Ота-боболаримиздан қолган улкан маънавий бойлик, қўлёзма асарлар Қизилқум саҳросига сочилиб кетган олтинни эслатади. Авлодларимиз яратган бу асарлар дунё кутубхона, музейларига сочилиб кетган. Жаҳондаги бирорта машҳур кутубхона йўқки, у ерда халқимиз тарихи ва адабиётига тегишли қўлёзма асар бўлмасин. Британия Музейи, Париж Миллий Кутубхонаси, Оксфорд, Кэмбриж, Сорбонна, Харвард, Йел университети кутубхоналари, Голландия, Олмония, Испания, Италия, Ватикан китобликлари, ҳамда Туркия, Эрон, Ҳиндистондаги кутубхоналарда ўзимиз сақлай олмаган кўплаб ёзма адабиётларимиз намуналари авайлаб асраб келинмоқда.
БУХОРО АМИРИНИНГ ХАТИ
Хайрулла Исматуллаев
Хайрулла Исматулла (Хайрулла Ҳикматуллавич Исматуллаев) 1937 йилнинг 16 августида Тошкентда шарқшунос олим оиласида туғилган. Иккинчи жаҳон урушида оиласидан етим қолган Хайрулла қариндошлари қўлида катта бўлган. 1960 йилда Тошкент Чет Тиллар Институтини (ҳозирги Ўзбекистон Жаҳон Тиллари Университети) тамомлайди. 1961 йилда эса Тошкент Давлат Университетининг Туркология факултетида кандидатлик ишини бошлайди.1964-1974 йилларда ушбу даргоҳда дарс беради. 1974 йилнинг 14 декабрида Совет ҳукуматига қарши ҳаракатда айбланиб, қамоққа олинади. Тўққиз йил панжара ортида ўтириб, 1983 йилнинг 29 ноябрида озод этилади.
1990 йили АҚШга кўчиб кетган олим мустақилликка эришган Ўзбекистон ва ўзбек халқи тарихи, маданияти, қадриятлари ҳамда ўзига хослиги билан ғарбликларни таништирган инсонлардан биридир. Дастлаб АҚШдаги Индиана Университетида ўзбек тилидан сабоқ берган, кейинчалик Висконсин университетининг Осиё тиллари ва маданиятлари бўлимида фаолият юритди. АҚШда ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар муаллифи. Шунингдек, Марказий Осиё учун катта аҳамиятга эга манбаълар ва ғарбнинг илғор қадриятлари билан ўзбек халқини ошно этган олимлардан бири сифатида ҳам билинади.
Хайрулло Исматуллаев ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар, хусусан,»Самоучитель узбекского языка», «Ўзбекча-русча-тожикча сўзлашув»,» Алишер Навоий ҳикматли сўзлари», икки жилдлик «Ўзбек тили»,»Туркистонлик олимлар» ва ўзбекча-инглизча иборалар луғати ва сўзлашув китобларининг муаллифи.
Хайрулла Исматулла 2008 йил 24 августида оламдан ўтган,Висконсин штатининг Медисон шаҳрида, мусулмонлар қабристонида (Highland Memory Gardens) дафн этилган.
Ўн тўққизинчи асрнинг иккинчи ярми Осиё тарихига босқинчилик даври бўлиб киради. Бир томондан Буюк Британия мустамлакачилари Ҳиндистонни тўла забт этиб, бошқа қўшни мамлакатларни кўз остига олиб турган, иккинчи томондан, Россия босқинчилари Кавказни бўйсундириб, Туркистонни аста-секин қўлга киритаётган бир давр эди.
1865-1885 йиллари Бухорога Музаффариддин (Саййид Амир Музаффар) амирлик қилган эди. Айрим ғарб ва рус тарихшунослари (масалан, Шуйлер, Костенко, Стремухов ) бу амирга “ўта баджаҳл”, «бойликка ўч” деб таъриф берганлар.
