“Шеър техникаси ўзлаштиргандан кейин ёзаверади-да” дейдиганлар ҳақида. Бу — ижоднинг моҳиятини билмайдиганларнинг гапи. Янгиликни илғашни истамайдиган эринчоқ писхандаси. Ҳаваскорнинг — тагида ночорлик ётган — беписанд лафзи. Чунки шеър техникаси ўрганилмайди. Шоир бўладиган одам болалигидаёқ кўнглига учиб кирган аллақандай оҳангларни шеърий сатрларга айлантиришни ўз-ўзидан билади. Бу нарса унинг вужудида бўлади.

ШОИР КИЧКИНА ОДАМ ЭМАС
Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азим билан суҳбат
Суҳбатдош: Гулноз Мўминова

Усмон Азим 1950 йил 13 августда Сурхондарё вилояти, Бойсун туманида таваллуд топган. Ўзбекистон халқ шоири (2000). ТошДУнинг журналистика факультетини тугатган (1972). Илк китоби — «Инсонни тушуниш» (1979). «Ҳолат» (1979), «Оқибат» (1980), «Кўзгу» (1983), «Сурат парчалари» (1985), «Дарс» (1985), «Иккинчи апрель» (1987), «Бахшиёна» (1989), «Ғаройиб аждарҳо» (1990), «Уйғониш азоби» (1991), «Ғусса» (1994), «Узун тун» (1994), «Сайланма» (1995), «Куз» (2001) каби шеърий ва «Жоду» (2003) насрий тўпламлари нашр этилган. Драмалар ҳам ёзган («Бир қадам йўл». 1997; «Алпомишнинг кайтиши», 1998 ва бошқа). «Алишер Навоий» киноқиссаси (1990), «Алпомиш» кинодостони (1997), «Севги» (1998, шу номли ҳикоя асосида) ва 2 серияли «Алпомиш» (2000) фильмларининг сценарийсига муаллифлик қилган. Поль Элюар, Ояр Вациетис, Фозил Ҳусни Доғларжа, А. Вознесенский, Ю. Марцинкявичюс ва бошқа шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Грузиянинг Маяковский номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган (1982). «Дўстлик» ордени соҳиби (1998).

— Кўз тегмасин, энг сермаҳсул ижодкорлардан бирисиз. Шеър ихлосмандлари орасида ҳатто “Усмон Азим шеърларни қоралама қилиб ўтирмай, тўппа-тўғри компьютерда ёзаверар экан” деган “замоновий ривоятлар” юради. Яна сиз ҳақингизда “шеър ёзиш техникасини пухта эгаллаб олгандан кейин ёзаверади-да”, дейишади. Наҳотки, мунтазам ижод учун жараёни учун фақат шеър ёзиш техникасининг ўзи кифоя қилса?

— Энди… Жуда содда қилиб айтсам, ҳамма ҳам иш битиришнинг қулай йўлларини излайди. Биргина йўловчиларни олинг. Илгари эшак миниб, бир кунда етилган жойга машинада бир пасда боряпти. Ҳали “йўқ, эшакда бораман” деган одамни кўрмадим. Кемалар баҳри муҳитларни кесиб, ойлаб сузган манзилларга тайёралар бир неча соатларда етаяпти. Ижодкор ҳам ишини ижоддан ҳоли тарафларини тезроқ битиши йўлларини излаган-да! Биласиз, Алишер Навоий ҳазратларининг ҳузурида ёзганларини оққа кўчиргувчи хаттотлар хизмат қилган. Лев Толстойнинг “Уруш ва тинчлиг”ини рафиқалари Софья Андревна, адашмасам, уч марта бошдан-оёқ кўчириб чиққан. Толстой Достоевскийнинг меҳнаткаш рафиқаси ҳақида “шундай хотини бўлса, ҳамма ҳам катта ёзувчи бўлар эди” деган гапни айтган. Раҳматликлар “йўқ, ҳаммасини ўзим қойиллатаман!” демаган-ку! Хуллас, реал кўмакчилари ва имкониятлари бор ижодкорларгина ўзларининг истеъдодларини тўлиқ намойиш эта олганлар. Имкониятлари йўқлар эса, Худо берган истеъдод азобини қоғозга етказолмай, дардларини ўзлари билан тупроққа олиб кетаверган. Бу ҳол жуда ачинарли – дунёнинг бешафқат, адолатсиз бир ўйинидир. Ўйланг, бундай имкониятлар бўлганида, Махмур ёки Гулханий каби истеъдодлардан эҳтимол буюк асарлар қолган бўларди. Пошшо хизматини ор билган, саройдан наридаги азобли ҳаётни руй-рост ёзишга журъат этган бу шоирлар ўзлари билан қоғозга туширолмаган кўп нарсаларни олиб кетганлар. Ўша пайт учун имконияти беҳад Амирийнинг жимжимадор шеърлардан иборат девони эса эъзозланиб, гўзал китоблар ҳолига келтирилган. Мана, сизга имкониятларнинг таққоси. Шу сабабли, Шарқда шоирлар ўзига тўқ одамлар бўлган. Аҳволи ночорлар эса бирор-бир маърифатпарвар ҳукмдорнинг саройидан тиқилишга мажбур бўлганлар. Бу йўлга киролмаганлар эса қоғозга тушмаган илҳом селида оқиб, саросар кетганлар, йўқликка юз тутганлар.

