Кузатиб бораётган бўлсангиз, сайтимиз саҳифаларида BBC Ўзбек хизмати томонидан «Зарварақлар» туркуми остида тақдим этилаётган таниқли олим Хайрулла Исматуллаев (1937–2008) нинг тарихимизга оид мақолалари билан таништириб бормоқдамиз. Аввалан, бу туркум учун радио ходимларига ташаккур айтишимиз лозим. Бугун буюк ватандошимиз Мирзо Улуғбекка бағишланган мақолани ўқишингиз мумкин. Таъкидлаб ўтишим лозимки, «Зарварақлар» туркумида тақдим этилган мақолаларнинг, хусусан, бугунги Мирзо Улуғбек ҳақидаги матннинг айрим ўринлари, энг аввало, муаллифнинг баъзида илм билан сиёсатнинг фарқлолмай қолиши менда эътироз уйғотди. Яқин кунларда бу хусусдаги мулоҳазаларим акс этган «Мирзо Улуғбек узук таққанми, тақмаганми?» номли мақоламни сайтда ўқишингиз мумкин бўлади.
Хуршид Даврон
МИРЗО УЛУҒБЕК Ё ШОИР БЎЛИБ КЕТГАН ОЛИМ
Хайрулла Исматуллаев
Хайрулла Исматулла (Хайрулла Ҳикматуллавич Исматуллаев) 1937 йилнинг 16 августида Тошкентда шарқшунос олим оиласида туғилган. Иккинчи жаҳон урушида оиласидан етим қолган Хайрулла қариндошлари қўлида катта бўлган. 1960 йилда Тошкент Чет Тиллар Институтини (ҳозирги Ўзбекистон Жаҳон Тиллари Университети) тамомлайди. 1961 йилда эса Тошкент Давлат Университетининг Туркология факултетида кандидатлик ишини бошлайди.1964-1974 йилларда ушбу даргоҳда дарс беради. 1974 йилнинг 14 декабрида Совет ҳукуматига қарши ҳаракатда айбланиб, қамоққа олинади. Тўққиз йил панжара ортида ўтириб, 1983 йилнинг 29 ноябрида озод этилади.
1990 йили АҚШга кўчиб кетган олим мустақилликка эришган Ўзбекистон ва ўзбек халқи тарихи, маданияти, қадриятлари ҳамда ўзига хослиги билан ғарбликларни таништирган инсонлардан биридир. Дастлаб АҚШдаги Индиана Университетида ўзбек тилидан сабоқ берган, кейинчалик Висконсин университетининг Осиё тиллари ва маданиятлари бўлимида фаолият юритди. АҚШда ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар муаллифи. Шунингдек, Марказий Осиё учун катта аҳамиятга эга манбаълар ва ғарбнинг илғор қадриятлари билан ўзбек халқини ошно этган олимлардан бири сифатида ҳам билинади.
Хайрулло Исматуллаев ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар, хусусан,»Самоучитель узбекского языка», «Ўзбекча-русча-тожикча сўзлашув»,» Алишер Навоий ҳикматли сўзлари», икки жилдлик «Ўзбек тили»,»Туркистонлик олимлар» ва ўзбекча-инглизча иборалар луғати ва сўзлашув китобларининг муаллифи.
Хайрулла Исматулла 2008 йил 24 августида оламдан ўтган,Висконсин штатининг Медисон шаҳрида, мусулмонлар қабристонида (Highland Memory Gardens) дафн этилган.
Ҳамма нарса — давру даврон ҳам, тахту равон ҳам, кайфу сафо ҳам, Оқсараю Кўксарой ҳам – ҳамма ҳаммаси ўткинчи эканлиги айнан ҳозир, асрлар алмашувида яққол сезиляпти. Кўҳна тарих саҳифаларини бир-бир варақлаб, фақат ватанга ва илмга фидо этилган умр ҳеч вақт ўткинчи бўлмаслигига, зое кетмаслигига яна бир бор амин бўлади киши
Улуғбек жонига қасд қилингандан бери ўтган беш юз элликдан ортиқ йил давомида қанча-қанча амирлар, шоҳлар, султонлар, президенту биринчи котиблар ўтиб кетди, қанча-қанча салтанатлар инқирозга юз тутиб, йўқлик қаърига кириб кетди. Кўплари ўзидан из қолдирмади, яхши, хайрли из қолдирмади.
