Муҳтарам устозимиз Исмоилбек жаноблари! Андижоннинг баъзи буюклари банга деюрлар: “Сан Шалола, Турк Юрди, Шаҳбал, Таржимон, Вақт ва Иқбол ўқиюрсен. На учун “Мирзо Бедил” ва “Хожа Ҳофиз”лари ўқимаюрсен? Бу савола жавоб ўлмақ узра сўйламая бир шай бўламадим…

АНДИЖОНДАН ЎЛАН САВОЛА ЖАВОБ
Чўлпон ва Исмоилбек Ғаспрали ёзишмаси
Искандар Мадғозиев эълон қилган

  Гаспринский (Гаспиралик, Гаспирали) Исмоилбек (1851.21.3, Боқчасарой яқинидаги Ажикўй қишлоғи —1914.11.9, Боқчасарой) — жадидчилик ҳаракатининг асосчиси, ёзувчи ва публицист. Унинг отаси Мустафо Гаспринский Россия ҳарбий дворяни (прапоршчик) бўлиб, Ялта шаҳри яқинидаги Гаспра қишлоғидан эди. Гаспринский қишлоқ мусулмон мактаби, Оқмачит (ҳоз. Симферополь) гимназияси ва Воронежда, Москва кадетлик корпусида ўқиди (1864—67). Қримга қайтгач, рус тили ўқитувчиси бўлиб ишлади (1867—70). Истанбул ва Сорбонна (Париж) университетларида ўқиди (1871—75). Жазоир, Тунис, Миср, Грецияда бўлди. Парижда француз социалистлари ва либералларига яқинлашди. Туркияда Ёш турклар ҳаракати раҳбарлари билан танишди (1875—77). Боқчасарой шаҳри мэри қилиб сайланди(1877). Гаспринский туркий халқлар тарихи ва адабиётини ўрганиб, Шарқ билан Ғарб оламини таққослаш имкониятига эга бўлди. У «Русия мусул монлиги» (Симферополь, 1881) илк рисоласида Европа цивилизациясидан кўр-кўрона андоза олишга қарши чиқиб, уни танқидий қабул қилишга, мусулмонларни илм-фанни эгаллашга, техника ютуқларидан фойдаланишга даъват этди.

«Оврупо маданиятига бир назар мувозини» (Истанбул, 1885) асарида эса социализм ғоялари билан баҳсга киришиб, унинг асосий тамойилларини шубҳа остига олди. Гаспринский Россия мустамлакасидаги барча мусулмон халқлар маорифини тубдан ислоҳ қилиш, дунёвий фанларни ўқитиш масаласига алоҳида эътибор берди. Боқчасаройда дастлабки «усули жадид» (янги усул) мактабини очди (1884). Туркистон генерал-губернатори Н. О. Розенбахга мусулмон мактабларини ислоҳ қилишга доир лойиҳасини юборди. Рад жавобини олгач, 1893 й. Туркистонга ўзи келди, Бухоро, Самарқанд, Тошкентда бўлиб, тараққийпарвар зиёлилар билан учрашувлар ўтказди. Гаспринский жадидчилик ғояларини кенгроқ ёйиш учун «Таржимон» (1883 й. 10 апрелидан), «Миллат» (1908), «Болалар олами» (1908—15), «Уйғониш» (Қоҳира,1908, араб тилида) газеталари, «Аёллар олами» журнали (1908—10), «Ха-ха-ха!» ҳажвий ҳафтаномасини чиқарди. Жадид мактаблари учун «Хўжаи сибён» («Болалар муаллими») дарслигини, «Раҳбари муаллимин ёки муаллимларга йўлдош» (1898) китобини ёзди. Гаспринский мусулмон миллий озодлик ҳаракатининг йўлбошчиси сифатида танилди. У Кавказ, Волгабўйи, Миср ва Ҳиндистонга бориб, умуммусулмонлар қурултойини чақиришга ҳаракат қилди. Бутун Россия мусулмонлари 3 та конгресси ишида фаол қатнашди (1905—06). Дастлабки умуммусулмон сиёсий партияси «Иттифоқ ул-муслимин»ни тузиш ташаббускорларидан бири бўлди (1906). «Дор ул-роҳат мусулмонлари» илмий- фантастик асари, «Юз йилдан сўнг. 2000- сана» бадиий-публицистик романи, «Туркистон уламоси» китобининг муаллифи.