Яқингача, техник воситаларни етишмагани сабабли ёзувчилик иши жуда-жуда сермашшақат меҳнат эди. Илҳомли ва завқли ёзиш жараёнидан кейин қора меҳнат бошланар, бу меҳнатни эса ёрдамчиларсиз ҳамма ҳам кўтара олмасди.

Аммо дунё ўзгараяпти. Замон бир жойида тургани йўқ. Ижодкорларга ҳам мадад бўлгувчи кўмакчилар пайдо бўлмоқда. Мана, бизнинг замонда ёзувчига компьютерлар ёрдамга келди. Мен ижод ишига нима ёрдам берса, “Аллоҳнинг иноми” деб, миннатдорчилик билан қабул этганман ва шу сабаб, бу янгиликни жуда тез қабул қилдим. Чунки компьютер пайдо бўлгунча, анча қийналганман. Менинг ёзишим жараёни аллақандай талвасали – бир фикр ортидан бир фикр жуда тез алмашади. Ҳозир ёзганим сатрнинг, сўзнинг ўрнига, ўзимча дурустроқ деганим бошқа сатрлар, сўзлар шошқин бир тарзда оқиб келади. Ўзилган фикрлар ўрнини кутилмаган фикрлар эгаллайди… Бу ўзгаришлар бутун саҳифа бўйлаб сачраган кўйи давом этади. Қоғоз бир дамда ўчирилаган сўзлар, ўрни алмашган сатрлар туфайли бўялиб, бир-икки кундан кейин ўзим ҳам ўқиб чиқолмайдиган кўриниш олади. Бунинг устига, ёзиш жараёнида вужуди руҳимни қамраб олган ғужур таъсирида ручкани жуда ҳам қаттиқ ушлайман. Натижада, ўн-ўн беш дақиқа ўтмасдан қўлларимга оғриқ киради. Бармоқларим зирқирайди… Бу ёзишда каттароқ асарларни удда қилиш жуда азобли иш. Ҳа, яна анчагина пала-партишлигим бор…

Мен бу тарзда ёзиш жараёнимга ўзгартириш киритиш лозимлигини доим ҳис қилганман. Чунки каминага фақат ёзиш жараёнининг ўзи қизиқ ва қоғозга тушганни қайта кўчириш, бировга машинкалатиш каби алоҳида уқув талаб қиладиган ишлар ҳамма вақт зерикарли эди. Мен ҳамма вақтимни ёзишга бағишламоқчи бўлганман. Ичимда эса, сезишимча, мудом ёзадиган гапим кўпдай туюлган. Уларни ёзиб қолиш имкониятини ахтарганман. Дастлаб, илк ҳикояларимни (“Ғоз”, “Сиз билмайдиган замонларда” ва ҳоказо) машинкада ёздим. Ва насрни бу тарзда ёзиш мумкинлигни ўзимга исботлаган бўлдим.

Компьютер чиққач эса, имкониятларини бировлардан сўраб билганим сайин, унга қизиқишим оша бошлади. Бу мўъжиза айнан мен учун яратилгандай туйилди.

Орадан олти-етти йил ўтиб, бир бало қилиб, пул тўплаб, ишлатилган бир компьютер сотиб олдим ва ўғлим, уни нималарга қодирлигини менга намойиш этганда, ҳайратга тушдим. Қарийб тонг отганча, комьютерда қандай ёзиб, қандай таҳрир қилишни ўрганиб чиқдим. Унинг руҳимга мос мошин эканлиги шундоқ аён — бу техника, аниқ, менга Парвардигорнинг инъоми эди. Ва ўша кундан бошлаб, шеърни ҳеч иккиланмасдан компьютерда ёза бошлаганман. “Куз”, “Юрак”, “Фонус”, “Жимлик”, “Адибнинг умри” каби китобларим шу тарзда ёзилган. Мен шеъримни ишлаш учун, таҳрир учун чексиз имконият берган Парвардигордан миннатдорман. Ҳа, айтгандай, мен бу мўъжизадан фақат ёзув ускунаси сифатида фойдаланаман ва унда бошқа бир амалларни амалга оширишни билмайман. Масалан, интернетга кириш менга қоронғу бир йўл. Рости, бунга қизиқмаганман. Мен мудом ичимдагини ёзиб улгуришим кераклигини англаганман, холос.

“Шеър техникаси ўзлаштиргандан кейин ёзаверади-да” дейдиганлар ҳақида. Бу — ижоднинг моҳиятини билмайдиганларнинг гапи. Янгиликни илғашни истамайдиган эринчоқ писхандаси. Ҳаваскорнинг — тагида ночорлик ётган — беписанд лафзи. Чунки шеър техникаси ўрганилмайди. Шоир бўладиган одам болалигидаёқ кўнглига учиб кирган аллақандай оҳангларни шеърий сатрларга айлантиришни ўз-ўзидан билади. Бу нарса унинг вужудида бўлади. Назаримда, шеър техникасини атайлаб ўрганган шоир бўлмаса керак. Шеърнинг қандай бўлишини, оҳангини, шаклини ичингда яралган оҳанг белгилаб беради. Бетиним изланиш, кўнгил ва руҳни тоза сақлаш; мутолаа, ҳаётга ва жамиятга муносабат; бу дунёдан ҳайратланиш, таъсирчанлик (булар — дунёни ҳис этишдаги турфа антенналар) шоирнинг ёзишига мунтазам туртки бўладиган воситалардир. Мен ижодда “узлуксиз илҳом” мақомига кўтарилиш ҳақида илгари ёзганман. Муҳими, мана шу мақомга етиб олиш…

— Ўз юрагига шафқат қилмаган ижодкоргина чинакам шоир бўлади. Чунки дунё шеъриятининг энг гўзал, энг унутилмас намуналари мана шу шафқатсизликнинг меваларидир. Айтинг-чи, сиз айтган “шеъриятнинг пичоғини қалбга санчиб” яшаш шоирдан қандай фидойиликни талаб қилади?

