Фитрат домла фаолиятига бағишланган илмий тадқиқотлар хорижий мамлакатларда жуда ҳам кўп. Агар биз фақат Ҳиндистон, Туркия, Ғарбий Оврўпо мамлакатлари (Англия, Германия, Франция) ва Японияда босилиб чиққан ишларнигина санаб ўтадиган бўлсак, шу вақтгача адибнинг ўз ватанида унинг ижоди етарли даражада ўрганилмаганлиги равшан бўлиб қолади. Фитратшунос олим Ҳамидулла Болтабоевнинг ибораси билан айтганда, адиб ҳануз ўз юртида «номаълум Фитрат»лигича қолиб кетяпти.
Хайрулла Исматуллаев
БУЮК ФИТРАТ НИГОҲИ
«Ўзбекистон Адабиёти ва Санъати» ҳафталиги саҳифаларида » Мангу лаҳза» рукни остида берилаётган мақола-суратлар жуда катта аҳамиятга молик бўлмоқда.
Ўзбекистон мустақил бўлганига оз ўтмай, ҳозирги кунларда адабиётшунос ва тарихчи олимлар:»Бу давр ичида яқин тарихимиз, адабиётимизни қайта ўрганиб, тўғри баҳолаб чиқдик, янги дарслик, китоблар ёзиб ўқувчиларга тақдим этдик”, дея олишлари қийин. Бунинг сабаблари кўпдир.
Яқин тарихга тўғри, холис баҳо бериш учун, биринчи навбатда, тарихий ҳужжатлар керак бўлади, «Ўзбекистон Адабиёти ва Санъати»даги «Мангу лаҳза» рукнида эълон қилинишга бошланган мақола-суратлар мана шундай бирдан-бир тўғри, савобли ишнинг бошланиши саналади. Агар яқин тарихимизга оид барча муҳим ҳужжатлар эълон этилиб, қайта мушоҳада этилмас экан, олға силжиш жуда қийин бўлади.
«Ўзбекистон Адабиёти ва Санъати» да эълон қилинган «Ҳасратли нигоҳ” мақоласи ва унга илова этилган сурат Ўрта Осиё маданий меросини хорижий мамлакатларда ўрганаётган аспирант-докторантлар нигоҳдан ҳам четда қолмади.
Бундай ҳужжатлар ўзининг тарихийлиги ва ҳаққонийлиги билан ҳар бир тадқиқотчининг юрагидан ўрин олади.
Машҳур олим, профессор Наим Каримовнинг бу мақолада ёзгани «Атоқли адиб (Фитрат)нинг турли йиллардаги қиёфасини тасвирлаган суратлар етарли бўлмагани учун баъзан унинг асл сиймосини, юз-кўзларини тасаввур қилишимиз маҳол бўлади» сўзларини ўқиб, Фитрат домла ҳаёти ва ижодий фаолиятига оид бир неча йил давомида чет мамлакатларда йиғилган ҳужжатлар, суратларни қайтадан кўздан кечириб чиқишга тўғри келди.
Шўро тузуми даврида ўзимизда йўқолиб кетган ҳужжат ва суратларни чет эл архивларидан келтириб бўлмасди. Ҳозир аҳвол ўзгарди. Ўз архив, китобликларимизда сақланиб қолмаган қадимги нашрлар, ҳужжатлар, расмларни тезлик билан Ғарбий Оврўпо ва Америка архив, музей, кутубхоналаридан қидириб, топса бўлади.
Лондон, Париж, Ҳамбург, Истанбул ва АҚШ кутубхоналарида Туркистон адабиёти ва тарихига оид энг нодир асарлар сақланиб келиняпти.
Фитрат домла фаолиятига бағишланган илмий тадқиқотлар хорижий мамлакатларда жуда ҳам кўп. Агар биз фақат Ҳиндистон, Туркия, Ғарбий Оврўпо мамлакатлари (Англия, Германия, Франция) ва Японияда босилиб чиққан ишларнигина санаб ўтадиган бўлсак, шу вақтгача адибнинг ўз ватанида унинг ижоди етарли даражада ўрганилмаганлиги равшан бўлиб қолади. Фитратшунос олим Ҳамидулла Болтабоевнинг ибораси билан айтганда, адиб ҳануз ўз юртида «номаълум Фитрат»лигича қолиб кетяпти.
Биргина Ҳиндистонда Фитрат ижоди 20-нчи йиллардан ўрганилганлигини, Американинг Колумбия университетида барча кичик асарларни тадқиқ этилиб, нашрга тайёрланганлигини, адиб ижоди буйича диссертациялар ёзилганлигини, Японияда адибнинг ижодий ва ижтимоий фаолияти чуқур тадқиқланганлигини эслатиб ўтсак, буюк адибнинг дунё миқёсидаги таъсир доираси янада яққолроқ англашилади.