Андижон собиқ Хўқанд хонлиғининг муҳим шаҳарлариндан биридир. Ҳинд мўғул давлати олиясининг бонийси қаҳрамон ва адиб султон Бобир Мирзонинг ватани ва ҳозирда Фарғона ўбластининг уязди марказидир. Усмонлича қоим мақомлиқ мақомдир.

Ушбу шаҳардан олдиғимиз ажойиб бир мактуб дарж ва диққата лойиқдир. Соҳиби мактуб биздан даҳа гўзал сўйландикиндан ёздиқларини айнан нақл эдийўриз.

Деюр:

“Муҳтарам устозимиз Исмоилбек жаноблари! Андижоннинг баъзи буюклари банга деюрлар: “Сан Шалола, Турк Юрди, Шаҳбал, Таржимон, Вақт ва Иқбол ўқиюрсен. На учун “Мирзо Бедил” ва “Хожа Ҳофиз”лари ўқимаюрсен? Бу савола жавоб ўлмақ узра сўйламая бир шай бўламадим. Агар жавоби ворса “Таржимон”да дарж эдилмасини қат-қат рижо эдийўрим. Агар жавоб йўқ эса “бутун янги адабиёт”и су(в)я, оташа отуб, вақтим ўлдиқча “Мирзо Бедил” ила “Хожа Ҳофиз”и мутолаадан ойрилмияжиғам”.

Сулаймонзода Абдулҳамид Юнусов.

Эй баним қора ёзили шогирдим, сенга ва сизлара ижла жавоб веражагим… Рижо эдийўрим ҳамон адабиёти оташа ёндирмангиз, су(в)я ботирмангиз! Соқин, бир даҳа банга “муҳтарам устоз” демангиз! Ўтуз сана дарс верарак, “адабиёт”инг оташа ёндирилмақ эҳтимолини эшидан бир “устоз” муҳтарам ўламаз; ҳам устоз ад эдиламаз, улса, улса бир бадбахт муаллимдир!

“Мирзо Бедил” Ҳиндистоннинг Шайх Саъдийсидир. Ёздиғи тамсиллар вердиги насиҳатлар ҳақиқатан гўзал ва нофеъ шейлардир. Хожа Ҳофиз эса маълум…

Бунлари бир, икки, беш дафъа ўқугиз; бунларда янги ва ёки эски адабиёта қаршу бир сатр кўрсангиз банга хабар эдинг… Бунлар инсон қаламидан тўкилмиш марғуб девонлардир. Лекин “Қуръон” дегил ё бунлар! Қуръони азимуш-шаъннинг била қирқ жилддан иборат ўн бир турли тафсири вордирки бунга “Қуръон адабиёти” демак ўлур.

Қардошим “адабиёт” оташа ёқилур шейлардан дагилдир: ружуъ айла! Тавба кетирингиз!

Мирзо Бедил, Шайх Саъдий, Хожа Ҳофиз ўқуниюрлар, ўқунмолидирлар. Лекин, бунларда бўлунмаян шейларни ўқумақ ва онгламақ лозим келмазми?

