Ойбек таваллудининг 110 йиллигига

Анча вақтгача мен Ойбек аканинг нега бу одамнинг гуноҳини кечиргани сабабини англаёлмай юрдим. Менга қолса, шахсан мен уни кечира олмасдим. Лекин Ойбек ака мен эмас, Ойбек ака-да. Эҳтимол, у Толстойнинг «Ёвузликка ёвузлик билан жавоб берма», деган ақидасига амал қилгандир. Ҳар ҳолда, кейинроқ ўйлаб қарасам, бировнинг гуноҳидан ўтган Ойбек ака янада олижаноброқ ва салобатлироқ кўриниб кетди.

Озод Шарафиддинов
МИЛЛАТНИ УЙҒОТГАН АДИБ

гар мендан шунча йил яшаб умрингдан топган қувончинг ва мамнуниятинг нима бўлди деб сўрасалар, мен ҳеч иккиланмасдан Ойбек ва Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор ва Шайхзода каби буюк сўз санъаткорлари билан замондош бўлганим, уларнинг суҳбатларидан баҳраманд бўлганим, бетакрор асарларидаги гўзаллик ва нафосат сирларини кашф этиб, вояга етганим бўлди, деб жавоб берардим. Агар мендан ушалмай қолган орзуларинг, армонларинг борми деб сўрасалар, ҳа, улар тўғрисида, айниқса, Ойбек ҳақида адабиётшунос сифатида ёлчитиб ёзолмаганим, унинг асарларидаги битмас-туганмас бойликни кўнгилдагидек қилиб китобхонларга етказиб беролмаганим менга армон бўлиб қолди, деб жавоб берардим.

Билмадим, нега шундай бўлдикин? Эҳтимол, шўро замонидаги сон-саноқсиз мафкуравий чеклашлар асоратидан қутула олмаганим сабаб бўлгандир. Ёки Ҳомил Ёқубов, Матёқуб Қўшжонов, Наим Каримов, Бахтиёр Назаров, Иброҳим Ғафуров каби забардаст ойбекшунослар панжасига панжа уришдан ҳайиққандирман. Балки ҳамиша Ойбекнинг вужудидан уфуриб турадиган улуғворлик қаршисида ўзимни ожиз сезгандирман. Бўлмаса, Ойбек ҳақида ёзмадим эмас, анчагина ёзганман. Ҳатто айрим мақолаларим «Вопросы литературы» каби нуфузли журналларда ҳам эълон қилинган эди. Лекин, барибир, бу мақолалар кўнгилдагидай бўлиб чиқамас эди. Уларда Ойбекка муносиб бўлган пафос етишмасди, сўзлар алланечук рангсиз ва суст бўларди. Бу гал ҳам шундоқ бўлди. Куюнчак олимларимиздан Абдуллажон Аъзамов менга Ойбек таваллудининг юз йиллиги олдидан бирон мақола эълон қилишни маслаҳат берди. Бу таклиф менга маъқул тушди ва дарҳол бошқа ишларни йиғиштириб, мақолани ёзишга киришдим. Аввалига ишлар силлиқ кечди — қалам кўк денгиз узра сузиб кетаётган оқ елкандай қоғоз узра силлиқ югура кетди. Ҳаш-паш дегунча ўн-ўн беш саҳифани қоралаб ҳам қўйдим. Бироқ шундан кейин иш таққа тўхтаб қолди. Қарасам, яна ўша эскича қараш, яна сийқа жумлалар, Ойбек асарларининг руҳидан узоқ мулоҳазалар.

Мақолани шу аҳволда давом эттиришнинг маъниси йўқ эди. Ёзишни тўхтатиб ўйлай бошладим. Бу орада эски дардим қўзғаб, шифохонага ётишга мажбур бўлдим. Оғриқ кучайгандан кучайди. Кўргани келган дўсту ёрон «Худо дардни севган бандасига юборади» деб менга тасалли беришарди. Кимдир: «Худо бандасига чидай олмайдиган дард юбормайди» деб мени сабр-бардошга чақирди. Шифохонага ётганимдан икки-уч кун ўтгач, дорилар ўткирлик қилдими ё бошқа сабабданми, анча оғирлашиб қолдим. Ҳаттоки хотин билан рози-ризолик ҳам тилашиб олдик. Қўрқинчли ва оғриқли кунлардан бири бошланди. Оғриқдан чалғиш учун яна ҳар нарсаларни ёза бошладим. Назаримда, сира оқариб тонг отмаётган бу тун ҳаётимдаги охирги тун бўладигандек эди. Билмадим, кейин ухлаб қолдимми ёки босинқирай бошладимми — ҳарқалай, хонамнинг энг қоронғи бурчагидан бир махлуқ ўрмалаб чиққандай бўлди ва менга қараб карнайдан чиқаётганга ўхшаш овозда «Ҳали фурсатинг битгани йўқ, ҳали зиммангда ишларинг бор», дегандай бўлди.

Уч-тўрт тўлғонганимдан кейин, англадимки, бугунги тун ҳали охиргиси эмас экан. Шундай қилиб, ажалнинг кўзига тик қараб, алахсираб ётган одам Худонинг қудрати билан яна бир марта ўлимдан қолганига ишондим ва тонгга яқин ухлаб қолдим. Эртасига оғриқ камайди. Профессор Бобожонов ва профессор Тефаев бошлиқ врачлар ва ҳамширалар кўплашиб, жонимга оро киришди. Мен тунги воқеани Тефаевга гапириб бердим. У ўрнидан туриб палатадан чиқиб кетди-да, зум ўтмай, бир даста қоғоз кўтариб келди. «Мана қоғоз. Аста-аста, кучингиз етган қадар ёзиб туринг». Мен яна ўйлашга тушдим. Энди яна адабиёт ҳақида, Ойбек тўғрисида ёзилажак мақола ҳақида фикрлай бошладим. Унинг шеърлари насрий асарларини эслатди. Албатта, унинг йигирма жилдга жо бўлган роман ва қиссаларини, шеър ва достонларини бирваракайига эслашнинг имкони йўқ эди. Шунинг учун биринчи навбатда ўзим ёқтириб келган «Қутлуғ қон» ва «Навоий» романини эсладим, ҳатто баъзи саҳифаларини қайта ўқиб чиқдим. Шунда ғалати бир ҳол рўй берди — илгаридан таниш бўлган саҳифалар бирдан бошқача салобат касб этди, уларнинг рангин қирралари кўз ўнгимда ўзгача бир тароват билан жилоланди. Менга аён бўлдики, ўзбек романлари ичида олтинчиси ва еттинчиси бўлиб майдонга келган бу асарлар мазмун жиҳатидан ҳам, бадиият жиҳатидан ҳам жаҳоннинг ҳеч қайси асаридан қолишмайди. Улар фавқулодда зўр истеъдод билан яратилган баркамол асарлар эди. Шундан қирқ йилча аввал университетдаги математик дўстларим билан бўлиб ўтган бир баҳс эсимга тушди. Синчков математик дўстим «Қани айтгин-чи, ҳозирда ўзбек романларидан қайси бири XXI асрга ўтади?» деб сўраб қолди. Мен бу тўғрида ўйламаган эканман — дабдурустдан нима дейишимни билмай қолдим. Кейин ҳушимни йиғиштириб олиб, «Навоий» романи», деб жавоб бердим. «Шунақами? Билмадим-ов», деди дўстим ишонқирамай. Буни қарангки, адашмаган эканман. Лекин ўшанда «Қутлуғ қон»ни ҳам қўшиб айтишга тилим бормаган эди — адашган эканман. «Қутлуғ қон» бугун, XXI асрда ҳам яшашда давом этяпти.

Хўш, бу романга қандай омиллар умрбоқийлик бахш этган — қайси сифатлари уни ўзбек романлари ичида энг баркамолидан бирига айлантирган? Умуман, ўзбек адабиётшунослари романнинг фазилатларини анча батафсил таҳлил қилишган — уларни бу ўринда яна бир марта такрорлаб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Мен фақат айрим ўринларгагина диққатни жалб қилмоқчиман.

