8 январ — Ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад  70 ёшга тўлди. Чин юракдан қутлаймиз ва энг эзгу тилакларимизни йўллаймиз!

   Бизни ёшликдан адаштиришади. Бу адаштиришларнинг жуда узоқ ва мароқли тарихи бор. Менинг эса 40 йилдан ортиқ вақтдан буён айтадиган гапим битта: Яхши одам, яхши ёзувчи билан адаштиришса. бу сенинг бахтинг!
Мана кечадан бошлаб неча киши менга қўнғироқ қилиб, «70 ёшингиз муборак бўлсин!» деб табриклашади. Раҳмат, дейман. Кўнглим юксалади. Адашимдек инсон борлигидан кўнглим юксалади.
Адаш, илоҳим, Аллоҳи Карим умрингизни зиёда қилсин, Фарзанду набиралар камолини кўринг!…

Хуршид Дўстмуҳаммад
АДАБИЁТ ВА ҲАЁТ ҲАҚИДА*

  Тошкентнинг Эски шаҳар қисмида, Чорсу бозоридан Сағбон кўчаси бўйлаб кетаверсангиз Қўштут даҳасидан ўтасиз, шунда чапга – Чиғатой дарвозасига олиб чиқадиган Ҳуррият тор кўчаси келади. Ўша кўчадаги хонадонда туғилиб, ўша кўчаларни чангитиб ўсганмиз. Ҳарф таниган пайтларимдан кўчамизнинг номи менга жуда ёқар, негадир «ҳуррият» деганда юзларимни майин шабада сийпаб ўтгандек бўлар, ҳатто 60-йилларнинг бошларида Чимбой маҳалласидаги янги қурилаётган уйимизга кўчганимизда биринчи навбатда, янги кўчамизнинг номи қандай бўларкин, деган хавотир кўнглимдан кечган.

  Отамиз раҳматли аввал колхозда, сўнг ресторанда ҳисобчи бўлиб ишлаганлар, мен дунёга келган кезлар у киши аллақачон қарилик нафақасини олаётган, косибчилик орқасидан тўққиз ўғил-қизни вояга етказганлар. Демак, мен зиёли оиласида туғилдим, вояга етдим, тарбия топдим, десам тўғрироқ бўлади. Отамиз мадраса кўрганлари сабабми ёки анчагина зиёли инсон бўлганлари боисми, у кишига «Мулла Наби» деб мурожаат қилишарди.

Онамиз раҳматли ўзига тўқ оила фарзанди бўлганлар, айни оила қурган 20-йиллар охирида бошланғич синфларда ўқитувчилик қилганлар…

Демак, ота-онамизнинг биз фарзандларга қолдирган энг бебаҳо фазилатлари — зиёлилик!

  Оиладаги тўққиз фарзанднинг кенжаси – уч ака, беш опанинг укаси бўлиш тенги йўқ бахт албатта, қачон шундан гап очилса, суҳбатдошларим, роса эркатой бўлган экансизда, деб ҳаваслари келади.
Менга кенжалик сурури кўпда насиб этмаган, чунки тўнғич опамизнинг тўнғич фарзанди қарийб менга тенгқур, шу боис кенжалик психологияси бошқаларникига ўхшамаган тарзда шаклланиши қизиқ кечган.

– Шу-унча бола туғиб нима қилардингиз, – дедим ўша ғўрлик кезларим бир куни ойимга, – мана энди бизани боқишга қийналяпсизлар, ман ўзим ҳам сизга ҳеч нарса қилиб беролмайман, ман катта бўлгунча…

Шу ерга келганда гапимнинг давомини ўйлаб қолдим, тилимни тишладим, лекин ойим жуда зийрак, китоб кўрган саводли аёл эдилар, мириқиб, яйраб кулдилар. Рўмолнинг учи билан оғизни паналаб, товуш чиқармай кулганларида кўпинча кўзларидан ёш чиқиб кетарди…