Улар 4-5 юз сана муқаддам ёзилмиш шейлардир. Асри ҳозира доир бир сўз сўйламамишлардир. Бу куни, бу асри билмак истарсангиз на Шайх Саъдий раҳбарлик, нада Мирзо Бедил далиллик эдар. Замонамизнинг тижоратиндан, рақобатиндан, идорасиндан, сиёсатиндан, эҳтиёж ва заруратиндан, урушмасиндан, талашмасиндан хабар ва маълумот Мирзо Бедилда ёки Хожа Ҳофизда бўлинмаз. Агар булари билмак керак эса иқболлари, таржимонлари, вақтлари, турк юрдуларини ва даҳа соирайи ўқимолидур. Агар керак дагилса бошингизи юқоруя қолдируб, йилдизлара, сайёралара боқда дуригиз! Лекин “адабиёт”и ёндирмангиз – айбдир… Адабиёт сиза:

— Жоҳил ўлингиз, демаз.
— Сафил ўлингиз, демаз.
— Оламга кулинч ўлингиз, демаз.
— Дунёсевар каси ўлингиз, демаз.
— Соир инсонлара нисбатан ҳайвон қолингиз, демаз.

Адабиёт оташа ёнмаз, су(в)я ботмаз. Лекин ёндиранлари ёндирар, ботиранлари ботирир, су(в)я дагил чомура, балчиға ботирир! Ботдиғимиз, ёндиғимиз озми ўлдики даҳа истаюрсангиз?

Мирзо Бедил, Ҳофиз Шерозий, Шайх Саъдий, “Гулистон” ёки “Анварул-ошиқийн” ҳап улуғ исмлардир, ҳап марғуб асарлардир. Бунлари ўқумоли, лекин бунлари кофий дагилдир. Замонамиз ғайри замон. гиракларимиз ғайри гирак. Асринг замоннинг камолот ва ирфони эски адабиётда бўлинмаз, янги адабиётда бўлинур… Асринг замоннинг ҳол ва довушларина кўз қулоқ веринг: шуҳратли олами ислом бу кун бир “дорул-ожизийн ва макони ғофилийн” суратина келмиш бўлинур… Бу доиранинг бир маҳалласи Андижон, иккинчи маҳалласи Боғчасарой харобаларидир. Бу жавоби ҳар каса ўқуя билирсангиз, махфий дагилдир.

Исмоилбек Ғаспирнский.

“Таржимон”, 1913 йил, 27 ноябрь.

Манба: Искандар Мадғозиевнинг фейсбукдаги саҳифаси

   Muhtaram ustozimiz Ismoilbek janoblari! Andijonning ba’zi buyuklari banga deyurlar: “San Shalola, Turk Yurdi, Shahbal, Tarjimon, Vaqt va Iqbol o‘qiyursen. Na uchun “Mirzo Bedil” va “Xoja Hofiz”lari o‘qimayursen? Bu savola javob o‘lmaq uzra so‘ylamaya bir shay bo‘lamadim…

ANDIJONDAN O‘LAN SAVOLA JAVOB
Cho‘lpon va Ismoilbek G‘asprali yozishmasi
Iskandar Madg‘oziyev e’lon qilgan

 Gasprinskiy (Gaspiralik, Gaspirali) Ismoilbek (1851.21.3, Boqchasaroy yaqinidagi Ajiko‘y qishlog‘i —1914.11.9, Boqchasaroy) — jadidchilik harakatining asoschisi, yozuvchi va publitsist. Uning otasi Mustafo Gasprinskiy Rossiya harbiy dvoryani (praporshchik) bo‘lib, Yalta shahri yaqinidagi Gaspra qishlog‘idan edi. Gasprinskiy qishloq musulmon maktabi, Oqmachit (hoz. Simferopol) gimnaziyasi va Voronejda, Moskva kadetlik korpusida o‘qidi (1864—67). Qrimga qaytgach, rus tili o‘qituvchisi bo‘lib ishladi (1867—70). Istanbul va Sorbonna (Parij) universitetlarida o‘qidi (1871—75). Jazoir, Tunis, Misr, Gretsiyada bo‘ldi. Parijda fransuz sotsialistlari va liberallariga yaqinlashdi. Turkiyada Yosh turklar harakati rahbarlari bilan tanishdi (1875—77). Boqchasaroy shahri meri qilib saylandi(1877). Gasprinskiy turkiy xalqlar tarixi va adabiyotini o‘rganib, Sharq bilan G‘arb olamini taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘ldi. U “Rusiya musul monligi” (Simferopol, 1881) ilk risolasida Yevropa sivilizatsiyasidan ko‘r-ko‘rona andoza olishga qarshi chiqib, uni tanqidiy qabul qilishga, musulmonlarni ilm-fanni egallashga, texnika yutuqlaridan foydalanishga da’vat etdi.