Бироқ кўкда, илм осмонида олти асрдан бери бир ёрқин юлдуз — Улуғбек ҳамон ёғду сочиб турибди.
Бизнинг қўлимизда Улуғбекнинг икки нодир сурати сақланяпти. Бири рангли сурат форс миниатюра санъати мактаби намояндаси бўлган рассом томонидан 17 асрда яратилган бўлиб, унда Улуғбекдан ташқари яна олимнинг 25 та шогирди, сарой аҳли тасвир этилган. Улуғбек шогирдпари даврасида суҳбат устида тасвирланган. Энг таниқли шогирди Али Қушчи Улуғбекнинг чап ёнида кўрсатилиб, у буюк олим билан суҳбатлашаётган ҳолда тасвирланган. Бу нодир сурат ҳақида дастлаб 1970 йили Англияда чиқадиган «Нistоrу Today» («Бугунги тарих») журнали саҳифаларида таниқли инглиз олимаси ва ёзувчиси, «Жаҳонгир Темурланг» романининг муаллифи Хилда Хукхем мақола эълон қилганди [«Нistory today», London, 1970, No.З, p.209], кейинчалик бу расм Ҳенри Виенчекнинг «Осиё устида бўрон» (Henry Wiencek, Storm across Asia, Nеw Yогк, НВJ Pгess, 1980, Printed in Italy, р.84) китобига илова қилинди.
Улуғбекнинг иккинчи сурати таҳминан 1440 йилда Самарқандда ўз юртимиз рассоми томонидан чизилган бўлиб, Улуғбекнинг шу кунларгача топилган энг нодир сурати ҳисобланади. Бу суратнинг асл нусхаси Низомий «Хамса»си саҳифасига чизилган ва у ҳозир Туркиядаги музейда сақланади. Биз мана шу суратнинг ҳам нусхасини олишга муваффақ бўлдик.
Улуғбекнинг бу ўта нодир сурати ҳақида илк бор асли Ўрта Осиёлик бўлган тарихчи Абдулҳай Ҳабибий ўзининг «Темурийлар даври санъати ва санъатга оид асарлар» номли китобида маълумот берган ҳамда бу суратни «Аз Султон ул-Аъзам Улуғбеки Гўрагон» («Буюк султон Улуғбек Кўрагон») деб атаган.
А. Ҳабибийнинг асари 70 саҳифали китоб бўлиб, унда тарихчи олим 2642 та санъат асарига изоҳ беради. Бу олимнинг 33 та китоби чоп этилган. Унинг отаси Мулла Ҳабу Охунд ҳам олим бўлган. Мулла Ҳабу Охунд Улуғбекнинг «Зиж «ини шарҳлаган ва «Зижи Улуғбеки» номи билан чоп эттирган.
(Мирзо Улуғбекнинг яна бир қадимий суратини «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти тақдим этмоқда)
Замонавий китобхон Улуғбек ҳақида фикр юритганида, албатта, уни турлича тасаввур қилади.
Ҳатто ёзувчи-шоирларимиз, рассому ҳайкалтарошларимиз ҳам ўтмиш классикларимиз сажияларини ўз асарларида тиклашга ҳаракат қилганларида, нима учундир, ҳар сафар бу буюк инсонларни забардаст, тоғни урса талқон қилиб юборадиган даражадаги Алпомишлардек кўрсатадилар.
Ўрта асрларда Осиё мамлакатларида яратилган суратларда бундай эмас. Биз фикр юритаётган бу икки суратда ҳам Улуғбекнинг шакл-шамойили табиий яратилган.