Аввало шуни таъкидлаш керакки, роман том маънода реалистик асардир. Унда фақат Йўлчи, Мирзакаримбой каби етакчи қаҳрамонларгина эмас, бошқа иккинчи даражали персонажлар ҳам ғоятда мукаммал ишланган — уларнинг ҳаммаси ўзининг бетакрор белгиларига эга. Романда улар қандай ўрин тутишларидан қатъи назар, бир умрга китобхон хотирасида муҳрланиб қолади. Табиийки, ёзувчи улар ўртасида Йўлчига алоҳида ўрин беради, уни бениҳоя илиқ меҳр билан тасвирлайди. Сюжет ривожида Йўлчи характери аста-секин очила боради ва ундаги фазилатлар маржондек тизилиб, Йўлчининг ички дунёсини тугал очиб беради. У кўп фазилатлар эгаси, лекин бу уни идеал образга айлантирмайди. Муаллифнинг маҳорати шундаки, у Йўлчи образини тасвирлашда романтик чизгилар ва рангларни бемалол ишлатишдан чўчимайди, лекин айни чоғда ҳеч бир нуқтада реализм қонунларидан бирон марта ҳам чекинмайди. Натижада мардлик, тантилик, маънавий юксаклик, жасорат, теран ақл-идрок, олижаноблик каби сифатлар ғоятда ҳаётий тарзда тасвираланади. Умуман, табиий шаклда намоён бўладиган ҳаётийлик муаллиф услубининг етакчи фазилатини ташкил қилади. Натижада Йўлчи шунчаки бир шахс сифатида эмас, бутун ўзбек халқининг тимсоли сифатида гавдаланади. Унинг эволюцияси, қишлоқдан келиб шаҳар муҳитини кашф этганки, XXI аср бошидаги ўзбеклар ўртасида бошланган янги уйғониш жараёнини ўзида акс эттиради. Йўлчи ўзининг ҳаётий принциплари Мирзакаримбойлар дунёсининг ахлоқига тубдан зид эканини англайди, ўзининг маънавий-ахлоқий ақидалари беқиёс даражада юксак эканини идрок этади. Китобхон муаллиф билан бирга келажак Йўлчиларники деган эътиқодга келади. Ҳаёт қозонида обдон қайнаган Йўлчи жисмонан ҳалок бўлса-да, маънавий жиҳатдан ғолиб чиқади. У том маънода уйғонади, бу уйғониш эса миллий уйғонишнинг бир босқичи эди.

Худди шунга ўхшаб, «Навоий» романида ҳам муаллиф буюк шоир характерини яратиш билан чекланмайди, балки XV асрдаги ижтимоий муҳитни ҳам жамики ички зиддиятлари ва мураккаблиги билан кўрсатади. Бироқ бу романнинг маърифий аҳамияти ҳам каттадир. Ўтган асрнинг 40-йилларида — Навоий таваллудининг 500 йиллигини нишонлашга қарор қилинганда, ҳали халқ Навоий сиймоси билан унчалик таниш эмас эди. Хондамир, Восифий каби ўтган улуғ муаррихларнинг асарларини ҳисобга олмаганда, Алишер Навоий ҳақида маълумот берадиган тайинли асарлар йўқ эди. Бунинг устига яқиндагина ёзувини ўзгартириб, ёппасига саводсизга айланган халқ учун унинг тиши ўтадиган ёзувда Навоий асарлари нашр этилганча йўқ эди. Хуллас, Ойбек романи кенг халқ оммасига Навоийнинг сиймоси, қиёфаси ва ижоди ҳақида, айтиш мумкинки, илк марта атрофлича тасаввур берар эди. Ҳатто қай бир нуқталарда биз бугунга қадар ҳам Навоийни шу роман орқали тасаввур қиламиз.

Бу романда ҳам олис Ҳиротнинг ҳаёти бениҳоя аниқ ва қабариқ ҳолда тасвирланади ва Ойбек Навоий характерини яратар экан, биринчи навбатда, унинг буюк гуманист эканига, нафақат санъаткор, балки мутафаккир сифатидаги қарашларини ифодалашга алоҳида аҳамият беради. Натижада, ўша пайтдаги атама билан айтганда, Чиғатой улуси, яъни бугунги ўзбекларнинг боболари, бошқача айтганда, буюк бобомиз Амир Темурнинг бевосита авлодлари жаҳон цивилизациясига катта ҳисса қўшган, жаҳон гуманизмининг шаклланишида фавқулодда катта ўрин тутган, юксак маданият эгаси, ёрқин интеллектуал салоҳияти билан кўриниб турган халқ бўлгани очиб берилган.

Навоий образини бундай талқин қилиш ҳам ғоятда катта аҳамиятга эга эди — бу ҳам бевосита миллатни уйғотишда жуда муҳим рол ўйнайди. Шулар билан бирга «Қутлуғ қон» ва «Навоий» романларининг аҳамияти билан чекланмайди. Менинг назаримда, Ойбек нафақат санъаткор сифатида, балки мутафаккир олим сифатида ўзбеклар тарихининг ички оқимларига чуқур нигоҳ ташлайди, бу тарих ҳудудий жиҳатдан ҳам, хронологик жиҳатдан ҳам ўзбеклар тарихи тарқоқдек, парчаланиб кетгандек кўринса-да, аслида бир халқнинг тарихи бўлганини кўрсатади, бу бўлакларнинг мантиқан боғлаб турадиган ришталарини топади. Албатта, буни у ошкора тарзда, яққол кўриниб турадиган шаклда қилган эмас, у шароитда бундай қилишнинг имкони ҳам йўқ эди, ўз миллатини улуғлаш, унинг ижобий сифатларини мадҳ этиш бутун дунёда ижобий ҳодиса деб қаралса-да, бизнинг шўро мамлакатида бу миллатчилик деб ҳисобланар ва бу йўлга кирган ҳар қандай фикрловчи одам даҳшатли таъқиблар хавфига ва ҳатто жисмонан фаол ҳаётдан четлаштириш хавфига ҳам рўпара келар эди. Шунинг учун миллатни уйғотишга, миллий онгни ўстиришга, халқни ўз-ўзини танишига йўналтирилган ҳаракатлар кўп ҳолларда эзоп тилида, рамзий шаклларда олиб бориларди.

Шу ўринда бир нарсани таъкидлаб ўтиш керак — бугун ҳаммамиз «миллат», «миллий онг», «миллатнинг уйғониши» каби ибораларни ҳеч тортинмасдан бемалол қўллаяпмиз. Албатта, бу ҳам мустақиллигимизнинг шарофати, миллий эркинлигимизнинг ҳосиласидир. Истиқлол бизга тарихимизни қайтариб берди ва миллий онгимиз, миллий уйғонишимиз тўғрисида ҳақиқатни айтишга, ҳаққоний фикрлашга имкон берди. Бугун биз шу имконият туфайли узоқ ўтмишда ва нисбатан яқин тарихда яратилган буюк маънавий қадриятларимизга эга бўлдик. Бу ишда бошқа олимларимиз ва адибларимиз қаторида Ойбекнинг хизматлари чиндан ҳам буюкдир. Шунинг учун халқимиз бу адибни «Буюк хизматлари учун» ордени билан тақдирлаганини катта мамнуният билан қабул қилди.

* * *

Миллатни уйғотиш салоҳиятига эга бўлган адиб фавқулодда бадиий қимматга эга бўлган асарлар яратишдан ташқари, юксак инсоний фазилатларга ҳам эга бўлмоғи зарур. Назаримда, Ойбек ана шундай инсон эди. Эҳтимол, бироз муболаға бўлар, лекин ўйлайманки ёзувчилар орасида ХХ асрда иккита комил инсон ўтган бўлса, уларнинг бири Ойбекдир, агар битта бўлган бўлса, у ҳам Ойбекдир. Минг афсуски, менга Ойбек билан етарли даражада мулоқотда бўлиш насиб этмади. Шунинг учун мен унинг шахсий одатларини, ички дунёсини етарлича тасаввур қилолмайман. Бироқ Ойбек билан бирга ўқиган Ҳомил Ёқубовга ва Субутой Долимовларнинг эслашларига қараганда, у техникумда талабалик вақтида ўқувчилар ўртасида жуда катта ҳурматга эга бўлган. У талабалар ичида ҳар нарсага қизиқувчанлиги билан ажралиб турган. У ғоятда ташаббускор бўлган — ҳар хил баҳслар, адабий кечалар, шеърхонликларга бош-қош бўлган. Ойбекни билганлар унинг ақл-заковати теран бўлганини айтишади. Шу билан бирга, унинг характерида ижтимоий адолат туйғуси кучли бўлган. Маълумки, ҳар қандай жамиятда ҳам ижтимоий адолатни барпо этмоқ учун кураш жуда катта шижоат ва жасоратни талаб қилади. Бундай одам кўп жиҳатдан кўкрагидаги юрагини суғуриб олиб, зулматда йўлдан адашган юртдошларига, қабиладошларига йўл кўрсатган афсонавий Данкони эслатади. Фақат Ойбек Данкодан фарқ қилароқ, «социалистик зулмат»ни маърифат нури билан, ақл-заковат нури билан ёритмоқчи бўлган. Назаримда, ўшшайган бадқавоқ қоялар салтанатида уларнинг совуқ нигоҳларини писанд қилмай, бир сават оқ ҳарир гулларни қуёшга тутиб, нурга интилган наъматак тимсолида Ойбек ўзининг асл ниятини тасвирлаган. Бунинг учун эса ўша шароитда катта жасорат керак эди, ўзлигидан кечмай туриб, том маънода қаҳрамонлик йўлини тутмай туриб шундай тимсол яратишга журъат қилиш қийин эди. Унинг жасорати нечоғлик катта ва муҳим бўлганини тасаввур қилиш учун Ойбекнинг бошқа адиблар қаторида бутун умри давомида «занжирбанд шер» ҳолатида яшаганини, ҳар кун, ҳар соатда сайёднинг домига илиниш хавфи билан яшаганини эслаш кифоя. Вазият яна шу билан оғирлашганки, Ойбек яшаган муҳитда ҳукмрон кучлар қўрқув салтанатини барпо этганлар, ҳар бир одам хавотирда, таҳликада яшашга мажбур бўлган.