Оврўполик бу тарихчиларнинг Музаффариддинга «ўта баджаҳл» деб берган таърифлари, албатта, бесабаб эмас. Ахир қандай қилиб Юрт бошлиғи ўз тупроғини талон-тарож этаётган келгиндиларга нисбатан баджаҳл бўлмасин?! Оврўполик билармонлар амирни «бойликка ўч» деганларида, шубҳасиз, Ватан бойлигини қўлларига киритишни орзу этиб, совуқ ўлкалардан келганлар йўлига Музаффариддин қўйган тўсиқлар назарда тутилган. Қайси бир Юрт бошқони босқинчига ўз Ватани бойликларини икки қўллаб тутади, ахир?!
Ўрта Осиёдан — ўзимиздан чиққан Чоршамъ исмли бир ёзувчи эса Музаффариддинга «‘Русларнинг Туркистонни эгаллагандаги асосий айбдорлардан бири ҳисобланади», деб айб қўйибди (Чоршамъ, «»Бухоро ҳукмдорлари, “Ёшлик» журнали, 1997 йил, 4-сон, 22-бет).
Бу ҳеч бир мантиққа яқин келмайдиган айбдир. Умуман биз, туркистонликлар келгинди мустамлакачилардан ўргани6 олганимиз бир қусурдан ҳали ҳам халос бўла олганимиз йўқ.
Бу дунёдан ўтган ўз бошқонларимиз, сардорларимизни ёмон отлиқ қилиш, ёмонга чиқариш қусридир. Тарихимизга бир назар ташласак, шу нарса аён бўладики, шўро даврида биз йигирма асрлик давлатчилигимиз мобайнида ватанимизга етакчилик қилган бирорта юрт бошлиғи фаолиятига тўғри баҳо бера олмаганимиз равшан бўлади. Туркистонга етакчилик қилган барча сардорларга ҳеч бир асоссиз, тарихий ҳужжатларни ўрганмай туриб, фақат танқид ўқи отилган халос.
Амир Музаффариддин ҳам бундай асоссиз танқид, туҳматдан бебаҳра қолмаган.
Ўша хатарли йиллар ҳар нима қилиб бўлса-да, Музаффариддин Бухоронинг мустақиллигини сақлашга уриниб кўрган. 1868 йили ўз тўнғич ўғли, Қарши беги катта тўра Абдулмалик ўзига қарши бош кўтарганда, ҳатто рус генерали Абрамовни ишга солиб бўлса ҳам, бу кўтарилишни бостиришга ҳаракат қилганди.
1868-1870 йиллари Музаффариддин руслардан Самарқандни амирликка қайтариб беришни талаб этаётган бўлса-да, ўзи русларга ишонмасди. Руслар бир кун келиб бутун Бухорони босиб олишига кўзи етарди.
Музаффариддин душманига нисбатан баджаҳл бўлган бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас, бироқ Тангри уни тадбиркорликдан камситмаганди.
Бухоро амирлигининг фожеавий келажагига кўзи етгач, Музаффариддин 1870 йили Ҳиндистонни бошқараётган Буюк Британия ҳокими орқали Буюк Британия қироличасига махфий равишда ёзма мурожаат этади, унга махсус элчи орқали нома юборади.
Музаффариддиннинг қуйида келтирилаётган хати Буюк Британия томонидан қўйилган Ҳиндистон ҳокими ва давлат секретари ўртасида олиб борилган махфий хатлар орасидан жой олган. Ҳозирги кунларда бу хат Лондондаги Ҳамжамият Алоқалари Идорасининг кутубхонасида сақланади (Commonwealth Relations Office Library).
Шу вақтгача бу хатнинг фотонусхасини эмас, балки кўчирма нусхасини эълон қилишга рухсат этилган.
Мазкур хат форс тилининг Бухоро шевасида, шарқ нома санъатига хос ўта дабдабали, қадимги услубда битилган.