20-нчи йиллар Туркистон ижтимоий ҳаётига оид муҳим ҳужатларни нашр этиб қолдирганлардан бири юртдошимиз Туркистонли Абдулла Ражаб Бойсун бўлади. Абдулла Ражаб 20-нчи йилларда жадид ва мужоҳидлар сафида бўлиб, Иброҳим Лақай, Файзулла Хўжа(ев ), Фитрат, Усмон Хўжа, Анвар Пошшо ва бошқа мунавварларнинг фикрдоши ва издоши ҳисобланган.
З0-нчи йилларда бошланган қатағон туфайлн Абдулла Ражаб муҳожирликка юз тутиб, Туркияда истиқомат қила бошлаган ҳамда Туркиянинг Истанбул шаҳрида 1943 йили ўзининг «Туркистон миллнй ҳаракатлари» номли китобини бостириб чиқарган. Мазкур китоб 20-нчи йиллар тарихимизга тегишли ҳужжатларнинг нусхалари ҳақида бир қатор тарихий шахсларнинг ўша даврда олинган суратларининг берилиши билан бошқа ишлардан ажралиб туради.
Бу китобда Фитрат домланииг ҳам нодир расмлари ўрин олганлиги биз учун қадрлидир. Энг муҳими бу китобда ҳаққонийлик ва самимйлик уфуриб турганини имонли ўқувчи тез сеэиб олади.
Абдулла Ражаб китобининг биринчи саҳифасида, «Тилак» сарлавҳаси остида шулар қайд этилади: “На бир муаррих, на бир адибман. Ёлғиз севгили ватаним бўлган Туркистонда жараён этган инқилоб ҳаракатларининг ичида бўлганлигим, жадидлик ва мужоҳидлик ҳаракатларини ёритмоқ учун рафиқам Мунира Бойсуннинг буюк ёрдами или шу китобни ёзмакка жасоратда бўлдим”.
Абдулла Ражаб хотираларида кўрсатилишича, 1921 йил июл ойида Бухорода тўпланган иккинчи Қурултойда ҳукумат тузилган ва асосий қонунлар ишлаб чиқилган. Жумҳур раиси этилиб Усмон Хўжа сайланган. Усмон Хўжа Нозирлар Шўроси раиси бўлган Файзулла Хўжадан ҳукумат тузишни сўраган. Файзулла Хўжа мана шундай ҳукумат тузган:
Нозирлар Шўроси раиси ва Хорижия нозири — Файзулла Хўжа
Ҳарбия нозири — Ориф ўғли Абдулҳамид
Адлия нозири — Мирза Абдулраҳим
Дохилия нозири — Ота Хўжа
Маориф нозири — Қори Йўлдош
Зироат нозири — Абдулвоҳид
Иқтисод, тижорат нозири — Абдулқодир Муҳиддин ўғли
Бу маълумотни келтирган Абдулла Ражаб 1921 йил июл ойида тузилган Бухоро ҳукуматининг фақат беш аъзоси суратларини илова қилади.
Бегали Косимов Фитратнинг «Чин севиш» китобига ёзган сўзбошисида «Фитрат … 1921 йилдаги халқ маорифи нозири, яна бир йил ўтгач, хорижия нозири» бўлганлиги ҳақида маълумот беради.
Профессор Наим Каримов ўз мақолаларида «Демак, Фитрат Бухоро Халқ Шўро Жумҳурияти Халқ маорифи нозирлигига Қори Йўлдош Пўлатовдан кейин 1921 йил охири ё 1922 йилнинг бошларида тайинланган» деган хулосага келади.
Булардан англашиладики, 20-нчи йилларда адибнинг қандай вазифаларда ишлаганлиги ҳануз ўз юртида аниқланмаган.
Қўлимиздаги ҳужжатларнинг далолат беришича, 1921 йилда ҳам, 1923 йилда ҳам Халқ маориф нозири вазифасида Қори Йўлдош Пўлат ўғли ишлаб турган.
Абдулла Ражаб Бойсун китобида берилган 1923 йилга оид бир муҳим ҳужжат ва нодир сурат Туркистон тарихи учун жуда аҳамиятлидир.