— Ўзининг истеъдодини хор қилмасликни, унинг қарғишига қолмасликни, умрини ўзи яхши кўрган ишига бағишлашни, меҳнат қила билишни, илҳом билан ҳамнафас яшашни ўрганишни, ва бунинг устига, шеърга ўхшаб яшашга интилишни ҳам талаб этади. Мана бу шеърдагидай:

Мен ёлғон ёздимми шеърда атайлаб,
Ёхуд мартаба деб гапимдан қайтдим?
Ёхуд сўз келганда — жонни авайлаб –
Нодон шеваларда мадҳия айтдим?

Қара, куйиб битган жонимга, қара,
Сўзимга қарагин: ушласанг – олов.
Оташин туйғулар — умримни қамраб —
Аланга ичига отар — беаёв.

Бўғзимга ёпишган дунё билан баҳс,
Ҳаётни ичаман – оғудир асру…
Мен — умрим тонгидан — шеър ёзишнимас,
Шеърдай яшамоқни этганман орзу.

Менинг Шоирларга (бу сўзни кенгроқ маънода ўқинг) талабим жуда катта. Чунки бизнинг маърифатли халқимизда Шоирга мудом шоирликдан каттароқ талаблар билан қаралган. Чунки улар ҳамиша муаллимлик вазифаларини ҳам бўйинларига олганлар. Халқнинг оғир кунларида улар эрку озодлик учун курашга бошчилик қилганлар. Улар кичкина одам бўлишига ҳақлари йўқ.

— Шу пайтгача нашр этирган катта-кичик китобларингизни кўздан кечирган ўқувчи ижодингизда “Алпомиш” достони муҳим ўрин тутишини англайди. Достон таъсирида гўзал шеърлар, бахшиёналар, кейинчалик кинодостон ва ҳикоялар ёздингиз. “Сиз билмайдиган замонларда” ва “Ғоз” номли ҳикояларни ўқий туриб, бахши тугаллаган жойда достонни шоир давом эттириши ҳам мумкин экан. Назаримда, Усмон Азим юрагида унинг ўз достони, ўз “Алпомиш”и бор ва у шоир ҳаёти қадар давомийдир…

— Алпомиш ҳақидаги ўқиганларингизга “Алпомишнинг қайтиши” ва яқинда Миллий театр саҳналаштиришни бошлаган “Тонг отган тарафларда” пьесаларини қўшиб қўйсангиз, рўйхат тўлиқроқ бўлади. “Алпомиш” достони менинг жон-қонимга сингиган. Ўзим қўнғиротларданман. Бунинг устига бойсинликман. Болалигимдан мен бу достонни бахшилардан эшитиб, китобдан ўқиб катта бўлганман. Менга Алпомишнинг невараси эканимни кўп таъкидлашган. Ҳозир ҳам Алпомишнинг қони томиримда гупириб турганини ҳар лаҳза ҳис қилиб тураман. Ўзиш учун, ҳаётга тик қараш учун Алпомиш бўлиш кераклигини ҳам аниқ биламан. Ҳақиқий Адабиётни фақат ва фақат мард, ҳалол одамлар яратади деб ўйлайман. Фақат Адабиётни эмас, ҳаётнинг ҳамма жабҳасида Алпомиш кераклиги туюман…

— Одатда, шоирлар ёши улғайгани сайин мумтоз жанрларга мурожаат эта бошлайди. Ғазаллар, мухаммаслар дегандек… Сизда эса, аксинча, аънанавий шеърдан сал узоқлашиб, модернга яқинроқ услубда ёзаяпсиз. Сўнгги йилларда нашр этилган “Куз” ва “Фонус” номли шеърий тўпламларингизни ўқиб, шундай хулосага келиш мумкин.

— Мен Худо кўнглимга қандай солса, шундай ёзаман. Аънанавий ёзишни ҳам, замонавий ёзишни маълум бир даражада удда қиламан. Шоир фақат бу тарзда ёзиши лозим деб туриб оладиган нодонлардан узоқроқ юраман. Улар фақат ўзи қўлидан келадиган бир услубни мақташга киришадилар. Менинг назаримда эса, шоир шеъриятдаги ҳамма йўналишни ўзлаштирган бўлиши керак. Бу унинг ижодида ранг-барангликка олиб келади.

