jilmayib,-afsuslanmaysiz.
Ertasi kuni qurultoyga bordim, ochigʻi, bu ishni sof diplomatik mulohaza bilan qildim-mahalliy rahbarlar bilan oʻzaro munosabatda kibr-havoga berilmaslik kerak, deb oʻyladim.
Qurultoy prezidiumida odob saqlab oʻtirdim. Yusupov meni viloyat, tuman miqyosidagi rahbarlar, ilgʻor jamoa xoʻjaliklarining raislari, davlat xoʻjaliklarining direktorlari bilan tanishtirdi. Xullas, oʻshanda butun xayolim zavodda, ishlab chiqarish joʻsh urayotgan ,stanoklar ochiq maydonlarda ishlayotgan joyda boʻlishiga qaramay, ikki kun qimirlamay majlisda oʻtirishimga toʻgʻri keldi. Ishchilar esa u yerda yomgʻir quyib turgan sharoitda birinchi harbiy samolyotni yigʻishdi.
Yusupov meni qurultoyga taklif etib naqadar dono ish qilganligini esa keyinroq tushundim. 1942 yilning qishi Toshkentda dahshatli boʻldi. Mamlakatning gʻarbiy tumanlaridan yuzlab korxonalar, ming-minglab bolalar, yaradorlar koʻchirib keltirildi. Markazdan gʻalla kelishi esa toʻxtadi. Qolaversa, juda qisqa paytda buncha miqdordagi odamlar oqimini boqishga yetadigan oziq-ovqatni gʻamlash uchun oldindan hisob-kitob qilishning hech bir iloji yoʻq edi. Bu masalada samolyotsozlik zavodi ham boshi berk koʻchaga kirib qoldi. Oxiri ishchilarimizni boqish uchun hech vaqo qolmadi.
Ruhim choʻkkan holda Markaziy Qoʻmitaga bordim, nainki, shahardagi umumiy ahvol menga besh qoʻlday maʼlum edi. Oziq-ovqat birinchi navbatda bolalar va yaradorlarga berilardi, ularga ham yetmayotgan edi.
Biroq Yusupov meni yaxshi qabul qildi. Gaplarimni diqqat bilan tinglagach dedi:
-Bugunoq Samarqandga borgin. Ibrohimovni eslaysanmi, men seni u bilan qurultoyda tanishtirganman? Oʻshanga murojaat qil, u albatta yordam beradi. Oʻzbek xalqining yaxshi bir odati bor, kishini tanisa, yaxshiligini bilsa, boshiga kulfat tushganida hamisha yordamini ayamaydi, soʻnggi burda nonigacha beradi.
Yusupov haq boʻlib chiqdi. Samarqanddan uch vagon oziq-ovqat olib keldim. Bu bizga pishiqchilikka yetib olish imkonini berdi.
Jumhuriyatdagi barcha sanoat korxonalari front ehtiyojlari uchun mahsulot ishlab chiqaradigan qilib qayta jihozlandi. Bir necha oy mobaynida butun Oʻzbekiston frontga oddiy miltiq oʻqidan tortib, tayyorgacha, parashyutdan tortib, minagacha yetkazib beradigan harbiy aslahaxonaga aylantirildi. Bu yerda ishlab chiqarilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari, shuningdek ust-bosh va poyabzalning asosiy qismi ham harbiy qismlarga yuborila boshlandi. Yigitlarning qariyib hammasi frontga joʻnab ketishdi yoki harbiy korxonalarda mehnat qila boshlashdi. Jang maydonlarida oʻzbekistonlik 600 ming yigit halok boʻldi.
Oʻzbekiston mehnatkashlari oʻz vatanparvarlik burchlarini ana shunday bajarib, german fashizmi va yapon militarizmi ustidan qozonilgan gʻalabaga salmoqli hissa qoʻshdilar. Tabiiyki, barcha ishlarni Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi va jumhuriyat hukumati tashkil etdi va rahnamolik qildi.
Partiya ishidagi asosiy boʻgʻin-kadrlardir. Ularni tanlash, joy-joyiga qoʻyish va foydalanish, talabchanlikni gʻamxoʻrlik bilan qoʻshib olib borish, muntazam eʼtibor berib, hatti-harakatlarini xolisanilllo baholash, lozim boʻlgan paytlarda kadrlarni tuhmatdan, obroʻsizlanishdan saqlab, avlodlarning biri ikkinchisining oʻrnini egallashini, davomiyligi va birligini taʼminlash eng muhim vazifa sanaladi.
Biz shu bilan faxrlanamizki, jumhuriyatimizda 30 yillardagi, 40-50 yillardagi qatagʻon, urushdagi katta yoʻqotishlarga qaramay, yuzlab va minglab halol, sadoqatli, mehnatsevar, obroʻli rahbar xodimlar yetishib chiqdi. Agar oʻsha davrdagi viloyat partiya qoʻmitalari birinchi kotiblarini eslaydigan boʻlsak, birinchi navbatda Malik Abdurazzoqov, Murod Joʻraboyev, Sergey Konstantinovich Yemsov, Sobir Kamolov, Tursun Qambarov, Abdurazzoq Mavlonov, Nosir Mahmudov, Karim Muqimboyev, Orzi Mahmudov, Mansur Mirzaahmedov, Nor Yoqubov, Nuriddin Murodov, Qayum Murtazoyev, Siroj Nuriddinov, Pirjon Seitov, Xalil Turdiyev, Konstantin Konstaninovich Shubladze va boshqalarni tilga olish mumkin. Ular hammasi barcha bilim, tajriba va kuch-quvvatlarini xalq ishi uchun sarflab, dunyodan oʻtib ketishdi, oʻzlaridan yaxshi nom qoldirishdi.
Biz, partiya, urush va mehnat faxriylari, 40-50 yillarning kadrlari tez-tez toʻplanib, oʻsha davrlarda qanday mehnat qilganligimizni, yashaganligimizni eslaymiz. Keyingi yillarda baʼzi rahbarlarning buzilishi, poraxoʻrga, qoʻshib yozuvchiga aylanishi oqibatida hoʻlu-quruq baravar yonib, minglab halol xodimlar va ularning oila aʼzolari hibsga olinganligiga, jismonan va maʼnan toptalganiga chin yurakdan achinamiz va bunday gʻayriqonuniy, xalqimiz shaʼniga dogʻ tushirishi mumkin boʻlgan voqealar ortiq takrorlanmasligi uchun jumhuriyatda olib borilayotgan tadbirlarda holi-qudrat ishtirok etayapmiz.
Kadrlarga qanday munosabatda boʻlish va ularni qanday avaylash lozimligi xususida bir misol keltiraman.
Jamil Akramov SAKUni ( Oʻrta Osiyo Kommunistik dorilfununi) bitirganidan keyin Paxtaobod tuman partiya qoʻmitasiga ikkinchi kotib etib saylandi. Birinchi kotib Elmurodov qamalganidan keyin, unga ham turli xil gunohlarda ayblay boshlashdi. U Usmon Yusupovga murojaat qilib, tekshiruv oʻtkazishni iltimos qildi. Markaziy Qoʻmitaning tumanga kelgan masʼul tashkilotchisi Ibrohimov boshliq komissiya masalani har tomonlama oʻrgangach, Akaramov ishda bir qator kamchiliklarga yoʻl qoʻyganligini, lekin jinoyat, lavozimini suisteʼmol qilmaganligini aniqladi.
Shundan keyin Akramovni Qiziltepa tuman partiya qoʻmitasiga birinchi kotib qilib joʻnatishdi. U yerda Ichki ishlar vazirligi tuman boʻlimi boshligʻi Hamidov tuman birinchi kotibiga qoʻngʻiroq qilib, bir ishni koʻrib chiqish uchun xonasiga kelishni taklif qiladi. Akramov esa Hamidovga , oʻzingiz tuman partiya qoʻmitasiga keling, deydi, u koʻnmaydi. Akramov kadrlarni oʻrganib, rahbarlik ishlarida foydalanish uchun rezervlar roʻyxatini tuzadi va Hamidovga yuborib, fikrini soʻraydi.
U roʻyxatni oʻqib chiqib, chizib tashlaydi. Bir necha kundan keyin ularning baʼzi birlarini qamash xususida birinchi kotibning roziligini soʻraydi. Tuman partiya qoʻmitasining eʼtiroziga qaramay, ularni qamoqqa oladi. Bu masala tuman partiya qoʻmitasi byurosida faollar ishtirokida muhokama qilinganda, Hamidov partiya badalini besh oy toʻlamaganligi maʼlum boʻladi. Uni VKP (b) safidan chiqarishadi. Ichki ishlar vazirligi viloyat boʻlimi Buxoro viloyat partiya qoʻmitasiga xat yozib, Akramovni Qiziltepada va ilgari Paxtaobodda jiddiy xatoliklarga yoʻl qoʻyganlikda ayblaydi. Masala dastlab qarab chiqilganda uni ishdan olishga qaror qilinadi. Akramov yana Usmon Yusupovga murojaat qiladi. Shundan keyin ertasi kuni Toshkentdan yetib kelgan Ibrohimov xat va qaror loyihasi bilan tanishgach, unga Paxtaobod boʻyicha qoʻyilgan ayblar asossiz ekanligini tasdiqlaydi. Natijada Akramov oʻz lavozimida qoladi.
Shundan keyin u bir nechta tumanda partiya tashkilotlariga boshchilik qiladi. Toshkent qishloq tumanida birinchi kotib boʻlib ishlayotganida ehtiyotsizlik qiladi-keksa bolshevik, urush qatnashchisi boʻlgan otasiga uy qurib beradi. Shu aybi uchun uni ishdan olishib, Oqqoʻrgʻondagi davlat xoʻjaligiga direktor qilib joʻnatishadi. Bu yerda yaxshi ishlab, xoʻjalik iqtisodiyotini koʻtaradi. Shundan keyin uni Surxondaryo viloyatining Denov tumaniga joʻnatib, tuman partiya qoʻmitasining birinchi kotibi etib saylashadi. Bu yerda uch yilda paxta hosildorligini gektaridan 25 sentnerdan 33 sentnerga koʻtaradi.Tuman barcha ishlab chiqarish koʻrsatkichlarini ortigʻi bilan bajaradi. Shu munosabat bilan 1952 yilda Akramovni Sotsialistik Mehnat Qahramoni unvoniga tavsiya etish uchun hujjatlar tayyorlana boshlanadi.
Shu orada oʻsha paytda mamlakat paxtachilik vaziri boʻlib ishlayotgan, Tojikistonda ish bilan yurgan Usmon Yusupov Akramovning uyiga mehmon boʻlib keladi. Akramov ustozini zoʻr quvonch bilan kutib oladi, qoʻy soʻyadi. Eski doʻstlar yigʻilib kelishib, diydor koʻrishishadi. Ajoyib ziyofatdan,yurak chigillarini yozib, dildan suhbatlashganlaridan keyin Usmon aka Dushanbe orqali Moskvaga uchib ketadi.
Doʻstining uyidagi bu uchrashuv va suhbat oʻrtoq Yusupovga siyosiy jihatdan qimmatga tushadi.Akramovni esa tuman partiya qoʻmitasi birinchi kotibligidan ozod etishib, faxrli unvon uchun tayyorlanayotgan hujjatlari bekor qilinadi.
U Toshkentdagi uyiga qaytadi. Maʼlum vaqt ishsiz yuradi. 1956 yilda boʻlsa kerak, Jamil aka menim oldimga kirdi. “Bitta istagim bor,-dedi u,-mehnat qilishni hohlayman, shunga imkoniyat yaratib bersangiz”. Uni davlat xoʻjaligiga direktor etib tayinladik. Koʻp oʻtmay Kalinin tumani partiya qoʻmitasining birinchi kotibi etib saylashdi. 1957 yilda men Moskvaga ketdim va uni 30 yilga yaqin koʻrmadim.
J.Akramov xatoliklarga yoʻl qoʻyib, uni tuzatdi, nojoʻya hatti-harakatlarini aftiga aytishganda, tanqidni toʻgʻri qabul qildi. Dehqonlarni va barcha aholini jalb etib, Kattaqoʻrgʻon suv ombori va Toshkent yaqinidagi elektr stansiyalar qurilishida ishtirok etdi.
Jamil Akramov hozir 82 yoshda. Pensiyaner.Hamon tetik, mehnat faxriysi sifatida jamoat hayotida faol ishtirok etib, yoshlarga oʻz tajribalarini oʻrgatayapti.

***
Oʻzbekistondagi urush paytidagi va undan keyingi yillardagi ahvol VKP (b) Markaziy Qoʻmitasining eʼtiborini tortdi. Shubhasiz, jumhuriyat mehnatkashlari front va Vatan oldidagi oʻz burchlarini sharaf bilan bajardilar .Lekin shu narsa ham aniqki, urushnig dastlabki yillari paxta yetishtirish qariyib uch baravar kamayib ketdi. (1940 yilda 1.416 ming tonna paxta tayyorlangan boʻlsa, 1943 yilda 520 ming tonna tayyorlandi). Ushbu masla VKP (b) Markaziy Qoʻmitasining Tashkiliy byurosida muhokama etilganida raislik qiluvchi A.Shcherbakov Usmon akaga shunday degan edi: “Nima qilayapsiz, oʻrtoq Yusupov, shunday qiyin paytda armiya va xalqni ishtonsiz qoʻymoqchimisiz?”.Oʻsha muhokamada U.Yusupovga va jumhuriyat Xalq Komissarlari Kengashi Raisi Abdurahmonovga qattiq hayfsan berilgan edi.
Keyin ish sekinlik bilan tuzatib borildi. Obyektiv sabablar eʼtiborga olinmadi. VKP (b) Markaziy Qoʻmitasi Oʻzbekiston boʻyicha yana ikkita keskin qaror qabul qilib, rahbarlarni ogohlantirdi va jazoladi.
I.V.Stalin Usmon Yusupovni hurmat qilardi. Beriya bilan u xizmat yuzasidan bogʻlangan, Mikoyan bilan esa doʻst edi. U Yusupov bundan foydalanib, koʻpincha masalalarni, hatto partiya tashkilotlariga daxldorlarini ham, shu kishilar orqali, yaʼni hukumat yoʻli bilan hal qilaverardi. Markazga uning ustidan shikoyatlar tusha boshladi.
Bunday sharoitda jumhuriyatda nimalar boʻlayotganligini chuqur oʻrganish, vaziyatni sogʻlomlashtirishda yordam koʻrsatish uchun 1949 yilning fevralida VKP (b) Markaziy Qoʻmitasi Siyosiy byurosi Oʻzbekiston boʻyicha S.D.Ignatyev boshliq Vakillar apparatini taʼsis etadi. U taxminan 20 kishidan iborat boʻlgan oʻz xodimlari bilan oʻsha yilning aprel oyida Toshkentga kelib ish boshladi.
Ilgari Turkkomissiya, keyin VKP (b) Markaziy Qoʻmitasining Oʻrta Osiyo byurosi boʻlgan. Ular mintaqadagi besh jumhuriyat hududida ish yuritgan va 1934 yilda tugatilgan. Bu gal faqat Oʻzbekiston boʻyicha VKP (b) Markaziy Qoʻmitasining Vakillar apparatini taʼsis etishdi. Buning ustiga , u mahalliy tashkilotlar bilan maslahatlashilmay va tashkiliy jihatdan ular bilan bogʻlanmagan holda, bevosita VKP ( b) Markaziy Qoʻmitasiga itoat etadigan qilib ( xuddi hozirgi Togʻli Qorabogʻdagi singari) taʼsis etildi. Aqli-hushi joyida boʻlganhar bir odam bu nima ekanligini va undan qanday maqsadlar koʻzda tutilganligini tushunardi.
Semyon Denisovich bunga qadar viloyat partiya qoʻmitasini va Belarussiya Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasini boshqargan edi. Toshkentga kelishi bilan darhol ishga kirishib ketdi va atrofiga faollarni jipslashtirdi. Jumhuriyat hayotining qariyib barcha sohasini oʻrganib, hammasi haqida VKP ( b) Markaziy Qoʻmitasiga hisobot berishdi.
Shuni aytish kerakki, S.D.Ignatyev va uning xodimlari ayrim foydali ishlarni qilishdi, garchi baʼzida ular bilan jumhuriyat rahbarlari oʻrtasida aniq masalalar boʻyicha ixtiloflar yuzaga kelib, oʻz vaqtida bartaraf etib borilgan boʻlsa ham.
Roppa-rosa bir yildan keyin, 1950 yilning aprelida Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining plenumi boʻlib, Markaziy Qoʻmita byurosidagi ahvol muhokama qilindi. Uch kun mobaynida byuro aʼzolari bir-birini qattiq tanqid qilishdi, sodda qilib aytganda “doʻpposlashdi”. Hammadan koʻp “kaltak” yegan Usmon aka boʻldi.
Shunisi gʻalatiki, plenumda bizlardan-viloyat partiya qoʻmitalari kotiblaridan birontamiz soʻzlamadik, faqat jumhuriyat rahbarlarining oʻzlari bir-birlari bilan jiqqamusht boʻlishdi. Plenum U.Yusupovni Markaziy Qoʻmita birinchi kotibi lavozimidan, A.Abdurahmonovni esa Vazirlar Kengashi Raisi lavozimidan oldi. Nomzodlar tavsiya etilayotganda ehtiroslar yana junbushga keldi. Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi birinchi kotibi lavozimiga uch oʻrtoqning nomzodi tilga olindi. Lekin Usmon akaning hurmati uchun uning taklifi inobatga olindi va Amin Ermatovich Niyozov birinchi kotib etib saylandi.
Uning oʻrniga-Oʻzbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi Raisligiga oʻrtoq Yusupov Sharof Rashidovni tavsiya qildi. Shu zahoti bir nechta kishi eʼtiroz bildirib gapirishdi. Bu lavozimga viloyat partiya qoʻmitasining birinchi kotibi boʻlib ishlayotgan ikki kishining nomzodi tavsiya qilindi. Usmon Yusupov Sharof Rashidovning tarjimai holi va ishiga taʼrif berib, uning nomzodini qoʻllab-quvvatlashni qattiq iltimos qildi. Shundan keyin koʻpchilik ovoz bilan Sh.Rashidov saylandi.