Одамлар ўртасидаги энг кучли инстинктлардан бири ўз ҳаётини сақлашга интилиш инстинктидир. Тоталитар тузум шароитида жамият ҳаётининг ҳамма жиҳатларини белгилайдиган муҳим туйғу қўрқувдир, қўрқув ҳар қандай одамни ҳам лоқайд қилиб қўяди. У теварак-атрофидаги ҳодисаларга бефарқ бўлиб қолади. Ҳаётда Шчедриннинг тангабалиғининг фалсафаси ёхуд «Синчалак»даги Эшоннинг отаси уқдирган: «қозиқнинг учи эмас, кети ҳам эмас, ўртаси бўлиб яшаш» ақидаси тантана қилади. Бу эса манқуртлик сари қўйилган биринчи қадамдир. У жуда қисқа фурсатда одамни карахт қилиб, уни фаолликдан маҳрум этади. Афсуски, шўролар замонида ўзбек халқи бу иллат билан жиддий заҳарланган эди. Фақат минглардан, юз минглардан биригина адолат йўлида унинг ҳимоясига бирор оғиз гап айтишга журъат топар эди. Шундай бўлгани учун Ойбекнинг шахсий ҳаётда соғлом адабиёт учун дадил кураши кишини ҳайрон қолдиради. Мен бу ўринда 1927 йили Чўлпон тўғрисидаги баҳсда Ойбекнинг ҳеч иккиланмасдан шоирни ҳимоя қилганини назарда тутяпман. Ўшанда Чўлпон очиқдан-очиқ «совет халқига ёт шоир», деб эълон қилинган эди. Уни «буржуа зиёлиларининг шоири» деб эълон қилишган. Ойбек уни ҳимоя қилади. Пушкинни мисол келтириб, адабиётнинг спецификасини эслатади, шеър ва шоирни теранроқ тушунишга, истеъдодни қадрлашга ундайди. Шунда Ойбек бор-йўғи 22 ёшда эди. Махсус органлар, эҳтимол, уни ёшлиги учун бир марта кечиргандирлар. Йўқ, бунга ишониб бўлмайди. Улар шунчаки арқонни узун ташлаб, бир йўла улгуржи ўлжа олишдан умидвор бўлган бўлишлари мумкин. Ўшанда Ўзбекистон компартиясининг биринчи котиби бўлмиш Акмал Икромов Ойбекни жиндай суяб ғоявий-сиёсий хатосини уқдириб ўтган эди. Бироқ бу адибга «сабоқ» бўлмайди. У «шаккоклик»ни давом эттиради. У 30-йилларнинг ўртасида «Абдулла Қодирийнинг ижодий йўли» деган рисолани эълон қилади. Маълумки, 20-йилларнинг охири 30-йилларнинг бошларида бу буюк ижодкор ҳам аёвсиз танқид остида қолган эди.

Айниқса, ўша пайтда нуфузли партия идораларида хизмат қилган Сотти Ҳусайн «Ўтган кунлар» деган катта мақола ёзиб, «Ўтган кунлар»нинг соғ жойини қолдирмаган эди. Бироқ унинг мақоласи вулгар социология позициясидан ёзилган бўлиб нафақат Абдулла Қодирийни аёвсиз қоралаган, балки бутун адабиёт ривожини нотўғри йўлга солиб юборишга ҳам қодир эди. Ойбек нафақат Абдулла Қодирийни ҳимоя қилади, балки рак касалига ўхшаш адабиётни ҳалок этиши муқаррар бўлган вулгар социализмни ҳам аёвсиз фош қилади. Бунинг учун ҳам чуқур билим билан бирга катта жасорат ва фидойилик ҳам керак эди. Буларнинг бари айрим одамларимизнинг ғашини келтирмай қўймас эди. Ўзини ҳукмрон мафкуранинг соқчилари деб билган бу одамлар Ойбекка яширин душман сифатида қарашган ва унинг ишларига ҳар томонлама тўсқинлик қилишган. Натижада, у ишлардан кетишга мажбур бўлган, рафиқасининг арзимаган маошига тирикчилик қилиб, шундай шароитда «Қутлуғ қон» романини ёзиб тугатган. Ҳукмрон мафкура муҳиблари ҳатто «Қутлуғ қон»дан ҳам ғоявий иллат топишади — унга ёпишса-ёпишмаса инқилобчи Петров образини киритиб, уни Йўлчига устоз қилиб қўйишга мажбур этишади. 1937 — 38 йиллар шароитида Ойбек «дўстлари»нинг талабига ён беришга мажбур бўлади — натижада романда сўгалга ўхшаган совуқдан-совуқ бир боб пайдо бўлади.

Ойбекнинг жасорати, дадиллиги, адабиётга фидойи садоқати баъзи бир асарларни рўёбга чиқаришдаги саъй-ҳаракатларида ҳам кўринади. Яқинда таниқли шоир Рамз Бобожоннинг янги китоби чиқди. Унда шоир 60-йилларнинг сўнгидаги бир воқеани эслайди. У пайтларда Рамз Бобожон Ғафур Ғулом номидаги нашриётда директор бўлиб ишлаган йилларда бўлса керак — нашриётга «Тирик сатрлар»нинг қўлёзмаси келади. Китоб 20-йилларга бағишланган эди. Унда жадидлар ва «миллатчи» саналган шоирларнинг, шу жумладан, Фитрат ва Чўлпон ижодидан намуналар ҳам берилган эди. Бунақа «ғалвали» асарлар одатда тақриз қилинар, «хатолари» тузатилиб, кейин босишга рухсат бериларди. Китобни Ойбекка тақризга беришади. Ойбек ундаги мафкуравий баҳсли ўринлардан тап тортмай китобга ижобий тақриз беради. Китоб 1968 йили босилиб чиқади, афсуски, бу пайтда Ойбек ҳаётдан кўз юмган эди. Шундан фойдаланибми, йўқми, партия мутасаддилари китобни тарқатишни таъқиқлаб қўйишади. Бу мисол Ойбекнинг ҳақиқий адабиёт учун кураши умр бўйи давом этганини кўрсатади.

Ойбек ижодда шахсан ўзига тааллуқли масалаларда ҳам ақл бовар қилмайдиган даражада олижаноб эди. Унга ҳатто бир вақтлар ўзига ёмонлик қилган одамларнинг тагига сув қуйишга интилиш ҳам бегона бўлган. Мана, унинг ҳаётида рўй берган ва ҳозирга қадар ҳаммани ажаблантириб келган бир воқеа.