“Модерн” ҳақида. Бу сўз кўпинча ўзига бино қўйиш учун ишлатиляпти. Бу сўздан мени озод этишингизни сўрайман. Мен “изм-изм”лардан тўйган одамман. Қариганимда қандайдир “дернчи” бўлишдан Худо сақласин. Бу сўзни бўйнига олиб, кимнинг олдига бораман? “Жаҳон адабиёти” журналида яқинда гапириб беришди. Ўзини қайсидир бир йўналишнинг йўлбошчиси деб эълон қилган шоирга таржима учун шеърлар беришган экан, у бир неча кундан кейин шеърларни қайтариб олиб келибди. “Қофияли шеърлар экан, таржима қилолмайман. Агар бўлса, қофиясиз шеърлардан беринглар!..”. Шуми шоир? Эшитган қулоққа эриш туйилади.

Сиз шеърларимда кўраётган янгиликлар ҳақида айтсам, мен янгиликка ўч одамман. Руҳу қалбим жуда ёш. Ютоқиб, ҳаприқиб яшайман. Биргина вужудимда жуда кўп шоир бор. Уларнинг ҳаммасини куйлатгим келади.

— Шеър шеърдан туғилади, деган фикр бор. Қолаверса, ҳар қандай ижодкорнинг ўз илҳомчиси бўлади. Шу маънода сермаҳсул шоир Усмон Азимнинг илҳомчилари ҳазилакам ижодкорлар бўлмаса керак? Кутубхонанангизда сиз қайта-қайта мурожаат қиладиган китоблар борми ва улар қайсилар?

— Бу саволга аниқ жавоб беролмайман. Мен маълум бир гуруҳ адибу шоирларнинг ижоди билан боғланиб қолмаганман. Ўрганган адибларим ниҳоятда кўп. Алишер Навоийдан тортиб Қодир бахшигача, Ҳомердан тортиб, дейлик, замонавий ғарб ёзувчиларигача, турк шоирларидан тортиб мумтоз япону хитой шеъриятигача, рус адабиётидан Америка қитъаси адабиётигача… Мен асосан ўқувчиман.

— Китоблардан озми-кўпми ўқиганмиз: Абдураҳмон Жомий, Мавлона Лутфий, Алишер Навоий каби шоирлар ўз замонасининг ахлоқ бобида беназир кишилари бўлган. Шоир ва шоҳ Ҳусайн Бойқаро “Рисола” асарида Алишер Навоийнинг ахлоқ бобидаги комиллигига баҳо бериб, ҳатто уни фариштага тенглаштиради. Ундан кейинги замонларда ҳам ахлоқ борасида бошқаларга ўрнак бўлгани аниқ. Хўш, бугун-чи? Бугун шоир деса, кўпчилик сал телбанамо, кўпинча сал ширкайф юрадиган, уст-боши ҳаминқадар одамни тасаввур қилиши одамга алам қилади. Наҳотки, ижод аҳли бирлашиб бу муносабатни ўзгартира олмаса? Умуман, ижодкор ахлоқи ҳақида қандай фикрдасиз?

— Мен ижодкор қиёфасини, ёки сиз айтгандай, “ахлоқ”ини ёзганларидан излайман. Дуппа-дуруст одамларнинг манфаат ва мукофотлар йўлида, қилпанглаб ижод қилишлари мени уялтиради. Адабиёт бузуқ аёлдай сотилмаслиги керак. Адабиётни Парвардигор томонидан берилган вазифаси борлигини ҳис қилмоғимиз зарур. Ахир, шунинг учун ҳам истеъдодлар дунёга келгани келган. Шоирнинг қандай кийиниши ҳақида гап эса жуда баҳсли. Масалан, дейлик, Машраб, ёхуд Махмур қандай кийинган экан? Ҳозирги шоирларни кийиниши келсак, менинг даврамдаги одамлар жуда қойилмақом кийинишади. Албатта, ғарб ижодкорларининг эркин ва одми кийиниши тобора бизда ҳам расм бўлиб бормоқда…

Аммо, тан олишимиз керак, кийиниш ҳам инсоннинг жамиятдаги ўрнини белгилаб беради. Эҳтимол ёзганига муносиб қалам ҳақи тўланмайдиган (ёки умуман тўланмайдиган) шоирларнинг яхшироқ кийинишга моддий рағбатлари етмас. Бу жуда ўйлаб кўриладиган масала. Ҳукумат қарори бўлишидан қатъий назар нашриётлар муаллифларга кўрсатилган қалам ҳақини тўлашдан шу кунгача бош тортиб келяптилар. Келинг, аввал ишни биргалашиб шундан бошлайлик. Ёзувчилар уюшмаси ёзувчилар меҳнатига яраша қадрланишини таъминлашда бош-қош бўлмоғи зарур.

— Шарқ шеъриятида азалдан инсон руҳиятидаги эврилишларни табиат манзараларига уйғун равишда тасвирлаш аънанаси мавжуд. Бунга сизнинг ижодингиз яққол мисолдир. Баҳор, ёз, куз ва қиш манзаралари тасвирланган кўплаб шеърларингиз бор ва улар бир-бирини такрорламайди. Назаримда,энгш кўп шеърларингиз куз ҳақида. Тирамоҳнинг илк кунларида қоғозга тушган, ҳали ҳеч ким ўқимаган шеър китобхонлар учун ажаойиб совға бўлар эди.

— Сўнгги ёзган шеърим мана бу…

МАКТУБ

Кўчанг бошида бир тол бор эди. Борми? Хабар бергин.
Мени кўрмоққа зор эрди. Ҳануз зорми? Хабар бергин.