Vazirlar Kengashi Raisligiga ham Usmon Yusupovning tavsiyasi bilan Abdurazzoq Mavlonovni tayinlashdi. Uning nomzodi ustida tortishuv boʻlmadi.
Shunday qilib, jumhuriyatning uchta asosiy lavozimiga ( Markaziy Qoʻmita birinchi kotibligiga, Oliy Kengash Prezidiumi Raisligiga va hukumat boshchiligiga) Usmon aka tavsiya etgan, xizmat zinasidan yuqorilab borganliklari uchun birinchi navbatda shu odam oldida qarzdor boʻlgan kishilar saylandi.
Shu plenumda S.Kamolov qishloq xoʻjaligi boʻyicha, men targʻibot boʻyicha Markaziy Qoʻmita kotiblari etib saylandik( bunga qadar Namangan viloyat partiya qoʻmitasining birinchi kotibi boʻlib ishlardim). Yarim yildan keyin esa Toshkent viloyat partiya qoʻmitasining 6 Plenumida ( 1950 yil 3-4 sentyabrda) meni viloyat partiya qoʻmitasining birinchi kotibi etib saylashdi. Oʻsha vaqtda jumhuriyat Oliy Kengashi Raisi ham edim. VKP (b) ning Oʻzbekiston boʻyicha vakillar apparatini tarqatish xususida oshkora aytgan fikrim Markazqoʻmdan ketishimga bahona boʻldi.
Vakillar apparati 1951 yilning yanvarida tugatildi. S.D.Ignatyev VKP (b) Maraziy Qoʻmitasi tashkiliy-partiyaviy ishlar boʻlimi mudiri boʻlib ishlay boshladi. Bir yil oʻtgach, uni SSSR Davlat xavfsizligi vaziri etib tayinlashdi. Partiya X1X syezdida S.D. Ignatyevni KPSS Markaziy Qoʻmitasi kotibi etib saylashdi, ayni paytda u Davlat xavfsizligi vaziri vazifasini ham bajaraverdi.
Semyon Denisovich 1953 yilda sal boʻlmasa otilib ketay dedi. Beriya oʻzidan masʼuliyatni soqit qilish uchun , S.D.Ignatyevni “vrachlar ishi”ni yaratishda aybladi. Uni qamash uchun ruxsat berilishini soʻrab Siyosiy byuroga murojaat qildi.
Biroq sinchiklab tekshirganda shu narsa maʼlum boʻldiki, S.D.Ignatyevning bu ishga bevosita daxli yoʻq ekan, oʻsha kunlari infarkt boʻlib shifoxonada yotgan ekan.
Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining aprel ( 1950 yil) Plenumidan keyin Usmon Yusupovni I.V.Stalin qabul qildi. Shu suhbatdan keyin SSSR paxtachilik vazirligi tashkil qilinib, u vazir etib tayinlandi. Moskvada yaxshi bir binoni berishdi, paxtachilik va sugʻorish boʻyicha eng tajribali mutaxassislar asosan Oʻzbekistondan borishib, shu vazirlikning masʼul xodimlari boʻlishdi.
Bu vazirlikning tashkil etilishi oʻz vaqtida qilingan foydali ish boʻldi. Gap shundaki, urush yillari davlat paxta zahirasi batamom tugagan edi. Urush esa neft, gʻalla va paxta armiya va xalq uchun suv va havodek zarur ekanligini koʻrsatdi.
Amerikada atom bombasi yaratilganligi, yapon shaharlari Xirosima va Nagasakiga tashlangan bu dahshatli qurolning hamma narsani yoʻq qiluvchi kuchi, Cherchillning Fultondagi nutqi, NATOning tashkil etilishi va kechagi ittifoqchilarimizning boshqa tajovuzkorona qadamlari butun dunyo oldiga “ sovuq urush”ni koʻndalang qilib qoʻydi. Bunday sharoitda mamlakat rahbarlari dushmanlarning hatti-harakatlarini yoʻqqa chiqarish, uchinchi jahon urushiga yoʻl qoʻymaslik va mamlakatning harbiy-strategik kuch-qudratini mustahkamlash boʻyicha ishlarni keng quloch yoydirib yubordilar. Paxta uchun kurash mana shu katta ishning asosiy tarkibiy qismlaridan edi, yaʼni aholini kiyim- kechak, oziq-ovqat bilan, sanoatni esa xom ashyo bilan taʼminlashga, valyuta uchun paxta eksport qilishni koʻpaytirishga, davlat paxta zahirasini tiklashga alohida eʼtibor berila boshlandi.
Vazirlik oldiga mana shunday vazifalar qoʻyilgan edi. Usmon Yusupov yangi ishga unga xos boʻlgan gʻayrat-shijoat, qatʼiyat bilan kirishdi. Mamlakatda paxta ishlab chiqarish bir muncha koʻpaydi. Lekin afsuski, vazirlik faoliyatida ayrim muvaffaqiyatsizliklar ham yuz berdi. Yuqori doiralarda, nima uchun paxta boʻyicha vazirlik bor-ku, goʻsht, gʻalla, sut, lavlagi va boshqalar boʻyicha vazirliklar yoʻq.deb bir-biriga hazil qilishardi. Tabiiyki, bunday gap-soʻzlar oʻz-oʻzidan paydo boʻlgani yoʻq.
Paxtachilik vazirligining taklifiga binoan SSSR Vazirlar Kengashi 1952 yil 19 fevralda RSFSR, Ukraina SSR va Moldaviya SSRning bir qator viloyatlarida paxta yetishtirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Bu qarorda qaysi viloyatning qancha maydonga paxta ekishi quyidagicha belgilangan edi: Stavropolda — 92.500 gektar, Krasnodar oʻlkasida— 172.500 gektar, Grozniy viloyatida — 36.600 gektar, Dogʻiston ASSRda — 28.500 gektar, Shimoliy Osetiya ASSRda — 5000 gektar, Kabardin ASSR-da — 8000 gektar, Rostov viloyatida — 85.000 gektar, Qrim viloyatida — 30.900 gektar, Stalingrad viloyatida — 25.000 gektar, Astraxan viloyatida — 10.000 gektar, Ukraina SSRda — 443.000 gektar. Moldaviya SSRda — 5000 gektar.
Keyin maʼlum boʻlishicha, bu masala hal etilayotganda jumhuriyatlarning eʼtirozlari hisobga olinmagan ekan. Bu zonalar uchun mos keladigan paxta navlarining yoʻqligi (asosan № 611—b va № 1288 paxta navlarini ekishgan) joylarda yaxshi shart-sharoit yaratilmaganligi va moddiy-texnika taʼminotidagi uzilishlar murakkab ho-latni yuzaga keltirdi. Ilgari gʻalla, kartoshka, qand lavlagi va boshqa ekinlar ekib, moʻl hosil yetishtirib kelingan maydonlar paxta bilan band qilingach, hatto eng oz miqdorda ham hosil ololmadilar. Natijada jamoa va davlat xoʻjaliklari, MTSlar katta iqtisodiy zarar koʻrishdi. Shundan keyin SSSR Vazirlar Kengashi yil yakuni boʻyicha bu zonalarda paxta ekishni taqiqladi va bu ahvolga vazir oʻrtoq Yusupovning eʼtiborini qaratib, uning xatti-harakatlarini achchiq iboralar bilan taʼrifladi.
Paxtachilik vazirligi va Oʻzbekiston oʻrtasidagi munosabatlarda ham salbiy hollar paydo boʻldi. 1951 yilning kuzida ob-havo past keldi. Tinmay yomgʻir yogʻib, paxtaning ochilishi kechikdi, yigʻim-terim ishlari murakkablashdi. Tab^iyki, bunday sharoitda jumhuriyatning butun aholisi bitta maqsad — butun hosilni yigʻib-terib olib, davlatga topshirish maqsadi bilan yashadi. Hosil taqdiri paxtachilik vazirligini ham tashvishlantira boshladi.
1951 yil 19 noyabrda SSSR Vazirlar Kengashining “Paxtachilik boʻyicha kechiktirib boʻlmaydigan tadbirlar toʻgʻrisida”gi qarorini (№ 4675) oldik. Unda bizning iltimoslarimiz ijobiy hal etilgandi —paxtakorlarga qoʻshimcha qanorlar, kanop, avtopokrishkalar, gʻalla, qand, choy va boshqa zarur mahsulotlar ajratilgandi. Lekin birinchi bandida A. Niyozov va N. Muhitdinovning eʼtibori paxta yigʻim-terimini tashkil etishdagi kamchiliklarga qaratilgan edi. Unda, jumladan shunday deyilgan edi: “Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi oʻrtoq Niyozovga va Oʻzbekiston SSR Vazirlar Kengashi Raisi oʻrtoq Muhitdinovga paxta hosilini yigʻib-terib, davlatga topshirishga qoniqarsiz rahbarlik qilayotganliklari koʻrsatib oʻtilsin va ular ogohlantirilsinlarki, agar yaqin vaqt mobaynida paxta hosilini tayyorlash boʻyicha tadbirlar belgilanmasa, ular qattiq jazolanadilar”.
8 dekabrda yana bir qaror (№ 5003) keldi. Unda shunday satrlarni oʻqish mumkin edi: “Vazirlar Kengashi shuni taʼkidlaydiki, 5 dekabrga qadar paxta tayyorlash rejasi 87,1 % bajarildi, oʻtgan yilning shu davrida esa Oʻzbekiston SSR boʻyicha yillik reja ortigʻi bilan ado etilgan edi. Oʻrtoq Niyozov va oʻrtoq Muhitdinov paxta tayyorlash rejasining oʻz vaqtida bajarilishi uchun shaxsan masʼuliyatli ekanliklari toʻgʻrisidagi Vazirlar Kengashining ogohlantirishidan zarur xulosa chiqarmadilar, yigʻim-terim ishlarini amalga oshirishda kutilganiday surʼatni taʼminlamadilar va partiya hamda sovet tashkilotlaridagi ayrim rahbarlarning paxta tayyorlash davlat rejasini bajarishga masʼuliyatsiz munosabatda boʻlish hollari bilan murosa qilishda davom etmoqdalar”.
Shundan keyin A. Niyozovga va menga SSSR Vazirlar Kengashi qarori bilan hayfsan eʼlon qilingan edi. Qaror ostida SSSR Vazirlar Kekgashi Raisi I. Stalin va SSSR Vazirlar Kengashi Ishlar Boshqaruvchisi M. Pomaznevning imzosi turardi.
Qarorni uch marta oʻqib, A. E. Niyozovga qoʻngʻiroq qildim. U bu qaror qanday tayyorlanganligini bilmasligini, bu haqda u bilan hech kim gaplashmaganligini aytdi.
Shaxsan men juda iztirob chekdim: axir bu hayotimda birinchi marta jazolanishim edi, yana kimsan — I. V. Stalin jazolagan. Buning ustiga Vazirlar Kengashi Raisi boʻlib ishlayotganimga endigina yetti oy boʻlgan boʻlsa (bu lavozimga 1951 yil 11 aprelda tayinlangan edim). Ertasi kuni SSSR Vazirlar Kengashi Raisining oʻrinbosari V. A. Malishevga qoʻngʻiroq qildim, biz u bilan doʻstona munosabatda edik. U meni tinglab, hech gapdan xabari yoʻqligini aytdi va shu zahoti boshqa telefon bilan kimgadir qoʻngʻiroq qildi. Keyin bu qaror, paxta boʻyicha qabul qilingan boshqa qarorlar ham, SSSR paxtachilik vazirligi tomonidan kiritilganligini maʼlum qildi. Ikki oydan keyin Stalinning oʻzi A. E. Niyozovga va menga berilgan jazoni olib tashladi. vazir Yusupovning xatti-harakatlaridan norozi ekanligini izhor qildi. Malenkov va Beriyaga ham gap tegdi. Bu haqda keyinroq gapiraman.
1951 yilda paxta tayyorlash rejasini bironta ham jumhuriyat bajarolmadi. Oʻzbekiston boʻyicha esa 94 foiz ado etildi. 1952 yil yanvar oyida Oʻzbekiston Krmpartiyasi Markaziy Qoʻmitasining maxsus Plenumini chaqirib, yil yakunini har tomonlama muhokama qildik. Plenumdan keyin paxtakorlarning VIII qurultoyi oʻtkazilib, unda yoʻl qoʻyilgan kamchiliklar va foydalanilmayotgan imkoniyatlar xususida ochiqchasiga gaplashdik. Plenum qarori va qurultoyda qatnashgan paxtakorlarning murojaatiga asosan viloyatlarda, tumanlarda, jamoa va davlat xoʻjaliklarida sotsialistik majburiyatlar qabul qilinib, ularda 1952 yil rejasini oshirib bajarishdan tashqari, oʻtgan yili berilmagan paxta oʻrnini qoplash ham koʻzda tutildi.
Yuzaga kelgan ahvolni qarab chiqishda va istiqbolni belgilashda jumhuriyat iqtisodiyoti rivojlanishiga jiddiy xalaqit berayotgan bir qator zaif joylar aniqlandi. Faqat ittifoq miqyosidagi yuqori idoralar yordami bilangina hal etish mumkin boʻlgan koʻpgina masalalar toʻplanib qolgan edi. Bundan tashqari, shu narsa maʼlum boʻldiki, garchi har.yili ishlab chiqarish, moddiy-texnika taʼminoti, savdo va boshqalar boʻyicha rejalar tuzilayotgan, besh yillik rejalarida esa xalq xoʻjaligini rivojlantirishning asosiy yoʻnalishlari belgilanayotgan boʻlsa ham, lekin jumhuriyatning rahbar tashkilotlari yuzaga kelgan vaziyat, toʻplanib qolgan qiyinchiliklar va iqtisodiyotning kelgusida yanada jadal rivojlanishi hal etilishiga koʻp jihatdan bogʻliq boʻlgan eng asosiy masalalar haqida VKP(b) Markaziy Qoʻmitasi va SSSR Vazirlar Kengashiga koʻpdan beri axborrt berishmagan ekan.
Markaziy Qoʻmita byurosida har tomonlama muhokama qilgach, bu masalalarni Moskvaga maʼlum qilish maqsadga muvofiq, degan fikrga kelindi. Hisob-kitoblar, takliflar va boshqa hujjatlarni tayyorlash uchun sohalar boʻyicha bir nechta gruppa tuzilib, ularga Markaziy Qoʻmita kotiblari va Vazirlar Kengashi Raisining oʻrinbosarlari boshchilik qilishdi. Barcha materiallar tayyor boʻlgach, ularni Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasida va Vazirlar Kengashi Prezidiumida koʻrib chiqib, men va R. Ye. Melnikbv (Markaziy Qoʻmita ikkinchi kotibi) boshliq bir guruh vakillarni Moskvaga yuborishga qaror qilishdi.
Poytaxtga kelgach, Roman Yefimovich bilan avval S. D. Ignatyev qabulida boʻldik. Keyin V. A. Malishev, undan soʻng A. N. Poskrebishevning oldiga kirdik, Ularning hammasi yaxshi maslahatlar berishdi va qoʻllaridan kelgancha yordam koʻrsatishdi,
Uchinchi kuni I. V. Stalin qabulida boʻlib, hal etilishi lozim boʻlgan masalalarni maʼlum qildim, Ilgari uning asarlarini oʻqigandim, oʻzini ham koʻrgandim, tingla-gandim, hatto telefon orqali soʻzlashgandim. Endilikda, uning qabulida birinchi marta boʻlganimda, salobati bosib, esankiradim, salom berdimu, u yogʻiga gapimni topolmay qoldim. Lekin oddiy kitel kiygan, oʻrta boʻy, istarasi issiq bu odamning xotirjam, xayrixohona nazari, past ovozda muloyimlik bilan gapirishi oʻzimni tutib olishimga imkon berdi.
Qoʻlimdagi xatlarni qisqacha mazmunini bayon qildim yoʻl-yoʻlakay u savollar berdi. Javob qildim. Keyin Mirzachoʻlni, Markaziy Fargʻona, Qarshi choʻllarini oʻzlashtirish uchun suv xoʻjaligi qurilishini keng quloch yoydirish niyatimiz borligini, Qoraqalpogʻistonda yIrik sholikorlik xoʻjaligini bunyod etishni moʻljallayotganligimizni maʼlum qildim va bu rejalarni amalga oshirish uchun suv zarurligini taʼkidladim.
— Mintaqadagi suvlardan jumhuriyat toʻliq foydalanyapti,— dedim,— endilikda, bundan 90 yil ilgari kiyevlik muxandis va agronom P. Demchenko ilgari surgan gʻoyaga qaytib, shimoliy daryolar suvining bir qismini Oʻrta Osiyoga olib kelinsa, davlat katta hajmda paxta, gʻalla, chorva mahsulotlariga ega boʻlardi.
U Golodnaya step (Mirzachoʻl) nomi qanday paydo boʻlganligini soʻradi. Men bu jumhuriyat markazidagi bir million gektarga yaqin maydon ekanligini, oʻtmishda bu yerda paxta, meva, uzum, sabzavot, gʻalla va bedaning ajoyib navlari yetishtirilganligini aytdim. U gavjum, obod, gullagan maskan edi. Lekin feodal hukmdorlar oʻrtasidagi oʻzaro urushlar, chet el bosqinchilari, ayniqsa arablar va moʻgʻullarning istilosi natijasida sugʻorish tarmoqlari vayron boʻlgan. Hozir bu yer tuz, botqoq, qumli barxanlar bilan qoplangan. Odamlar, hayvonlar, qushlar uni tarkadtdi. Oʻlka xalqlari bu yerni Mirzachoʻl deydi. Bu nom qaydan paydo boʻlganligi hali ilmiy jihatdan asoslangani yoʻq. Lekin bu nom ulugʻ olim, davlat boshligʻi Mirzo Ulugʻbek nomi bilan bogʻliq, degan taxminlar bor. U choʻlning bir necha joyida quduq qazitib, sardobalar qurib, atrofini obodonlashtirgan. Uzoq yoʻl yurib kelayotgan karvonlar bu quduq va sardobalardan foydalanishganda Mirzachoʻl (Mirzoning choʻli) deb nom berishgan,
Bir mahal Stalin “Hojimurodov nima ish bilan shugʻullanayapti?” deb soʻrab qoldi.