   14-15 ёшимда отам билан ёнма-ён ўтириб махсидўзлик қилардик. Оилада отамизнинг сўзлари икки бўлмас, у киши ўта мулойим, камгап бўлсалар-да, бир нигоҳ ташлашларининг ўзи ҳар қандай шўхликнинг ўтини ўчириб кўяр эди. Раҳматли, махсининг чокини текис тикишдан тортиб, чумагини, дастагини оби-тобига етказмагунча кўнгиллари жойига тушмас эди. Бир куни хуноб бўлиб, «Э, дода, бозордаги харидорнинг биттасиям махсининг сифатини, кам-кўстини фарқламайди, билмайди-ку, намунча уни пайпаслайверасиз!» – деб юборибман. Қиблагоҳимиз узоқ жим ўтирдилар ва ниҳоят, бир маҳал: «Бозордаги харидорлар билмаса, сен ўзинг биласан-ку», – дедилар секингина…

  Чамамда отамиздаги вазминлик, фикрга мойиллик, мумкин қадар камроқ гапиришга уриниш болалигимдан менга маъқул келган кўринади…Отам «Айтганинг — кумуш,айтмаганинг — олтин» нақлига қаттиқ риоя қилганлар шекилли. Киноя ва тагдор таъриф у кишининг «кредоси» эди.

  Ҳу-у, болалик кўчаларини, тор ва тупроқ кўчаларни унутиб бўларканми?! …Ҳазилвон Маҳкам отани эслайми, Жўрабой отани, Қутби холани, тиниб-тинчимас Абдулатиф маҳалла оқсоқолини, пак-пакана ва ўрдакюриш қилиб, қадам олишини кўрганда ортидан болалар билан масхара қиладиганимиз Фотима кинначини, Минов девонани унутиб бўладими?.. Уларнинг ҳар бири ўзича бир тип, ўзича бир образ, ўзича бир асар қаҳрамони… қачон уларни ёзаман, болаликда шўхлик қилиб, тушуниб-тушунмай уларни ранжитиб, дилига озор етказиб қўйганларим менинг бўйнимдаги қарз ахир!..

Олтинчи синфда ўқиб юрганимда мактабдош бир қизга ишқим тушган, ўшанга дахлдор кечинмаларни ён дафтаримга пинҳона ёзиб юрганман. Табиий, у ҳолат катталар тушунган даражадаги ишқ эмас эди, албатта, балки дунёни ўзим истаган интим нигоҳ билан кузатиш, идрок этиш ва ўз шахсий қарашларим нуқтаи назаридангина талқин этишга мойилликнинг туғилиши эди,ЁЗИШнинг, ЁЗУВЧИЛИКнинг бошланиши эди.

  Биринчи ахборотим “Ёш лелинчи” (ҳозирги “Туркистон”) газетасида босилди. “Ленин учқуни» (ҳозирги «Тонг юлдузи») таҳририятидаги Файзи Шоҳисмоил раҳбарлигидаги, «Ёш ленинчи»даги Муҳаммаджон Қўшоқов раҳбарлигидаги «Ёш мухбирлар» тўгарагига қатнаганман.

Ўқувчилик пайтларим битта-яримта шеър машқ қилганман, ҳикоя ва эртакчалар қоралаганман. 70-йилларнинг охирларида Ажажа деган бир олимнинг ўзга сайёралик келгиндилар мавжудлиги ҳақидаги суҳбати матбуотда эълон қилинмади-ю, қўлёзмаси қўлма-қўл бўлиб кетди. Ўша суҳбат таъсирида ёзган фантастик ҳикоям 1979 йили «Фан ва турмуш» журналида эълон қилинган. Йил ўтиб «Гулистон»да босилган «Киова қуёши» номли иккинчи ҳикоям бирмунча баҳсларга сабаб бўлган.

  Ҳаётим тўласича китоб билан, мутолаа билан боғлиқ. Бирор кунимни китобсиз тасаввур қилолмайман. Китоб ўқимаган кунимни беҳуда ўтган деб ҳисоблайман.