Шу кунгача бизнинг ихтиёримизда Амир Темурнинг Англия, Франция, Испания, Византия қиролларига, Трабезунд ҳокимига, Туркия султонига ва шунингдек Шоҳруҳнинг Хитой императорига юборган ва Мироншоҳ, Бобур мирзо, Ҳусайн Бойқаронинг айрим хатларининг аслидан олинган нусхалари мавжуд. Мана шу хат, номаларга Музаффариддиннинг мазкур хатини қиёсласак, ХIХ асрнинг иккинчи ярмида ёзилган бу хатда ҳамду санолар ХIV-ХVI асрларда битилган хатларга нисбатан ҳам кўпроқ ўринни эгаллаган, ёзилиши лозим бўлган асосий мақсад иккинчи ўринга тушиб қолганлиги кўринади.
Қуйида биз 6у хатнинг таржимасини келтирамиз.
Саййид Амир Музаффар хати
«Ҳиндистон мамлакати ва Синд саройининг подшоҳи, маликаи муаззама, Жамшид каби олийҳиммат шоҳ, юлдуз каби кўп сипоҳга, қуёш каби тахтга, Фаридун каби бошқарувга, Баҳром каби савлатга, Кайвон каби қадга, Баржис каби қоматга, Атторид каби доноликка, Ноҳит каби мартабага эга бўлган, қудратли давлатга асос солган, яшнаётган давлат қонунлари кучини мустаҳкамлаётган, Фарангистон (Британия) ва Ҳиндистон шаҳарлари ҳукмрони, исавийлик [христианлик] шариатини ҳақиқий билувчи, масиҳ миллати тафаккури сирларининг кошифи, буюк Ҳоқонлар ва муаззам шаҳаншоҳлар хонадонининг ягона вакили, яъни Ҳоқони Аъзам ва буюк қироличанинг димоғи доимо бахт майидан хуш ва омад ҳамда бахт қувончи остида бўлсинl
Бу ҳамдларни изҳор этиб, ҳамда дуо этувчиларнинг совға-саломларини юборгач, умид қиламанки, ул ҳазрат ҳамиша ҳукмронлик қилсин. Биҳамду ва ли-л минна. Барча шодлик ва қувончларнинг манбаи унинг ихтиёрида бўлсин. Омад ва саодат эшиклари қудратли салтанатни бошқараётганлар чеҳраси олдида очилсин ҳамда виждон оинаси ҳар қандай кудурат ва қайғудан мусаффо бўлсин. Мамлакат посбонлигини ва халқ осойишталигини ҳокимлар ўз бўйинларига олганликлари туфайли ва буни мажбурий бурч ва миллий вазифа деб билганликлари сабаб, сафарга чиққанларнинг диллари йўлларда осуда бўлсин.
Қадим замонлардан бери ер юзининг машҳур ва маълум бир қисми бўлган Моварауннаҳр ўлкаси аҳлоқлари ва шуҳратлари тарих саҳифаларида эслатиб ўтилган менинг ота-боболарим қўли остидаги ернинг бир қисми саналиб келинган.
Мана шу бир қисм ерни бошқариш волиди бузургворим раҳмат этганларидан сўнг меним қўлимга ўтган эди. Оз фурсат ўтгач, бир гуруҳ рус тоифасидаги одамлар бу ерни тасарруф эта бошладилар ва икки томон ўртасида жанг бошланди. Ислом аҳли уруш маҳоратининг етишмаслиги туфайли бу босқинчиликка қарши чиқа олмади ва натижада айрим қалъаларни руслар босиб олдилар, тақдир тақозоси билан рус қўли остига ўтиб қолди.
[Муқаддас Қурони Каримнинг ёэувларида] «Оллоҳга ишонувчиларга, ислом аҳлига тинчликка, сулҳга интилиш энг улуғ ҳаракатдир » дейилганидек, ислом аҳли сулҳ танладилар. Бу вақтда улар руслардан қутула оладилар ва яхши тадорик кўрадилар ва халқ манфаати йўлида ёрдам сўраб, Сизга мурожаат этадилар. Ҳозир ҳар бир ҳаракат қулай вазиятга боғлиқ. Шунинг учун ҳам мен Аббосхожани Сизнинг буюк остонангизга элчи этиб тайинладим ҳамда у билан дўстлик ва юрак ҳислари тўла нома йўлладим. Сиз бизнинг истакларимизни қабул этиш билан халқимизнинг манфаатларини инобатга олган бўласиз. Самимий дуолариларимиз ва яхши ниятларимиз Сизгадир. Элчи саройингизга етганида бизнинг чин дўстлик туйғуларимизнинг қолганини етказади ва бу унинг [элчи] учун шараф ҳисобланади. Сиз унинг бошидан шаҳаншоҳ шодликларини бениҳоя ёғдирасиз ва бу саҳийлик билан амалга оширилади, деб умид қилинади.