Шўро ёзувчиларининг Улуғбекка берган таърифлари кўҳна тарих бу буюк инсон ҳақида қолдирган маълумотларга ҳамма вақт ҳам мос келавермайди. Қуйидаги бир-икки мисолга эътибор қилинг. Шўро ёзувчиси ёзади:
«Мирзо Улуғбек ёқут кўзли олтин узук тақилган ўрта бармоғи билан нақшинкор хонтахтани чертганча яна сукутга толди… Унинг ўсиқ қошлари бир-бирига туташиб, ўртасида чуқур чизиқ пайдо бўлди… Мирзо Улуғбек йирик тилла узук тақилган шаҳодат бармоғи билан кўз ёшларини артиб деди…»
Улуғбек ҳаётлиги даврида чизилган суратлар шундан далолат берадики, биринчидан, Улуғбекнинг қошлари ўсиқ бўлмаган, иккинчидан, ўрта ёки шаҳодат бармоқларига у узук тақмаган ё-да бирор суратда ҳам тасвирланмаган. Ва яна бутун борлиғи билан илмга берилган олимнинг ўрта ва шаҳодат бармоқларига йирик узук тақиб юриши мантиққа мос келмайди. Бироқ шўро ёзувчилари кўп ҳам мантиқ талабларига бўйсуниб ўтирмаганлар. Улар тасвирлаган олим Туркистон бозоридаги қассобга ўхшаб қолганлиги билан уларнинг ишлари ҳам бўлмаган
Шоир Шайхзоданинг Улуғбек хусусида ёэганларини ўқиганимизда, бутунлай бошга манзаранинг гувоҳи бўламиз, «Мана у устоз шоиримиз Улуғбекнинт ҳақиқий сажиясини чизиб берибдилар» деб тан берамиз. Шайхзода домла шундай ёзадилар:
«Улуғбек:
Хўжа Ўзбек, не хабар бор. сен ҳам менингдек
Осмонга қарайсанми?
Девонбеги:
Йўқ, Султон, Сизга…
Хаёлингиз қочирмоққа ботинолмадим.
Улуғбек:
Хўжа Ўзбек, гапинг кўп рост, шу манзарани
Кузатганда, шоир бўлиб кетади олим» .
Улуғбекнинг Истанбул музейидан топилган суратида буюк олим Улуғбек ерга чордона қуриб ўтириб осмонга боққан ҳолда, якка ўзи, хаёллар оғушида тасвирланган.
Шайхзода домла худди шу суратни кўриб туриб юқоридаги мисраларни битганларидек туюлади кишига. Улуғбек ҳаётлигида Самарқандда чизилган бу суратда олим оқдан келган, нозик қошли, жуда бежирим соқол-мўйловли, қўллари узун, бармоқлари замонавий жарроҳ ё созанданинг бармоқлари каби нозик, узун. Унда шоҳ ва шаҳзодалар киядиган бош кийим, енги калта уст кийим, ичдан кийилган ҳарир кўйлак.
Шайхзода домланинг асарларидаги Девонбеги айтганидек, бу суратни кўрган киши буюк олимнинг «хаёлини қочирмоққа ботинолмайди» ва замонавий ўзбек шоирининг кенг тарқалган шеърини беихтиёр ёдига келтиради:
Сезмай қолдим. ўшанда чоғим,
Юлдузларда экан ҳаёлим
Билмадим не эди гуноҳим …
Мен дардимни кимга айтаман?!
Дунё шундай тузилганки, унда ҳақиқий олимлар якка бўлади. Улар золимларга ўхшаб гуруҳлар тузмайдилар, Жиззаҳ гуруҳи, Самарқанд гуруҳи каби гуруҳлардан ҳақиқий олимлар ҳазар қиладилар. Олимлар мисли юлдузларга ўхшайди. Асрлар давомида қаро тунга ёғду сочиб тура беради.
Золим кучлар бирлашиб, тўфон каби халқинг бошига кулфатлар ёғдиради, юлдузлар ёғдусини бироз бўлса-да тўса олади. Бироқ улардан ёмон эсдаликдан бошқа халққа яна нима қолади?! Бугун Улуғбек қотилларини ким эслайди, эслашни ким истайди?! Улуғбек эса ҳамон она заминга ёғдусини сочиб турибди.
Жаҳондаги машҳур кутубхона, музейларда ҳозирги кунларгача Улуғбек асарининг 25 та қўлёзмаси сақланиб келиняпти: олтитаси Англиянинг Британия Музейида, учтаси Париж Миллий кутубхонасида, еттитаси Англиянинг Бодлеан кутубхонасида, иккитаси Сент Жоунз Коллеж кутубхонасида, биттадан Буюк Британия Қирол Астрономия жамияти ва Кровфорд китобликларида, ҳамда бештаси Ҳинд Идораси номи билан танилган ташкилот кутубхонасида сақланяпти. Қўлёзмаларнинг 22 таси форс тилида ва фақат учтаси араб тилида ёзилган,
Улуғбек «Зиж»ини Буюк Британияда биринчи бўлиб Жон Гривс тадқиқ этган. 1648- 1658 йиллар ўртасида Ж. Гривс Улуғбек асарини уч марта нашр эттирган.