—- Bilmayman,— dedim. Keyin soʻshimcha qildim: — Bir yil burun koʻrganimda, oʻzi ilgari ishlagan jamoa xoʻjaligida rais edi.

Stalin bu kishi bilan 1949 yil 21 dekabrda tanishgan. Chimboy tumanidagi “Bolshevik” jamoa xoʻjaligining raisi Matyoqub Hojimurodov Oʻzbekiston delegatsiyasi bilan I. V. Stalinning 70 yilligi bayram qilinishida qatnashgan va Kremlning Georgiy zalidagi qabul marosimida, protokolni buzib, tikka uning oldiga borgan, tugʻilgan kuni bilan tabriklagan va ruscha soʻzlarni qoraqalpoqchaga qorishtirib, xalqining hayoti va rejalari haqida gapirgan.
Stalin kulib, unga tashakkur bildirgan. Matyoqub aka Oʻzbekiston SSR va Qoraqalpogʻiston ASSR Oliy Kengashlari deputati, Qoraqalpogʻiston viloyat partiya qoʻmitasi va Chimboy tuman partiya qoʻmitasiga aʼzo etib saylangan. Hozir u pensiyada, Nukusda yashaydi.
Stalin qabulidan chiqqach, darhol Pirjon Seitov (Qoraqalpogʻiston ASSRning oʻsha paytdagi Vazirlar Kengashi Raisi) bilan bogʻlandim. Hojimurodov sogʻ-salomatligini, tinchligini, eski vazifasida ishlayotganligini aniqladim.
Stalin bilan suhbatimga qaytib shuni aytishim kerakki, oxirida bir dadillik qildim: Moskvada juda koʻp, hatto mayda masalalar boʻyicha ham qarorlar qabul qilinishi, bu esa ularning samaradorligini pasaytirayotganligi va jumhuriyat hukumati faoliyatini cheklab qoʻyayotganligi haqida gapirdim. U menga qattiq tikildiyu, lekin hech narsa demadi. Shundan xursand boʻldimky, suhbatimiz soʻngida I. V. Stalin “Xatlaringiz qarab chiqiladi”, dedi. Suv xoʻjaligi qurilishi katta dasturi haqida u bir ogʻiz soʻz aytdi — “Kiriting”.
Kremldan Markaziy Qoʻmitaga piyoda kelib, S. D. Ignatyevning oldiga kirdim. U hayajonim bosilmaganligini sezib, divanga oʻtirishni taklif qildi va choy buyurdi. Uning xonasidan Uzbekiston vakolatxonasi boshligʻi B. A. Odilovga qoʻngʻiroq qilmoqchi boʻldim. Semen Denisovich, “Men oʻzim telefon qilaman, siz damingizni oling”, dedi. Shu payt telefon jiringlab qoldi. Semen Denisovich: “Ha, shu yerda. Yaxshi, aytaman”, deb javob qildi. Keyin menga: “Sizni Malenkov chaqirayapti”, dedi.
Beshinchi qavatga koʻtarildim. U darhol qabul qildi. Xatlarning mazmuni bilan tanishgach, oʻsha zahoti Vazirlar Kengashi Raisining birinchi oʻrinbosari G. I. Pervuxinga, VKP(b) Markaziy Qoʻmitasi mashinasozlik boʻlimi mudiri I. I. Kuzminga, VKP(b) Markaziy Qoʻmitasi qishloq xoʻjaligi boʻlimi mudiri A. I. Kozlovga qoʻngʻiroq qilib, xatlar bilan tezda tanishib chiqib, Vazirlar Kengashi qarori loyihasini Tashkiliy byuroga kiritishni taklif etdi. Oʻsha kuni Toshkentdan borganlar hammamiz ular huzurida toʻplanib, Gosplan, Moliya vazirligi va boshqa ittifoq idoralari vakillari ishtirokida biz olib borgan xatlarni oʻrganish va muhokama qilish, zarur hujjatlarni tayyorlash boshlandi.
7 fevralda VKP(b) Markaziy Qoʻmitasi Tashkiliy byurosi majlisi boʻlib oʻtdi. Kun tartibi boʻyicha navbat bizning masalalarga kelganda, raislik qiluvchi G. M. Malenkov menga soʻz berdi. Iil yakuni, jumhuriyatning imkoniyatlari va istiqboli haqida qisqacha gapiryb, taqdim etilayotgan loyihalarda Oʻzbekistondagi mavjud muammolarning koʻpi oʻz ifodasini topganligini taʼkidladim.
Malenkov oʻtirganlarta murojaat qilib, qarorLarning loyihalari hammaning qoʻlida ekanligini aytdi va qanday fikr-mulohazalaringiz bor, Deb soʻradi. N. S. Xrushchev bu yil jumhuriyat qancha paxta berishi bilan qiziqdi. Rejada belgilangan raqamni aytdim. P. K. Ponomarenko taqdim etilgan qarorlarni qabul qilishni taklif qildi.
Hamma qarorlarni qabul qilish uchun ovoz berdi. G. M. Malenkov qarorlar qabul qilinganligini eʼlon qildi va menga murojaat etib soʻradi: “Sizning yana qanday gaplaringiz bor?” Bu qarorlarni olib ketish istagim borligini aytdim. U oʻz yordamchisi Suxanovga uyaarni imzolash uchun darrov tayyorlashni buyurdi.
1952 yil boshida Tojikiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi birinchi kotibi Bobojon Gʻafurov I. V. Stalin nomiga maktub yoʻlladi. Bu maktubida u tor, egatlarga; jumladan 60—70 santimetrli oʻrniga 45 santimetrli egatlarga chigit ekish tajribasini bayon etdi. Bu usulning paxta hosildorligini oshirishdagi, yer, suv va ishchi kuchlaridan omilkorlik bilan foydalanishdagi afzalliklarini batafsil taʼriflab, hozir Tojikistonda 70 foiz maydonga shunday usulda chigit ekilayotganligini maʼlum qildi. SSSR Vazirlar Kengashi oʻsha yil 17 fevralda paxtachilik vazirligi rahbarligiga ushbu tajribani oʻrganish va keng yoyish boʻyicha taklif kiritishni topshirdi.
Mart oyida B. Gʻafurov I. V. Stalinga yana bir xat yuborib, U. Yusupov ustidan shikoyat qildi. SSSR Vazirlar Kengashi 1952 yil 4 aprelda “SSSR paxtachilik vaziri oʻrtoq Yusupovning Tojikiston SSRdagi ilgʻor paxtakorlarning tajribasiga notoʻgʻri munosabati toʻgʻrisida Tojikiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining xati” deb nomlangan qaror (№ 486) qabul qildi. Unda oʻrtoq Yusupov qoniqarsiz maʼruza taqdim etganligi va Tojikiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi va Vazirlar Kengashi bilan kelishmasdan, bu jumhuriyatda 1953 yilda tor egatlarga chigit ekish rejasini oʻtgan yili aslida ekilgan 97,5 ming gektar oʻrniga, 56 ming gektar qilib belgilaganligi taʼkidlandi.
Vazirlar Kengashi oʻrtoq Yusupovning eʼtiborini ilgʻor tajribaga va SSSR hukumati topshirigʻiga bunday munosabatga yoʻl qoʻyib boʻlmasligiga qaratdi. Tor egatlarga chigit ekishni keng joryy etish va paxtachilikni mexanizatsiyalashtirish masalasini oʻylab koʻrishni hamda 1952 yilning 15 aprelidan kechikmay bu masala boʻyicha Vazirlar Kengashiga maʼruza taqdim etishni uning zimmasiga yukladi.
Oʻzaro munosabatlarni yaxshilash maqsadida U. Yusupov shu yil kuzda Tojikistonga keldi. B. Gʻafurov bilan .uchrashuv samimiy boʻlgan, deb ayta olmaymiz. Jumhuriyat boʻylab safarida oʻrtoq Yusupovga Tojikistonning oʻsha paytdagi Vazirlar Kengashi Raisi J. Rasulev hamrohlik qildi. Vazir yordamchisi Qoʻrgʻontepa shahar partiya qoʻmitasidan Denovga qoʻngʻiroq qilib, kunning ikkinchi yarmida poyezdda Usmon Yusupov borishini tuman partiya qoʻmitasi kotibi J. Akramovga maʼlum qildi. Yuqorida bu voqeani eslab oʻtgandik. Uning tafsiloti quyidagicha: Usmon Yusupovning Oʻzbekiston tumaniga kelishini vilOyat partiya qoʻmitasida ham, jumhuriyat Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasida ham deyarli hech kim bilmadi. Albatta, obkomning birinchi kotibi Joʻraboyev va viloyat ijroiya qoʻmitasi raisi Ortiqbv oʻsha zahoti u yerga yetib borishdi. U. Yusupov Oʻzbekistonning boshqa bironta tumani yoki viloyatida boʻlmay, Tojikiston orqali Moskvaga uchib ketdi. Usmon aka bu uchrashuvda eski doʻstlarini koʻrganligidan xursand boʻlib, hissiyotlariga erk berdi, partiya Markaziy Qoʻmitasi va mamlakat hukumatydagi ishlar, Tojikiston va Oʻzbekiston rahbarlari toʻgʻrisidagi oʻz fikrlari bilan oʻrtoqlashdi. Bir necha kundan keyin esa bu gap-soʻzlarning toʻla matni nuqta-verguligacha qoʻyilib, Moskvaga maʼlum qilindi-ki, bu oliy rahbarlikning noroziligini tugʻdirdi.
I. V. Stalin 1953 yil 5 martda vafot etdi, 9 martda dafn etildi. Shundan keyin koʻp oʻtmay SSSR paxtachilik vazirligi tugatildi.
Usmon akaning taqdyriga Beriya bilan yaqinligi ham koʻp jihatdan yomon taʼsir koʻrsatdi.
U. Yusupov 1937 yil 26 sentyabrda boʻlgan Markaziy Qoʻmitaning IV Plenumida Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi etib saylandi. Shundan keyin sal vaqt oʻtgach, Moskvada N. Yejov ishdan olinib, otib tashlandi va NKVDga rahbarlik Beriyaning qoʻliga oʻtdi. Butun mamlakatda ichki ishlar organlarini “yejovchi”lardan tozalash boshlandi. Shunda U. Yusupov I. V. Stalin va L. P. Beriyaga, keyinroq esa G. M. Malenkovga xat yoʻllab, jumhuriyatda yoʻgG qoʻyilgan qonunbuzarliklar va ichki ishlar organlarida nopok kishilar koʻpayib ketganligi haqida yozdi, bu tashkilotlarni yangi kadrlar bilan mustahkamlashni soʻradi. Oʻshanda, boshqa jumhuriyatlarda boʻlgany singari, Oʻzbekistonda ham yejovchilar oʻrnini Beriyaning odamlari egalladi.
U. Yusupov bilan Beriya yaqinligining boshqa sababi ham bor. Bu uran va oltin bilan bogʻliq masaladir. Yuqoryda aytganimizdek, urush tugashi bilanoq AQSH dunyoda vaziyatni keskinlashtirish, atom bombasi bylan qoʻrqitish yoʻlini tutdi. Stalin har qanday qilib boʻlsa ham oʻz atom sanoatimizga ega boʻlish vazifasini qoʻydi. Buning uchun esa birinchi navbatda uran kerak boʻlib, uni chet eldan faqat tillaga sotib olish mumkin edi. Stalin mamlakat hududida uran konini qidirib topish, qazib olib, zavodlarga tashib keltirish va ishlab chiqarishni nazorat qilishni shaxsan Beriyaning zimmasiga yuklab, unga katta huquqlar berdi.
Maʼdanshunoslarning izlanishlari natijasida mamlakat uchun zarur boʻlgan mazkur qazilma boyliklar, yana bir qator kamyob metallarning konlari Zarafshon va Fargʻona vodiysida, Qizilqumda mavjudligi maʼlum boʻldi. Urushdan keyingi yillarda bu tumanlarda shaxtalar, zavodlar, posyolkalar, shaharlar bunyod etildi, odamlarning yashashi va mehnat qilishi uchun boshqa shart-sharoitlar yaratildi. Yangi konlarda minglab mahbuslar mehnat qilib, tayyorlangan quymalar maxfiy zavodlarga va omborlarga yuborildi. Qancha uran va tilla tayyorlab joʻnatilganligi haqida Beriya va Yusupovga maʼlumot berib turildi. Tabiiyki, bunday ishlar mamlakatning qimmatli metall konlari aniqlangan boshqa mintaqalarida ham amalga oshirildi.
Shunday qilib, qisqa vaqtda AQSHning atom monopoliyasi tugatildi, vodorod bombasini esa SSSR birinchi boʻlib yaratdi.
Pixini yorgan igʻvogar va amalparast Beriya juda tez Stalinning ishonchiga kirdi, ayniqsa uning umri oxiida turli hiyla-nayranglar bilan eng yaqin odamiga aylandi. Beriyadan hamma, shu jumladan Siyosiy byuro aʼzolari ham qoʻrqishardi.
Stalin vafot etgach, Beriya yarim yil KPSSMQ birinchi kotibi saylanmaganligidan foydalanib, davlat toʻntarishini tayyorlash uchun pinhona harakatni kuchaytirib yubordi. Oʻziga qarshi boʻlgan kishilarni vazifasidan chetlatdi yoki obroʻsizlantirdi, markazda, shuningdek joylarda tayansa boʻladigan kishilarni qidirib, yuqori lavozimlarga qoʻydi. Uning asosiy muddaosi mamlakatda hokimiyatni qoʻlga olish edi.
Oʻshanda Beriya meni ham yoʻqotmoqchi (ottirib yubormoqchi) boʻldi. Meni uning changalidan Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi byurosi va KPSS MQ Siyosiy byurosining koʻpchilik aʼzolari qutqarib qolishgan.
1953 yil aprel oyining oxirida bizni Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi birinchi kotibi xonasiga taklif qilishdi. Markaziy Qoʻmita kotiblari va byuro aʼzolari toʻplandik. “L. P. Beriyaning xati” kelganligini maʼlum qilishdi. Oʻsha paytda u KPSS MQ Prezidiumi aʼzosi, SSSR Vazirlar Kengashining birinchi oʻrinbosari edi, Davlat xavfsizligi qoʻmitasiga va mamlakat Ichki ishlar vazirligiga bevosita rahbarlik qilar edi.
Xatni ovoz chiqarib oʻqiy boshlashdi. Uning mazmuni bilan tanishganimizdan keyin esa hamma jim boʻlib qoldi. Gap shundaki, xatda milliy jumhuriyatlardagi kadrlar siyosati toʻgʻrisida soʻz borardi. U shunday yozilgandiki, goʻyo partiya va davlat idoralarini “milliylashtirish” toʻgʻrisida “gʻamxoʻrlik” qilinayotganga oʻxshardi.
Shunisi gʻalatiki, ushbu maktubni muallifning kotibiyati yuborgan edi (KPSS MQda koʻrib chiqilmagandi).
Raislik qilayotgan A. E. Niyozov sukunatni buzib, oʻtirganlarga fikr-mulohazalarini bildirishni taklif qildi. Kimdir roʻyxat tuzishni boshlash kerak, dedi. Menga vazirliklar, mahkamalar va Vazirlar Kengashi apparati boʻyicha rahbar kadrlarning milliy tarkibini aniqlash va millatiga qarab birini ikkinchisi bilan almashtirish toʻgʻrisida takliflar tayyorlashni tavsiya etishdi.
Soʻz olib, koʻplab malakali kadrlar tayyorlanganligi katta yutugʻimiz ekanligini aytdim. Jumhuriyatning barcha rahbar idoralarida munosib xodimlar jamlangan. Albatta, ayrim kadrlarimizning nuqson va kamchiliklari bor, lekin hozir ularni yalpi almashtirish masalasini qoʻyish mumkin emas.
Menga eʼtiroz bildirishdi: “Hamon xat yuborilgan ekan, unga jiddiy munosabatda boʻlishimiz kerak”.
Boshqa baʼzi bir, oʻrtoqlar ham xatda bayon qilingan takliflarga salbiy munosabatlarini bildirishdiyu, lekin ancha ehtiyot boʻlib gapirishdi.
Ertasi kuni xonamda oʻrinbosarlarim M. 3. Mirzaahmedov, A. N. Rudin, yordamchim N. A. Sibirsev va ish boshqaruvchi vazifasini bajaruvchi V. S. Gukasov bilan birga oʻtirib, Vazirlar Kengashi majlisi kun tartibini tuzayotgan edim. Birdan Moskvadan qoʻngʻiroq qilib qolishdi. Lavrentiy Pavlovich gaplashmoqchi ekanligi toʻgʻrisida ogohlantirib, ulashdi. Beriya salomlashmay, qoʻpollik bilan “Nega sen mening xatimga qarshi gapirding?” dedi. Unga javoban men Markaziy Qoʻmita byurosida aytgan nuqtai nazarimni takrorladim. U soʻzimni oxirigacha tinglamay, meni haqoratladi. Men uning munosabati va gap ohangidan hayron qolayotganligimni aytdim. U yana soʻkib, kulingni koʻkka sovurtirib yuboraman, deb telefon dastasini qoʻydi.
Shu zahoti A. E. Niyozovga qoʻngʻiroq qilib, undan MQning boshqa kotiblari bilan birgalikda meni qabul qilishini iltimos qildim. U, ikki soatdan keyin kelishingiz mumkin, dedi. Aytilgan vaqtda borsam, uning xonasida R. Ye. Melnikov va M. A. Abdurazzoqov oʻtirishgan ekan. Ularga Beriya bilan oʻrtamizda boʻlgan gapni aytib, vazifamdan ozod qilishlarini soʻradim. Oʻzoq gaplashishdi. Amin Ermatovich “Oʻylab koʻramiz”, dedi va menga qizishmasdan, vazmin boʻlib turishni taklif etdi. “Keling, 1 May bayramini tinchlikcha oʻtkazaylik, keyin bir gap boʻlar”, deb xulosa qildi u.