Муҳр
Жумодил аввал
Саййид Амир Музаффар 1228 ҳижрий
***
Музаффариддиннинг элчиси Аббосхожа амир номасини Буюк Британиянинг Ҳиндистондаги вакилига топширганидан сўнг, Бухоро тақдирида ҳеч бир ўзгариш бўлмаганлиги тарихдан маълум. Бухоро амири бир босқинчи золим устидан иккинчи, ундан ҳам айёрроқ босқинчига шикоят қилганди.
Музаффариддиннинг хати Ўрта Осиё Россияга ўз ихтиёри билан қўшилмаганлиги, балки ваҳшийларча босиб олинганлигини аниқ-равшан кўрсатувчи яққол далил бўлиб хизмат этади ҳамда “Ўрта Осиё Россияга ўз ихтиёри билан қўшилган'» деб жар солувчи чала муллаларларнинг назариялари нақадар пуч, қалбаки эканлигини исботлаб беради.
Бухоро амири Музаффариддиннннг мазкур хати фақат тарихий китоблар варақларида қолиб кетмаслигига, ундан замонавий ҳоким, амирлар тўғри хулосалар чиқара олишларига ишонгимиз келади.
Манба: BBC Ўзбек хизмати
Ota-bobolarimizdan qolgan ulkan ma’naviy boylik, qo’lyozma asarlar Qizilqum sahrosiga sochilib ketgan oltinni eslatadi. Avlodlarimiz yaratgan bu asarlar dunyo kutubxona, muzeylariga sochilib ketgan. Jahondagi birorta mashhur kutubxona yo’qki, u yerda xalqimiz tarixi va adabiyotiga tegishli qo’lyozma asar bo’lmasin. Britaniya Muzeyi, Parij Milliy Kutubxonasi, Oksford, Kembrij, Sorbonna, Xarvard, Yel universiteti kutubxonalari, Gollandiya, Olmoniya, Ispaniya, Italiya, Vatikan kitobliklari, hamda Turkiya, Eron, Hindistondagi kutubxonalarda o’zimiz saqlay olmagan ko’plab yozma adabiyotlarimiz namunalari avaylab asrab kelinmoqda.
BUXORO AMIRINING XATI
Xayrulla Ismatullaev
Xayrulla Ismatulla (Xayrulla Hikmatullavich Ismatullaev) 1937 yilning 16 avgustida Toshkentda sharqshunos olim oilasida tug’ilgan. Ikkinchi jahon urushida oilasidan yetim qolgan Xayrulla qarindoshlari qo’lida katta bo’lgan. 1960 yilda Toshkent Chet Tillar Institutini (hozirgi O’zbekiston Jahon Tillari Universiteti) tamomlaydi. 1961 yilda esa Toshkent Davlat Universitetining Turkologiya fakultetida kandidatlik ishini boshlaydi.1964-1974 yillarda ushbu dargohda dars beradi. 1974 yilning 14 dekabrida Sovet hukumatiga qarshi harakatda ayblanib, qamoqqa olinadi. To’qqiz yil panjara ortida o’tirib, 1983 yilning 29 noyabrida ozod etiladi.