(Болаликда ўқиган китоблардан) эсимда қолгани — Марк Твеннинг «Том Сойернинг бошидан кечирганлари» романи. Китобга чизилган суратларни кўп томоша қилардим. Уларда Том Сойерга хос шумликлар, қўрқмаслик, саргузаштлардан, турфа қийинчиликлардан ҳайиқмаслик яхши тасвирланганди. Кейинроқ «Гекелберри Финнинг саргузаштлари»ни топдим. Ўқидим, лекин негадир ундан Том Соерни ўқиганчалик завқ олмадим. Ўйлай-ўйлай, шундай хулосага келдим: муаллиф, яъни Марк Твендек улкан адиб Том Сойерни шу қадар завқ-шавқ билан, шу қадар болаларча самимият билан ёзган-у ана ўша завқ-шавқ, ўша буюк самимият Гекелберри Финн образини яратишда бир қадар сўниб қолган. Болаларнинг қалбида китобга муҳаббат уйғотувчи қудратли бир неча куч бор, булар — самимият, беғуборлик, ўйноқилик, саргузашт, қаҳрамонлик! Мана шундай сеҳр устоз адибимиз Худойберди Тўхтабоев асарларида яққол бўртиб туради.

«Ҳожимуқон» повестини ҳам қўлимдан қўйгим келмасди. Унда ўз даврининг фавқулодда машҳур полвони Ҳожимуқоннинг болалиги, кураш гиламида ва ҳаётда кўрсатган мўжизалари яхши тасвирланган. Искандар Қаландаровнинг детективнамо «Шохидамас, баргида», Ананяннинг «Қоплон дара асирлари», қайсидир хориж адибининг қаламига мансуб «Барк хонимнинг қўғирчоғи» эсимда… Келин аяларимиздан бирининг ялмоғиз, ажиналар «ҳаётидан» ҳикоя қилувчи эртаклари ҳали-ҳануз қулоғимдан кетмайди: «Ялмоғиз патнисга бир ҳовуч бодомни солибди-да, «пуф-ф» деб, чангини учирса, ажинанинг жимит-жимит болачалари думалаб-думалаб тупроққа беланибди, шунда ялмоғиз кампир кўзларини олайтирганича, «Сакра, бодомим, сакра! Сакра, бодомим, сакра! Сакра, бодомим, сакра!» деяверибди-деяверибди, ажинанинг болалари ликиллаб сакрайверганидан ҳолдан тойибди…»

  Ўзбек адабиётига мансуб барча асарларни битта қўймай ўқир эдим, Москвада, шунингдек, Болтиқбўйи Республикалари, Грузия, Озарбайжонда нашр этиладиган адабий-бадиий газета-журналларни гоҳ обуна бўлиб, гоҳ кутубхоналардан топиб ўқир, маъқул мақолаларни эринмай дафтарга кўчириб ёзиб юрардим.

Фалсафага, психологияга доир адабиётларга, мақолаларга айниқса қаттиқ қизиққанман. Шу аснода, очиғини айтсам, ўзимизнинг адабиётдан (мен замонавий ўзбек насрини назарда тутаяпман) қониқмаслик туйғуси кўз оча бошлади, миллий адабиётдан кўнгил совуши баъзан хиёнатдек туюлган дамлар бўлган, бундай хаёлларни қувиб солишга уринган пайтларим бўлган, аммо-лекин жаҳон адабиёти намуналарини ўқиганим сайин беихтиёр қиёслашлар, юқорида айтганимдек, БОШҚАЧАРОҚ бадиий талқин истаги кейин-кейин устун кела бошлаган ва каминани буткул «йўлдан урган».

Бошланишига Гаршин, Л.Андреев, Засодимский ҳикоялари, кейинроқ Ф.Достоевскийнинг «Жиноят ва жазо», «Телба» романлари хақиқий маънода ақлдан оздирган. Бу икки романни ўзбек тилида ўқигач, буюк адибнинг «Бечора кишилар», «Ўлик уйдан мактублар» романлари, «Кулгили одамнинг туши» ҳикояси чинакам бадиий асар ҳақидаги тушунчаларимни вайрон қилиб ташлаган десам муболаға бўлмайди. Сўнг япон Рюноскэ Акутагава, Кобэ Абэ, Кэндзабуро Оэ, кейинроқ Ясунари Кавабата асарлари… Андрей Платоновнинг қиссалари… Франц Кафканинг «Эврилиш» ҳикоясини бир кечага олиб, тонгга қадар ўқиганман-у, ўзимизнинг адабиёт ўзгача руҳ, ўзгача қарашлар, ўзгача концепцияларга жуда-жуда муҳтож деган қатъий хулосага келганман. Бадиий тафаккур адабий-бадиий анъанага қанчалик садоқатли бўлмасин, қўл-оёғи билан анъанага боғланиб қолиши ҳам яхши эмас.