1946 йили «Навоий» романи мамлакатдаги энг юксак адабий мукофот билан тақдирланди. Ўша давр таомилига кўра, бундай асарлар мутлақо танқид қилинмасди, чунки ҳар қандай танқид «халқлар доҳийси»га тегиб кетиши мумкин эди. «Навоий» романи ҳам аввалига 3-4 йил ҳамма жойда мақтаб кўкларга кўтарилди. Кейин эса бирданига булутсиз осмонда чақмоқ чақнагандек, республика газетасида Ботир Файзиев деган одамнинг катта мақоласи босилди. Унда романда тасвирланган Биноий ва Навоий муносабатларини рўкач қилиб, муаллиф Ойбекни тожик халқига туҳмат қилишда айблаган эди. Унинг фикрича, Ойбек тожик ва ўзбек халқларининг тарихий дўстлигини бузиб кўрсатган ва ашаддий миллатчиликка йўл қўйган. Мақоладан кейин ғийбат ва бўҳтон қозони жўш уриб қайнай кетди — Ойбекнинг бошига қора булутлар ёғилди, Академияда, Ёзувчилар уюшмасида, яна бошқа баъзи ташкилотларда муҳокама устига муҳокамалар бўлди — кечагина лауреат, зўр истеъдод сифатида шуҳрат қанотида учиб юрган Ойбек бир зумда лойга қориб ташланди, сиёсий айбдор қилиб қўйилди. Бу эса қамоққа ва сургунга олиб борадиган йўл эди. Хуллас, Ойбек жуда оғир касалга учраб, йиқилиб қолади ва шу йиқилганича умрининг охиригача ўзига келолмайди. Унинг тили дудуқланиб, қўли қалам тутишга ярамай қолади. Бу мудҳиш воқеанинг илҳомчилари ва ташкилотчиларини Ойбекнинг рафиқаси Зарифа опа «Менинг Ойбегим» китобида батафсил ёритиб берган. Табиийки, жамоатчилик бу бўҳтонлар ярмаркасини бошлаб берган Ботир Файзиевни қаттиқ қоралади. Орадан йиллар ўтди — бу ғалваларнинг туҳматлиги аниқ бўлди, ҳақиқат тикланди. Лекин Ойбекнинг соғлиғи тикланмади. Бу ўринда Зарифа опанинг Ойбекка садоқати ва вафодорлигини таъкидлаб, уни алоҳида эҳтиром билан тилга олиб ўтиш керак. Зарифа опа беморнинг аҳволини имкон қадар енгиллатишга ҳаракат қилди, уни салкам ўн саккиз йил парвариш қилди ва бу билан чекланмади. Ойбекка тааллуқли ҳар қандай ҳужжатни, ҳар лахтак қоғозни авайлаб асради. Ойбекнинг кейинги асарлари Зарифа опанинг саъй-ҳаракатлари билан дунё юзини кўрди. Шу тариқа Ойбекнинг дастлабки 45 йиллик умри шундоқ ҳам осон кечмаган бўлса, сўнгги 15-16 йили турган-битгани жисмоний ва руҳий азобларга тўла бўлди.
Мен буни ўйлар эканман бошқа бир атоқли ўзбек ёзувчисининг аламлар бағрини тешиб ўтганда, ҳукмрон мафкура муҳибларининг фаросатсизлигидан бўғилиб кетганда «Нега онам мени ёзувчи қилиб туғдийкин!» дея фиғон чеккани эсимга тушади. Ҳа, Ойбек кўп йиллар мобайнида ўз нурлари билан халқ қалбини чароғон қилиб келган гавҳар эди, бизнинг иккиюзламачи муҳитимиз туфайли, чинакам истеъдодларни оёқости қилган мудҳиш тартиблар туфайли бу гавҳар хира тортди.

Кейин янада қизиқ бир воқеа рўй берди. Кунлардан бирида кафедрамизга ранглари сўлғин бир одам кириб келди. Биз уни тузукроқ танимас эдик. У қўлтиғидаги семиз картон папкасини олар экан, бир томонга қараб туриб худди нимадандир пушаймон одамдек паст овозда ўзини таништирди. «Ботир Файзиевман. Ойбек ҳақида диссертация ёзган эдим. Шунга оқ йўл берсанглар…» Бу гапни эшитиб ҳаммамизнинг ғашимиз келди — у билан тузукроқ кўришмадик ҳам, ишини қўлига қайтариб бериб, бошқа жойга олиб боришни маслаҳат бердик. У тарвузи қўлтиғидан тушиб, ишини қўлтиқлаб чиқиб кетди. Шу кетганича ҳар хил илмий ташкилотларнинг эшигини қоқиб анчагина юрди. Халқ назаридан қолиш ёмон нарса экан. Ҳеч қаерда унга рўйхушлик беришмади. У боши берк кўчага кириб қолган эди. Биз — домлалар, илмий ходимлар, сирасини айтганда, унчалик бағритош одамлар эмасмиз. Лекин шунга қарамай Ойбекка нисбатан хоинлик қилган одамга муносабатимиз илимади-илимади. Ботир Файзиевни Ойбекнинг уйига Носир Фозилов бошлаб келибди. Ҳеч кимдан илтифот кўрмаган Ботир Файзиевнинг Ойбекнинг ўзидан ёрдам сўрашдан бошқа иложи қолмабди. Ойбек эса унинг ишига ижобий мулоҳазалар билдириб, тақриз ёзиб берибди. Носир Фозилов билан меҳмонни кузатиб чиққан Ойбек ҳовлида кийик билан бўри боласи ёнма-ён турганини кўрибди ва дудуқланиб «Одам… ҳам шунақа бўри билан ёнма-ён туради», дебди. Хуллас, ҳар нима бўлганда ҳам, Ойбек унинг гуноҳидан ўтиб ижобий тақриз берганидан кейин, кўп ўтмай, Ботир Файзиев диссертациясини ҳимоя қилиб олди. Бироқ ҳимоя қилгани билан унинг бири икки бўлиб қолгани йўқ. Шунақа — халқ назаридан қолиш ёмон бўлар экан, бунақа одамнинг ўнгарилиши жуда қийин бўлар экан.

Ўшанда анча вақтгача мен Ойбек аканинг нега бу одамнинг гуноҳини кечиргани сабабини англаёлмай юрдим. Менга қолса, шахсан мен уни кечира олмасдим. Лекин Ойбек ака мен эмас, Ойбек ака-да. Эҳтимол, у Толстойнинг «Ёвузликка ёвузлик билан жавоб берма», деган ақидасига амал қилгандир. Ҳар ҳолда, кейинроқ ўйлаб қарасам, бировнинг гуноҳидан ўтган Ойбек ака янада олижаноброқ ва салобатлироқ кўриниб кетди. Албатта, Ойбек Ботир Файзиевнинг бу можаролар ташкилотчиси эмас, оддий бир ижрочиси бўлганини яхши билган ва шунинг учун у билан олишиб ўтиришни эп кўрмаган. Ҳар ҳолда, Ойбекнинг кечиримлилиги ва олижаноблиги унинг том маънодаги бағрикенг, серсаховат инсон эканидан далолат бериб турибди. Бу билан буюк адиб одамларга яна бир карра олижанобликдан сабоқ берди.

Ойбек ака шунақа қийин замонда ҳаёт кечирган эди. Унинг карвони, шоир айтгандек, итлар галаси орасидан ўтган эди. Ойбек яшаган муҳит талантли одамларни чиқиштирмайдиган, тилли-забонлиларни ёқтирмайдиган, фақат мутелар ва лаганбардорларга, чақимчилар ва ҳасадгўйларга кенг йўл очиб қўйган муҳит эди. Бу муҳитда яшаган заифроқ одамлар ундан бошдан оёқ жирканч иллатларга бурканиб чиққан эди. Фақат Ойбекка ўхшаган қалби тоза, энг юксак даражадаги инсонийлик мақомига эга бўлган олижаноб инсонгина бу муҳит иллатларини юқтирмаган. Нопоклар ичида покиза қолиш ҳам улуғликнинг белгисидир.

Шундай қилиб, Ойбек истеъдод учун унча қулай бўлмаган оғир замонларда яшаган бўлса-да, энг мураккаб талатўплар орасида ҳам, мудҳиш қирғинбаротлар шароитида ҳам инсон ўзининг инсоний қадр-қимматларини сақлаб қолиши мумкин эканини ва бу фақат унинг ўзигагина боғлиқ эканини исбот қилди.

Мен бу гал шифохонада умримдаги энг оғир кунларимни ўтказдим. Охир-кети кўринмайдиган оғриқли дардчил тунларда неча марталаб ажалнинг кўзига қарадим ва бу гал ҳам чоҳ лабидан омон қайтдим. Энди ўйласам, бунга адабиётни, адабиёт дунёсидаги тозалик ва покликни ўйлаганим ҳам сабаб бўлдимикин? Ўша оғир кунларда менинг қай бир сифатим ёқиб қолган бўлса, Ойбек домланинг ўлмас руҳи менга мадад берган бўлса ажаб эмас.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004 йил 44-сонидан олинди.