1990 yili AQShga ko’chib ketgan olim mustaqillikka erishgan O’zbekiston va o’zbek xalqi tarixi, madaniyati, qadriyatlari hamda o’ziga xosligi bilan g’arbliklarni tanishtirgan insonlardan biridir. Dastlab AQShdagi Indiana Universitetida o’zbek tilidan saboq bergan, keyinchalik Viskonsin universitetining Osiyo tillari va madaniyatlari bo’limida faoliyat yuritdi. AQShda o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar muallifi. Shuningdek, Markaziy Osiyo uchun katta ahamiyatga ega manba’lar va g’arbning ilg’or qadriyatlari bilan o’zbek xalqini oshno etgan olimlardan biri sifatida ham bilinadi.
Xayrullo Ismatullaev o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar, xususan,»Samouchitel` uzbekskogo yazika», «O’zbekcha-ruscha-tojikcha so’zlashuv»,» Alisher Navoiy hikmatli so’zlari», ikki jildlik «O’zbek tili»,»Turkistonlik olimlar» va o’zbekcha-inglizcha iboralar lug’ati va so’zlashuv kitoblarining muallifi.
Xayrulla Ismatulla 2008 yil 24 avgustida olamdan o’tgan,Viskonsin shtatining Medison shahrida, musulmonlar qabristonida (Highland Memory Gardens) dafn etilgan.
O’n to’qqizinchi asrning ikkinchi yarmi Osiyo tarixiga bosqinchilik davri bo’lib kiradi. Bir tomondan Buyuk Britaniya mustamlakachilari Hindistonni to’la zabt etib, boshqa qo’shni mamlakatlarni ko’z ostiga olib turgan, ikkinchi tomondan, Rossiya bosqinchilari Kavkazni bo’ysundirib, Turkistonni asta-sekin qo’lga kiritayotgan bir davr edi.
1865-1885 yillari Buxoroga Muzaffariddin (Sayyid Amir Muzaffar) amirlik qilgan edi. Ayrim g’arb va rus tarixshunoslari (masalan, Shuyler, Kostenko, Stremuxov ) bu amirga “o’ta badjahl”, «boylikka o’ch” deb ta’rif berganlar.
Ovro’polik bu tarixchilarning Muzaffariddinga «o’ta badjahl» deb bergan ta’riflari, albatta, besabab emas. Axir qanday qilib Yurt boshlig’i o’z tuprog’ini talon-taroj etayotgan kelgindilarga nisbatan badjahl bo’lmasin?! Ovro’polik bilarmonlar amirni «boylikka o’ch'» deganlarida, shubhasiz, Vatan boyligini qo’llariga kiritishni orzu etib, sovuq o’lkalardan kelganlar yo’liga Muzaffariddin qo’ygan to’siqlar nazarda tutilgan. Qaysi bir Yurt boshqoni bosqinchiga o’z Vatani boyliklarini ikki qo’llab tutadi, axir?!
O’rta Osiyodan — o’zimizdan chiqqan Chorsham’ ismli bir yozuvchi esa Muzaffariddinga «‘Ruslarning Turkistonni egallagandagi asosiy aybdorlardan biri hisoblanadi», deb ayb qo’yibdi (Chorsham’, «»Buxoro hukmdorlari, “Yoshlik» jurnali, 1997 yil, 4-son, 22-bet).
Bu hech bir mantiqqa yaqin kelmaydigan aybdir. Umuman biz, turkistonliklar kelgindi mustamlakachilardan o’rgani6 olganimiz bir qusurdan hali ham xalos bo’la olganimiz yo’q.
Bu dunyodan o’tgan o’z boshqonlarimiz, sardorlarimizni yomon otliq qilish, yomonga chiqarish qusridir. Tariximizga bir nazar tashlasak, shu narsa ayon bo’ladiki, sho’ro davrida biz yigirma asrlik davlatchiligimiz mobaynida vatanimizga yetakchilik qilgan birorta yurt boshlig’i faoliyatiga to’g’ri baho bera olmaganimiz ravshan bo’ladi. Turkistonga yetakchilik qilgan barcha sardorlarga hech bir asossiz, tarixiy hujjatlarni o’rganmay turib, faqat tanqid o’qi otilgan xalos.
Amir Muzaffariddin ham bunday asossiz tanqid, tuhmatdan bebahra qolmagan.