  Ишонсангиз, қаерда, қандай вазифа ёки лавозимда ишлашим ҳам ўз-ўзидан амалга ошаверган. Ҳеч бир остонага иш, мартаба сўраб бормаганман. Мен қаерда, қандай вазифа билан машғул бўлсам, зиммамдаги вазифага астойдил киришиб, дилдан чиқариб меҳнат қилиш – одатим. Бошқачасига ишлашни тасаввур қилолмайман. Сиёсат дунёсига ҳам қарийб шу тариқа кириб келганман. Ўрта мактабимизнинг битирувчи бешта синф ўқувчилари (150 нафар) орасида битта мен комсомол сафига ўтмаганим директорнинг қулоғига етиб қолибдими, ёнимга бир ўқитувчини қўшиб райкомкомсомолга жўнатди. Бордик. Қарасам, тумонат одам – даста-даста қилиб комсомолга қабул кетяпти. Менга пойлоқчилик қилиб борган ўқитувчининг кўзини шамғалат қилиб турдимда, қочиб қолдим. Комсомолга ўтмай мактабни битирдим. Ишлаб юрган кезларим худди шундай ҳолат комфирқага қабул қилиш билан юз берди. Нашриётимиз раҳбарларидан бири ҳузурига чорлаб, зимдан шипшиб партияга ўтишим учун битта ўрин борлигини айтди. Мен бош тебратдим. Раҳбарнинг ранги ўчиб кетди. Кўзининг ола-куласи чиқиб, қулоғига ишонмай қайта айтди таклифини. Мен ҳам рад жавобимни такрорладим.

  Оиламиз ихчамгина: бир қиз, бир ўғил. Радиотелевидение техникаси билимдони, кичик корхона раҳбари куёвимиз Баҳодиржон, доришунос қизимиз Ҳилолахон, шарқшунос ўғлимиз Жамшидбек, қўли енгил ҳамшира келинимиз Шахлоой, беш нафар шириндан-шакар неваралар жам бўлиши инглиз тили ўқитувчиси бўлмиш Ферузахоним билан мен учун оиладаги энг завқли дамлар ҳисобланади.

Оилавий гурунгларни четдан кузатиб ўтириб бир нарсадан қувонаман – ёшларимиз кўп жиҳатларда биз катталарга ўхшамайдилар. Улар янги замоннинг одамлари эканликлари боис ҳам, дунёга, одамларга, ҳаётий воқеа-ҳодисаларга мутлақо ўзгача назар билан қарашади. Авлодлар ўртасида шундай соғлом тафовут бор экан, демак, тараққиёт кечяпти, менталитет яхши томонга ўзгармоқда!..

  Алҳамдулиллоҳ, мусулмонман. Диний эътиқод инсониятга ато этилган энг улуғ неъматлардан ҳисобланади, аммо-лекин у ҳақда қарашгларим анчагина ўзимга хос…

Умуман, инсоният тарихида энг қалтис мавзу ҳам — эътиқод масаласи! Деярли барча тўқнашувлар эътиқодлар тўқнашувидан келиб чиққан. Мен эса табиатан либерал демократия руҳига яқинга ўхшайман…

Циркда томоша кўриб ўтирибмиз. Ҳаво акробатлари (эркак ва аёллар) баланд шифтда арқонларга осилиб-ирғиб трюклар кўрсатишяпти. Уларнинг ҳаракатларидан юрак орқага тортиб кетади денг. Ҳам қойил қолиб, ҳам юрагимизни ҳовучлаб ўтирибмиз. Бир маҳал ёнимизда ўтирган ёши каттароқ аёл чидай олмади. — Э, топган ҳунаринг қурсин, кўчада сигарет сотсанг ҳам топасан-ку, шу пулни! — деб баралла ҳайқириб юборди. Ана, сизга ўзбекона орзу!