“Ovrupo madaniyatiga bir nazar muvozini” (Istanbul, 1885) asarida esa sotsializm g‘oyalari bilan bahsga kirishib, uning asosiy tamoyillarini shubha ostiga oldi. Gasprinskiy Rossiya mustamlakasidagi barcha musulmon xalqlar maorifini tubdan isloh qilish, dunyoviy fanlarni o‘qitish masalasiga alohida e’tibor berdi. Boqchasaroyda dastlabki “usuli jadid” (yangi usul) maktabini ochdi (1884). Turkiston general-gubernatori N. O. Rozenbaxga musulmon maktablarini isloh qilishga doir loyihasini yubordi. Rad javobini olgach, 1893 y. Turkistonga o‘zi keldi, Buxoro, Samarqand, Toshkentda bo‘lib, taraqqiyparvar ziyolilar bilan uchrashuvlar o‘tkazdi. Gasprinskiy jadidchilik g‘oyalarini kengroq yoyish uchun “Tarjimon” (1883 y. 10 aprelidan), “Millat” (1908), “Bolalar olami” (1908—15), “Uyg‘onish” (Qohira,1908, arab tilida) gazetalari, “Ayollar olami” jurnali (1908—10), “Xa-xa-xa!” hajviy haftanomasini chiqardi. Jadid maktablari uchun “Xo‘jai sibyon” (“Bolalar muallimi”) darsligini, “Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo‘ldosh” (1898) kitobini yozdi. Gasprinskiy musulmon milliy ozodlik harakatining yo‘lboshchisi sifatida tanildi. U Kavkaz, Volgabo‘yi, Misr va Hindistonga borib, umummusulmonlar qurultoyini chaqirishga harakat qildi. Butun Rossiya musulmonlari 3 ta kongressi ishida faol qatnashdi (1905—06). Dastlabki umummusulmon siyosiy partiyasi “Ittifoq ul-muslimin”ni tuzish tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi (1906). “Dor ul-rohat musulmonlari” ilmiy- fantastik asari, “Yuz yildan so‘ng. 2000- sana” badiiy-publitsistik romani, “Turkiston ulamosi” kitobining muallifi.

Andijon sobiq Xo‘qand xonlig‘ining muhim shaharlarindan biridir. Hind mo‘g‘ul davlati oliyasining boniysi qahramon va adib sulton Bobir Mirzoning vatani va hozirda Farg‘ona o‘blastining uyazdi markazidir. Usmonlicha qoim maqomliq maqomdir.

Ushbu shahardan oldig‘imiz ajoyib bir maktub darj va diqqata loyiqdir. Sohibi maktub bizdan daha go‘zal so‘ylandikindan yozdiqlarini aynan naql ediyo‘riz.

Deyur:

“Muhtaram ustozimiz Ismoilbek janoblari! Andijonning ba’zi buyuklari banga deyurlar: “San Shalola, Turk Yurdi, Shahbal, Tarjimon, Vaqt va Iqbol o‘qiyursen. Na uchun “Mirzo Bedil” va “Xoja Hofiz”lari o‘qimayursen? Bu savola javob o‘lmaq uzra so‘ylamaya bir shay bo‘lamadim. Agar javobi vorsa “Tarjimon”da darj edilmasini qat-qat rijo ediyo‘rim. Agar javob yo‘q esa “butun yangi adabiyot”i su(v)ya, otasha otub, vaqtim o‘ldiqcha “Mirzo Bedil” ila “Xoja Hofiz”i mutolaadan oyrilmiyajig‘am”.

Sulaymonzoda Abdulhamid Yunusov.