Ҳолинг сўрсам, оғиб қисмат хатарларга кетар бўлди.
Фақат толнинг ҳолидин, ёр, хабар берсанг, етар бўлди.

Яшнаганми? Кўкарганми? Бўйи неча қулоч ўлди?
Ёки ўзга иморатга менингдек бир оғоч ўлди?..

SHOIR KICHKINA ODAM EMAS
O’zbekiston xalq shoiri Usmon Azim bilan suhbat
Suhbatdosh: Gulnoz Mo’minova

Usmon Azim 1950 yil 13 avgustda Surxondaryo viloyati, Boysun tumanida tavallud topgan. O’zbekiston xalq shoiri (2000). ToshDUning jurnalistika fakul`tetini tugatgan (1972). Ilk kitobi — «Insonni tushunish» (1979). «Holat» (1979), «Oqibat» (1980), «Ko’zgu» (1983), «Surat parchalari» (1985), «Dars» (1985), «Ikkinchi aprel`» (1987), «Baxshiyona» (1989), «G’aroyib ajdarho» (1990), «Uyg’onish azobi» (1991), «G’ussa» (1994), «Uzun tun» (1994), «Saylanma» (1995), «Kuz» (2001) kabi she’riy va «Jodu» (2003) nasriy to’plamlari nashr etilgan. Dramalar ham yozgan («Bir qadam yo’l». 1997; «Alpomishning kaytishi», 1998 va boshqa). «Alisher Navoiy» kinoqissasi (1990), «Alpomish» kinodostoni (1997), «Sevgi» (1998, shu nomli hikoya asosida) va 2 seriyali «Alpomish» (2000) fil`mlarining stsenariysiga mualliflik qilgan. Pol` Elyuar, Oyar Vatsietis, Fozil Husni Dog’larja, A. Voznesenskiy, YU. Martsinkyavichyus va boshqa shoirlarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Gruziyaning Mayakovskiy nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan (1982). «Do’stlik» ordeni sohibi (1998).

— Ko’z tegmasin, eng sermahsul ijodkorlardan birisiz. She’r ixlosmandlari orasida hatto “Usmon Azim she’rlarni qoralama qilib o’tirmay, to’ppa-to’g’ri komp`yuterda yozaverar ekan” degan “zamonoviy rivoyatlar” yuradi. Yana siz haqingizda “she’r yozish texnikasini puxta egallab olgandan keyin yozaveradi-da”, deyishadi. Nahotki, muntazam ijod uchun jarayoni uchun faqat she’r yozish texnikasining o’zi kifoya qilsa?

— Endi… Juda sodda qilib aytsam, hamma ham ish bitirishning qulay yo’llarini izlaydi. Birgina yo’lovchilarni oling. Ilgari eshak minib, bir kunda yetilgan joyga mashinada bir pasda boryapti. Hali “yo’q, eshakda boraman” degan odamni ko’rmadim. Kemalar bahri muhitlarni kesib, oylab suzgan manzillarga tayyoralar bir necha soatlarda yetayapti. Ijodkor ham ishini ijoddan holi taraflarini tezroq bitishi yo’llarini izlagan-da! Bilasiz, Alisher Navoiy hazratlarining huzurida yozganlarini oqqa ko’chirguvchi xattotlar xizmat qilgan. Lev Tolstoyning “Urush va tinchlig”ini rafiqalari Sof`ya Andrevna, adashmasam, uch marta boshdan-oyoq ko’chirib chiqqan. Tolstoy Dostoevskiyning mehnatkash rafiqasi haqida “shunday xotini bo’lsa, hamma ham katta yozuvchi bo’lar edi” degan gapni aytgan. Rahmatliklar “yo’q, hammasini o’zim qoyillataman!” demagan-ku! Xullas, real ko’makchilari va imkoniyatlari bor ijodkorlargina o’zlarining iste’dodlarini to’liq namoyish eta olganlar. Imkoniyatlari yo’qlar esa, Xudo bergan iste’dod azobini qog’ozga yetkazolmay, dardlarini o’zlari bilan tuproqqa olib ketavergan. Bu hol juda achinarli – dunyoning beshafqat, adolatsiz bir o’yinidir. O’ylang, bunday imkoniyatlar bo’lganida, Maxmur yoki Gulxaniy kabi iste’dodlardan ehtimol buyuk asarlar qolgan bo’lardi. Poshsho xizmatini or bilgan, saroydan naridagi azobli hayotni ruy-rost yozishga jur’at etgan bu shoirlar o’zlari bilan qog’ozga tushirolmagan ko’p narsalarni olib ketganlar. O’sha payt uchun imkoniyati behad Amiriyning jimjimador she’rlardan iborat devoni esa e’zozlanib, go’zal kitoblar holiga keltirilgan. Mana, sizga imkoniyatlarning taqqosi. Shu sababli, Sharqda shoirlar o’ziga to’q odamlar bo’lgan. Ahvoli nochorlar esa biror-bir ma’rifatparvar hukmdorning saroyidan tiqilishga majbur bo’lganlar. Bu yo’lga kirolmaganlar esa qog’ozga tushmagan ilhom selida oqib, sarosar ketganlar, yo’qlikka yuz tutganlar.