1953 yil 1 mayda Toshkent mehnatkashlarining Lenin nomidagi maydonda boʻlgan bayram namoyishida men ham minbarda turdim. Oʻzimni quvnoq tutib, jilmayib, namoyish qatnashchilarining olqishiga javob berdim. Lekin bu paytda ichimda iztirob chekayotganligimni, miyam qanday noxush xayollar bilan band ekanligini hech kim bilmasdi. Men bilan soʻzlashib, yanada gʻazablangan L. P. Beriya boshqalarni ham ishga sola boshladi.
3 mayda tumanga borishga tayyorgarlik koʻrayotgan edim, Markaziy Qoʻmitaga chaqirib qolishdi. Borsam u yerda Markaziy Qoʻmita byuro aʼzolari oʻtirishgan ekan, Birinchi kotib, oʻrtoq N. A. Muhitdinovni Vazirlar Kengashi Raisi vazifasidan ozod qilish toʻgʻrisida taklif bor, dedi.
Turkiston harbiy oqrugi qoʻmondoni general I. V. Petrov soʻradi:
— Sababi nima?
— Moskvadan qoʻngʻiroq boʻlib, shunday qilish lozimligini aytishdi,— dedi A. E. Niyozov.
— Kim qoʻngʻiroq qildi? — deb soʻradi M. 3. Mirzaahmedov.
— Beriya qoʻngʻiroq qildi. Oʻzbekiston Vazirlar Kengashi Raisi etib Usmon Yusu-povni tayinlashni tavsiya qildi.
Shunda byuro aʼzolari, ayniqsa R. Ye. Melnikov, A. M. Baskakov, V. A. Bilbas, M. A. Abdurazzoqov va boshqalar bu ishga rozi emasliklarini aytishdi va MQ byurosi N. A. Muhitdinovni Vazirlar Kengashi Raisligida qoldirish zarur, deb hisoblayotganligini Beriyaga yetkazishni A. E. Niyozovga taklif qilishdi. Shu bilan tarqaldik.
4 mayda yana Markaziy Qoʻmitaga taklif qilishdi. Barcha byuro aʼzolari toʻplanishganda, A. E. Niyozov yana Moskvadan qoʻngʻiroq qilishganligini, bizning qarorimizni kutishayotganligini aytdi. Birinchi boʻlib soʻz olib, meni istalgan viloyatga yoki ijtimoiy faklar akademiyasiga oʻqishga yuborishlarini, Vazirlar Kengashi raisi etib esa U. Yusupovni tayinlashni taklif qildim. Byuro aʼzolaridan ayrymlari oʻz nuqtai nazarlarini bir qator muloqazalar bylan asoslab, eʼtiroz bildirishdi. Uzoq va qizgʻin muhokamadan keyin sekretariatga taklif tayyorlashni Topshirishdi.
Uch yilcha burun Moskvaga ketgan paxtachilik vazirligining barcha rahbarlari Toshkentga qaytishayotgan edi. 6 may kuni ertalab, Amin Ermatovich qoʻngʻiroq qilib, oldimga kelib keta olasizmi, dedi. Bordim. Uning xonasida Markaziy Qoʻmita kotiblaridan bir nechtasi oʻtirgan edi. U yuzaga kelgan vaziyatdan xafa boʻlib va oʻzim qatʼiy iltimos qilayotganligimni taʼkidlab, tanishib chiqish uchun qoʻlimga qbgʻoz berdi. Bu meni Vazirlar Kengashi Raisi lavozimidan ozod qilib, bu ishga oʻrtoq U. Yu. Yusupovni tayinlash, meni esa Vazirlar Kengashi Raisining birinchi oʻrinbosari va Oʻzbekiston SSR Tashqi ishlar vaziri etib tayinlash toʻgʻrisidagi farmon loyihasi edi.
U bilan tanishgach, meni- chekkaroq joyga ishga joʻnatish mumkin emasmi, deb soʻradim. Hamma eʼtiroz bildirdi. Shu boisdan, rozi boʻldim. Kunning ikkinchi yarmida Markaziy Qoʻmita byuro majlisi boʻldi. Amin Ermatovich yuqoridagi farmon loyihasini eʼlon qildi. Hech kim gapirmadi.
Byuro majlisi tugagandan keyin hamma mening uyimga bordi. Yarim kechagacha birga oʻtirib, choy ichdik, yurakdan gurunglashdik. Markaziy Qoʻmita byuro aʼzolarining bunday samimiy munosabati meni juda toʻlqinlantirib yubordi.
OʻzSSR Oliy Kengashi Prezidiumi Raisi Sh. Rashidov va Prezidium kotibi J. Ilhomova shu kuni, yaʼni 6 mayda meni vazifamdan ozod qilish toʻgʻrisidagi farmonga imzo chekishdi.
7 mayda yangi ishimga bormoqchi boʻlib turgan edim, birdan Amin Ermatovich uyidan qoʻngʻiroq qilib, Markaziy Qoʻmitaga kelishimni buyurdi. Bordim. Xonasiga kir-ganimda, u koʻrishishga ulgurmasimizdanoq, KPSS MQdan qoʻngʻiroq qilishib, men haqimdagi qarorni hozircha amalga oshirmay turishni taklif etishganligini aytdi. Bu mening KPSS MQ aʼzosi, SSSR Oliy Kengashi deputati ekanligim, Vazirlar Kengashi Raisi lavozimi esa partiya Markaziy Qoʻmitasi Siyosyy byurosi nomenklaturasi ekanligi bilan bogʻliq edi. Keyin maʼlum boʻlishicha, K, Ye. Voroshilov, N. S. Xrushchev, V. M- Molotov, A. A. Kosigin, N. A. Bulganin meny ishimdan ozod qilish maqsadga muvofiqligiga shubha bildirishibdi. Beriya esa qattiq talab qilibdi. Uni G. M. Malenkov, L. M. Kaganovich, A. I. Miqoyan qoʻllab-quvvatlabdi. Shu sababli kunning ikkinchi yarmida yana qoʻngʻiroq qilishib, qarorga rozi boʻlganliklarini SSSR Vazirlar Kengashi yoʻli bilan ogʻzaki maʼlum qilishdi.
8 may kuni ertalab hukumat binosi oldida Usmon Yusupovni kutib olish bilan yangi vazifamni ado etishni boshladim. Uni xbnasiga olib kirib, hamma narsani koʻrsatdim, shundan keyin ikkimiz uzoq suhbatlashdik.
Bir kun oʻtgach, yaʼni 10 mayda yuk mashinasiga roʻzgʻor anjomlarini ortib, Gogol koʻchasiDagi, ilgari Fayzulla Xoʻjayev yashagan uyni tark etdim va oilam bilan Ollon mahallasidagi otam yashayotgan eski hovlidagi (onam 1951 yilda vafot etgan) bir xonali uyga koʻchib bordim. Bu yerda yangi vazifaga oʻtgunimga qadar yashadim.
Vazirlar Kengashida Moskvadan qaytgan oʻrtoqlar yangi vazifalarni oʻzlashtirgunga qadar, bir yarim oydan keyin noxush mojaro boʻldi. Partiya yigʻilishida U. Yusupov bilan kelgan, uning ishonchini qozongan va hukumatda muhim lavozimni egallagan oʻrtoqlardan biri oʻz nutqida Vazirlar Kengashida ikkita guruh — konservatorlar va novatorlar guruhi yuzaga kelib, harakat qilayotganligi haqida gapirdi. Uning fikricha, goʻyo konservatorlar eskicha ishlashga oʻrganib qolganliklari sababli yangilikni joriy etishga qarshilik koʻrsatishayotgandi, ish uslubini tubdan yaxshilashga, xalq xoʻjaligini keskin yuksaltirish va boshqalarga toʻsqinlik qilishayotgandi. Novatorlar esa — bular Usmon Yusupovich bilan kelgan kishilar boʻlib, uning rahbarligida hukumat, vazirliklar va mahkamalarning faoliyatini qatʼiy qayta koʻrib chiqish, kadrlarni yangilash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish uchun intilishayotgan emish. U hukumat apparatini konservator xodimlardan tozalash vazifasini qoʻydi.
Men shu zahoti soʻz olib, bu notiqning sogʻlom, yetuk, jipslashgan jamoani sunʼiy ravishda ikki guruhga boʻlib, bir-biriga qarshi qoʻyayotganligi va tajribali xodimlarni asossiz ravishda konservatizmda ayblab, ularni ishdan chetlatishga daʼvat etayotganligi haqida gapirdim. Bunday bayonotlar va xatti-harakatlar jamoaning jipsligiga, ish va hukumat obroʻsining yaxshilanishiga zarar yetkazishi mumkin, dedim.
Bu notiqning oʻylamay aytgan soʻzi koʻpchilik oʻrtoqlarning ensasini qotirdi, uch kishi uning fykriga eʼtiroz bildirdi.
Usmon Yusupovich yetuk arbob sifatida yuzaga kelgan vaziyatni, majlisda ishtirok etayotgan kommunistlarning kayfiyatini darhol ilgʻab, oʻziga yaqin xodimning jamoaga bergan bahosiga salbiy munosabat bildirdi va yana gapini silliqlab, hammamiz jipslashib mehnat qilishimiz kerak, dedi.
Jamoada shundan boʻlak jiddiy mojaro yoki kelishmovchilik boʻltanligini eslay olmayman. Biz Usmon Yusupovich bilan qoʻlni qoʻlga berib, doʻstona ishlashdik. Lekin uni ikki yoki uch marta Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi sekretariatiga chaqirib, MQ ixtiyorida boʻlgan talaygina yirik masalalarni hukumatda yakkaboshlik bilan hal etib yuborayotganligi toʻgʻrisida eʼtiroz bildirishdi.
1953 yil 2 iyulda KPSS MQ Plenumi ochilib, unda L. P. Beriyaning sotsialistik qonunchilikni, partiya Ustavi talablarini qoʻpol ravishda buzganligi, xizmat vazifasini suiisteʼmol qilganligi, davlatga va xalqqa katta zarar yetkazaditan oʻzboshimchaliklarga yoʻl qoʻyganligi masalasi muhokama qilindi. Plenum L. P. Beriyani barcha lavozimlardan boʻshatish va partiyadan oʻchirish toʻgʻrisida bir ovozdan qaror qabul qildi. Mazkur Plenum va uning 1953 yil 10 iyulda “Pravda” roʻznomasida eʼlon qilingan kengaytirilgan qarorlari, partiya tashkilotlari obroʻ-eʼtiborini oshirishda, sotsialistik qonunchilik va huquq-tartibotni mustahkamlashda, har bir xodimning shaxsiy masʼuliyatini kuchaytirishda muhim ahamiyatga ega boʻldi.
Uning kadrlar toʻgʻrisidagi shubhali maktubi yoʻq qilindi. Hamma shunga ishonch hosil qildiki, Beriyaning kadrlar toʻgʻrisidagi “gʻamxoʻrligi” igʻvogarona maqsadni — xodimlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarni milliy asosda murakkablashtirishni koʻzda tutgan edi. U bundan foydalanib, birovni millatchilikda, ikkinchi kishini shovinizmda ayblab, oʻziga maʼqul boʻlmagan shaxslarni yoʻqotmoqchi boʻlgan edi. Kadrlarni yangilab, oʻzining qora niyatlarini amalga oshirish uchun joylarda tayanchga ega boʻlishni moʻljallagandi.
Plenum topshirigʻiga binoan, Beriya va uning sheriklari ishi yuzasidan bir necha oy mobaynida tergov olib borildi. Dekabr oyining oʻrtasida alohida harbiy tribunalning sud majlisi boshlandi. 1953 yil 23 dekabrda tribunal hukmi bilan Beriya va uning eng yaqin sheriklari otib tashlandi.
Oradan koʻp oʻtmay, 1954 yilda, meni eski ishimga tiklashdi, yaʼni yana jumhuriyat Vazirlar Kengashi Raisi etib tasdiqlandim.
1988 yilda “Izvestiya”, “Lityoraturnaya gazeta”, “Moskovskiye novosti” roʻznomalarida, “Krokodil” oynomasida U. Yusupov haqida maqolalar bosildi. Shu munosabat bilan 34 partiya, urush va mehnat faxriysi “Pravda Vostoka” roʻznomasiga yozgan, 1988 yil 16 oktyabrda bosilgan “Oshkoralik mezoni — haqiqat” sarlavhali maktubda bu maqolalarni tahlil qilishdi, asossiz ayblar va haqoratlarni fosh etishdi, oʻzlari bilan uzoq vaqt birga ishlashgan Usmon Yusupov toʻgʻrisidagi haqiqatni aytishdi, Taniqli olimlar —- tarix fanlari doktorlari M. Iskandarov va F. Isʼhoqov U. Yusupov haqida katta ocherk yozib, uning siyosiy qiyofasini yaratishdi. Bu ocherk ham 1988 yil 27 noyabrda “Pravda Vostoka”da eʼlon qilindi.
Yozuvchi Komil Ikromov oʻz maqolalarida otasi Akmal Ikromovning halok boʻlishida U. Yusupovni aybdor hisoblagan va u rahbarlik qilgan yillarda Oʻzbekistonda 40 mingga yaqin kishi qatagʻon qilingan, degan.
Lekin hamma ish uchun yakka oʻrtoq Yusupovni ayblash toʻgʻri emas. Keltirilgan raqam ham shubha tugʻdiradi.
Ikkinchi tomondan, qatagʻon bilan bogʻliq ishlarga Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining oʻsha paytdagi birinchi kotibining daxli boʻlmagan, deyish ham toʻgʻri emas. U, garchi yuragida shu ishni xohlamasa ham, baribir xizmat taqozosi bilan — jumhuriyatning birinchi siyosiy rahbari va mashʼum «uchlikining raisi sifatida chekkada tura olmasdi.
“Yesh leninchi” roʻznomasining 1990 yil 21, 22, 23 avgust sonlarida bosilgan “Haqiqat oʻlmaydi” sarlavhali maqolamda men A. Ikromov, F. Xoʻjayev va boshqalar qanday qatagʻon qilinganliklari va ular 1956 yilda qanday oqlanganliklari haqida yozdim.
Shuni taʼkidlash kerakki, A. Ikromov va U. Yusupovning oʻzaro munosabatlari, ular birgalikda ishlashgan dastlabki yillardayoq, yumshoq qilib aytganda, u qadar silliq boʻlmagan.
Oʻzbekiston KP(b)ning 1929 yil mart oyida Samarqandda boʻlgan IV syezdida, bungacha Toshkent okrug partiya qoʻmitasi tashkiliy boʻlimi mudiri boʻlib ishlagan Usmon Yusupovni Oʻzbekiston KP(b) Markaziy Qoʻmitasining tarmoq kotibi etib saylashdi. Ana shunda jamoa xoʻjaliklarini tashkil etish muddatlari, surʼatlari, shakllari, quloqlarni tugatish masalalarida u bilan A. Ikromov oʻrtasida kelishmovchiliklar paydo boʻldi. Shu munosabat bilan 1931 yil oktyabrda U. Yusupov VSSPS Oʻrta Osiyo byurosi raisi etib saylanadi.
Shu yilning dekabr oyida boʻlgan VSSPS plenumida U. Yusupov va A. I. Mikoyan prezidium stolida oʻtirib tanishishadi va bu sekin-asta doʻstlikka aylanadi.
1934 yilning dekabrida U. Yusupov Moskvaga ikki yillik marksizm-leninizm kursiga yuboriladi. Oʻqishi davomyda u Anastas Ivanovich bilan tez-tez uchrashib turadi, uning kvartirasida, ish joyida boʻladi. Shu davrdan boshlab Mikoyan unga murabbiylik qila boshlaydi.
U. Yusupov 1936 yilda oʻqishni tugatganidan keyin, A. Ikromov, F. Xoʻjayev va MQ byurosining boshqa aʼzolari uning eski ishiga qaytishiga — MQ kotibi boʻlishiga rozilik bildirishmadi. Shunda Mikoyanning shaxsiy tashabbusi bylan Usmon Yusupovni oziq-ovqat sanoati xalq komissari etib taiinlashib, bu ishda u yarim yildan koʻproq ishladi.
VKP(b) MQning fevral-mart (1937 y.) Plenumida N. Buxarin va A. Riqov faoliyati tanqid qilinishi munosabati bilan ular ishini koʻrib chiqish uchun A. Mikoyan raisligida komissiya tuzildi. Komissiya Plenumga tayyorlagan maʼruzasida Buxarin va Rikov partiyaga qarshi faoliyat olib boradigan oʻz guruhlarini tuzganliklari taʼkidlanib, ularni jinoiy javobgarlikka tortishni taklif qildi.
Plenum komissiya maʼruzasini prokuraturaga topshirdi.
Ularni SSSR Bosh prokurori A. Vishinskiyning talabi bilan sud qilgan Oliy Sudning harbiy hayʼati oʻzining 1938 yil 13 martdagi hukmi bilan 21 sudlanuvchidan 18 nafarini, shu jumladan, A. Ikromov va F. Xoʻjayevni hamoliy jazoga hukm qilib, bir kundan keyin — 15 martda ular otildilar.
U. Yusupov A. Mikoyan bilan boʻlgan koʻplab uchrashuvlarida jumhuriyatdagi ahvol, rahbar xodimlar toʻgʻrisida tanqidiy gaplarni aytgan. Oʻzbekistonda bir marta ham boʻlmagan Mikoyan esa, albatta, bu axborotlardan Plenum uchun maʼruza tayyorlayotgandagina emas, balki 1937 yilning yozida VKP(b) MQ Siyosiy byurosida A. Ikromovning arizasi uning ishtirokida qarab chiqilganida ham foydalandi.