Ey banim qora yozili shogirdim, senga va sizlara ijla javob verajagim… Rijo ediyo‘rim hamon adabiyoti otasha yondirmangiz, su(v)ya botirmangiz! Soqin, bir daha banga “muhtaram ustoz” demangiz! O‘tuz sana dars verarak, “adabiyot”ing otasha yondirilmaq ehtimolini eshidan bir “ustoz” muhtaram o‘lamaz; ham ustoz ad edilamaz, ulsa, ulsa bir badbaxt muallimdir!

“Mirzo Bedil” Hindistonning Shayx Sa’diysidir. Yozdig‘i tamsillar verdigi nasihatlar haqiqatan go‘zal va nofe’ sheylardir. Xoja Hofiz esa ma’lum…

Bunlari bir, ikki, besh daf’a o‘qugiz; bunlarda yangi va yoki eski adabiyota qarshu bir satr ko‘rsangiz banga xabar eding… Bunlar inson qalamidan to‘kilmish marg‘ub devonlardir. Lekin “Qur’on” degil yo bunlar! Qur’oni azimush-sha’nning bila qirq jilddan iborat o‘n bir turli tafsiri vordirki bunga “Qur’on adabiyoti” demak o‘lur.

Qardoshim “adabiyot” otasha yoqilur sheylardan dagildir: ruju’ ayla! Tavba ketiringiz!

Mirzo Bedil, Shayx Sa’diy, Xoja Hofiz o‘quniyurlar, o‘qunmolidirlar. Lekin, bunlarda bo‘lunmayan sheylarni o‘qumaq va onglamaq lozim kelmazmi?

Ular 4-5 yuz sana muqaddam yozilmish sheylardir. Asri hozira doir bir so‘z so‘ylamamishlardir. Bu kuni, bu asri bilmak istarsangiz na Shayx Sa’diy rahbarlik, nada Mirzo Bedil dalillik edar. Zamonamizning tijoratindan, raqobatindan, idorasindan, siyosatindan, ehtiyoj va zaruratindan, urushmasindan, talashmasindan xabar va ma’lumot Mirzo Bedilda yoki Xoja Hofizda bo‘linmaz. Agar bulari bilmak kerak esa iqbollari, tarjimonlari, vaqtlari, turk yurdularini va daha soirayi o‘qimolidur. Agar kerak dagilsa boshingizi yuqoruya qoldirub, yildizlara, sayyoralara boqda durigiz! Lekin “adabiyot”i yondirmangiz – aybdir… Adabiyot siza:

— Johil o‘lingiz, demaz.
— Safil o‘lingiz, demaz.
— Olamga kulinch o‘lingiz, demaz.
— Dunyosevar kasi o‘lingiz, demaz.
— Soir insonlara nisbatan hayvon qolingiz, demaz.

Adabiyot otasha yonmaz, su(v)ya botmaz. Lekin yondiranlari yondirar, botiranlari botirir, su(v)ya dagil chomura, balchig‘a botirir! Botdig‘imiz, yondig‘imiz ozmi o‘ldiki daha istayursangiz?

Mirzo Bedil, Hofiz Sheroziy, Shayx Sa’diy, “Guliston” yoki “Anvarul-oshiqiyn” hap ulug‘ ismlardir, hap marg‘ub asarlardir. Bunlari o‘qumoli, lekin bunlari kofiy dagildir. Zamonamiz g‘ayri zamon. giraklarimiz g‘ayri girak. Asring zamonning kamolot va irfoni eski adabiyotda bo‘linmaz, yangi adabiyotda bo‘linur… Asring zamonning hol va dovushlarina ko‘z quloq vering: shuhratli olami islom bu kun bir “dorul-ojiziyn va makoni g‘ofiliyn” suratina kelmish bo‘linur… Bu doiraning bir mahallasi Andijon, ikkinchi mahallasi Bog‘chasaroy xarobalaridir. Bu javobi har kasa o‘quya bilirsangiz, maxfiy dagildir.

Ismoilbek G‘aspirnskiy.

“Tarjimon”, 1913 yil, 27 noyabr.

Manba: Iskandar Madg‘oziyevning feysbukdagi sahifasi