O’sha xatarli yillar har nima qilib bo’lsa-da, Muzaffariddin Buxoroning mustaqilligini saqlashga urinib ko’rgan. 1868 yili o’z to’ng’ich o’g’li, Qarshi begi katta to’ra Abdulmalik o’ziga qarshi bosh ko’targanda, hatto rus generali Abramovni ishga solib bo’lsa ham, bu ko’tarilishni bostirishga harakat qilgandi.
1868-1870 yillari Muzaffariddin ruslardan Samarqandni amirlikka qaytarib berishni talab etayotgan bo’lsa-da, o’zi ruslarga ishonmasdi. Ruslar bir kun kelib butun Buxoroni bosib olishiga ko’zi yetardi.
Muzaffariddin dushmaniga nisbatan badjahl bo’lgan bo’lishi ehtimoldan uzoq emas, biroq Tangri uni tadbirkorlikdan kamsitmagandi.
Buxoro amirligining fojeaviy kelajagiga ko’zi yetgach, Muzaffariddin 1870 yili Hindistonni boshqarayotgan Buyuk Britaniya hokimi orqali Buyuk Britaniya qirolichasiga maхfiy ravishda yozma murojaat etadi, unga maxsus elchi orqali noma yuboradi.
Muzaffariddinning quyida keltirilayotgan xati Buyuk Britaniya tomonidan qo’yilgan Hindiston hokimi va davlat sekretari o’rtasida olib borilgan mahfiy xatlar orasidan joy olgan. Hozirgi kunlarda bu xat Londondagi Hamjamiyat Aloqalari Idorasining kutubxonasida saqlanadi (Commonwealth Relations Office Library).
Shu vaqtgacha bu xatning fotonusxasini emas, balki ko’chirma nusxasini e’lon qilishga ruxsat etilgan.
Mazkur xat fors tilining Buxoro shevasida, sharq noma san’atiga xos o’ta dabdabali, qadimgi uslubda bitilgan.
Shu kungacha bizning ixtiyorimizda Amir Temurning Angliya, Frantsiya, Ispaniya, Vizantiya qirollariga, Trabezund hokimiga, Turkiya sultoniga va shuningdek Shohruhning Xitoy imperatoriga yuborgan va Mironshoh, Bobur mirzo, Husayn Boyqaroning ayrim xatlarining aslidan olingan nusxalari mavjud. Mana shu xat, nomalarga Muzaffariddinning mazkur xatini qiyoslasak, XIX asrning ikkinchi yarmida yozilgan bu xatda hamdu sanolar XIV-XVI asrlarda bitilgan xatlarga nisbatan ham ko’proq o’rinni egallagan, yozilishi lozim bo’lgan asosiy maqsad ikkinchi o’ringa tushib qolganligi ko’rinadi.
Quyida biz 6u xatning tarjimasini keltiramiz.
Sayyid Amir Muzaffar xati
«Hindiston mamlakati va Sind saroyining podshohi, malikai muazzama, Jamshid kabi oliyhimmat shoh, yulduz kabi ko’p sipohga, quyosh kabi taxtga, Faridun kabi boshqaruvga, Bahrom kabi savlatga, Kayvon kabi qadga, Barjis kabi qomatga, Attorid kabi donolikka, Nohit kabi martabaga ega bo’lgan, qudratli davlatga asos solgan, yashnayotgan davlat qonunlari kuchini mustahkamlayotgan, Farangiston (Britaniya) va Hindiston shaharlari hukmroni, isaviylik [xristianlik] shariatini haqiqiy biluvchi, masih millati tafakkuri sirlarining koshifi, buyuk Hoqonlar va muazzam shahanshohlar xonadonining yagona vakili, ya’ni Hoqoni A’zam va buyuk qirolichaning dimog’i doimo baxt mayidan xush va omad hamda baxt quvonchi ostida bo’lsinl
Bu hamdlarni izhor etib, hamda duo etuvchilarning sovg’a-salomlarini yuborgach, umid qilamanki, ul hazrat hamisha hukmronlik qilsin. Bihamdu va li-l minna. Barcha shodlik va quvonchlarning manbai uning ixtiyorida bo’lsin. Omad va saodat eshiklari qudratli saltanatni boshqarayotganlar chehrasi oldida ochilsin hamda vijdon oinasi har qanday kudurat va qayg’udan musaffo bo’lsin. Mamlakat posbonligini va xalq osoyishtaligini hokimlar o’z bo’yinlariga olganliklari tufayli va buni majburiy burch va milliy vazifa deb bilganliklari sabab, safarga chiqqanlarning dillari yo’llarda osuda bo’lsin.