Stalin Ikromovni halol odam dedi, lekin Mikoyan, shuningdek uni qoʻllab-quvvat-lagan Kaganovich, Yejov va boshqalar Stalinning fikrini oʻzgartirib, Ikromovning jinoiy javobgarlikka tortilishiga erishishdi.
Uni Oʻzbekiston KP(b) Markaziy Qoʻmitasining 1937 yil sentyabrda boʻlgan Plenumida ishdan olib, partiyadan oʻchirishdi. Lekin bu ish, baʼzilar taʼkidlaganidek, oʻrtoq Yusupovning maʼruzasi boʻyicha emas, balki I. V. Stalin va V. M. Molotovning maktubi va A. Andreyevning axboroti asosida qilindi. U. Yusupov 35 notiq qatorida muzokarada soʻzga chiqdi. Yuqoridagi maktubni esa N. Yejov va A. Vishinskiy A. Mikoyanning maʼruzalari asosida tayyorlashgan edi.
III Plenumdan keyin oʻn kun oʻtgach, 1937 yil 26 — 28 sentyabrda MQning IV Plenumi boʻlib, bir necha nomzodni muhokama qilib, U. Yusupovni Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi etib sayladi.
Oradan koʻp oʻtmay N. Yejov sotsialistik qonunchilikni qoʻpol ravishda buzganlikda va qoʻlidagi hokimiyatni suiisteʼmol qilganlikda ayblanib, VKP(b) MQ kotibi lavozimidan olindi, qamalib, otib tashlandi.
Oʻshanda “uchlik” va «alohida kengashilar ham tugatildi. Moskva sudlarida yirik, shov-shuvli ishlar koʻrilmaydigan boʻldi. Lekin mamlakatning chekka joylarida quyi tashkilotlarning xodimlariga va jinoiy javobgarlikka tortilganlarning oila aʼzolariga nisbatan qatagʻon davom etdi. A. Ikromovning xotini, bolalari, aka-ukalari, qarindoshlari, hatto keksa xolasi, pochchasigacha shu yoʻsinda qamalib, otildi yoki surgun qilindi. Ularning deyarli hech biri yorugʻ kunlarga yetmay, lagerlarda oʻlib ketishdi.
Fayzulla Xoʻjayevning ukasi Ibodulla oʻzini otib oʻldirdi. Onasi Rayhon opa va birinchi xotini Malikaxon surgunda oʻlishdi. Ikkinchi xotini Fotima va qizi Viloyatxon qamoq muddatini oʻtab boʻlishgach, ozodlikka chiqishdi. Qatagʻon qilingan boshqa rahbar xodimlar oilalarining qismati ham shunday boʻldi.
Shundan keyingi yillarda ham oʻlkamizningʻ yuzlab iqtidorli oʻgʻil va qizlari halok boʻlganligini aslo oqlab boʻlmaydi. Bunga, jumladan Usmon Nosir va Sulton Segizboyevning taqdirini misol keltirish mumkin.
Usmon Nosir 1912 yilda Namangan shahrida tugʻilgan. Yoshligidayoq uning odatdagidek boʻlmagan talanti, zoʻr iqtidori borligi maʼlum boʻladi za tezda oʻz asarlari bilan elga taniladi. yosh ijodkor hech qanday jinoyati boʻlmagan holda qatagʻon qilinib, atigi 32 yil yashab, surgundd halok boʻldi.
U Moskvada boʻlgan oʻzbek adabiyoti va sanʼati oʻn kunligidan qaytayotib, vagonda Stalin toʻgʻrisida qandaydir bir nojoʻya gap aytadi. Bu gap darhol tegishli idoraga yetkazilib, shoirni qamashadi va Sibirga surgun qilishadi. Magadandagi lagerda boʻlganida, u ogʻir kasal boʻlganiga qaramay, ijodini davom ettirib, sheʼr va dostrnlar yozadi. 1943 yilda U. Yusupovga maktub yoʻllab, Sibirning qattiq sovugʻiga organizmi dosh berolmayotganligini, Oʻzbekistondagi istalgan lagerga oʻtishda yordam berishini soʻradi. U. Yusupov bu maktubni oʻz takliflarini aytishlari uchun jumhuriyat Yozuvchilar uyushmasi rahbarlariga yubordi. Ular esa talantli hamkasblarining surgundan qaytishiga qarshi turishdi.
Usmon Nosir xatiga javob ololmay, Kemerovodagi mahbuslar shifoxonasida vafot etdi. U Oʻzbekiston rahbarlarining tavsiyasi bilan 1957 yil 21 martda oqlandi.
Kemerovoliklarga rahmat, shoir dafn etilgan joyni topishda qarindoshlariga yordam berishdi. 1988 yilda Usmon Nosirning xoqini Toshkentga olib kelib, Chigʻatoydagi birodarlar qabristoniga dafn etishdi.
50-yillarda men shoirning otasi Nosirxoʻja aka bilan Mirzachoʻlning yangi oʻzlashtirilayotgan yerida uchrashtan edim, u oʻsha paytda bu yerda gidrotexnik boʻlib ishlardi. 40-yillarning oxyrida Namanganda ishlaganimda Usmon Nosirning lotin imlosida nashr etilgan bir nechta asarini oʻqiganman. U hayot, muhabbat, goʻzallik, insoniylik, Vatan haqida joʻshib, qalbdan kuylagan edi. Qismatni qarangki, hayot va muhabbat haqida shunday zoʻr ilhom bilan yozgan bu yigit sevgan qiziga uylanolmadi, oila hayoti baxtini bir kun boʻlsa ham tatib koʻrolmadi, oʻzidan zurriyot qoldirmadi. Inson va insoniylik toʻgʻrisida kuylab, yovuzlikning qurboni boʻlganligi esa eng dahshatlisidir.
Kim bilsin, Usmon Nosir boqiy umr koʻrsa, XX asrning Navoiysiga, dunyoviy shaxsga aylanarmidi?!
Sulton Segizboyev 1899 yilda tugʻilgan. 1916 yilda oʻlkamizda boʻlgan gʻalayonda faolʻishtirok etgan. 1918 yilda Kommunistik partiya safiga oʻtgan. 1918 yildan Oqqoʻrgʻon, Piskent volostlarida ijroiya qoʻmita va inqilobiy qoʻmitalarning raisi boʻlgan. Keyin Fargʻona viloyatida sovet va partiya idoralarida rahbarlik lavozimlarida, shu jumladan, “Fargʻona” roʻznomasining muharriri, viloyat partiya qoʻmitasining kotibi boʻlib ishladi. Soʻngra Toshkent uyezd qoʻmitasining qotibi boʻldi. 1925—30 yillarda Moskvadagi qizil professura institutida oʻqib, uni aʼlo baholar bilan tambmladi. 1930—31 yillarda Butunittifoq qishloq xoʻjalik akademiyasining Oʻrta Osiyo filiali va paxtachilik institutining direktori boʻldi.
Qozogʻistonga yuborilib, jumhuriyat Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi qishloq xoʻjalik boʻlimi mudiri boʻldi. 1937 yildan Shimoliy Qozogʻiston viloyat partiya qoʻmitasining birinchi kotibi etib saylandi. 1937 yil sentyabrda Oʻzbekiston SSR Xalq Komissarlar Kengashi Raisi vazifasini bajara boshladi. VKP(b)ning XI, XVI, XVII syezdlari delegati boʻldi.
1937—38 yillarda SSSR Oliy Kengashi Raisining oʻrinbosari etib saylandi. Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining IV Plenumida boshqalar qatori uning nomzodi ham Marqaziy Qoʻmita birinchi kotibligiga muhokama qilingan.
U Jangovar Qizil Bayroq ordeni, boshqa ordenlar va medallar, nomi yozilgan soat va qurol bilan taqdirlangan. S. Segizboyev professor ilmiy unvoniga ega edi, oʻzbek tilidan tashqari, rus, ingliz va fransuz, qozrq tillarini bilardi. Toshkent va Moskva oliy oʻquv yurtlarida siyosiy iqtisoddan dars bergan.
1938 yil 15 iyunda Toshkent viloyat partiya konferensiyasi ochildi. Prezidiumda U. Yusupov, S. Segizboyev va Markaziy Qoʻmita byurosining boshqa aʼzolari oʻtirishgan edi. Shu konferensiyada ishtirok etgan delegatlarning hikoya qilishicha, maʼruza boʻlayotgan paytda bir odam Segizboyev yoniga kedib, uni vestibyulga taklif etadi. U oʻrnidan turib, tashqariga chiqadi. Shu payt ichki ishlar xalq komissari Aprosiyan U. Yusupov oldiga kelib, unga nimadir dedi.
Segizboyevni shu yoʻsinda qamab, 2 iyunda markazga olib ketishdi. 1939 yil 25 fevralda harbiy tribunal sudi boʻldi. Segizboyev suddagi soʻnggi soʻzida shunday dedi: “Hamma ayblarni qiynash yoʻli bilan boʻynimga qoʻyishdi. Oʻz ayblarimni toʻla inkor qilaman, ularni tan olmayman. Ishimni qayta tergovga yuborishlaringizni talab etaman”.
Sud ikki soat davom etdi. Uni oliy jazoga hukm qilishib, shu kuniyoq otishdi. Istiqboli porloq partiya va davlat arbobi, olim ana shunday halok boʻldi. Sulton Segizboyev Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining taklifi bilan 1957 yil 6 ap;5elda oqlandi.
U haqda gapirganda, asarlarini, ayniqsa tarix va iqtisodiyotga oid ilmiy ishlari-ni alohida kitob holida nashr etish maqsadga muvofiqligini aytish kerak. U Oqqoʻrgʻonda tugʻilib oʻsgan, hozir uchinchi va toʻrtinchi avlodga mansub qarindoshlari ham shu yerDa yashashadi. Nima uchun shu tumanni Sulton Segizboyev tumani yoki Sultonobod deb nomlash mumkin emas?
1948 yilda va 50-yillarning boshida Oʻzbekistonning adabiyot va sanʼat arboblaridan 20 nafardan ortigʻi — H. Sulaymon, M. Shayxzoda, Shukrullo, Shuhrat, Said Ahmad va boshqalar qamalib, 15—25 yilga hukm qilindilar va Sibirdagi lagerlarga joʻnatildilar. Bunday misollar koʻp.
1953 yil 23 dekabrda Beriya bilan birga uning oʻrinbosarlari, boshqarma boshliqlari, NKVDning jumhuriyatlar va viloyatlardagi organlari rahbarlari ham oliy jazoga hukm qilindilar. Bular orasida Beriyaning yaqin odami boʻlgan, Oʻzbekistonda ichki ishlar organlarini boshqargan Aprosiyan, Goglidze singari shaxslar brr edi. Mana shu kishilar besh oy davom etgan tergov paytida guvrhlik berib, Oʻzbekistondagi barcha qama-qama va hukmlarni oldindan Markaziy Qoʻmita birinchi kotibiga maʼlum qilganmiz va uning roziligini olganmiz, deyishdi.
Ozarboyjon Davlat xavfsizligi vazirligi rahbarlari ham shunday guvohlik berishdi. Tekshirishda bu maʼlumot tasdiqlandi va Ozarboyjon Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi, VKP(b) MQ Prezidiumi (Siyosiy byurosi) aʼzoligiga nomzod Bagirov oliy jazoga hukm qilindi.
U. Yusupov haqida berilgan guvohlikka kelganda, KPSS MQda u bilan tanishib chiqishgach, ishni muhokama qilish va aybdorni partiyaviy va davlat javobgarligiga tortish uchun Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi ixtiyoriga yuborishga qaror qilishdi.
Ish va xat bilan faqat A. E. Niyozov va R. Ye. Melnikov tanishdilar va shu zahoti paketni qaytarib yubordilar. Ular ikkisi bizni — byuro aʼzolarini Markazqoʻmga taklif qilishib, materiallarning mazmunini gapirib berishdi. Markaziy Qoʻmita byurosining yopiq majlisi oʻtkaziladigan kun toʻgʻrisida kelishib oldik.
Belgilangan muddatda byuro aʼzolari toʻplanishdi. Xonaga Usmon Yusupov kirib keldi (muhokama yopiq va stenogrammasiz boʻldi). A. E. Niyozov axborot berdi. Amin Ermatovich soʻzining oxirida, U. Yusupov partiya va dazlat masʼuliyatiga tortish uchun loyiqdir, dedi. Kimdir, bu masʼuliyatni qanday tushunsa boʻladi> deb soʻradi. A. E. Niyozov gap topolmay qoldi. R. Melnikov: “Bunday ishlar uchun partiyadan oʻchirib, sudga beradilar”, dedi.
U. Yusupovga soʻz berishdi. Uning shu paytdagi ahvolini koʻrgan odam achinardi. Boshi va jagʻini katta roʻmol bilan bogʻlab olgan — tishi ogʻrib, lunji shishib ketgan, koʻzlari qip-qizil, peshonasidan ter oqib turardi. U qiynalib, lekin mantiqli gapirdi. Gap nima haqda borishini kimdandir eshitganligi, tayyorgarlik koʻrganligi sezilib turardi. U. Yusupov mardlik koʻrsatdi — materiallarni olib kelishganida, tanishib, organ soʻrovlariga rozilik berganligini tan oldi.
— Bu mening qoʻpol xatoim,— dedi u.— Lekin hech bir qarshi chora koʻra olmadim. Eʼtiroz bildirsam jinoyatchilarga sherik yoki ularni himoya qilayapti, deb oʻylashlari mumkin edi, chunki materiallar ishonarli, aniq faktlar asosida tayyorlangan edi. Vaziyat shunday ediki, bosh tortguday boʻlsam, mening oʻzimni ham qamab yuborishlari hech gap emasdi. Mening holatimni hisobga olishlaringni qattiq iltimos qila-man, istalgan ishga yuboringlar, ishonchlaringni oqlayman.
Birinchi boʻlib Sh. Rashidov gapirib, U. Yusupovni qattiq tanqid qildi. Uni qoʻrqoqlykda ayblab, oʻz joningizni oʻylab, shuncha kishilarning umriga zavol boʻlgansiz, azob-uqubatga mahkum qilgansiz, dedi. U. Yusupovni qattiq jazolashni talab qildi. Bu fikrni R. Ye. Melnikov ham qoʻllab-quvvatladi.
Shundan keyin men soʻz oldim.
— Bizda yuz bergan ishlar haqida nafaqat gapirish, balki tinglashning oʻzi ogʻir,— dedim men.— Jumhuriyatda rahbar kadrlarga, oddiy fuqarolar — erkaklar, ayollar, bolalar, keksalarga nisbatan zoʻravonliklar, ular taqdirini hal etayotganda qonunchilikni oyoq-osti qilish hollari xususida istalgancha misol keltirish mumkin. Bu hol, oʻrtoq Yusupov, faqat sizga emas, balki butun jumhuriyat partiya tashkiloti uchun dogʻdir. Siz Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi, KPSS Markaziy Qoʻmitasining aʼzosi, SSSR Oliy Kengashining deputati sifatida hamma ishga bir qolipda yondoshib, rozilik berib yuboravermasdan, har birini diqqat bilan, har tomonlama oʻrganishingiz kerak edi. Bu ishlarni byuroda, baʼzi masala-larni esa MQ plenumida muhokama qilish mumkin edi. Siz bunday qilmagansiz. Biz hozir sizning qay darajada aybdor ekanligingiz haqida gapirayapmiz. Aslida, bu haqda qatagʻonga uchragan har bir oila, butun xalq ham gapiradi. Biz-ku, bu yerda qaror qabul qilish bilan kifoyalanamiz, lekin odamlar nojoʻya ishni bir umr unutishmaydi.
— Ammo oʻrtoq Yusupovdek davlat arboblarining xulqi va xatty-harakatlarini muhokama qilganda, — deb davom etdim men, — faoliyatiga chor taraflama qaramasdan, shubhasiz xizmatlariga eʼtibor bermasdan, faqat muhokama etilayotgan masala asosida baholay olmaym^iz. Buning ustiga oʻrtoq Niyozovning axborotidan va oʻrtoq Yusupovning oʻz soʻzidan koʻrinib turibdiki, biron-bir kishi uning tashabbusi bilan yoki toʻgʻridan-toʻgʻri bergan koʻrsatmasi asosida qatagʻon qilinganligini isbotlovchi faktlar yoʻq. Shu munosaba.t bilan men oʻ yoʻl qoʻygan xatolarni qattiq eʼtiborga olishni, lekin uning tarjimai holini, shuningdek ayblariga samimiy iqror boʻlayotganligini hisobga olib, uni qattiq ogohlantirib, muhokama bilan kifoyalanishni va Usmon Yusupovni bekor qoʻymasdan oʻziga yarasha ish berishni, ayblarini mehnati bilan yuvishi uchun imkoniyat yaratishni maqsadga muvofiq,deb bilaman.
General I. Ye. Petrov mening taklifimni qoʻllab-quvvatlab gapirdi. M. Mirzaahmedov, V. A. Bilbas ham shunday qilishdi.
Taklifni ovozga qoʻyish asosida qattiq ogohlantirish bilan kifoyalanishga kelishildi. Usmon Yusupovning iltimosini axborot uchun qabul qilib, S, Kamolov va menga uni ishga tayinlashni topshirishdi. Ertasi kuni Usmon akaga mashina yubordik. U oʻziga nisbatan insonparvarlarcha munosabatda boʻlganligi uchun Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi byurosi aʼzolariga va KPSS MQ Prezidiumiga minnatdorchiligini yetkazishimizni iltimos qildi. Sovxozlar vaziri oʻrtoq Burhonovni va Mirzachoʻlni oʻzlashtirish Bosh boshqarmasi boshligʻi oʻrinbosari oʻrtoq Aytmatovni (boshliq Sarkisov yoʻq edi) chaqirdik. Aytmatov 4-“Boyovut” davlat xoʻjaligining direktori yoʻqligini aytdi. Usmon aka oʻsha joyga borishga rozi boʻldi. Vazirning buyrugʻi bilan uni mazkur xoʻjalik direktori etib tayinladik.