   Бир воқеани мухтасаргина қилиб айтай. Кўп йиллар бўлди, қайсидир вилоятдан поездда Тошкентга қайтиб келяпман. Ёз чилласи, жазирама. Вагон тўла, жой йўқ. Амаллаб купенинг учинчи қаватига жойлашдим (аслида у ерга жомадонлар жойланади). Қарийб яланғоч ҳолда лоҳас бўлгудай чалқанча ётибман. Шифтга урилиб қайтаётган нафасимнинг “тафти”га чидаб бўлмайди. Бу етмагандай, вагон радиоси “хр-хр-р”лаб, вайсашдан тинмайди. Кўзим илинибди. Бир махал қулоғимга куй-қўшиқ чалинди. Беихтиёр тинглай бошладим. Қулоғимни янаям динг қилдим, диққатимни жамладим. Қаердандир майин ва саррин насим эсгандек, у менинг бетларимни авайлабгина сийпалаётгандай, эркалаётгандай, аллалаётгандай… Ҳамон елиб бораётган вагон энди қўшиқ оҳангига маст бўлиб силкинаётгандек. Қани энди поезд юришдан тўхтамаса, шу маромда силкина-силкина кетаверса-кетаверса, қўшиқ ҳам узилмаса, майли, радио қитирлайверса ҳам розиман, қўшиқ тўхтамаса бас… Афсус, қўшиқ жуда тез тугади ва “Сиз фалончи шоирнинг шеърлари асосида яратилган қўшиқлардан баҳраманд бўлдингиз” деган сўзлар билан дастур ниҳоясига етди. Бояги ҳолатда ётибману, аъзои баданимга муз югурди денг! Худди фавқулодда оғир гуноҳ ишга қўл урдиму, бутун бир майдон тўла издиҳом олдида шарманда бўлаётгандек!.. Нега, дейми?.. Қўшиқ сўзларининг муаллифи ўзим мутлақо ўқимайдиган, кечирасизу, ёзганлари ўқишга арзимайди, деб ҳисоблайдиган шоир акалардан бириники экан! Тушуняпсизми, Абдуқаюм, ўша пайтгача ўша шоирга бўлган муносабатим — беписандлигим учун бировларнинг олдида эмас, ўзимнинг олдимда шарманда бўлдим. Маънавий тарсаки ёмон мулзам қилди, ўшанда!..

Айтмоқчиманки, бадиий асар ҳолатга, кайфиятга қараб таъсир ўтказади. Бир ўқишда маъқул кўринган фазилати, эртасига буткул зид таассурот уйғотади. Тўғри, ҳар қандай ҳолатда ҳам бирдек таъсир қиладиган асарлар ҳам оз эмас.

   Ёзишга нима, қандай куч ундаган? Мен билган, мен тасаввур қилган, мен тасвирлаган, ўзимгагина хос бўлган нуқтаи назар… хуллас, мендаги «мен»нинг ўзига хосликлари ёзишга, ижодга ундаган бўлса керак. Мана шу «мен» бўлмаса, ижоднинг нима кераги бор?! Ишонинг, ҳеч қачон менда бошқалардан зўр ёзиш даъвоси бўлмаган, лекин БОШҚАЧА ёзиш мумкин, БОШҚАЧА ёзиш керак деган туйғу, истак кўнгилга сира тинчлик бермаган. Одам ўз-ўзидан бошқача ёза бошламайди, бундай интилиш бошқача қарашлардан, адабиётшунослик илми тили билан айтсам, бошқача ҳаётий концепциянинг шаклланишидан келиб чиқади.

  Мана, сизга бошқотирма: катта адабиёт анъаналардан воз кечилган жойда яратилади! Энг буюк асарлар ўзларигача ҳукм сурган анъананинг инкори ҳисобланади!

Аччиқ бўлса ҳам айтай, бутун бир миллий адабиёт битта Қодирий ё битта Чўлпон даҳоси соясида қачонгача ялпайиб ётади? Ахир, замон ўзгарди, дунёнинг ранглари ўзгарди, адабиётчи?.. Келинг, яна бир бошқотирмани ўртага ташлайлик: адабиёт ўзгармагунича халқ ўзгармайди, ёки бўлмаса, халқ ўзгармагунича адабиёт ҳам ўзгармайди!..