Yaqingacha, texnik vositalarni yetishmagani sababli yozuvchilik ishi juda-juda sermashshaqat mehnat edi. Ilhomli va zavqli yozish jarayonidan keyin qora mehnat boshlanar, bu mehnatni esa yordamchilarsiz hamma ham ko’tara olmasdi.

Ammo dunyo o’zgarayapti. Zamon bir joyida turgani yo’q. Ijodkorlarga ham madad bo’lguvchi ko’makchilar paydo bo’lmoqda. Mana, bizning zamonda yozuvchiga komp`yuterlar yordamga keldi. Men ijod ishiga nima yordam bersa, “Allohning inomi” deb, minnatdorchilik bilan qabul etganman va shu sabab, bu yangilikni juda tez qabul qildim. Chunki komp`yuter paydo bo’lguncha, ancha qiynalganman. Mening yozishim jarayoni allaqanday talvasali – bir fikr ortidan bir fikr juda tez almashadi. Hozir yozganim satrning, so’zning o’rniga, o’zimcha durustroq deganim boshqa satrlar, so’zlar shoshqin bir tarzda oqib keladi. O’zilgan fikrlar o’rnini kutilmagan fikrlar egallaydi… Bu o’zgarishlar butun sahifa bo’ylab sachragan ko’yi davom etadi. Qog’oz bir damda o’chirilagan so’zlar, o’rni almashgan satrlar tufayli bo’yalib, bir-ikki kundan keyin o’zim ham o’qib chiqolmaydigan ko’rinish oladi. Buning ustiga, yozish jarayonida vujudi ruhimni qamrab olgan g’ujur ta’sirida ruchkani juda ham qattiq ushlayman. Natijada, o’n-o’n besh daqiqa o’tmasdan qo’llarimga og’riq kiradi. Barmoqlarim zirqiraydi… Bu yozishda kattaroq asarlarni udda qilish juda azobli ish. Ha, yana anchagina pala-partishligim bor…

Men bu tarzda yozish jarayonimga o’zgartirish kiritish lozimligini doim his qilganman. Chunki kaminaga faqat yozish jarayonining o’zi qiziq va qog’ozga tushganni qayta ko’chirish, birovga mashinkalatish kabi alohida uquv talab qiladigan ishlar hamma vaqt zerikarli edi. Men hamma vaqtimni yozishga bag’ishlamoqchi bo’lganman. Ichimda esa, sezishimcha, mudom yozadigan gapim ko’pday tuyulgan. Ularni yozib qolish imkoniyatini axtarganman. Dastlab, ilk hikoyalarimni (“G’oz”, “Siz bilmaydigan zamonlarda” va hokazo) mashinkada yozdim. Va nasrni bu tarzda yozish mumkinligni o’zimga isbotlagan bo’ldim.

Komp`yuter chiqqach esa, imkoniyatlarini birovlardan so’rab bilganim sayin, unga qiziqishim osha boshladi. Bu mo»jiza aynan men uchun yaratilganday tuyildi.

Oradan olti-yetti yil o’tib, bir balo qilib, pul to’plab, ishlatilgan bir kompyuter sotib oldim va o’g’lim, uni nimalarga qodirligini menga namoyish etganda, hayratga tushdim. Qariyb tong otgancha, kom`yuterda qanday yozib, qanday tahrir qilishni o’rganib chiqdim. Uning ruhimga mos moshin ekanligi shundoq ayon — bu texnika, aniq, menga Parvardigorning in’omi edi. Va o’sha kundan boshlab, she’rni hech ikkilanmasdan kompyuterda yoza boshlaganman. “Kuz”, “Yurak”, “Fonus”, “Jimlik”, “Adibning umri” kabi kitoblarim shu tarzda yozilgan. Men she’rimni ishlash uchun, tahrir uchun cheksiz imkoniyat bergan Parvardigordan minnatdorman. Ha, aytganday, men bu mo»jizadan faqat yozuv uskunasi sifatida foydalanaman va unda boshqa bir amallarni amalga oshirishni bilmayman. Masalan, internetga kirish menga qorong’u bir yo’l. Rosti, bunga qiziqmaganman. Men mudom ichimdagini yozib ulgurishim kerakligini anglaganman, xolos.

“She’r texnikasi o’zlashtirgandan keyin yozaveradi-da” deydiganlar haqida. Bu — ijodning mohiyatini bilmaydiganlarning gapi. Yangilikni ilg’ashni istamaydigan erinchoq pisxandasi. Havaskorning — tagida nochorlik yotgan — bepisand lafzi. Chunki she’r texnikasi o’rganilmaydi. Shoir bo’ladigan odam bolaligidayoq ko’ngliga uchib kirgan allaqanday ohanglarni she’riy satrlarga aylantirishni o’z-o’zidan biladi. Bu narsa uning vujudida bo’ladi. Nazarimda, she’r texnikasini ataylab o’rgangan shoir bo’lmasa kerak. She’rning qanday bo’lishini, ohangini, shaklini ichingda yaralgan ohang belgilab beradi. Betinim izlanish, ko’ngil va ruhni toza saqlash; mutolaa, hayotga va jamiyatga munosabat; bu dunyodan hayratlanish, ta’sirchanlik (bular — dunyoni his etishdagi turfa antennalar) shoirning yozishiga muntazam turtki bo’ladigan vositalardir. Men ijodda “uzluksiz ilhom” maqomiga ko’tarilish haqida ilgari yozganman. Muhimi, mana shu maqomga yetib olish…

— O’z yuragiga shafqat qilmagan ijodkorgina chinakam shoir bo’ladi. Chunki dunyo she’riyatining eng go’zal, eng unutilmas namunalari mana shu shafqatsizlikning mevalaridir. Ayting-chi, siz aytgan “she’riyatning pichog’ini qalbga sanchib” yashash shoirdan qanday fidoyilikni talab qiladi?