Qadim zamonlardan beri yer yuzining mashhur va ma’lum bir qismi bo’lgan Movaraunnahr o’lkasi ahloqlari va shuhratlari tarix sahifalarida eslatib o’tilgan mening ota-bobolarim qo’li ostidagi yerning bir qismi sanalib kelingan.
Mana shu bir qism yerni boshqarish volidi buzurgvorim rahmat etganlaridan so’ng menim qo’limga o’tgan edi. Oz fursat o’tgach, bir guruh rus toifasidagi odamlar bu yerni tasarruf eta boshladilar va ikki tomon o’rtasida jang boshlandi. Islom ahli urush mahoratining yetishmasligi tufayli bu bosqinchilikka qarshi chiqa olmadi va natijada ayrim qal’alarni ruslar bosib oldilar, taqdir taqozosi bilan rus qo’li ostiga o’tib qoldi.
[Muqaddas Quroni Karimning yoeuvlarida] «Ollohga ishonuvchilarga, islom ahliga tinchlikka, sulhga intilish eng ulug’ harakatdir » deyilganidek, islom ahli sulh tanladilar. Bu vaqtda ular ruslardan qutula oladilar va yaxshi tadorik ko’radilar va xalq manfaati yo’lida yordam so’rab, Sizga murojaat etadilar. Hozir har bir harakat qulay vaziyatga bog’liq. Shuning uchun ham men Abbosxojani Sizning buyuk ostonangizga elchi etib tayinladim hamda u bilan do’stlik va yurak hislari to’la noma yo’lladim. Siz bizning istaklarimizni qabul etish bilan xalqimizning manfaatlarini inobatga olgan bo’lasiz. Samimiy duolarilarimiz va yaxshi niyatlarimiz Sizgadir. Elchi saroyingizga yetganida bizning chin do’stlik tuyg’ularimizning qolganini yetkazadi va bu uning [elchi] uchun sharaf hisoblanadi. Siz uning boshidan shahanshoh shodliklarini benihoya yog’dirasiz va bu sahiylik bilan amalga oshiriladi, deb umid qilinadi.
Muhr
Jumodil avval
Sayyid Amir Muzaffar 1228 hijriy
***
Muzaffariddinning elchisi Abbosxoja amir nomasini Buyuk Britaniyaning Hindistondagi vakiliga topshirganidan so’ng, Buxoro taqdirida hech bir o’zgarish bo’lmaganligi tarixdan ma’lum. Buxoro amiri bir bosqinchi zolim ustidan ikkinchi, undan ham ayyorroq bosqinchiga shikoyat qilgandi.
Muzaffariddinning xati O’rta Osiyo Rossiyaga o’z ixtiyori bilan qo’shilmaganligi, balki vahshiylarcha bosib olinganligini aniq-ravshan ko’rsatuvchi yaqqol dalil bo’lib xizmat etadi hamda “O’rta Osiyo Rossiyaga o’z ixtiyori bilan qo’shilgan'» deb jar soluvchi chala mullalarlarning nazariyalari naqadar puch, qalbaki ekanligini isbotlab beradi.
Buxoro amiri Muzaffariddinnnng mazkur xati faqat tarixiy kitoblar varaqlarida qolib ketmasligiga, undan zamonaviy hokim, amirlar to’g’ri xulosalar chiqara olishlariga ishongimiz keladi.
Manba: BBC O’zbek xizmati