Ozod Sharafiddinov
MILLATNI UYG’OTGAN ADIB

gar mendan shuncha yil yashab umringdan topgan quvonching va mamnuniyating nima bo‘ldi deb so‘rasalar, men hech ikkilanmasdan Oybek va G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor va Shayxzoda kabi buyuk so‘z san’atkorlari bilan zamondosh bo‘lganim, ularning suhbatlaridan bahramand bo‘lganim, betakror asarlarIdagi go‘zallik va nafosat sirlarini kashf etib, voyaga yetganim bo‘ldi, deb javob berardim. Agar mendan ushalmay qolgan orzularing, armonlaring bormi deb so‘rasalar, ha, ular to‘g‘risida, ayniqsa, Oybek haqida adabiyotshunos sifatida yolchitib yozolmaganim, uning asarlaridagi bitmas-tuganmas boylikni ko‘ngildagidek qilib kitobxonlarga yetkazib berolmaganim menga armon bo‘lib qoldi, deb javob berardim.

Bilmadim, nega shunday bo‘ldikin? Ehtimol, sho‘ro zamonidagi son-sanoqsiz mafkuraviy cheklashlar asoratidan qutula olmaganim sabab bo‘lgandir. Yoki Homil Yoqubov, Matyoqub Qo‘shjonov, Naim Karimov, Baxtiyor Nazarov, Ibrohim G‘afurov kabi zabardast oybekshunoslar panjasiga panja urishdan hayiqqandirman. Balki hamisha Oybekning vujudidan ufurib turadigan ulug‘vorlik qarshisida o‘zimni ojiz sezgandirman. Bo‘lmasa, Oybek haqida yozmadim emas, anchagina yozganman. Hatto ayrim maqolalarim «Vopros? literatur?» kabi nufuzli jurnallarda ham e’lon qilingan edi. Lekin, baribir, bu maqolalar ko‘ngildagiday bo‘lib chiqamas edi. Ularda Oybekka munosib bo‘lgan pafos yetishmasdi, so‘zlar allanechuk rangsiz va sust bo‘lardi. Bu gal ham shundoq bo‘ldi. Kuyunchak olimlarimizdan Abdullajon A’zamov menga Oybek tavalludining yuz yilligi oldidan biron maqola e’lon qilishni maslahat berdi. Bu taklif menga ma’qul tushdi va darhol boshqa ishlarni yig‘ishtirib, maqolani yozishga kirishdim. Avvaliga ishlar silliq kechdi — qalam ko‘k dengiz uzra suzib ketayotgan oq yelkanday qog‘oz uzra silliq yugura ketdi. Hash-pash deguncha o‘n-o‘n besh sahifani qoralab ham qo‘ydim. Biroq shundan keyin ish taqqa to‘xtab qoldi. Qarasam, yana o‘sha eskicha qarash, yana siyqa jumlalar, Oybek asarlarining ruhidan uzoq mulohazalar.
Maqolani shu ahvolda davom ettirishning ma’nisi yo‘q edi. Yozishni to‘xtatib o‘ylay boshladim. Bu orada eski dardim qo‘zg‘ab, shifoxonaga yotishga majbur bo‘ldim. Og‘riq kuchaygandan kuchaydi. Ko‘rgani kelgan do‘stu yoron «Xudo dardni sevgan bandasiga yuboradi» deb menga tasalli berishardi. Kimdir: «Xudo bandasiga chiday olmaydigan dard yubormaydi» deb meni sabr-bardoshga chaqirdi. Shifoxonaga yotganimdan ikki-uch kun o‘tgach, dorilar o‘tkirlik qildimi yo boshqa sababdanmi, ancha og‘irlashib qoldim. Hattoki xotin bilan rozi-rizolik ham tilashib oldik. Qo‘rqinchli va og‘riqli kunlardan biri boshlandi. Og‘riqdan chalg‘ish uchun yana har narsalarni yoza boshladim. Nazarimda, sira oqarib tong otmayotgan bu tun hayotimdagi oxirgi tun bo‘ladigandek edi. Bilmadim, keyin uxlab qoldimmi yoki bosinqiray boshladimmi — harqalay, xonamning eng qorong‘i burchagidan bir maxluq o‘rmalab chiqqanday bo‘ldi va menga qarab karnaydan chiqayotganga o‘xshash ovozda «Hali fursating bitgani yo‘q, hali zimmangda ishlaring bor», deganday bo‘ldi.
Uch-to‘rt to‘lg‘onganimdan keyin, angladimki, bugungi tun hali oxirgisi emas ekan. Shunday qilib, ajalning ko‘ziga tik qarab, alaxsirab yotgan odam Xudoning qudrati bilan yana bir marta o‘limdan qolganiga ishondim va tongga yaqin uxlab qoldim. Ertasiga og‘riq kamaydi. Professor Bobojonov va professor Tefaev boshliq vrachlar va hamshiralar ko‘plashib, jonimga oro kirishdi. Men tungi voqeani Tefaevga gapirib berdim. U o‘rnidan turib palatadan chiqib ketdi-da, zum o‘tmay, bir dasta qog‘oz ko‘tarib keldi. «Mana qog‘oz. Asta-asta, kuchingiz yetgan qadar yozib turing». Men yana o‘ylashga tushdim. Endi yana adabiyot haqida, Oybek to‘g‘risida yozilajak maqola haqida fikrlay boshladim. Uning she’rlari nasriy asarlarini eslatdi. Albatta, uning yigirma jildga jo bo‘lgan roman va qissalarini, she’r va dostonlarini birvarakayiga eslashning imkoni yo‘q edi. Shuning uchun birinchi navbatda o‘zim yoqtirib kelgan «Qutlug‘ qon» va «Navoiy» romanini esladim, hatto ba’zi sahifalarini qayta o‘qib chiqdim. Shunda g‘alati bir hol ro‘y berdi — ilgaridan tanish bo‘lgan sahifalar birdan boshqacha salobat kasb etdi, ularning rangin qirralari ko‘z o‘ngimda o‘zgacha bir tarovat bilan jilolandi. Menga ayon bo‘ldiki, o‘zbek romanlari ichida oltinchisi va yettinchisi bo‘lib maydonga kelgan bu asarlar mazmun jihatidan ham, badiiyat jihatidan ham jahonning hech qaysi asaridan qolishmaydi. Ular favqulodda zo‘r iste’dod bilan yaratilgan barkamol asarlar edi. Shundan qirq yilcha avval universitetdagi matematik do‘stlarim bilan bo‘lib o‘tgan bir bahs esimga tushdi. Sinchkov matematik do‘stim «Qani aytgin-chi, hozirda o‘zbek romanlaridan qaysi biri XXI asrga o‘tadi?» deb so‘rab qoldi. Men bu to‘g‘rida o‘ylamagan ekanman — dabdurustdan nima deyishimni bilmay qoldim. Keyin hushimni yig‘ishtirib olib, «Navoiy» romani», deb javob berdim. «Shunaqami? Bilmadim-ov», dedi do‘stim ishonqiramay. Buni qarangki, adashmagan ekanman. Lekin o‘shanda «Qutlug‘ qon»ni ham qo‘shib aytishga tilim bormagan edi — adashgan ekanman. «Qutlug‘ qon» bugun, XXI asrda ham yashashda davom etyapti.
Xo‘sh, bu romanga qanday omillar umrboqiylik baxsh etgan — qaysi sifatlari uni o‘zbek romanlari ichida eng barkamolidan biriga aylantirgan? Umuman, o‘zbek adabiyotshunoslari romanning fazilatlarini ancha batafsil tahlil qilishgan — ularni bu o‘rinda yana bir marta takrorlab o‘tirishning hojati yo‘q. Men faqat ayrim o‘rinlargagina diqqatni jalb qilmoqchiman.