Бухоро Халқ Шўролар Жумҳуриятида 1923 йили Фитрат домла Ташқи ишлар нозири (ўша давр атамаси билан айтганда Хорижия нозири) вазифасида ишлаганлар. Бу ҳақда Абдулла Ражаб ҳужжатни келтириб, ўша йили олинган нозирлар суратларини, шу жумладан Фитрат домла суратларини ҳам беради:
Файзулла Хўжа — Нозирлар шўросининг раиси
Ота Хўжа Пўлат ўғли — Нозирлар шўроси муовини
Қори Йўлдош Пўлат ўғли — Маориф нозири
Абдурраҳим Юсуф ўғли — Адлия нозири
Абдулқодир Муҳиддин ўғли — Иқтисод нозири
Муҳторжон Сайитжон ўғли — Дохилия нозири
Фитрат Абдурраҳим ўғли — Хорижия нозири
Бу суратларнинг киши эътиборини ўзига тортадиган томони шундаки, Фитрат домла профессор Н. Каримов эълон этган суратда ҳам, 1923 йили олиниб, Абдулла Ражаб китобига илова қилинган суратда ҳам бир хил кийимда, бир хил қиёфада, бир хил мунгли ҳолатда акс эттирилган.
Бу даврга келиб, чамаси, Фитратдек буюк инсон Туркистон парчаланиб кетишини, мустақиллик деган орзу сароб каби пучга чиқаётганлигини сезиб етган бир давр эди. Бу даврда мунгли кайфиятдан ўзга кайфият буюк инсонда бўлиши ҳам мумкин эмас эди. Суратларда акс эттирилган нозирларга эътибор қилсангиз, ҳеч қайси бир нозир хурсанд кайфиятда акс эттирилмаганлиги кўзга ташланади. Даврнинг ношод кайфияти суратларда муҳрланиб қолган. Ўз даврининг илғор вакиллари, машҳур мунавварлар худди ҳозирги авлодга илтижо билан боқаётгандек туюлади,
Доктор Боймирза Ҳайит ўзининг «Туркистонда ўлдирилган турк шоирлари. Мазлум туркларнниг хаётидан парчалар» китобида Фитрат домланинг бошқа бир суратларини эълон қилган. Таҳминимизча мазкур сурат 1937 йили олинган кўринади. Бу суратни кўрган киши, чиндан ҳам “Мана бу 1937 йилга келиб адои тамом қилинган адиб” деб, ўша даврга лаънатлар ўқиши ва буюк адиб Фитратнинг руҳини ёд этиши табиий бир ҳолдир.
Тарихий ҳужжатлар ўтмишимизнинг оинасидир. Биз бот-бот шу оинага қараб, ўзимизга, қилаётган ишларимизга қайта баҳо беришдан бош тортмайлик.
Manba: BBC O’zbek xizmati
Xayrulla Ismatullaev
BUYUK FITRAT NIGOHI
«O’zbekiston Adabiyoti va San’ati» haftaligi sahifalarida » Mangu lahza» rukni ostida berilayotgan maqola-suratlar juda katta ahamiyatga molik bo’lmoqda.
O’zbekiston mustaqil bo’lganiga oz o’tmay, hozirgi kunlarda adabiyotshunos va tarixchi olimlar:»Bu davr ichida yaqin tariximiz, adabiyotimizni qayta o’rganib, to’g’ri baholab chiqdik, yangi darslik, kitoblar yozib o’quvchilarga taqdim etdik”, deya olishlari qiyin. Buning sabablari ko’pdir.
Yaqin tarixga to’g’ri, xolis baho berish uchun, birinchi navbatda, tarixiy hujjatlar kerak bo’ladi, «O’zbekiston Adabiyoti va San’ati»dagi «Mangu lahza» ruknida e’lon qilinishga boshlangan maqola-suratlar mana shunday birdan-bir to’g’ri, savobli ishning boshlanishi sanaladi. Agar yaqin tariximizga oid barcha muhim hujjatlar e’lon etilib, qayta mushohada etilmas ekan, olg’a siljish juda qiyin bo’ladi.
«O’zbekiston Adabiyoti va San’ati» da e’lon qilingan «Hasratli nigoh” maqolasi va unga ilova etilgan surat O’rta Osiyo madaniy merosini xorijiy mamlakatlarda o’rganayotgan aspirant-doktorantlar nigohdan ham chetda qolmadi.
Bunday hujjatlar o’zining tarixiyligi va haqqoniyligi bilan har bir tadqiqotchining yuragidan o’rin oladi.