Бошқа бир инглиз олими Томас Хайд 1665 йили Улуғбек асарини инглиз тилига таржима қилиб, 1018 юлдуз жадваллари билан бирга чиқарган. Томас Хайднинт Улуғбек «Зиж»ига бағишланган бу тадқиқоти 1767 ва 1843 йиллари қайта нашр бўлган.
1611 — 1687 йиллари яшаб, ижод қилган таниқли астроном Йоханнес Хевелиуснинг Улуғбека бўлган муносабати илм аҳлига маълум. Хевелиус Улуғбек асарини нашрга тайёрлаш билан бирга, оврўполик рассомлар чизган Улуғбекнинг икки суратини ҳам асарига илова қилган.
Таниқли астроном Лаплас Улуғбекка «энг улуғ кузатувчи» деб баҳо берганди.
Улуғбекнинг замондоши, тарихчи Абдураззоқ Самарқандий ўзининг «Матлаус-саъдайн ва мажма ул-баҳрайн» асарида ёзишича, Улуғбек бир ўринда ушбу ҳикматли иборани ишлатган экан: «Банд бар муши на аз хорий наҳандва қайд бар зар на аз намърий «, яъни:мушкни беркитар эканлар, бу унинг хорлигига ишорат эмас ва олтинга тамға босилар экан, бу унинг меъёри кам эканлигига исбот эмас.
Бу ибора Улуғбекнинг ўзига нисбатан ишлатилгандек жаранглайди.
Халқ буюк, енгилмас кучдир. Халқимиз ўз ҳаёти давомида тириклигида мурдага айланган, оддий халқдан узоқлашган, ўлгунича мансабидан тушмаслик учун барча қабиҳ услубларни қўллаётган бошлиқларни кўряпти.
Фақат икки йилгина шоҳлик қилган Улуғбек мана 550 йилдан бери нафақат ўз халқи, балки дунё халқлари қалбидан жой олиб келяпти. Чунки буюклик дағдаға, қўрқитиш ва қурол билан эмас, балки яхшилик, меҳр ва саҳийлик билан қўлга киритилади.
Манба: BBC Ўзбек хизмати
<
Kuzatib borayotgan bo’lsangiz, saytimiz sahifalarida BBC O’zbek xizmati tomonidan «Zarvaraqlar» turkumi ostida taqdim etilayotgan taniqli olim Xayrulla Ismatullaev (1937–2008) ning tariximizga oid maqolalari bilan tanishtirib bormoqdamiz. Avvalan, bu turkum uchun radio xodimlariga tashakkur aytishimiz lozim. Bugun buyuk vatandoshimiz Mirzo Ulug’bekka bag’ishlangan maqolani o’qishingiz mumkin. Ta’kidlab o’tishim lozimki, «Zarvaraqlar» turkumida taqdim etilgan maqolalarning, xususan, bugungi Mirzo Ulug’bek haqidagi matnning ayrim o’rinlari, eng avvalo, muallifning ba’zida ilm bilan siyosatning farqlolmay qolishi menda e’tiroz uyg’otdi. Yaqin kunlarda bu xususdagi mulohazalarim aks etgan «Mirzo Ulug’bek uzuk taqqanmi, taqmaganmi?» nomli maqolamni saytda o’qishingiz mumkin bo’ladi.
Xurshid Davron
MIRZO ULUG’BEK YO SHOIR BO’LIB KETGAN OLIM
Xayrulla Ismatullaev
Xayrulla Ismatulla (Xayrulla Hikmatullavich Ismatullaev) 1937 yilning 16 avgustida Toshkentda sharqshunos olim oilasida tug’ilgan. Ikkinchi jahon urushida oilasidan yetim qolgan Xayrulla qarindoshlari qo’lida katta bo’lgan. 1960 yilda Toshkent Chet Tillar Institutini (hozirgi O’zbekiston Jahon Tillari Universiteti) tamomlaydi. 1961 yilda esa Toshkent Davlat Universitetining Turkologiya fakultetida kandidatlik ishini boshlaydi.1964-1974 yillarda ushbu dargohda dars beradi. 1974 yilning 14 dekabrida Sovet hukumatiga qarshi harakatda ayblanib, qamoqqa olinadi. To’qqiz yil panjara ortida o’tirib, 1983 yilning 29 noyabrida ozod etiladi.