Endi bir-ikki ogʻiz soʻz 40-yillarda va 50-yillarning boshida qatagʻon qilingan yozuvchilar va olimlar toʻgʻrisida. Men 40-yillarning birinchi yarmida frontda, boʻlganbuning ustiga, shu paytgacha mamlakat partiya va hukumat rahbarlari oʻlkamizda kam boʻlishgan,— dedim men.— Shubham yoʻqki, Tojikiston va Oʻzbekiston aholisi Sizni samimiy, sidqidildan kutib olgan, afsuski, ishtirok etish imkoniga ega boʻlmadim.
Tojik paxtakorlari yuqori hosil olishayapti, ularni har qancha maqtasa arziydi. Oʻzbekistonda ham paxta ishlab chiqarishni koʻpaytirishni istamaydigan odam yoʻq. Hammamiz mana shu oʻy-xayol bilan yashab, mehnat qilayapmiz.
Shubha yoʻqki, fan, texnika yutuqlarini, ilgʻor tajribani keng joriy etish paxtachilmkni yuksaltirishning asosiy yoʻlidir.
Agrotexnikaning yangi usuli — kvadrat uyalab. ekish va maydonlarga ikki tomonlama ishlov berishni Namangan tumanidagi jamoa xoʻjaligi hosiloti Teshaboy Mallaboyev yaratgan. U 1934—1935 yillardayoq chigitni kvadrat uyalab ekyb, maydonlarga uzunasiga va koʻndalangiga ishlov bergan. Shu sababli uning xoʻjaligiga oʻsha paytdayoq “Qizil shahmatchi” nomi berilgan. Mallaboyevni keyin jumhuriyat qishloq xoʻjaligi komissariatining bosh maslahatchisi qilib tayinlashgandi. Lekin bir qator sabablar, jumladan, ayniqsa urush yillari texnika yoʻqligi, ishchi kuchy yetishmasligi va yetarli eʼtibor boʻlmaganligi oqibatida, ushbu tajriba ommalashmay qoldi.
Agrotexnikaning yangi usullari industrial asosga tayanishi kerak. Myonimcha, birinchi navbatda moslashtirilgan traktorlar, shatakli mashinalar va mexanizmlar boʻlishi hal qiluvchi omil sanaladi. Soʻnggi yillarda bu masalalar bilan jiddiy shugʻullandik va chigit ekish, gʻoʻzaga ishlov berish, paxta hosilini yigʻib-terib olish uchun zarur boʻlgan mashina va mexanizmlar yaratilyapti. Ularni tinmay takomillashtirysh va ishlab chiqarishni koʻpaytirish ahvolni yaxshilash imkonini beradi.
Keyin soʻzimni davom ettirib, shunday dedim:
— Usmon Yusupovga kelganda, bilmadim, bizning oʻrtoqlarimiz nima deiishdi ekan, lekin u uzoq vaqt ogʻir sharoitlarda yshladi. Kamchilik va nuqsonlar har bir rdamda boʻlishi mumkin. Biz Usmon Yusupovni sadoqatli kommunist, halol vatanparvar, mamlakatga ayniqsa Ulugʻ Vatan urushi Davrida ulkan xizmatlar qilgan, jumhoʻryyat iqtisodiyoti va madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qoʻshgan inson sifatida bilamiz. U oʻlkaning oʻziga xos tomonlarini chuqur biladi, xalq bilan yaqin aloqa oʻrnatgan, katta obroʻga ega. Paxtachilikning ayrim masalalarida qoloqlikka yoʻl qoʻyganligimiz uchun biz hammamiz maSʼulmiz.
Oxirida shunday dedim: “Sizning ishtirokingyzda ishning ahvoli har tbmonlama Muhokama qilinganligi paxtachilikni rivojlantirishga yordam beradi”.
Unga tayyora uchishga shay ekanligini maʼlum qilishdi. Tayyora zinasi tomon borayotib Xrushchev meni chaqirdi Va dedi: “Paxtachilikda maʼmuriyatchilikka va andozachilikka berilish mumkin eMasligini tushunaman. Lekin men Yusupovni hammadan koʻp bilaman. Toshkentda nutqim matnini qoldirdim, u yerda kengash haqida hisobbt tayyorlashayapti. Eʼlon qilingoʻnga qadar koʻryb chiqing, eʼtirozingiz boʻlsa, qoʻngʻiroq qiling”.
Xrushchev oʻtirgan tayyora Moskvaga yoʻl oldi. Biz qozoq oʻrtoqlar bilan qylib, boʻlib oʻtgan suhbat haqidagi taasSurotlarimizni oʻrtoqlashdik. N. S. Xrushchev paxtachilikning ancha murakkab tomonlari haqida, goʻyo u shu soha bilan butun umr shugʻullangan odamday qatʼiy gapirdi. Tojikiston va Oʻzbekistonda birinchi marta, shunda ham atigi ikki kundan boʻlib, bu xalqlarning tarixi, anʼanalari, xarakteri, ishlab chiqarish koʻnikmalarini durustroq bilmay. turib, shunday fikr yuritdi.
^ Ikkita yoki uchta maydondagi gʻoʻzaning holati bilan tanishish, ehtimolki, sharqona odatga binoan mehmonning izzatini saqlab, uning kayfiyatiga boʻla -soʻzlarini maʼqula-maʼqul qilgan ayrim mahalliy xodimlarning fikriga tayanib, koʻp asrlar MobayniDa shakllangan dehqonchilik usuliga chek qoʻyishni taklif etish, bitta kengash oʻtkazish vanutq soʻzlash bilan paxta yetishtirish 0,5 million tonnaga koʻpayadI, deb oʻylash nokamtarlikdir.
Kyoyin maʼlum boʻlishicha, men yanglishgan ekanman. Uning “men Yusupovni hamma dan yaxshi bilaman”, degan gapiga durust ahamiyat bermabman. N. S. Xrushchev va U. Yusupov oʻz jumhuriyatlariga boshchilik qilgan paytlarda doʻst edilar. Har gal Moskvaga kyolganlarida uchrashishardi, bir-birinikida mehmonda boʻlishardi, Toshkent — Kiyev oʻrtasida telefon orqali suhbatlaShib ham turisharDi.
Ular oʻrtasiga sovuqchilik birinchi marta 1947 yilda tushdi. Shu yilning 21 — 26 fevral kunlari VKP(b) MQ Plenumi boʻlib, unda “Urushdan keyingi davrda qishloq xoʻjaligini yuksaltirish tadbirlari toʻgʻrisida”gi masala muhokama qilindi. A. A. Andreyev maʼruza qildi va olti kun mobaynida qyshloq xoʻjaligidagi ogʻir ahvol va uning taraqqiyotini jadallashtirish yoʻllari har tomonlama muhokama qilindi. Plenum yakuni boʻyicha un boʻlim va 157 banddan ibbrat kengaytirilgan qaror qabul qilindi; Bu hujjat aslida qishlrq xoʻjaligini jamoalashtirishdan keyingi eng katta voqea edi.
Maʼruzadan soʻng birinchi boʻlib N. S. Xrushchev nutq soʻzladi. Plenumga I. V. Stalin rahbarlik qilayotgandi. U Xrushchevning nutqini keskin luqmalar bilan tez-tez boʻlib tashlab, ishidan qoniqmayotganligini, bu mamlakatning eng boy jumhuriyatlari dan boʻlgan Ukraina qishloq xoʻjaligida, ayniqsa don, qant, chorva mahsulotlari ishlab chiqarishda sudralishga sabab boʻlayotganini aniq ifodaladi. Undan keyin ikkinchi boʻlib Usmon Yusupov gapirdi. U Oʻzbekistonda paxtachilik va qishloq xoʻjaligining boshqa tarmoqlari taraqqiyoti qoloqligi uchun u shaxsan masʼuliyatli ekanligini taʼkiladi. Shundan keyin, Oʻzbekiston Ukrainaga mutaxassislar, traktorlar, yuk avtombillari, ot-ulov va boshqalardan yordam koʻrsatishga tayyor, dedi
Bu gap Stalinga maʼqul kelib, Yusupovni maqtadi va Xrushchyovni yana koyidi.
Ikkinchi oʻzaro xafagarchilik 1952 yilda sodir boʻldi. Yuqorida Ittifoq hukumati paxtachilik vazirligining taklifi bilan RSFSR, Ukraina va Moldaviya SSRning janubiy viloyatlarida paxta ekish toʻgʻrisida qaror qabul qilganligi haqida gapirib oʻtdik. Xrushchyov bu ishning yakunini Stalinga maʼlum qilib, koʻpgina jamoa va davlat xoʻjaliklari vayron boʻlganligi, yerlarning unumdorligi pasayib ketganligi, asrlar mobaynida yetishtirilgan yuksak hosilli don va texnik ekinlarni ishlab chiqarish keskin kamayganligi, dehqonlarning moddiy farovonligi yomonlashganligi va boshqa xunuk oqibatlari haqida gapirgan. Shundan keyin Stalin oʻzining ilgarigi qarorini bekor qilib, bu zonalarda paxta ekishni taʼqiqladi va paxtachilik vazirligiga qattiq tanbeh berdi.
U.Yusupovning Oʻzbekistonga nisbatan hatti-harakatlaridan I.V.Stalin norozi boʻlishi, buning uchun Malenkov va Beriya ham gap eshitganligi, birinchi navbatda, Aleksey Nikolayevich Kosigin bilan bogʻliqdir. U 1951 yil 3 noyabrda Toshkentga keldi. U paytda “Il-14” sovet aviatsiyasining eng yaxshi samolyoti edi. U tong saharda shu samolyotda Moskvadan uchib, kechki payt shahrimizga yetib keldi.
Dam olishni istamay, toʻgʻri Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasiga borishni taklif qildi. Moskva bilan Toshkent vaqti oʻrtasidagi farq-3 soat, birinchi kotib xonasida yigʻilganimizda kechasi boʻlgandi.
Kosigin kelgan zahotiyoq hech bir marosimsiz, rasmiyatchiliksiz, protokolsiz qoʻliga qalam olib, ishning ahvolini, qoloqlik sababni va kelgusida amalga oshirilishi lozim boʻlgan ishlarni tahlil qila boshladi. Biz bilan birga hisob-kitoblar chiqarishda, ularni bajarish boʻyicha topshiriqlar va tadbirlar belgilashda qatnashdi.
Hukumat chorbogʻiga kelganimizda tong otdi. U bir piyola choy ichib, uxlagani kirib ketdi. Biz A.E.Niyozov bilan boshqa xonadan viloyat partiya qoʻmitalarining birinchi kotiblariga qoʻngʻiroq qilib, ularni 5 noyabrga belgilangan Markaziy Qoʻmita byurosiga viloyat ijroiya qoʻmitasi raislari bilan birga kelishni taklif qila boshladik.
4 noyabr kuni soat 12.00da, yengil nonushta qilgach, Aleksey Nikolayevich, A.E.Niyozov va men tumanlarga chiqib ketdik. Toshkentga esa kechasi soat 3 da qaytdik.
5noyabr soat 10.00da Markaziy Qoʻmita byuro majlisi boshlandi. A.E.Niyozovning axborotidan soʻng viloyat rahbarlariga paxta terish va topshirishning borishi toʻgʻrisida gapirishni taklif qildik. Namangan viloyati koʻrsatkichlari nisbatan biroz qanoatlanarli edi. Aftidan shuning uchun boʻlsa kerak, shu viloyatning birinchi kotibi oʻrtoq H.J.Joʻrayev birinchi boʻlib soʻzlashga qaror qildi. U soʻzining “bismillosi”ni oʻsha davr ruhida paxtaning ahamiyati haqida vaʼz aytishdan, I.V.Stalin soʻzlaridan sitatalar keltirishdan, viloyatda vujudga kelgan maʼnaviy-siyosiy koʻtarinkilikni taʼkidlashdan boshladi.
Aleksey Nikolayevich uning soʻzini boʻlib, “osmon”dan yerga tushirib qoʻydi va yigʻim-terimda transport vositalaridan, qanor-qoplardan, sushilkalardan yoqilgʻidan foydalanishning ahvoli, shuningdek odamlarning dalaga chiqishi, mehnat unumdorligi, paxta punktlarining ish grafigi singari kundalik eng oddiy narsalar bilan bogʻliq aniq savollarni bera boshladi. Bechora Hasan Joʻrayevich esa gap topolmay, qizarib, terlab ketdi.
Aleksey Nikolayevich savollariga qoniqarli javob ololmagach, unga jiddiy tanbeh berdi va oʻtirishni buyurdi. Bu hodisa faqat Joʻrayevga emas, balki majlisda ishtirok etayotganlarning barchasi uchun jiddiy saboq boʻldi, muhokamaga darhol ishchanlik va izchillik ruhini baxsh etdi.
Har bir viloyat boʻyicha ishni tahlil qilish va paxta terib, topshirish grafigini tuzdik. Aleksey Nikolayevich paxta tayyorlashni jadallashtirish uchun zarur boʻlgan narsalarni soʻrab, yozib oldi. Yigʻilish oxirida qisqacha nutq soʻzladi, undan mamlakat rahbarlari yetishtirilgan barcha hosilni yigʻib-terib olishga nihoyatda zoʻr ahamiyat berayotganligi maʼlum boʻldi.
Majlis davomida kimdir mehnatkashlarning 7 noyabr namoyishini oʻtkazmaslikni, hamma dalada boʻlishini taklif qildi. Aleksey Nikolayevich rozi boʻlmadi. Bayramni munosib nishonlashni tavsiya qildi. Lekin namoyish 12.00da tugab, hamma dalaga paxta terimiga chiqishiga kelishildi. Lenin maydonidagi minbarda Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi byuro aʼzolari bilan birga Aleksey Nikolayevich ham turdi va mehnatkashlarni tabrikladi.
Namoyishdan soʻng uning taklifi bilan biz ham paxtazorga ketdik. Biroq Chinoz tumaniga borayotganimizda, namoyishdan keyin dalaga ketgan kishi boʻlib, aslida yoʻl boʻylarida toʻdalanib oʻtirib olib, bayramni davom etdirayotgan kishilarning bir necha guruhini koʻrganimizda, biz bilan birga borayotgan Toshkent viloyat partiya qoʻmitasining birinchi kotibi N.Mahmudov, Toshkent shahar partiya qoʻmitasining birinchi kotibi F.Xoʻjayev Aleksey Nikolayevichdan eshitadiganlarini eshitishdi. Ayniqsa, ajriq ustida oʻtirganlar orasidan davangirday bir yigit qoʻlida katta qirrali stakan bilan oʻrnidan turib: “Aleksey Nikolayevich, bayram bilan tabriylayman! Sizning sogʻlingiz uchun, paxta rejamiz yuz boʻlishi uchun”, deganida hammaning tabi tirriq boʻldi.
Ertasi kuni biz Kosigin bilan Andijon viloyatiga uchib bordik va aeroportdan obkomning birinchi kotibi M.Z.Mirzaahmedov bilan birga toʻgʻri Izboskan tumaniga joʻnab ketdik. U yerda rezina etik, plashch kiyib olib, yomgʻir ostida dalalarni koʻzdan kechirdik. Kayfiyatimiz yomon, hamma och edi.
Lenin nomidagi jamoa xoʻjaligi raisi oʻrtoq Pirimbekov bizni bir piyola choyga taklif qildi. Aleksey Nikolayevich esa hohlamadi. Shunda men hovlidan satillar va yana qandaydir tugunlarni olib chiqib, mashinamizga ortishayotganlariga eʼtibor berdim. Borib, bular nima, deb soʻradim. Rais jahli chiqqanini sezdirib shunday dedi:
-Biz bu taomlarning hammasini Moskvadan xoʻjaligimizga birinchi marta kelgan aziz mehmon uchun tayyorlagandik. Hamon sizlar biz bilan bir necha minut oʻtirishni istamas ekansizlar, hammasini olib ketinglar.
Men Aleksey Nikolayevichga raisning gapini va tayyor ovqatni tashlab ketish oʻzbeklarda xunuk ish hisoblanishini aytdim. U darhol rais oldiga kelib, taklif uchun minnatdorchilik bildirdi va barcha bilan uning uyiga kirdi.
Tayyorlangan shoʻrva va palovni ishtaha bilan yedik. Aleksey Nikolayevich dasturxon ustida quvnoq vaziyat yaratdi, hamma bilan-oshpaz, qorovul va boshqa kolxozchilargacha qoʻl berib xayrlashdi.
U Moskvaga 10 noyabrda uchib ketdi. Lekin kutilmaganda, 15 kundan keyin, yaʼni 26 noyabrda yana Toshkentga keldi.
Bu gal u issiq kiyinib olgan edi, toʻgʻri chorboqqa olib borishni iltimos qildi. Betobligi, harorati yuqoriligi shundoqqina koʻrinib turardi. U bilan non-choy qilganimizdan keyin, A.E.Niyozov ikkimiz ketdik. Aleksey Nikolayevich oʻsha zahotiyoq yotdi. Ertasi kuni ham ishlay olmadi. Shifokorlar yurishni qaʼtiyan taqiqlab , toʻshakda qimirlamay yotishni buyurishdi. Shunga qaramasdan keyingi kunlari uning talabi bilan yaqin atrofdagi jamoa va davlat xoʻjaliklarida, bir nechta tumanlarda boʻldik. Uning ahvoli esa yaxshilanmayotgan edi. Gripp jiddiy asorat berishi xavfi paydo boʻla boshladi. SSSR Sogʻliqni saqlash vazirligi 4-boshqarmasidan shifokorlar kelishib, uni Moskvaga olib ketishdi.
Stalin bundan xabardor boʻlib, uning kvartirasiga qoʻngʻiroq qilibdi sogʻligini soʻrabdi va : “ Kasal holingizda yana Oʻzbekistonga uchib borish nima uchun zarur boʻlib qoldi?”, debdi.
Maʼlum boʻlishicha, U.Yusupov 25 noyabrda Beriyaning oldiga kirib, Oʻzbekistonda hosilning ancha qismi nobud boʻlishi mumkin, nainki jumhuriyat rahbarlari ishni eplasholmayapti , odamlar yigʻim-terimga toʻla jalb etilmagan, shuning uchun A.N.Kosigin yana Oʻzbekistonga borsa yaxshi boʻlardi, degan ekan.