Mashhur olim, professor Naim Karimovning bu maqolada yozgani «Atoqli adib (Fitrat)ning turli yillardagi qiyofasini tasvirlagan suratlar yetarli bo’lmagani uchun ba’zan uning asl siymosini, yuz-ko’zlarini tasavvur qilishimiz mahol bo’ladi» so’zlarini o’qib, Fitrat domla hayoti va ijodiy faoliyatiga oid bir necha yil davomida chet mamlakatlarda yig’ilgan hujjatlar, suratlarni qaytadan ko’zdan kechirib chiqishga to’g’ri keldi.
Sho’ro tuzumi davrida o’zimizda yo’qolib ketgan hujjat va suratlarni chet el arxivlaridan keltirib bo’lmasdi. Hozir ahvol o’zgardi. O’z arxiv, kitobliklarimizda saqlanib qolmagan qadimgi nashrlar, hujjatlar, rasmlarni tezlik bilan G’arbiy Ovro’po va Amerika arxiv, muzey, kutubxonalaridan qidirib, topsa bo’ladi.
London, Parij, Hamburg, Istanbul va AQSH kutubxonalarida Turkiston adabiyoti va tarixiga oid eng nodir asarlar saqlanib kelinyapti.
Fitrat domla faoliyatiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar xorijiy mamlakatlarda juda ham ko’p. Agar biz faqat Hindiston, Turkiya, G’arbiy Ovro’po mamlakatlari (Angliya, Germaniya, Frantsiya) va Yaponiyada bosilib chiqqan ishlarnigina sanab o’tadigan bo’lsak, shu vaqtgacha adibning o’z vatanida uning ijodi yetarli darajada o’rganilmaganligi ravshan bo’lib qoladi. Fitratshunos olim Hamidulla Boltaboevning iborasi bilan aytganda, adib hanuz o’z yurtida «noma’lum Fitrat»ligicha qolib ketyapti.
Birgina Hindistonda Fitrat ijodi 20-nchi yillardan o’rganilganligini, Amerikaning Kolumbiya universitetida barcha kichik asarlarni tadqiq etilib, nashrga tayyorlanganligini, adib ijodi buyicha dissertatsiyalar yozilganligini, Yaponiyada adibning ijodiy va ijtimoiy faoliyati chuqur tadqiqlanganligini eslatib o’tsak, buyuk adibning dunyo miqyosidagi ta’sir doirasi yanada yaqqolroq anglashiladi.
20-nchi yillar Turkiston ijtimoiy hayotiga oid muhim hujatlarni nashr etib qoldirganlardan biri yurtdoshimiz Turkistonli Abdulla Rajab Boysun bo’ladi. Abdulla Rajab 20-nchi yillarda jadid va mujohidlar safida bo’lib, Ibrohim Laqay, Fayzulla Xo’ja(yev ), Fitrat, Usmon Xo’ja, Anvar Poshsho va boshqa munavvarlarning fikrdoshi va izdoshi hisoblangan.
Z0-nchi yillarda boshlangan qatag’on tufayln Abdulla Rajab muhojirlikka yuz tutib, Turkiyada istiqomat qila boshlagan hamda Turkiyaning Istanbul shahrida 1943 yili o’zining «Turkiston millny harakatlari» nomli kitobini bostirib chiqargan. Mazkur kitob 20-nchi yillar tariximizga tegishli hujjatlarning nusxalari haqida bir qator tarixiy shaxslarning o’sha davrda olingan suratlarining berilishi bilan boshqa ishlardan ajralib turadi.
Bu kitobda Fitrat domlaniig ham nodir rasmlari o’rin olganligi biz uchun qadrlidir. Eng muhimi bu kitobda haqqoniylik va samimylik ufurib turganini imonli o’quvchi tez seeib oladi.
Abdulla Rajab kitobining birinchi sahifasida, «Tilak» sarlavhasi ostida shular qayd etiladi: “Na bir muarrix, na bir adibman. Yolg’iz sevgili vatanim bo’lgan Turkistonda jarayon etgan
inqilob harakatlarining ichida bo’lganligim, jadidlik va mujohidlik harakatlarini yoritmoq uchun rafiqam Munira Boysunning buyuk yordami ili shu kitobni yozmakka jasoratda bo’ldim”.
Abdulla Rajab xotiralarida ko’rsatilishicha, 1921 yil iyul oyida Buxoroda to’plangan ikkinchi Qurultoyda hukumat tuzilgan va asosiy qonunlar ishlab chiqilgan. Jumhur raisi etilib Usmon Xo’ja saylangan. Usmon Xo’ja Nozirlar Sho’rosi raisi bo’lgan Fayzulla Xo’jadan hukumat tuzishni so’ragan. Fayzulla Xo’ja mana shunday hukumat tuzgan:
Nozirlar Sho’rosi raisi va Xorijiya noziri — Fayzulla Xo’ja
Harbiya noziri — Orif o’g’li Abdulhamid
Adliya noziri — Mirza Abdulrahim
Doxiliya noziri — Ota Xo’ja
Maorif noziri — Qori Yo’ldosh
Ziroat noziri — Abdulvohid
Iqtisod, tijorat noziri — Abdulqodir Muhiddin o’g’li
Bu ma’lumotni keltirgan Abdulla Rajab 1921 yil iyul oyida tuzilgan Buxoro hukumatining faqat besh a’zosi suratlarini ilova qiladi.