1990 yili AQShga ko’chib ketgan olim mustaqillikka erishgan O’zbekiston va o’zbek xalqi tarixi, madaniyati, qadriyatlari hamda o’ziga xosligi bilan g’arbliklarni tanishtirgan insonlardan biridir. Dastlab AQShdagi Indiana Universitetida o’zbek tilidan saboq bergan, keyinchalik Viskonsin universitetining Osiyo tillari va madaniyatlari bo’limida faoliyat yuritdi. AQShda o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar muallifi. Shuningdek, Markaziy Osiyo uchun katta ahamiyatga ega manba’lar va g’arbning ilg’or qadriyatlari bilan o’zbek xalqini oshno etgan olimlardan biri sifatida ham bilinadi.
Xayrullo Ismatullaev o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar, xususan,»Samouchitel` uzbekskogo yazika», «O’zbekcha-ruscha-tojikcha so’zlashuv»,» Alisher Navoiy hikmatli so’zlari», ikki jildlik «O’zbek tili»,»Turkistonlik olimlar» va o’zbekcha-inglizcha iboralar lug’ati va so’zlashuv kitoblarining muallifi.
Xayrulla Ismatulla 2008 yil 24 avgustida olamdan o’tgan,Viskonsin shtatining Medison shahrida, musulmonlar qabristonida (Highland Memory Gardens) dafn etilgan.
Hamma narsa — davru davron ham, taxtu ravon ham, kayfu safo ham, Oqsarayu Ko’ksaroy ham – hamma hammasi o’tkinchi ekanligi aynan hozir, asrlar almashuvida yaqqol sezilyapti. Ko’hna tarix sahifalarini bir-bir varaqlab, faqat vatanga va ilmga fido etilgan umr hech vaqt o’tkinchi bo’lmasligiga, zoe ketmasligiga yana bir bor amin bo’ladi kishi
Ulug’bek joniga qasd qilingandan beri o’tgan besh yuz ellikdan ortiq yil davomida qancha-qancha amirlar, shohlar, sultonlar, prezidentu birinchi kotiblar o’tib ketdi, qancha-qancha saltanatlar inqirozga yuz tutib, yo’qlik qa’riga kirib ketdi. Ko’plari o’zidan iz qoldirmadi, yaxshi, xayrli iz qoldirmadi.
Biroq ko’kda, ilm osmonida olti asrdan beri bir yorqin yulduz — Ulug’bek hamon yog’du sochib turibdi.
Bizning qo’limizda Ulug’bekning ikki nodir surati saqlanyapti. Biri rangli surat fors miniatyura san’ati maktabi namoyandasi bo’lgan rassom tomonidan 17 asrda yaratilgan bo’lib, unda Ulug’bekdan tashqari yana olimning 25 ta shogirdi, saroy ahli tasvir etilgan. Ulug’bek shogirdpari davrasida suhbat ustida tasvirlangan. Eng taniqli shogirdi Ali Qushchi Ulug’bekning chap yonida ko’rsatilib, u buyuk olim bilan suhbatlashayotgan holda tasvirlangan. Bu nodir surat haqida dastlab 1970 yili Angliyada chiqadigan «Nistoru Today» («Bugungi tarix») jurnali sahifalarida taniqli ingliz olimasi va yozuvchisi, «Jahongir Temurlang» romanining muallifi Xilda Xukxem maqola e’lon qilgandi [«Nistory today», London, 1970, No.Z, p.209], keyinchalik bu rasm Henri Vienchekning «Osiyo ustida bo’ron» (Henry Wiencek, Storm across Asia, New Yogk, NVJ Pgess, 1980, Printed in Italy, r.84) kitobiga ilova qilindi.
Ulug’bekning ikkinchi surati (o’ng tomondagi bu suratni «Xurshid Davron kutubxonasi» sayti taqdim etmoqda) tahminan 1440 yilda Samarqandda o’z yurtimiz rassomi tomonidan chizilgan bo’lib, Ulug’bekning shu kunlargacha topilgan eng nodir surati hisoblanadi. Bu suratning asl nusxasi Nizomiy «Xamsa»si sahifasiga chizilgan va u hozir Turkiyadagi muzeyda saqlanadi. Biz mana shu suratning ham nusxasini olishga muvaffaq bo’ldik.
Ulug’bekning bu o’ta nodir surati haqida ilk bor asli O’rta Osiyolik bo’lgan tarixchi Abdulhay Habibiy o’zining «Temuriylar davri san’ati va san’atga oid asarlar» nomli kitobida ma’lumot bergan hamda bu suratni «Az Sulton ul-A’zam Ulug’beki Go’ragon» («Buyuk sulton Ulug’bek Ko’ragon») deb atagan.