   Ижодкорнинг туғилиши, вояга етиши ва умуман,мавжудлигининг ўзи ижтимоий ҳодиса ҳисобланади.Чунки жамият ва халқ ҳаётига дахлдор воқелик унинг интеллектида мужассамлашади, марказлашади ва акс садо янглиғ ташқарига — жамият ва халқнинг ўзига қайтади.

   Машҳур санъатшунос Ортега-и-Гассет айтмоқчи, бир майсанинг униб-ўсишида бутун олам, бутун коинот иштирок этганидек, ҳар бир катта-кичик бадиий асар ижодкорининг бутун умри маҳсули ҳисобланади.

  ХХ аср ўзбек адабиётида «ҳикоя — қисқа,лўнда ва ихчам жанр» деган тушунча кўп йиллар мобайнида ардоқлаб келинди. Бу тушунча анъанага,ақидага айланди. Ваҳоланки, бадиий ижодда ҳар қандай анъананинг ақида тусини олиши депсинишга айланади. Ижодда эса депсинишнинг ортга чекинишдан фарқи катта эмас.

  Бизда профессионал ёзувчи йўқ ҳисоби… Профессионал ёзувчи бўлиш учун аввало, истеъдод, сўнг ўша истеъдодни юзага чиқарувчи ички меҳнат интизоми, муттасил мутолаа, ўзидан қониқмаслик ва айни чоғда қатъият бўлмоғи зарур. Қатъият деганда ҳар қандай миқёсдаги воқеа-ҳодисаларга нисбатан мутлақо шахсий нуқтаи назари ва мутлақо ўзининг муносабати бўлишини назарда тутяпман. Кимларнингдир ёки нималарнингдир таъсирида, соясида яшовчи ва шу таъсир доирасидагина қалам тебратувчи ижодкор катта ёзувчи бўлиши мумкиндир, лекин у ҳеч қачон йирик профессионал адиб, чинакам шахс мақомига кўтарила олмайди.

  Аллоҳ таоло иқтидордан,истеъдоддан қисмаса, қўлига қалам тутган инсон бир йилда ҳам шаклланиши мумкин.Лекин ҳеч бир истеъдод соҳиби мен шаклланиб бўлдим,ижод чўққисига эришдим,деган гапни айта олмайди. Бадиий ижоднинг табиати шундай: қўлингиздаги қалам ҳамиша сизнинг юрагингизга таҳлика солиб туради, яъни сизни ҳушёрликка чорлайди,ўзингизн ўзингизга талабчан бўлишга даъват этади. Мана шу таҳликани,чорловни ва даъватни ҳамиша ҳис этиб турган ижодкор изланишдан, қора меҳнатдан тўхтамайди.

Ҳар сафар янги ҳикояни хаёлда пишитиб юрганингизда, уни қоғозга тушира бошлаганингизда аввалгиларидан зўрроқ асар яратаман деган туйғу сизга рағбат бериб туради. Бу фойдали туйғу, лекин ҳикоя яратиш мусобақа эмас. Қайсидир бошқа ёзувчидан ёки ўзимнинг бурунги ҳикояларимдан ўзиб кетадиган янгисини ёзиша интилиш эмас. Ҳар бир ҳикоя — янги ижодий кайфият! Воқеликни ўзгача идрок этиша ҳаракат!

Энг яхши ҳикоям — «Қоялардан баландда!» Қизиғи шундаки, шу ҳикояни бирон мутахассис тилга олмади. Лекин олис вилоятда тасодифан танишиб қолган бир оддий китобхон ўзим унтиб юборган деталларини такрорлаб, шундай гапириб бердики!..

…Бадиий асар ёзиш жараёнида жамиятдан, бу дунё ҳою ҳавасларидан узилиш зарур, акс ҳолда бадиий тафаккурга эрк бериш мушкул. Бадиий ижод жараёнида туйғулар бошқа ҲАР ҚАНДАЙ қизиқишу орзу-ҳаваслардан қимматроқ,муҳимроқ ва ноёброқдир. Чинакам ижод онларида ёзувчининг манфаатидан юксакроқ манфаат бўлмайди, уни ҳатто жамият манфаатлари қизиқтирмайди (ваҳоланки ўша жараён маҳсули бўлмиш асар пировардида айни шу жамият корига ярайди). Чунки жамият деганда одатда айни шу куннинг воқеалари, жараёнлари назарда тутилади, ёзувчилик эса БУГУНГА қаттиқ боғланиб қолмаслиги керак. ЁЗУВЧИЛИК бундан юқори. У учта замонда яшайди. Жамият эса асосан бугун билан тирик.