Beriya oʻsha zahoti Malenkovga qoʻngʻiroq qilib, yonida Yusupov oʻtirganligini, u nima deganini aytibdi va Kosigin yana Oʻzbekistonga borsa yaxshshi boʻlardi, debdi. Malenkov esa Kosiginning kvartirasiga qoʻngʻiroq qilib, Toshkentga borishni tavsiya etibdi. Aleksey Nikolayevich rozi boʻlibdi. Darhol maxsus samolyot buyurib, ertasi ertalab Toshkentga uchib kelibdi.
Stalin bu voqeadan xabardor boʻlgach, Beriya va Malenkovni koyibdi.
Bu kishilar hukumat qarori bilan Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi birinchi kotibi A.E.Niyozovga hayfsan eʼlon qilganlaridan keyin ham ancha xijolat boʻlib qolishdi. Nainki bu partiya MQ va hukumatning belgilangan maqomiga zid edi: hukumat oʻz qarori bilan rahbar partiya xodimini jazolash huquqiga ega emas (bu xuddi Oʻzbekiston Vazirlar Kengashi u yoki bu viloyat partiya qoʻmitasi birinchi kotibini jazolaganday gap).
Nihoyat, Aleksey Nikolayevich, Toshkentda birinchi marta boʻlganida, Oʻzbekistonda butun aholi yalpi paxta yigʻim-terimiga jalb etilganligi toʻgʻrisida Malenkov va Beriyaga axborot berib turdi. Paxta va koʻrakni yigʻish, tozalash va quritish boʻyicha ishlar barcha joyda jadal surʼatlar bilan ketayotgan edi. Partiya va sovet tashkilotlari ishga bilib rahbarlik qilishayapti va butun hosilni yigʻib-terib olish uchun barcha chora-tadbirlarni koʻrishayapti. Faqat ularga oziq-ovaqat, qop-qanor, yoqilgʻidan darhol yordam berish kerak, degan.
Lekin Malenkov va Beriya bu gaplardan Stalinni xabardor qilishmadi. Natijada 20 kun mobaynida SSSSR Vazirlar Kengashining Oʻzbekiston boʻyicha keskin yozilgan va rahbarlar jazolangan uchta qarori chiqdiki, fikrimcha buning uchun asos yoʻq edi. Qarorlar ishning borishiga durust taʼsir koʻrsatolmadi. Bu Stalinning noroziligini tugʻdirdi.
Shunday qilib, Oʻzbekistonda paxtani yigʻib-terib olish va tayyorlash oʻsha kunlarda VKP (b) MQ va SSSR Vazirlar Kengashining diqqat markazida boʻldi va yuqori doiralarda maʼlum asabbuzarliklarni yuzaga keltirdi.
Xrushchyovga qaytib shuni aytish kerakki, u 1953 yilning oxirida Oʻrta Osiyoga faqatgina paxtani tor egatlarga kvadrat uyalab ekishni targʻib qilish uchungina kelgani yoʻq, uning boshqa yanada jiddiyroq maqadlari bor edi. Nainki, Oʻrta Osiyo oʻziga xos tomonlari va murakkabliklari boʻlgan alohida, mintaqa edi, u bu yerda shaxsan boʻlishga qaror qildi, oʻshanda uning yurtimizga birinchi kelishi edi.
Avval u Dushanbega uchib bordi. Faollar va aholi bilan uchrashib, bu yerda rahbarlarni yangilash kerak degan fikrga keldi. Chindan ham, oradan biroz vaqt oʻtgach, B.Gʻafurov Tojikiston Kompartiyasi MQ birinchi kotibi vazifasidan ozod qilindi. Moskvadagi SSSR Fanlar akademiyasi sharqshunoslik institutining direktori etib tayinlandi.
Nikita Sergeyevich Tojikistondan Toshkentga katta rejalar bilan keldi- u jumhuriyat bilan har tomonlama tanishishni, birinchi navbatda kadrlarni nazardan oʻtkazishni oʻyladi. Shu jumladan, xodimlarning Yusupovga munosabatini bilmoqchi boʻldi.
Toshkentga kelgunga qadar, u soʻzsiz, Beriyaning sheriklari bergan guvohliklarni oʻqigan. Hamroqul Tursunqulov raislik qilayotgan jamoa xoʻjaligida va Toshkentdagi jumhuriyat faollari yigʻilishida rahbar xodimlarning oʻzi Usmon Yusupovni tanqid qilib, uni paxtachilikni mexanizatsiyalashtirishga qarshilik koʻrsatayotganlikda, ilgʻor ishlar yoʻlida gʻov boʻlayotganlikda va boshqa gunohlarda ayblaganliklari, unda Oʻzbekiston rahbarlari bu guvohliklarni qarab chiqishlari va U.Yusupovni partiya va davlat masʼuliyatiga tortishlari mumkin, degan fikr shakllanishiga asos boʻldi. Shu sababli Xrushchyov Moskvaga qaytgach, mazkur hujjat tanishish va qarab chiqish uchun Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi byurosining koʻpchilik aʼzolari Usmon akani partiyada saqlab qolib, jazolanmay va unga yangi ish berib toʻgʻri qildik.
1955-56 yillarda Usmon aka direktorlik qilgan 4-“Boyovut” davlat xoʻjaligida bir necha marta boʻlganman. Bu Mirzachoʻlning qoq oʻrtasida joylashgan, buning ustiga oʻsha paytdagi eng qoloq xoʻjaliklardan sanalardi, yerlarini shoʻr bosib ketgandi. Durust yoʻli ham, binolari ham yoʻq edi. Lekin shunda meni hayratlantirgan narsa Usmon akaning boshi bilan ishga shoʻngʻib ketgani boʻldi. U oʻz rejalari haqida shunday berilib gapirgan ediki, xoʻjalikni bir necha yil mobaynida eng ilgʻor, zamonaviy xoʻjalikka aylantirish istagi bilan yonayotganligi shundoqqina bilinib turardi.
Partiya Markaziy Qoʻmitasining dekabr ( 1957 yil) Plenumida men KPSS MQ Prezidiumi ( Siyosiy byurosi) aʼzosi va KPSSS MQ kotibi etib saylandim. Moskvaga joʻnab ketishim oldidan doʻstlarim va hamkasblarim rafiqalari bilan dala hovlimizda toʻplanadigan boʻlishdi. Kunduzi oldimga Usmon aka keldi. Uch soatcha gurunglashdik. U hayotining baʼzibir, hammaga ham maʼlum boʻlmagan tomonlarini gapirib berdi. Keyin Moskvada qanday ishlaganligi, u yerning shart-sharoiti, ish uslubi va metodlari haqida hikoya qildilar. Oʻzi ilgari yoʻl qoʻygan xato va nuqsonlarini aytib, buni hisobga olishimni maslahat berdilar. Shunda uning Moskvada yaxshi ishlab ketishimni astoydil istayotganligi, samimiyati menda katta taassurot qoldirdi.
Uning uyiga borib, Yuliya Leonidovnani oldik va uchovlashib doʻstlarimiz yigʻilgan dala hovliga keldik. Shunda u ham boshqalar qatori taʼsirli soʻzlar aytib qadah koʻtardi.
1958 yilning yozida K.Ye.Voroshilov boshliq SSSR delegatsiyasi Zohir shohning taklifiga binoan Afgʻonistonga bordi. Bu delegatsiya aʼzolari orasida men ham bor edim. Shunda men Afgʻoniston tomoni bilan muzokaralar va rasmiy uchrashuvlar tugaganidan soʻng, Kliment Yefremovichning ijozati bilan, Afgʻoniston vaziri hamrohligida mamlakatni aylanib, Boburning Qobuldagi, Beruniyning Gʻaznadagi va Navoiyning Hirotdagi qabri va maqbaralarini ziyorat qildim.
Afgʻoniston safari tugaganidan keyin delegatsiya Toshkentga keldi. Bu yerda Oʻzbekiston rahbarlarining taklifi K.Ye.Voroshilov ikkimiz ikki kunga qoldik, delegatsiyaning boshqa aʼzolari Moskvaga uchib ketishdi.
Ertasi kuni oldimizga Mirzachoʻldan Usmon Yusupov keldi. Shunda Kliment Yefremovich bilan Usmon akaning quchoqlashib koʻrishishlari juda hayajonli boʻldi. U Mirzachoʻlning mevasi, qovun-tarvuzidan, ikkita toʻn va doʻppi olib kelibdi. Ularni Klement Yefremovichga va menga kiygizdilar. Eski qadrdonlar uzoq suhbatlashib, boʻlib oʻtgan voqealarni eslashdi. U bizni xoʻjaligiga taklif etdi. Lekin bizda buning uchun imkoniyat boʻlmadi. Aeroportda samimiy xayrlashdik.
1958 yilning oxirida mening Moskvadagi kvartiramga bir kishi telefon qilib, 4-“Boyovut” davlat xoʻjaligi ishchisi ekanligini, xoʻjalik direktori Usmon Yusupov qattiq kasal boʻlib qolganligini, qarindoshlari uni olib ketganligini va hozir Toshkentdagi uyida yotganligini aytdi. Men oʻsha zahoti S.K.Kamolovga qoʻngʻiroq qildim, u yoʻq ekan. M.Z.Mirzaahmedovni ham topaolmadim. Jumhuriyat sogʻliqni saqlash vaziri Rauf Soatov bilan bogʻlandim va vrachlarni olib, darhol oʻrtoq Yusupovning uyiga borishni va u yerdan menga qoʻngʻiroq qilishni buyurdim.
Kechqurun u telefon orqali Usmon Yusupov jiddiy kasal ekanligini, unda gipertonik krizis roʻy berganligi-qon bosimi 150-210 ga yetib, diabet kuchayganligi, oʻpkasi shamollaganligi, tomir urushi 120, harorati 39+ ekanligini aytdi. Rafiqasi Yuliya Leonidovna ham ogʻrib qolibdi.
Soatovdan telefonni yotoqxonaga olib kirib, meni oʻrtoq Yusupov bilan bogʻlashni soʻradim. Usmon Yusupovich mening salomimga alik olib, savollarimga javob berarkan, qiynalib, ohista, uzuq-yuluq gapirardi. Unga Yuliya Leonidovna bilan birga Kremlning Markaziy shifoxonasiga davolanish uchun kelishni taklif qildim. Usmon aka titragan ovoz bilan tashakkur bildirdilar.
Toshkent bilan gaplashib boʻlgach, SSSR Sogʻliqni saqlash vazirligi 4-bosh boshqarmasi boshligʻi, professor A.M.Markov bilan bogʻlanib, Usmon Yusupov va uning rafiqasi ogʻir betobligini aytdim va Kremlning Markaziy shifoxonasida ular uchun xona ajratishni, Soatov bilan aloqa qilib turishni tavsiya etdim.
Yana Toshkentga qoʻngʻiroq qilib, jumuriyat Vazirlar Kengashi Raisining birinchi oʻrinbosari R.Gʻ.Gʻulomovni kvartirasidan topdim ( Markaziy Qoʻmita byurosining barcha aʼzolari paxta yigʻim-terim munosabati bilan joylarda yurishgan edi).Oʻrtoq Yusupov haqida soʻz boshlaganimda, u :” Usmon Yusupovichga yordam berishga harakat qilayapman, lekin jumhuriyat rahbarlari u kishini statsionarga joylashtirish toʻgʻrisidagi taklifimni rad etishdi”,-dedi.
Unga men qoʻngʻiroq qilganligimni Kamolov va Mirzaahmedovga maʼlum qilishni, Usmon akaning sogʻligini tiklash uchun hamma choralarni koʻrishni va dastlabki imkoniyat tugʻilishi bilanoq shifokor va oilalari hamrohligida xalqaro vagonda Moskvaga yuborishni aytdim, keladigan vaqti poyezd hamda vagon nomerini oldindan menga maʼlum qilishni soʻradim.
Usmon Yusupov va Yuliya Leonidovna Moskvaga kelishdi. Qozon vokzalida ularni KPSS Markaziy Qoʻmitasi Ishlar boshqarmasi va 4-Bosh boshqarma xodimlari, shifokorlar kutib olishdi. Ularni koʻrgani bordim, uchrashuv juda hayajonli boʻldi.
Bir kuni Yodgor Nasriddinova oldimga (KPSS MQ) kirib, Usmon Yusupovga 120 soʻmlik jumhuriyat ahamiyatidagi nafaqa belgilanganligini aytdi. Ertasiga Nikita Sergeyevich va biz-Markaziy Qoʻmita Prezidumining bir nechta aʼzolari birgalikda tushlik qilayotganimizda, men oʻrtoq Yusupovning kasalligi haqida gapirdim, uning shubhasiz xizmatlari va samarali faoliyati toʻgʻrisida batafsil toʻxtaldim, unga jumhuriyat ahamiyatidagi nafaqa oʻrniga, itifoq ahamiyatidagi shaxsiy nafaqa belgilansa foydali boʻlishini taʼkidladim va buni xalq maʼqullab kutib olardi, deb qoʻshimcha qildim. Hamma qoʻllab quvvatladi. Ikki kun oʻtgach, Usmon Yusupovga barcha imtiyozlari va qulayliklari bilan 330 soʻm hajmida shaxsiy nafaqa belgilash toʻgʻrisida SSSR Vazirlar Kengashining maxsus qarori chiqdi.
Oʻrtoq Yusupov shifoxonada yotganida bir nechta marta borib koʻrdim. Minnatdorchilikgini mamlakat rahbarlariga yetkazdim. Ular-Usmon Yusupov va Yuliya Leonidovna rostmana sogʻayishgach, nafaqa belgilanganligi toʻgʻrisidagi qarorini olishib, 2 oydan soʻng Toshkentga qaytishdi.
1961 yilda Usmon Yusupov yangi vazifaga oʻtib, Yangiyoʻl tumanida mayda, iqtisodiy kam samarali jamoa xoʻjaliklari asosida agrosanoat kombinati tuzdi. Bu qishloq xoʻjaligi va sanoatni birlashtirgan mamlakatdagi birinchi kombinat edi. U oʻziga xos tashabbuskorlik bilan atrofiga faollar va ishchilarni toʻplab, qariyib boʻm-boʻsh va tashlandiq joyda bogʻ barpo qildi. Maʼlum vaqt oʻtgach bu kombinat meva, uzum, qovun-tarvuzning yaxshi navlari, bir necha xil meva konservalari va boshqa mahsulotlar yetkazib beradigan yirik xoʻjalikka aylandi.
Usmon Yusupovning oʻlimi toʻgʻrisidagi medik olimlar O.M.Pavlova, R.A.Katselnovich A.R.Rahimjonov, V.Yu.Shomirzayev imzo chekkan tibbiy xulosada 27 aprel ertalab soat 4da uning miya yarimsharining chap tomonidagi tomirlarda qon tiqilib qolishi roʻy berganligi aytilgan edi.
Oradan koʻp oʻtmay uning rafiqasi, erining oʻrnida “Xalqobod” kombinatida direktor boʻlib ishlayotgan Yuliya Leonidovna ham vafot etdi.
Usmon aka, uni qayoqqa yuborishmasin, hamma joyda haol, gʻayrat bilan ishladi, qoʻlidan kelgan hamma ishni qildi. Biroq, uning qudratli orzanizmi taqdirning beqarorligini, silkinishlarni, koʻplab asabbuzarliklarni, oʻpka, buyrak shikastlanishi, uch infarktni..nihoyat oxirgi zarba-miyaga qon quyilishini koʻtarolmadi…
Agar jumgʻuriyat rahbarlari imzo chekkan va 1966 yil 8mayda matbuotda eʼlon qilingan taʼziyanomada Usmon Yusupov shaʼniga aytilgan yoqimli soʻzlar va hamdu sanolarning loaqal bir qismi tirikligida amalda oʻz ifodasini topganida, ehtimol u ancha uzoq umr koʻrishi mumkin edi…
Insonning yuragi, miyasi va asablari baʼzida mayda-chuydalar uchun, ayniqsa nopok, igʻvogar shaxslarning hatti-harakatlari bilan jarohatlanishi juda achinarlidir.Usmon Yusupovich bilan Yuliya Leonidovna esa oʻz hayotlari mobaynida bunday zarbalarning koʻpini koʻrishdi.
Yuqorida ular 1966 yil 24 aprelda belorus delegatsiyasini qabul qilganliklari haqida aytib oʻtdim. Usmon Yusupovichning yaqin kishilaridan biri bu qabulda boshidan oxirigacha boʻlib, mehmonlarni kutishda yordam berdi.
Ertasi kuni shu odam rahbar tashkilotlarga maʼlumot yetkazib, Usmon Yusupov mehmonlarni qabul qilish, kutish va ularga sovgʻalar berish uchun davlat mablagʻini sarflab, kombinatga va uning ishchilariga moddiy zarar yetkazayapti, degan gapni aytadi.
Ushbu maʼlumot oliy rahbargacha yetkazildi va uning nomidan telefon orqali oʻrtoq Yusupovga tanbeh berilib, davlat mablagʻini talon-taroj qilganingiz uchun javobgarlikka tortilasiz, deb ogohlantirishdi.
Keyin haqiqat aniqlandi: Usmon Yusupovning butun faoliyati mobaynidagi kombinatdan qarzi 91 soʻmdan iborat ekan, Yuliya Leonidovna uni oʻsha zahoti toʻladi. Oila barcha mehmondorchiliklarni oʻz hisobidan qilgan ekan, toʻnlar, doʻppilarni esa oʻgʻil va qizlari berishgan ekan.
Boshqa bir misol. Gʻarazgoʻylik-maʼnaviy qashshoqlik belgilaridan biridir. Ayniqsa rahbar bu illat taʼsiriga berilsa, hech qachon odil va qaʼtiyatli boʻlolmaydi.