Avvalo shuni ta’kidlash kerakki, roman tom ma’noda realistik asardir. Unda faqat Yo‘lchi, Mirzakarimboy kabi yetakchi qahramonlargina emas, boshqa ikkinchi darajali personajlar ham g‘oyatda mukammal ishlangan — ularning hammasi o‘zining betakror belgilariga ega. Romanda ular qanday o‘rin tutishlaridan qat’i nazar, bir umrga kitobxon xotirasida muhrlanib qoladi. Tabiiyki, yozuvchi ular o‘rtasida Yo‘lchiga alohida o‘rin beradi, uni benihoya iliq mehr bilan tasvirlaydi. Syujet rivojida Yo‘lchi xarakteri asta-sekin ochila boradi va undagi fazilatlar marjondek tizilib, Yo‘lchining ichki dunyosini tugal ochib beradi. U ko‘p fazilatlar egasi, lekin bu uni ideal obrazga aylantirmaydi. Muallifning mahorati shundaki, u Yo‘lchi obrazini tasvirlashda romantik chizgilar va ranglarni bemalol ishlatishdan cho‘chimaydi, lekin ayni chog‘da hech bir nuqtada realizm qonunlaridan biron marta ham chekinmaydi. Natijada mardlik, tantilik, ma’naviy yuksaklik, jasorat, teran aql-idrok, olijanoblik kabi sifatlar g‘oyatda hayotiy tarzda tasviralanadi. Umuman, tabiiy shaklda namoyon bo‘ladigan hayotiylik muallif uslubining yetakchi fazilatini tashkil qiladi. Natijada Yo‘lchi shunchaki bir shaxs sifatida emas, butun o‘zbek xalqining timsoli sifatida gavdalanadi. Uning evolyutsiyasi, qishloqdan kelib shahar muhitini kashf etganki, XXI asr boshidagi o‘zbeklar o‘rtasida boshlangan yangi uyg‘onish jarayonini o‘zida aks ettiradi. Yo‘lchi o‘zining hayotiy printsiplari Mirzakarimboylar dunyosining axloqiga tubdan zid ekanini anglaydi, o‘zining ma’naviy-axloqiy aqidalari beqiyos darajada yuksak ekanini idrok etadi. Kitobxon muallif bilan birga kelajak Yo‘lchilarniki degan e’tiqodga keladi. Hayot qozonida obdon qaynagan Yo‘lchi jismonan halok bo‘lsa-da, ma’naviy jihatdan g‘olib chiqadi. U tom ma’noda uyg‘onadi, bu uyg‘onish esa milliy uyg‘onishning bir bosqichi edi.
Xuddi shunga o‘xshab, «Navoiy» romanida ham muallif buyuk shoir xarakterini yaratish bilan cheklanmaydi, balki XV asrdagi ijtimoiy muhitni ham jamiki ichki ziddiyatlari va murakkabligi bilan ko‘rsatadi. Biroq bu romanning ma’rifiy ahamiyati ham kattadir. O‘tgan asrning 40-yillarida — Navoiy tavalludining 500 yilligini nishonlashga qaror qilinganda, hali xalq Navoiy siymosi bilan unchalik tanish emas edi. Xondamir, Vosifiy kabi o‘tgan ulug‘ muarrixlarning asarlarini hisobga olmaganda, Alisher Navoiy haqida ma’lumot beradigan tayinli asarlar yo‘q edi. Buning ustiga yaqindagina yozuvini o‘zgartirib, yoppasiga savodsizga aylangan xalq uchun uning tishi o‘tadigan yozuvda Navoiy asarlari nashr etilgancha yo‘q edi. Xullas, Oybek romani keng xalq ommasiga Navoiyning siymosi, qiyofasi va ijodi haqida, aytish mumkinki, ilk marta atroflicha tasavvur berar edi. Hatto qay bir nuqtalarda biz bugunga qadar ham Navoiyni shu roman orqali tasavvur qilamiz.
Bu romanda ham olis Hirotning hayoti benihoya aniq va qabariq holda tasvirlanadi va Oybek Navoiy xarakterini yaratar ekan, birinchi navbatda, uning buyuk gumanist ekaniga, nafaqat san’atkor, balki mutafakkir sifatidagi qarashlarini ifodalashga alohida ahamiyat beradi. Natijada, o‘sha paytdagi atama bilan aytganda, Chig‘atoy ulusi, ya’ni bugungi o‘zbeklarning bobolari, boshqacha aytganda, buyuk bobomiz Amir Temurning bevosita avlodlari jahon tsivilizatsiyasiga katta hissa qo‘shgan, jahon gumanizmining shakllanishida favqulodda katta o‘rin tutgan, yuksak madaniyat egasi, yorqin intellektual salohiyati bilan ko‘rinib turgan xalq bo‘lgani ochib berilgan.
Navoiy obrazini bunday talqin qilish ham g‘oyatda katta ahamiyatga ega edi — bu ham bevosita millatni uyg‘otishda juda muhim rol o‘ynaydi. Shular bilan birga «Qutlug‘ qon» va «Navoiy» romanlarining ahamiyati bilan cheklanmaydi. Mening nazarimda, Oybek nafaqat san’atkor sifatida, balki mutafakkir olim sifatida o‘zbeklar tarixining ichki oqimlariga chuqur nigoh tashlaydi, bu tarix hududiy jihatdan ham, xronologik jihatdan ham o‘zbeklar tarixi tarqoqdek, parchalanib ketgandek ko‘rinsa-da, aslida bir xalqning tarixi bo‘lganini ko‘rsatadi, bu bo‘laklarning mantiqan bog‘lab turadigan rishtalarini topadi. Albatta, buni u oshkora tarzda, yaqqol ko‘rinib turadigan shaklda qilgan emas, u sharoitda bunday qilishning imkoni ham yo‘q edi, o‘z millatini ulug‘lash, uning ijobiy sifatlarini madh etish butun dunyoda ijobiy hodisa deb qaralsa-da, bizning sho‘ro mamlakatida bu millatchilik deb hisoblanar va bu yo‘lga kirgan har qanday fikrlovchi odam dahshatli ta’qiblar xavfiga va hatto jismonan faol hayotdan chetlashtirish xavfiga ham ro‘para kelar edi. Shuning uchun millatni uyg‘otishga, milliy ongni o‘stirishga, xalqni o‘z-o‘zini tanishiga yo‘naltirilgan harakatlar ko‘p hollarda ezop tilida, ramziy shakllarda olib borilardi.
Shu o‘rinda bir narsani ta’kidlab o‘tish kerak — bugun hammamiz «millat», «milliy ong», «millatning uyg‘onishi» kabi iboralarni hech tortinmasdan bemalol qo‘llayapmiz. Albatta, bu ham mustaqilligimizning sharofati, milliy erkinligimizning hosilasidir. Istiqlol bizga tariximizni qaytarib berdi va milliy ongimiz, milliy uyg‘onishimiz to‘g‘risida haqiqatni aytishga, haqqoniy fikrlashga imkon berdi. Bugun biz shu imkoniyat tufayli uzoq o‘tmishda va nisbatan yaqin tarixda yaratilgan buyuk ma’naviy qadriyatlarimizga ega bo‘ldik. Bu ishda boshqa olimlarimiz va adiblarimiz qatorida Oybekning xizmatlari chindan ham buyukdir. Shuning uchun xalqimiz bu adibni «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan taqdirlaganini katta mamnuniyat bilan qabul qildi.