Begali Kosimov Fitratning «Chin sevish» kitobiga yozgan so’zboshisida «Fitrat … 1921 yildagi xalq maorifi noziri, yana bir yil o’tgach, xorijiya noziri» bo’lganligi haqida ma’lumot beradi.
Professor Naim Karimov o’z maqolalarida «Demak, Fitrat Buxoro Xalq Sho’ro Jumhuriyati Xalq maorifi nozirligiga Qori Yo’ldosh Po’latovdan keyin 1921 yil oxiri yo 1922 yilning boshlarida tayinlangan» degan xulosaga keladi.
Bulardan anglashiladiki, 20-nchi yillarda adibning qanday vazifalarda ishlaganligi hanuz o’z yurtida aniqlanmagan.
Qo’limizdagi hujjatlarning dalolat berishicha, 1921 yilda ham, 1923 yilda ham Xalq maorif noziri vazifasida Qori Yo’ldosh Po’lat o’g’li ishlab turgan.
Abdulla Rajab Boysun kitobida berilgan 1923 yilga oid bir muhim hujjat va nodir surat Turkiston tarixi uchun juda ahamiyatlidir.
Buxoro Xalq Sho’rolar Jumhuriyatida 1923 yili Fitrat domla Tashqi ishlar noziri (o’sha davr atamasi bilan aytganda Xorijiya noziri) vazifasida ishlaganlar. Bu haqda Abdulla Rajab hujjatni keltirib, o’sha yili olingan nozirlar suratlarini, shu jumladan Fitrat domla suratlarini ham beradi:
Fayzulla Xo’ja — Nozirlar sho’rosining raisi
Ota Xo’ja Po’lat o’g’li — Nozirlar sho’rosi muovini
Qori Yo’ldosh Po’lat o’g’li — Maorif noziri
Abdurrahim Yusuf o’g’li — Adliya noziri
Abdulqodir Muhiddin o’g’li — Iqtisod noziri
Muhtorjon Sayitjon o’g’li — Doxiliya noziri
Fitrat Abdurrahim o’g’li — Xorijiya noziri
Bu suratlarning kishi e’tiborini o’ziga tortadigan tomoni shundaki, Fitrat domla professor N. Karimov e’lon etgan suratda ham, 1923 yili olinib, Abdulla Rajab kitobiga ilova qilingan suratda ham bir xil kiyimda, bir xil qiyofada, bir xil mungli holatda aks ettirilgan.
Bu davrga kelib, chamasi, Fitratdek buyuk inson Turkiston parchalanib ketishini, mustaqillik degan orzu sarob kabi puchga chiqayotganligini sezib yetgan bir davr edi. Bu davrda mungli kayfiyatdan o’zga kayfiyat buyuk insonda bo’lishi ham mumkin emas edi. Suratlarda aks ettirilgan nozirlarga e’tibor qilsangiz, hech qaysi bir nozir xursand kayfiyatda aks ettirilmaganligi ko’zga tashlanadi. Davrning noshod kayfiyati suratlarda muhrlanib qolgan. O’z davrining ilg’or vakillari, mashhur munavvarlar xuddi hozirgi avlodga iltijo bilan boqayotgandek tuyuladi,
Doktor Boymirza Hayit o’zining «Turkistonda o’ldirilgan turk shoirlari. Mazlum turklarnnig xayotidan parchalar» kitobida Fitrat domlaning boshqa bir suratlarini e’lon qilgan. Tahminimizcha mazkur surat 1937 yili olingan ko’rinadi. Bu suratni ko’rgan kishi, chindan ham “Mana bu 1937 yilga kelib adoi tamom qilingan adib” deb, o’sha davrga la’natlar o’qishi va buyuk adib Fitratning ruhini yod etishi tabiiy bir holdir.
Tarixiy hujjatlar o’tmishimizning oinasidir. Biz bot-bot shu oinaga qarab, o’zimizga, qilayotgan ishlarimizga qayta baho berishdan bosh tortmaylik.
Manba: BBC O’zbek xizmati