— O’zining iste’dodini xor qilmaslikni, uning qarg’ishiga qolmaslikni, umrini o’zi yaxshi ko’rgan ishiga bag’ishlashni, mehnat qila bilishni, ilhom bilan hamnafas yashashni o’rganishni, va buning ustiga, she’rga o’xshab yashashga intilishni ham talab etadi. Mana bu she’rdagiday:

Men yolg’on yozdimmi she’rda ataylab,
Yoxud martaba deb gapimdan qaytdim?
Yoxud so’z kelganda — jonni avaylab –
Nodon shevalarda madhiya aytdim?

Qara, kuyib bitgan jonimga, qara,
So’zimga qaragin: ushlasang – olov.
Otashin tuyg’ular — umrimni qamrab —
Alanga ichiga otar — beayov.

Bo’g’zimga yopishgan dunyo bilan bahs,
Hayotni ichaman – og’udir asru…
Men — umrim tongidan — she’r yozishnimas,
She’rday yashamoqni etganman orzu.

Mening Shoirlarga (bu so’zni kengroq ma’noda o’qing) talabim juda katta. Chunki bizning ma’rifatli xalqimizda Shoirga mudom shoirlikdan kattaroq talablar bilan qaralgan. Chunki ular hamisha muallimlik vazifalarini ham bo’yinlariga olganlar. Xalqning og’ir kunlarida ular erku ozodlik uchun kurashga boshchilik qilganlar. Ular kichkina odam bo’lishiga haqlari yo’q.

— Shu paytgacha nashr etirgan katta-kichik kitoblaringizni ko’zdan kechirgan o’quvchi ijodingizda “Alpomish” dostoni muhim o’rin tutishini anglaydi. Doston ta’sirida go’zal she’rlar, baxshiyonalar, keyinchalik kinodoston va hikoyalar yozdingiz. “Siz bilmaydigan zamonlarda” va “G’oz” nomli hikoyalarni o’qiy turib, baxshi tugallagan joyda dostonni shoir davom ettirishi ham mumkin ekan. Nazarimda, Usmon Azim yuragida uning o’z dostoni, o’z “Alpomish”i bor va u shoir hayoti qadar davomiydir…

— Alpomish haqidagi o’qiganlaringizga “Alpomishning qaytishi” va yaqinda Milliy teatr sahnalashtirishni boshlagan “Tong otgan taraflarda” p`esalarini qo’shib qo’ysangiz, ro’yxat to’liqroq bo’ladi. “Alpomish” dostoni mening jon-qonimga singigan. O’zim qo’ng’irotlardanman. Buning ustiga boysinlikman. Bolaligimdan men bu dostonni baxshilardan eshitib, kitobdan o’qib katta bo’lganman. Menga Alpomishning nevarasi ekanimni ko’p ta’kidlashgan. Hozir ham Alpomishning qoni tomirimda gupirib turganini har lahza his qilib turaman. O’zish uchun, hayotga tik qarash uchun Alpomish bo’lish kerakligini ham aniq bilaman. Haqiqiy Adabiyotni faqat va faqat mard, halol odamlar yaratadi deb o’ylayman. Faqat Adabiyotni emas, hayotning hamma jabhasida Alpomish kerakligi tuyuman…

— Odatda, shoirlar yoshi ulg’aygani sayin mumtoz janrlarga murojaat eta boshlaydi. G’azallar, muxammaslar degandek… Sizda esa, aksincha, a’nanaviy she’rdan sal uzoqlashib, modernga yaqinroq uslubda yozayapsiz. So’nggi yillarda nashr etilgan “Kuz” va “Fonus” nomli she’riy to’plamlaringizni o’qib, shunday xulosaga kelish mumkin.

— Men Xudo ko’nglimga qanday solsa, shunday yozaman. A’nanaviy yozishni ham, zamonaviy yozishni ma’lum bir darajada udda qilaman. Shoir faqat bu tarzda yozishi lozim deb turib oladigan nodonlardan uzoqroq yuraman. Ular faqat o’zi qo’lidan keladigan bir uslubni
maqtashga kirishadilar. Mening nazarimda esa, shoir she’riyatdagi hamma yo’nalishni o’zlashtirgan bo’lishi kerak. Bu uning ijodida rang-baranglikka olib keladi.

“Modern” haqida. Bu so’z ko’pincha o’ziga bino qo’yish uchun ishlatilyapti. Bu so’zdan meni ozod etishingizni
so’rayman. Men “izm-izm”lardan to’ygan odamman. Qariganimda qandaydir “dernchi” bo’lishdan Xudo saqlasin. Bu so’zni bo’yniga olib, kimning oldiga boraman?
“Jahon adabiyoti” jurnalida yaqinda gapirib berishdi. O’zini qaysidir bir yo’nalishning yo’lboshchisi deb e’lon qilgan shoirga tarjima uchun she’rlar berishgan ekan, u bir necha kundan keyin she’rlarni qaytarib olib kelibdi. “Qofiyali she’rlar ekan, tarjima qilolmayman. Agar bo’lsa, qofiyasiz she’rlardan beringlar!..”. Shumi shoir? Eshitgan quloqqa erish tuyiladi.