* * *

Millatni uyg‘otish salohiyatiga ega bo‘lgan adib favqulodda badiiy qimmatga ega bo‘lgan asarlar yaratishdan tashqari, yuksak insoniy fazilatlarga ham ega bo‘lmog‘i zarur. Nazarimda, Oybek ana shunday inson edi. Ehtimol, biroz mubolag‘a bo‘lar, lekin o‘ylaymanki yozuvchilar orasida XX asrda ikkita komil inson o‘tgan bo‘lsa, ularning biri Oybekdir, agar bitta bo‘lgan bo‘lsa, u ham Oybekdir. Ming afsuski, menga Oybek bilan yetarli darajada muloqotda bo‘lish nasib etmadi. Shuning uchun men uning shaxsiy odatlarini, ichki dunyosini yetarlicha tasavvur qilolmayman. Biroq Oybek bilan birga o‘qigan Homil Yoqubovga va Subutoy Dolimovlarning eslashlariga qaraganda, u texnikumda talabalik vaqtida o‘quvchilar o‘rtasida juda katta hurmatga ega bo‘lgan. U talabalar ichida har narsaga qiziquvchanligi bilan ajralib turgan. U g‘oyatda tashabbuskor bo‘lgan — har xil bahslar, adabiy kechalar, she’rxonliklarga bosh-qosh bo‘lgan. Oybekni bilganlar uning aql-zakovati teran bo‘lganini aytishadi. Shu bilan birga, uning xarakterida ijtimoiy adolat tuyg‘usi kuchli bo‘lgan. Ma’lumki, har qanday jamiyatda ham ijtimoiy adolatni barpo etmoq uchun kurash juda katta shijoat va jasoratni talab qiladi. Bunday odam ko‘p jihatdan ko‘kragidagi yuragini sug‘urib olib, zulmatda yo‘ldan adashgan yurtdoshlariga, qabiladoshlariga yo‘l ko‘rsatgan afsonaviy Dankoni eslatadi. Faqat Oybek Dankodan farq qilaroq, «sotsialistik zulmat»ni ma’rifat nuri bilan, aql-zakovat nuri bilan yoritmoqchi bo‘lgan. Nazarimda, o‘shshaygan badqavoq qoyalar saltanatida ularning sovuq nigohlarini pisand qilmay, bir savat oq harir gullarni quyoshga tutib, nurga intilgan na’matak timsolida Oybek o‘zining asl niyatini tasvirlagan. Buning uchun esa o‘sha sharoitda katta jasorat kerak edi, o‘zligidan kechmay turib, tom ma’noda qahramonlik yo‘lini tutmay turib shunday timsol yaratishga jur’at qilish qiyin edi. Uning jasorati nechog‘lik katta va muhim bo‘lganini tasavvur qilish uchun Oybekning boshqa adiblar qatorida butun umri davomida «zanjirband sher» holatida yashaganini, har kun, har soatda sayyodning domiga ilinish xavfi bilan yashaganini eslash kifoya. Vaziyat yana shu bilan og‘irlashganki, Oybek yashagan muhitda hukmron kuchlar qo‘rquv saltanatini barpo etganlar, har bir odam xavotirda, tahlikada yashashga majbur bo‘lgan.
Odamlar o‘rtasidagi eng kuchli instinktlardan biri o‘z hayotini saqlashga intilish instinktidir. Totalitar tuzum sharoitida jamiyat hayotining hamma jihatlarini belgilaydigan muhim tuyg‘u qo‘rquvdir, qo‘rquv har qanday odamni ham loqayd qilib qo‘yadi. U tevarak-atrofidagi hodisalarga befarq bo‘lib qoladi. Hayotda Shchedrinning tangabalig‘ining falsafasi yoxud «Sinchalak»dagi Eshonning otasi uqdirgan: «qoziqning uchi emas, keti ham emas, o‘rtasi bo‘lib yashash» aqidasi tantana qiladi. Bu esa manqurtlik sari qo‘yilgan birinchi qadamdir. U juda qisqa fursatda odamni karaxt qilib, uni faollikdan mahrum etadi. Afsuski, sho‘rolar zamonida o‘zbek xalqi bu illat bilan jiddiy zaharlangan edi. Faqat minglardan, yuz minglardan birigina adolat yo‘lida uning himoyasiga biror og‘iz gap aytishga jur’at topar edi. Shunday bo‘lgani uchun Oybekning shaxsiy hayotda sog‘lom adabiyot uchun dadil kurashi kishini hayron qoldiradi. Men bu o‘rinda 1927 yili Cho‘lpon to‘g‘risidagi bahsda Oybekning hech ikkilanmasdan shoirni himoya qilganini nazarda tutyapman. O‘shanda Cho‘lpon ochiqdan-ochiq «sovet xalqiga yot shoir», deb e’lon qilingan edi. Uni «burjua ziyolilarining shoiri» deb e’lon qilishgan. Oybek uni himoya qiladi. Pushkinni misol keltirib, adabiyotning spetsifikasini eslatadi, she’r va shoirni teranroq tushunishga, iste’dodni qadrlashga undaydi. Shunda Oybek bor-yo‘g‘i 22 yoshda edi. Maxsus organlar, ehtimol, uni yoshligi uchun bir marta kechirgandirlar. Yo‘q, bunga ishonib bo‘lmaydi. Ular shunchaki arqonni uzun tashlab, bir yo‘la ulgurji o‘lja olishdan umidvor bo‘lgan bo‘lishlari mumkin. O‘shanda O‘zbekiston kompartiyasining birinchi kotibi bo‘lmish Akmal Ikromov Oybekni jinday suyab g‘oyaviy-siyosiy xatosini uqdirib o‘tgan edi. Biroq bu adibga «saboq» bo‘lmaydi. U «shakkoklik»ni davom ettiradi. U 30-yillarning o‘rtasida «Abdulla Qodiriyning ijodiy yo‘li» degan risolani e’lon qiladi. Ma’lumki, 20-yillarning oxiri 30-yillarning boshlarida bu buyuk ijodkor ham ayovsiz tanqid ostida qolgan edi.
Ayniqsa, o‘sha paytda nufuzli partiya idoralarida xizmat qilgan Sotti Husayn «O‘tgan kunlar» degan katta maqola yozib, «O‘tgan kunlar»ning sog‘ joyini qoldirmagan edi. Biroq uning maqolasi vulgar sotsiologiya pozitsiyasidan yozilgan bo‘lib nafaqat Abdulla Qodiriyni ayovsiz qoralagan, balki butun adabiyot rivojini noto‘g‘ri yo‘lga solib yuborishga ham qodir edi. Oybek nafaqat Abdulla Qodiriyni himoya qiladi, balki rak kasaliga o‘xshash adabiyotni halok etishi muqarrar bo‘lgan vulgar sotsializmni ham ayovsiz fosh qiladi. Buning uchun ham chuqur bilim bilan birga katta jasorat va fidoyilik ham kerak edi. Bularning bari ayrim odamlarimizning g‘ashini keltirmay qo‘ymas edi. O‘zini hukmron mafkuraning soqchilari deb bilgan bu odamlar Oybekka yashirin dushman sifatida qarashgan va uning ishlariga har tomonlama to‘sqinlik qilishgan. Natijada, u ishlardan ketishga majbur bo‘lgan, rafiqasining arzimagan maoshiga tirikchilik qilib, shunday sharoitda «Qutlug‘ qon» romanini yozib tugatgan. Hukmron mafkura muhiblari hatto «Qutlug‘ qon»dan ham g‘oyaviy illat topishadi — unga yopishsa-yopishmasa inqilobchi Petrov obrazini kiritib, uni Yo‘lchiga ustoz qilib qo‘yishga majbur etishadi. 1937 — 38 yillar sharoitida Oybek «do‘stlari»ning talabiga yon berishga majbur bo‘ladi — natijada romanda so‘galga o‘xshagan sovuqdan-sovuq bir bob paydo bo‘ladi.
Oybekning jasorati, dadilligi, adabiyotga fidoyi sadoqati ba’zi bir asarlarni ro‘yobga chiqarishdagi sa’y-harakatlarida ham ko‘rinadi. Yaqinda taniqli shoir Ramz Bobojonning yangi kitobi chiqdi. Unda shoir 60-yillarning so‘ngidagi bir voqeani eslaydi. U paytlarda Ramz Bobojon G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotda direktor bo‘lib ishlagan yillarda bo‘lsa kerak — nashriyotga «Tirik satrlar»ning qo‘lyozmasi keladi. Kitob 20-yillarga bag‘ishlangan edi. Unda jadidlar va «millatchi» sanalgan shoirlarning, shu jumladan, Fitrat va Cho‘lpon ijodidan namunalar ham berilgan edi. Bunaqa «g‘alvali» asarlar odatda taqriz qilinar, «xatolari» tuzatilib, keyin bosishga ruxsat berilardi. Kitobni Oybekka taqrizga berishadi. Oybek undagi mafkuraviy bahsli o‘rinlardan tap tortmay kitobga ijobiy taqriz beradi. Kitob 1968 yili bosilib chiqadi, afsuski, bu paytda Oybek hayotdan ko‘z yumgan edi. Shundan foydalanibmi, yo‘qmi, partiya mutasaddilari kitobni tarqatishni ta’qiqlab qo‘yishadi. Bu misol Oybekning haqiqiy adabiyot uchun kurashi umr bo‘yi davom etganini ko‘rsatadi.