A. Habibiyning asari 70 sahifali kitob bo’lib, unda tarixchi olim 2642 ta san’at asariga izoh beradi. Bu olimning 33 ta kitobi chop etilgan. Uning otasi Mulla Habu Oxund ham olim bo’lgan. Mulla Habu Oxund Ulug’bekning «Zij «ini sharhlagan va «Ziji Ulug’beki» nomi bilan chop ettirgan.
Zamonaviy kitobxon Ulug’bek haqida fikr yuritganida, albatta, uni turlicha tasavvur qiladi.
Hatto yozuvchi-shoirlarimiz, rassomu haykaltaroshlarimiz ham o’tmish klassiklarimiz sajiyalarini o’z asarlarida tiklashga harakat qilganlarida, nima uchundir, har safar bu buyuk insonlarni zabardast, tog’ni ursa talqon qilib yuboradigan darajadagi Alpomishlardek ko’rsatadilar.
O’rta asrlarda Osiyo mamlakatlarida yaratilgan suratlarda bunday emas. Biz fikr yuritayotgan bu ikki suratda ham Ulug’bekning shakl-shamoyili tabiiy yaratilgan.
Sho’ro yozuvchilarining Ulug’bekka bergan ta’riflari ko’hna tarix bu buyuk inson haqida qoldirgan ma’lumotlarga hamma vaqt ham mos kelavermaydi. Quyidagi bir-ikki misolga e’tibor qiling. Sho’ro yozuvchisi yozadi:
«Mirzo Ulug’bek yoqut ko’zli oltin uzuk taqilgan o’rta barmog’i bilan naqshinkor xontaxtani chertgancha yana sukutga toldi… Uning o’siq qoshlari bir-biriga tutashib, o’rtasida chuqur chiziq
paydo bo’ldi… Mirzo Ulug’bek yirik tilla uzuk taqilgan shahodat barmog’i bilan ko’z yoshlarini artib dedi…»
Ulug’bek hayotligi davrida chizilgan suratlar shundan dalolat beradiki, birinchidan, Ulug’bekning qoshlari o’siq bo’lmagan, ikkinchidan, o’rta yoki shahodat barmoqlariga u uzuk taqmagan yo-da biror suratda ham tasvirlanmagan. Va yana butun borlig’i bilan ilmga berilgan olimning o’rta va shahodat barmoqlariga yirik uzuk taqib yurishi mantiqqa mos kelmaydi. Biroq sho’ro yozuvchilari ko’p ham mantiq talablariga bo’ysunib o’tirmaganlar. Ular tasvirlagan olim Turkiston bozoridagi qassobga o’xshab qolganligi bilan ularning ishlari ham bo’lmagan
Shoir Shayxzodaning Ulug’bek xususida yoeganlarini o’qiganimizda, butunlay boshga manzaraning guvohi bo’lamiz, «Mana u ustoz shoirimiz Ulug’beknint haqiqiy sajiyasini chizib beribdilar» deb tan beramiz. Shayxzoda domla shunday yozadilar:
«Ulug’bek:
Xo’ja O’zbek, ne xabar bor. sen ham meningdek
Osmonga qaraysanmi?
Devonbegi:
Yo’q, Sulton, Sizga…
Xayolingiz qochirmoqqa botinolmadim.
Ulug’bek:
Xo’ja O’zbek, gaping ko’p rost, shu manzarani
Kuzatganda, shoir bo’lib ketadi olim» .
Ulug’bekning Istanbul muzeyidan topilgan suratida buyuk olim Ulug’bek yerga chordona qurib o’tirib osmonga boqqan holda, yakka o’zi, xayollar og’ushida tasvirlangan.
Shayxzoda domla xuddi shu suratni ko’rib turib yuqoridagi misralarni bitganlaridek tuyuladi kishiga. Ulug’bek hayotligida Samarqandda chizilgan bu suratda olim oqdan kelgan, nozik
qoshli, juda bejirim soqol-mo’ylovli, qo’llari uzun, barmoqlari zamonaviy jarroh yo sozandaning barmoqlari kabi nozik, uzun. Unda shoh va shahzodalar kiyadigan bosh kiyim, yengi kalta ust kiyim, ichdan kiyilgan harir ko’ylak.