Siz she’rlarimda ko’rayotgan yangiliklar haqida aytsam, men yangilikka o’ch odamman. Ruhu qalbim juda yosh. Yutoqib, hapriqib yashayman. Birgina vujudimda juda ko’p shoir bor. Ularning hammasini kuylatgim keladi.

— She’r she’rdan tug’iladi, degan fikr bor. Qolaversa, har qanday ijodkorning o’z ilhomchisi bo’ladi. Shu ma’noda sermahsul shoir Usmon Azimning ilhomchilari hazilakam ijodkorlar bo’lmasa kerak? Kutubxonanangizda siz qayta-qayta murojaat qiladigan kitoblar bormi va ular qaysilar?

— Bu savolga aniq javob berolmayman. Men ma’lum bir guruh adibu shoirlarning ijodi bilan bog’lanib qolmaganman. O’rgangan adiblarim nihoyatda ko’p. Alisher Navoiydan tortib Qodir baxshigacha, Homerdan tortib, deylik, zamonaviy g’arb yozuvchilarigacha, turk shoirlaridan tortib mumtoz yaponu xitoy she’riyatigacha, rus adabiyotidan Amerika qit’asi adabiyotigacha… Men asosan o’quvchiman.

— Kitoblardan ozmi-ko’pmi o’qiganmiz: Abdurahmon Jomiy, Mavlona Lutfiy, Alisher Navoiy kabi shoirlar o’z zamonasining axloq bobida benazir kishilari bo’lgan. Shoir va shoh Husayn Boyqaro “Risola” asarida Alisher Navoiyning axloq bobidagi komilligiga baho berib, hatto uni farishtaga tenglashtiradi. Undan keyingi zamonlarda ham axloq borasida boshqalarga o’rnak bo’lgani aniq. Xo’sh, bugun-chi? Bugun shoir desa, ko’pchilik sal telbanamo, ko’pincha sal shirkayf yuradigan, ust-boshi haminqadar odamni tasavvur qilishi odamga alam qiladi. Nahotki, ijod ahli birlashib bu munosabatni o’zgartira olmasa? Umuman, ijodkor axloqi haqida qanday fikrdasiz?

— Men ijodkor qiyofasini, yoki siz aytganday, “axloq”ini yozganlaridan izlayman. Duppa-durust odamlarning manfaat va mukofotlar yo’lida, qilpanglab ijod qilishlari meni uyaltiradi. Adabiyot buzuq ayolday sotilmasligi kerak. Adabiyotni Parvardigor tomonidan berilgan vazifasi borligini his qilmog’imiz zarur. Axir, shuning uchun ham iste’dodlar dunyoga kelgani kelgan. Shoirning qanday kiyinishi haqida gap esa juda bahsli. Masalan, deylik, Mashrab, yoxud Maxmur qanday kiyingan ekan? Hozirgi shoirlarni kiyinishi kelsak, mening davramdagi odamlar juda qoyilmaqom kiyinishadi. Albatta, g’arb ijodkorlarining erkin va odmi kiyinishi tobora bizda ham rasm bo’lib bormoqda…

Ammo, tan olishimiz kerak, kiyinish ham insonning jamiyatdagi o’rnini belgilab beradi. Ehtimol
yozganiga munosib qalam haqi to’lanmaydigan (yoki umuman to’lanmaydigan) shoirlarning yaxshiroq kiyinishga moddiy rag’batlari yetmas. Bu juda o’ylab ko’riladigan masala. Hukumat qarori bo’lishidan qat’iy nazar nashriyotlar mualliflarga ko’rsatilgan qalam haqini to’lashdan shu kungacha bosh tortib kelyaptilar. Keling, avval ishni birgalashib shundan boshlaylik. Yozuvchilar uyushmasi yozuvchilar mehnatiga yarasha qadrlanishini ta’minlashda bosh-qosh bo’lmog’i zarur.

— Sharq she’riyatida azaldan inson ruhiyatidagi evrilishlarni tabiat manzaralariga uyg’un ravishda tasvirlash a’nanasi mavjud. Bunga sizning ijodingiz yaqqol misoldir. Bahor, yoz, kuz va qish manzaralari tasvirlangan ko’plab she’rlaringiz bor va ular bir-birini takrorlamaydi. Nazarimda,engsh ko’p she’rlaringiz kuz haqida. Tiramohning ilk kunlarida qog’ozga tushgan, hali hech kim o’qimagan she’r kitobxonlar uchun ajaoyib sovg’a bo’lar edi.

— So’nggi yozgan she’rim mana bu…

MAKTUB

Ko’chang boshida bir tol bor edi. Bormi? Xabar bergin.
Meni ko’rmoqqa zor erdi. Hanuz zormi? Xabar bergin.

Holing so’rsam, og’ib qismat xatarlarga ketar bo’ldi.
Faqat tolning holidin, yor, xabar bersang, yetar bo’ldi.

Yashnaganmi? Ko’karganmi? Bo’yi necha quloch o’ldi?
Yoki o’zga imoratga meningdek bir og’och o’ldi?..