Oybek ijodda shaxsan o‘ziga taalluqli masalalarda ham aql bovar qilmaydigan darajada olijanob edi. Unga hatto bir vaqtlar o‘ziga yomonlik qilgan odamlarning tagiga suv quyishga intilish ham begona bo‘lgan. Mana, uning hayotida ro‘y bergan va hozirga qadar hammani ajablantirib kelgan bir voqea.
1946 yili «Navoiy» romani mamlakatdagi eng yuksak adabiy mukofot bilan taqdirlandi. O‘sha davr taomiliga ko‘ra, bunday asarlar mutlaqo tanqid qilinmasdi, chunki har qanday tanqid «xalqlar dohiysi»ga tegib ketishi mumkin edi. «Navoiy» romani ham avvaliga 3-4 yil hamma joyda maqtab ko‘klarga ko‘tarildi. Keyin esa birdaniga bulutsiz osmonda chaqmoq chaqnagandek, respublika gazetasida Botir Fayziev degan odamning katta maqolasi bosildi. Unda romanda tasvirlangan Binoiy va Navoiy munosabatlarini ro‘kach qilib, muallif Oybekni tojik xalqiga tuhmat qilishda ayblagan edi. Uning fikricha, Oybek tojik va o‘zbek xalqlarining tarixiy do‘stligini buzib ko‘rsatgan va ashaddiy millatchilikka yo‘l qo‘ygan. Maqoladan keyin g‘iybat va bo‘hton qozoni jo‘sh urib qaynay ketdi — Oybekning boshiga qora bulutlar yog‘ildi, Akademiyada, Yozuvchilar uyushmasida, yana boshqa ba’zi tashkilotlarda muhokama ustiga muhokamalar bo‘ldi — kechagina laureat, zo‘r iste’dod sifatida shuhrat qanotida uchib yurgan Oybek bir zumda loyga qorib tashlandi, siyosiy aybdor qilib qo‘yildi. Bu esa qamoqqa va surgunga olib boradigan yo‘l edi. Xullas, Oybek juda og‘ir kasalga uchrab, yiqilib qoladi va shu yiqilganicha umrining oxirigacha o‘ziga kelolmaydi. Uning tili duduqlanib, qo‘li qalam tutishga yaramay qoladi. Bu mudhish voqeaning ilhomchilari va tashkilotchilarini Oybekning rafiqasi Zarifa opa «Mening Oybegim» kitobida batafsil yoritib bergan. Tabiiyki, jamoatchilik bu bo‘htonlar yarmarkasini boshlab bergan Botir Fayzievni qattiq qoraladi. Oradan yillar o‘tdi — bu g‘alvalarning tuhmatligi aniq bo‘ldi, haqiqat tiklandi. Lekin Oybekning sog‘lig‘i tiklanmadi. Bu o‘rinda Zarifa opaning Oybekka sadoqati va vafodorligini ta’kidlab, uni alohida ehtirom bilan tilga olib o‘tish kerak. Zarifa opa bemorning ahvolini imkon qadar yengillatishga harakat qildi, uni salkam o‘n sakkiz yil parvarish qildi va bu bilan cheklanmadi. Oybekka taalluqli har qanday hujjatni, har laxtak qog‘ozni avaylab asradi. Oybekning keyingi asarlari Zarifa opaning sa’y-harakatlari bilan dunyo yuzini ko‘rdi. Shu tariqa Oybekning dastlabki 45 yillik umri shundoq ham oson kechmagan bo‘lsa, so‘nggi 15-16 yili turgan-bitgani jismoniy va ruhiy azoblarga to‘la bo‘ldi.
Men buni o‘ylar ekanman boshqa bir atoqli o‘zbek yozuvchisining alamlar bag‘rini teshib o‘tganda, hukmron mafkura muhiblarining farosatsizligidan bo‘g‘ilib ketganda «Nega onam meni yozuvchi qilib tug‘diykin!» deya fig‘on chekkani esimga tushadi. Ha, Oybek ko‘p yillar mobaynida o‘z nurlari bilan xalq qalbini charog‘on qilib kelgan gavhar edi, bizning ikkiyuzlamachi muhitimiz tufayli, chinakam iste’dodlarni oyoqosti qilgan mudhish tartiblar tufayli bu gavhar xira tortdi.
Keyin yanada qiziq bir voqea ro‘y berdi. Kunlardan birida kafedramizga ranglari so‘lg‘in bir odam kirib keldi. Biz uni tuzukroq tanimas edik. U qo‘ltig‘idagi semiz karton papkasini olar ekan, bir tomonga qarab turib xuddi nimadandir pushaymon odamdek past ovozda o‘zini tanishtirdi. «Botir Fayzievman. Oybek haqida dissertatsiya yozgan edim. Shunga oq yo‘l bersanglar…» Bu gapni eshitib hammamizning g‘ashimiz keldi — u bilan tuzukroq ko‘rishmadik ham, ishini qo‘liga qaytarib berib, boshqa joyga olib borishni maslahat berdik. U tarvuzi qo‘ltig‘idan tushib, ishini qo‘ltiqlab chiqib ketdi. Shu ketganicha har xil ilmiy tashkilotlarning eshigini qoqib anchagina yurdi. Xalq nazaridan qolish yomon narsa ekan. Hech qaerda unga ro‘yxushlik berishmadi. U boshi berk ko‘chaga kirib qolgan edi. Biz — domlalar, ilmiy xodimlar, sirasini aytganda, unchalik bag‘ritosh odamlar emasmiz. Lekin shunga qaramay Oybekka nisbatan xoinlik qilgan odamga munosabatimiz ilimadi-ilimadi. Botir Fayzievni Oybekning uyiga Nosir Fozilov boshlab kelibdi. Hech kimdan iltifot ko‘rmagan Botir Fayzievning Oybekning o‘zidan yordam so‘rashdan boshqa iloji qolmabdi. Oybek esa uning ishiga ijobiy mulohazalar bildirib, taqriz yozib beribdi. Nosir Fozilov bilan mehmonni kuzatib chiqqan Oybek hovlida kiyik bilan bo‘ri bolasi yonma-yon turganini ko‘ribdi va duduqlanib «Odam… ham shunaqa bo‘ri bilan yonma-yon turadi», debdi. Xullas, har nima bo‘lganda ham, Oybek uning gunohidan o‘tib ijobiy taqriz berganidan keyin, ko‘p o‘tmay, Botir Fayziev dissertatsiyasini himoya qilib oldi. Biroq himoya qilgani bilan uning biri ikki bo‘lib qolgani yo‘q. Shunaqa — xalq nazaridan qolish yomon bo‘lar ekan, bunaqa odamning o‘ngarilishi juda qiyin bo‘lar ekan.
O‘shanda ancha vaqtgacha men Oybek akaning nega bu odamning gunohini kechirgani sababini anglayolmay yurdim. Menga qolsa, shaxsan men uni kechira olmasdim. Lekin Oybek aka men emas, Oybek aka-da. Ehtimol, u Tolstoyning «Yovuzlikka yovuzlik bilan javob berma», degan aqidasiga amal qilgandir. Har holda, keyinroq o‘ylab qarasam, birovning gunohidan o‘tgan Oybek aka yanada olijanobroq va salobatliroq ko‘rinib ketdi. Albatta, Oybek Botir Fayzievning bu mojarolar tashkilotchisi emas, oddiy bir ijrochisi bo‘lganini yaxshi bilgan va shuning uchun u bilan olishib o‘tirishni ep ko‘rmagan. Har holda, Oybekning kechirimliligi va olijanobligi uning tom ma’nodagi bag‘rikeng, sersaxovat inson ekanidan dalolat berib turibdi. Bu bilan buyuk adib odamlarga yana bir karra olijanoblikdan saboq berdi.
Oybek aka shunaqa qiyin zamonda hayot kechirgan edi. Uning karvoni, shoir aytgandek, itlar galasi orasidan o‘tgan edi. Oybek yashagan muhit talantli odamlarni chiqishtirmaydigan, tilli-zabonlilarni yoqtirmaydigan, faqat mutelar va laganbardorlarga, chaqimchilar va hasadgo‘ylarga keng yo‘l ochib qo‘ygan muhit edi. Bu muhitda yashagan zaifroq odamlar undan boshdan oyoq jirkanch illatlarga burkanib chiqqan edi. Faqat Oybekka o‘xshagan qalbi toza, eng yuksak darajadagi insoniylik maqomiga ega bo‘lgan olijanob insongina bu muhit illatlarini yuqtirmagan. Nopoklar ichida pokiza qolish ham ulug‘likning belgisidir.
Shunday qilib, Oybek iste’dod uchun uncha qulay bo‘lmagan og‘ir zamonlarda yashagan bo‘lsa-da, eng murakkab talato‘plar orasida ham, mudhish qirg‘inbarotlar sharoitida ham inson o‘zining insoniy qadr-qimmatlarini saqlab qolishi mumkin ekanini va bu faqat uning o‘zigagina bog‘liq ekanini isbot qildi.
Men bu gal shifoxonada umrimdagi eng og‘ir kunlarimni o‘tkazdim. Oxir-keti ko‘rinmaydigan og‘riqli dardchil tunlarda necha martalab ajalning ko‘ziga qaradim va bu gal ham choh labidan omon qaytdim. Endi o‘ylasam, bunga adabiyotni, adabiyot dunyosidagi tozalik va poklikni o‘ylaganim ham sabab bo‘ldimikin? O‘sha og‘ir kunlarda mening qay bir sifatim yoqib qolgan bo‘lsa, Oybek domlaning o‘lmas ruhi menga madad bergan bo‘lsa ajab emas.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2004 yil 44-sonidan olindi.