Usmon Yusupov 4 –“Boyovut” davlat xoʻjaligida direktor boʻlib ishlaganida Boyovut tumani birinchi kotibi boʻlib ishlagan A.Sardorov “dalalarni oʻt bosib ketibdi” degan vaj bilan Usmon Yusupovni partiyadan oʻchirish masalasini raykom byurosiga qoʻyganligini oʻsha paytda shu tumanda faol boʻlgan oʻrtoqlarning koʻpchiligi yaxshi bilishadi va hali-hali afsuslanib eslab yurishadi. Oʻshanda masala ovozga qoʻyilganda birinchi kotib va uning ikki xushomadgoʻyi bir tomon, byuroning boshqa aʼzolari bir tomon boʻlib ketishgan edi. Chunki dalani oʻt bosdi degani, bu hali paxta rejasi barbod boʻldi, degani emasdi-da.
Asli gap boshqa yoqda edi. Usmon Yusupov Oʻzbekiston KP Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi boʻlib ishlagan paytlarda A.Sardorov Toshkent viloyat Kalinin tumani partiya qoʻmitasining birinchi kotibi boʻlgan, tumanda ishni barbod qilganligi uchun vazifasidan chetlatilgan edi. Endilikda esa “hisob-kitob qilish” niyatida gʻarazgoʻylik bilan U.Yusupovga “ tishini qayrayotgan “ edi. Lekin u maqsadiga yetolmadi. 4 –“Boyovut” davlat xoʻjaligi oʻsha yili ham paxtadan yaxshi hosil oldi. Ammo hurmatli odamning asabi qaqshaganligi, ezilganligi qoldi.
Oʻrtoq Yusupov ogʻir betob boʻlib qolganida, uning Toshkentdagi statsionarga joylashtirilishiga eʼtiroz bildirganlarga birov rahmat aytganmikan? Yoki Usmon akaning eng soʻnggi iltimosini olaylik. Nega bu iltimosni bajarib, uni doʻstlari yoniga dafn etish mumkin emas edi? Bu menga qorongʻu. Bunday misollar esa anchagina.
Men U.Yusupov vafot etganligini Bolgariyada yurganimda eshitdim. Shu boisdan uni dafn etishda qatnasholmadim. Oilasiga taʼziyanoma yubordim, bu mahalliy matbuotda eʼlon qilindi.
Usmon Yusupovning barcha oʻgʻil va qizlari oliy maʼlumotli boʻlishib, turli ixtisoslarni egallashdi, otalari va onalarining anʼanalarini davom etdirib, samarali mehnat qilishayapti. Ular bilan bordi-keldim bor, uchrashib turamiz.
Usmon akaning Farhod ismli oʻgʻli men Suriyada elchi boʻlib ishlaganimda elchixonada tarjimonlik qilgan. Boshqa bir oʻgʻli-Oʻlmas bilan esa savdo-sanoat palatasida birga ishlashganmiz. Vladlen Usmonovich-tarix fanlari nomzodi, dotsent, ToshDudagi chet el fuqarolari uchun tayyorlov fakultetining dekani; Faina Usmonovna-Toshkent viloyat qishloq xoʻjalik boshqarmasining mutaxassisi; Zaira Usmonovna-kimyo fanlari nomzodi, neorganik kimyo institutining ilmiy kotibi.
***
Maqolam soʻnggida Usmon aka xotirasiga munosabat toʻgʻrisida bir-ikki ogʻiz soʻz aytmoqchiman.
1976 yilda Moskvadagi “Molodaya gvardiya” nashriyoti “Ajoyib kishilar hayoti” turkumida Usmon Yusupov toʻgʻrisida 250 betli kitob chop etdi. Sh.Rashidov bu kitobni oʻqib chiqib, mualliflar Boris Reskov va Gennadiy Sedov kitobni yuzaki yozishibdi, oʻlkaning oʻziga xos tomonlarini, xalqining tarixi, tili, madaniyati va anʼanalarini bilmasliklari sezilib qolibdi, deb norozilik bildirgan ekan. Haqiqatda, kitobda U.Yusupov hayoti va faoliyatining turli bosqichlari va voqealar buzib koʻrsatilgan joylari bor.
Shunda Sharof Rashidovichning topshirigʻi bilan U.Yusupov haqida yangi kitob yaratishni moʻljallashdi. Shu maqsadda Oʻzbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi kotibi A.S. Abdalin olimlar, adabiyotchilarni huzuriga chaqirib, ular bilan suhbatlashdi va bu ishda ishtirok etishni taklif qildi. Shundan keyin unga mazkur mavzu boʻyicha bir nechta qimmatli materiallarni keltirib berishdi. Afsuski, bu orada A.S.Abdalin ham vafot etib, ish toʻxtab qoldi, materiallar yoʻqoldi.
Usmon Yusupov toʻgʻrisidagi “Hayotning maʼnosi” deb nomlangan ikki seriyali film yaratishdi. Ssenariy muallifi bokulik dramaturg, “Ozarfilm” kinostudiyasining direktori Ramz Fataliyevdir. Filmda oʻlka manzaralari, tabiati, tolmas dehqonlar, mehnatkashlarning hayoti va faoliyati yorqin koʻrsatilgan.Aktyorlar, ayniqsa otasi rolini ijro etgan Oʻlmas ishtiyoq bilan oʻynashgan.
Shu bilan irga, film kamchiliklardan xoli emas. Unda partiya faoliyatiga, Usmon akaning oʻziga xos boʻlmagan tasvirlar bor.
Mana, misollar. Hovuzda choʻmilayotgan toʻrt erkak. U.Yusupov kelayotganligini koʻrib, tezda suvdan chiqishadi va yengil kiyinib , saf tortib turishadi. Yusupov ularning har biri oldiga kelib: “Partbiletni chiqar” deydi, ular indamay choʻntaklaridan partiya biletini chiqarib berishadi.Yusupov uni yonidagi hamrohiga beradi. U hammaga shunday qiladi. Bu boʻlmagan voqea.
Boshqa misol. I.V.Stalin oʻrtoq Yusupovga soat sovgʻa qilishi epizodini eslaylik.Filmda tasvirlangan hodisa haqiqatga toʻgʻri kelmaydi. Ushbu voqea boshqa vaziyatda va boshqa sabab bilan roʻy bergan.
Filmda Oʻzbekiston davlati boshligʻi Yoʻldosh Oxunboboyev va jumhuriyat Vazirlar Kengashi Raisi Abdujabbor Abdurahmonovni koʻrib, kishi oʻzida noqulaylik his etadi. Ular kamsitilgan, mayda epizodlarda ora-sira koʻrinadigan sust odamlar boʻlib qolishgan.
Nihoyat, Yuliya Leonidovna esa qishloqi uy bekasidan juda kam farq qiladi.Aslida esa bu ayol maʼlumotli, madaniyatli, eriga nihoyatda vafodor, farzandlariga mehribon inson, davlat arbobi boʻlgan. Filmda ham u ana shunday aks ettirilishi kerak edi.
Aminmanki, bizning koʻplab talantli yozuvchilarimiz kelgusida Usmon aka haqida yuksak badiiy saviyadagi haqqoniy asarlar yozishadi.
Usmon Yusupov yoʻl xato va kamchiliklariga qaramay, tariximizning eng murakkab, ogʻir davrida jumhuriyatimizni halollik bilan boshqargan, el-yurt tinchligi va faravonligi uchun bor kuchi va gʻayratini sarflagan, oʻzidan oʻnlab shogirdlar qoldirgan chinakam ulugʻ inson edi. Bunday kishilarning hayot yoʻli esa oʻz xalqi tarixining bir qismi sanaladi va u yoshlarimiz uchun ibrat boʻlishi kerak.
Shaxsan men Usmon akaga shogird boʻlish, u bilan yonma-yon ishlashish baxtiga musharraf boʻlganimdan faxrlanaman.
Bir gal uzoq muddat davom etgan chet el komandirovkasidan qaytgach, Toshkentga kelib, Oʻlmas bilan Xalqobodga bordim. Usmon Yusupov oilasi bilan yashagan joydagi uy-muzeyda boʻlib, eksponatlarini koʻzdan kechirdim. Esdalik yozuvlari daftariga esa quyidagi soʻzlarni bitdim: “Oʻzbek xalqining munosib farzandi, haqiqiy kommunist, vatanparvar, katta ogʻamiz va ustozimiz Usmon Yusupovning porloq xotirasi hamisha yodimizdadir”.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1992 yil 1-son.

Naim KARIMOV
SABOQ

Har bir inson kim boʻlishidan va qaysi kasbning etagini tutganidan qaʼtiy nazar, avvalo, sulolasining, qolaversa, xalqining tarixini bilishi lozim. Shu kecha-kunduzda jumhuriyat roʻznoma va oynomalarida eʼlon qilinayotgan, turli mayda korxonalar tomonidan chop etilayotgan tarixiy asarlarning qoʻlma-qoʻl boʻlayotgani xalqimizda tarix tuygʻusining soʻnmaganidan darak beradi. Olis va yaqin tariximizga boʻlgan qiziqishning esa kundan-kunga oʻt olayotgani kishini quvontirmay qoʻymaydi.
Men sevimli oynomamizning 1-sonida bosilgan muhtaram Nuriddin Muhitdinovning Usmon Yusupov toʻgʻrisidagi asarini juda katta ishtiyoq bilan mutolaa qilib, mashhur davlat arbobining koʻzi va qalbi osha tariximizning mushkul davrlarini va shu davrlarda yashagan nurli siymoning hayot yoʻlini nazardan oʻtkazdim.
Taqdir Usmon Yusupovga totalitar tuzumning eng quturgan yillarida Oʻzbekistonga rahbarlik qilish, shu davrlarda erishilgan yutuqlarga sherik boʻlish va shu davrda yuz bergan kulfatlarga javob berish masʼuliyatini yukladi. Shuning uchun ham bu zot abadiy uyquga ketganidan soʻng ham uning sarkotiblik faoliyatiga, xususan, qatagʻon etilgan davlat va partiya rahbarlari, fan va madaniyat arboblarining fojiali qismatiga boʻlgan munosabatiga, aloqasiga qayta-qayta nazar tashlanmoqda; kimdir unga malomat toshlarini otsa, kimdir uni himoya etmoqda.
Ana shu jihatdan yondoshganda, muallifning usmon Yusupovning dramatik hayotiga, chunonchi, uning qatagʻon yillaridagi tutgan mavqeiga munosabati koʻp narsalarga aniqlik kiritgandek boʻladi. Lekin shu bilan birga uning beriya bilan yaqin aloqada boʻlganligi xususidagi fikr-mulohazalari, oʻylaymanki, yangi shubhalarni keltirib chiqaradi.
Usmon Yusupov mustaqil davlatning rahbari emas, balki mustamlaka xalqining sardori edi. Uning ixtiyorida qanchalik katta kuch boʻlmasin, amalda bu kuchni uning oʻzi emas, balki Moskvadagi mustamlakachi rahbarlar idora etar edilar. Totalitar tuzumning oʻz taʼsiridan chetda turgan kichik davlatlarga nisbatan foydalanadigan iborasi bilan aytsak, u qoʻgʻirchoq davlatning rahbari edi. U ana shu mavqeda nafaqat Stalin, hatto Beriya bilan ham til topishishga majbur edi. Agar u Beriya bilan yaqin aloqada boʻlmaganida uning kavushi allaqchaon toʻgʻirlab qoʻyilgan boʻlardi.
Usmon Yusupov 1937 yilning 26 sentyabrida Oʻzbekiston Kommunistik (bolsheviklar) partiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi qilib saylangan boʻlsa, shu masʼuliyatli lavozimni 1950 yilning apreliga qadar egallab turdi. Shu vaqt davomida u mashʼum “uchlik”ning biri sifatida koʻplab begunoh odamlarning qamoqqa olinishi va mahv etilishida ishtirok etdi. Uning bu boradagi gunohlari keyinchalik aniq hujjatlar asosida isbot qilinishi mumkin.
Lekin men hozir boshqa bir maʼlumotni mushtariylar eʼtiboriga havola etmoqchiman. Avvalo shuni aytishim kerakki, Komil Ikromovning otasi toʻgʻrisidagi kitobi va markaziy matbuotda eʼlon qilingan maqolalarida ham, Stalin zindonlaridan omon chiqqan boshqa mualliflarning chiqishlarida ham usmon Yusupov gardaniga kechirib boʻlmas gunohlar yuklangan. Ammo hujjatlar shu narsadan shahodat beradiki, Usmon Yusupov hali sarkotib sifatida yarim yil ishlamay turib, Ichki ishlar xalq komissariatining Oʻzbekistondagi boshligʻi Apresyan topshirigʻi bilan “Xavfli” degan agentura operatsiyasi amalga oshirila boshladi. Bu operatsiya ishtirokchilari yangi sarkotibni badnom qilishga qaratilgan materiallarni zudlik bilan toʻplashga kirishganlar. Oʻsha yillarda Usmon Yusupovni oʻz latofati bilan maftun etgan bir ayol, shuningdek yana bir necha partiya va madaniyat arboblari IIXK siquvi bilan oʻz doʻstlari va rahbarlariga qarshi maʼlumot yetkazib turganlar. Bu maʼlumotlar ikki-uch jildni tashkil etib, sirtmoq singari Usmon Yusupov boshi atrofida kun sayin tarang tortilib borgan.
Agar Usmon Yusupov oʻz faoliyatining dastlabki damlaridanoq Stalinning ishonchini qozonmaganida oʻsha 1938-39 yillardayoq qamalgan va otib tashlangan boʻlardi.
U zukko davlat arbobi sifatida ehtiyotkor boʻlish lozimligini bilar, qama-qama paytlarida IIXK nazariga tushgan har bir kishini himoya qilish oʻz-oʻzini mahv etish bilan barobar ekanligini tushunar edi. Shuning uchun ham u 1937 yil sentyabridan keyin faqat Hamid Olimjon, Oybek va Sobir Abdulla singari yozuvchilarnigina himoya qila oldi. Lekin u oʻzbek xalqining aql-idrokini, or-nomusini tashkil etgan kishilarning qirib tashlanishi xalq taqdirida katta fojiali rol oʻynashi mumkinligini sezdi. Shuning uchun ham u ayniqsa urush yillarida fan, adabiyot va sanʼat arboblari ustida, ularning maishiy va iqtisodiy hayoti ustida katta gʻamxoʻrlik koʻrsatdi. Qatagʻon yillari oʻrniga undan ham dahshatli davrlar kelib, xalqning yoshligi va kelajagi boʻlgan yigitlarning qirilib ketayotganini koʻrgan sarkotib Stalinnni Farhod GESi va Bekobod metallurgiya zavodi qurilishini boshlashga koʻndirdi. Shu gʻoyat donolik bilan topilgan tadbir orqasida xalqning qanchadan-qancha farzandlari naqd oʻlimdan omon qoldilar.
Agar diqqat eʼtibor bilan kuzatilsa, 1940 yillarning oxiri-50 yillarning boshlarida avj olgan yangi qatagʻon toʻlqini Oʻzbekistonga yetib kelganida, Usmon Yusupov “uchlik”ka daxldor boʻlmagan boshqa lavozimni bajarmoqda edi.
Men bu mulohazalarim bilan Usmon Yusupovni mutlaqo oqlamoqchi emasman. Men faqat u tushgan sharoitni tushunishni istayman, xolos. Agar uning oʻrnida boshqa undan koʻra odilroq rahbar boʻlganida ham yo marhum sarkotibdek totalitar tuzum bilan murosa qilgan, yo shu tuzum tomonidan majaqlab tashlangan boʻlardi.
Ming afsuslar boʻlsinki, sovet davlati tarixiga qiziqish olovi gurkirab turgan bir davrda tarixchilarimiz oʻz oldlarida koʻndalang turgan vazifani bajarishga layoqatsiz ekanliklarini koʻrsatmoqdalar. Jurnalist va yozuvchilarimiz esa tegishli arxivlardan bexabar boʻlganliklari uchun tariximizning murakkab sahifalarini yoritishda bir oz yuzakilikka, bir tomonlamalikka yoʻl qoʻymoqdalar. Ana shunday bir vaziyatda N.Muhitdinov singari donishmand bir inson, atoqli davlat arbobi va yetuk qalam sohibining yaqin tarix sahifalarini bir-bir varaqlab oʻtishi ayni muddaodir.
Endi yana Usmon Yusupov shaxsiga qaytsak, Izzat Sultonning maʼlumot berishiga koʻra, urush yillarimi yo urushdan keyinmi, Usmon Yusupov bilan IIXKning Oʻzbekistondagi rahbari oʻrtasidan ola mushuk oʻtgan ekan. Oʻz navbatida haqoratlangan sarkotib ham Stalinga qoʻngʻiroq qilib, xalqning eng yaxshi farzandlarini uydirma ayblar bilan qamayverish xalqda norozilik uygʻotishi mumkinligini aytgan ekan. Shundan keyin ularning har ikkisini Moskvaga chaqirishibdi. Qozon vokzalida Usmon Yusupovni kutib olgan zobitlar uni toʻgʻri Stalinning huzuriga, shu poyezdda kelgan narkomni esa toʻgʻri Lubyankaga olib borgan ekanlar.
Men bu voqeaning haqiqatga qanchalik toʻgʻri kelish-kelmasligini bilmayman. Ammo, nazarimda ,N.Muhitdinov, i.Sultonov singari totalitar tuzumni chetdan turib emas, balki ichdan kuzatgan keksa avlod vakillari oʻz xotiralarini qogʻozga tushirishga shoshilishlari zarur. Bunday maʼlumotlar tugʻilajak romannavislar uchun asqotishi shubhasiz. Agar DHQ va boshqa turli-tuman davlat idoralaridagi nodir hujjatlar ham kulga aylanmay, mutaxassis tarixchilar, publitsistlar va yozuvchilar ixtiyoriga havola etilsa, nur ustiga aʼlo nur boʻlardi. Zero, bugungi va kechagi kun haqidagi haqiqat qanchalik ravshan boʻlsa, ertangi yoʻlimiz shunchalik ravon boʻladi.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali 1992 yil 6-son.