Shayxzoda domlaning asarlaridagi Devonbegi aytganidek, bu suratni ko’rgan kishi buyuk olimning «xayolini qochirmoqqa botinolmaydi» va zamonaviy o’zbek shoirining keng tarqalgan she’rini beixtiyor yodiga keltiradi:
Sezmay qoldim. o’shanda chog’im,
Yulduzlarda ekan hayolim
Bilmadim ne edi gunohim …
Men dardimni kimga aytaman?!
Dunyo shunday tuzilganki, unda haqiqiy olimlar yakka bo’ladi. Ular zolimlarga o’xshab guruhlar tuzmaydilar, Jizzah guruhi, Samarqand guruhi kabi guruhlardan haqiqiy olimlar hazar qiladilar. Olimlar misli yulduzlarga o’xshaydi. Asrlar davomida qaro tunga yog’du sochib tura beradi.
Zolim kuchlar birlashib, to’fon kabi xalqing boshiga kulfatlar yog’diradi, yulduzlar yog’dusini biroz bo’lsa-da to’sa oladi. Biroq ulardan yomon esdalikdan boshqa xalqqa yana nima qoladi?! Bugun Ulug’bek qotillarini kim eslaydi, eslashni kim istaydi?! Ulug’bek esa hamon ona zaminga yog’dusini sochib turibdi.
Jahondagi mashhur kutubxona, muzeylarda hozirgi kunlargacha Ulug’bek asarining 25 ta qo’lyozmasi saqlanib kelinyapti: oltitasi Angliyaning Britaniya Muzeyida, uchtasi Parij Milliy kutubxonasida, yettitasi Angliyaning Bodlean kutubxonasida, ikkitasi Sent Jounz Kollej kutubxonasida, bittadan Buyuk Britaniya Qirol Astronomiya jamiyati va Krovford kitobliklarida, hamda beshtasi Hind Idorasi nomi bilan tanilgan tashkilot kutubxonasida saqlanyapti. Qo’lyozmalarning 22 tasi fors tilida va faqat uchtasi arab tilida yozilgan,
Ulug’bek «Zij»ini Buyuk Britaniyada birinchi bo’lib Jon Grivs tadqiq etgan. 1648- 1658 yillar o’rtasida J. Grivs Ulug’bek asarini uch marta nashr ettirgan.
Boshqa bir ingliz olimi Tomas Xayd 1665 yili Ulug’bek asarini ingliz tiliga tarjima qilib, 1018 yulduz jadvallari bilan birga chiqargan. Tomas Xaydnint Ulug’bek «Zij»iga bag’ishlangan bu tadqiqoti 1767 va 1843 yillari qayta nashr bo’lgan.
1611 — 1687 yillari yashab, ijod qilgan taniqli astronom Yoxannes Xeveliusning Ulug’beka bo’lgan munosabati ilm ahliga ma’lum. Xevelius Ulug’bek asarini nashrga tayyorlash bilan birga, ovro’polik rassomlar chizgan Ulug’bekning ikki suratini ham asariga ilova qilgan.
Taniqli astronom Laplas Ulug’bekka «eng ulug’ kuzatuvchi» deb baho bergandi.
Ulug’bekning zamondoshi, tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy o’zining «Matlaus-sa’dayn va majma ul-bahrayn» asarida yozishicha, Ulug’bek bir o’rinda ushbu hikmatli iborani ishlatgan ekan: «Band bar mushi na az xoriy nahandva qayd bar zar na az nam’riy «, ya’ni:mushkni berkitar ekanlar, bu uning xorligiga ishorat emas va oltinga tamg’a bosilar ekan, bu uning me’yori kam ekanligiga isbot emas.
Bu ibora Ulug’bekning o’ziga nisbatan ishlatilgandek jaranglaydi.
Xalq buyuk, yengilmas kuchdir. Xalqimiz o’z hayoti davomida tirikligida murdaga aylangan, oddiy xalqdan uzoqlashgan, o’lgunicha mansabidan tushmaslik uchun barcha qabih uslublarni qo’llayotgan boshliqlarni ko’ryapti.
Faqat ikki yilgina shohlik qilgan Ulug’bek mana 550 yildan beri nafaqat o’z xalqi, balki dunyo xalqlari qalbidan joy olib kelyapti. Chunki buyuklik dag’dag’a, qo’rqitish va qurol bilan emas, balki yaxshilik, mehr va sahiylik bilan qo’lga kiritiladi.
Manba: BBC O’zbek xizmati