Ким учун ижод қиласиз, деб сўралибди. Ўзим учун ижод қиламан. Ёзганларим менинг дардларим, менинг изтиробларим.

   Миллатнинг менталитетидаги сифатий ўзгаришлар сезилиши жуда қийин бўлганидек, ёзувчининг услубий янгиланиши ҳам оғир кечади. Бир умр ўзининг бир хил услубидан воз кечолмаган, унинг исканжасидан қутила олмаган ва шуни тўғри ва маъқул деб ҳисоблаган ёзувчи-шоирлар бор. Шахсан менинг қарашларим сал бошқачароқ, яъни услуб ўзгармаса, дунёқараш,ҳаёт мураккабликларини бадиий идрок ва ифода этиш йўсинлари ўзгармаса, шу йўлда турфа тажрибаларга қўл урмаса, бундай ёзувчи нафақат миллий адабиётда, лоақал ўз ижодида ҳам бирор янгилик яратиши амримаҳол…

Мен ана шу ЎЗГАЧАРОҚ ёндашишни қадрлайман. Ўзгачароқ ёндашиш асносида ўзим тасвирлаётган руҳий ҳолатни кутилмаганроқ нуқтаи назардан, бошқаларникига ўхшамаганроқ аспектда тасвирлашдан маънавий баҳра оламан.

   Ҳар бир бадиий асар ўзича бир руҳий олам. Дейлик, ҳикояда қамраб олинган маънавий ҳудуд, маънавий макон ва замон ўқувчини ҳаёт реаллигидан тамоман фарқли ҳолатга олиб кириши, таъбир жоиз бўлса, олиб қочиши керак. Ҳаётнинг айнан ўзига ўхшатиб ёзиш жудаям катта маҳорат белгиси эмас, йўқ, ҳикоя айнан… ҳаётга ўхшамаган ҳолатлар оламига айланмоғи зарур, токи, ўқувчи лоақал шу ҳикояни ўқиш асносида ҳаёт ҳақиқатларидан узилмоғи ва мазкур асарда ифода топган бадиий ҳақиқатлар оламида яшамоғи лозим. Бадиий асарнинг ҳаётий, тарбиявий ва ҳоказо аҳамиятлари буткул бошқа масала.

  Бадиий ижод – Аллоҳ таоло бандаларига ато этган бемисл сеҳр, бетакрор жозиба, туганмас мўъжиза! Бадиий ҳақиқатсиз ҳаёт ҳақиқати жуда ғариб, ўта зерикарли бўлиб қолар эди. Бадиий реаллик ҳаёт реаллигидан бойроқ, шунинг учун ҳам, дейлик, бадиий адабиёт ҳақида сўз борар экан, уни ҳаёт ҳақиқатларининг исталган пучмоғига тортиб кетиш мумкин. Шу боисдан ҳам муайян бадиий асарни истаган киши истаганича талқин қилади. Бизда шўро давридан мерос қолган мезонлардан бири – бадиий асарни асосан теварак-атрофда бўй кўрсатиб турган воқелик қиёсида талқин қилиш, ундан ижтимоий ёки тарбиявий аҳамият излаш касаллигидан воз кечиш, айрим уринишларни истисно этганда, қийин кечмоқда. Бадиий асарда ҳаёт ҳақиқатини кўриш энг юксак чўққи ҳисобланади. «Вой, худди ҳаётдагидек тасвирлапти-я!» – дея ҳайратларга тушиш оддий китобхон учун узрли бўлиши мумкин, лекин бутун адабий жамоатчилик шу мезондан нарини, бошқа ўлчамларни билмаслиги ёки билишни истамаслиги маънавий фожиа! Адабий дидсизлик!

  Адабиёт – инсонни тушунишга уринишдир. Ҳар бир ижодкор, ҳар бир асар инсонни қайтадан, янгитдан, мутлақо ўзгача нуқтаи назарлардан тушунишга ҳаракатдир. Бунинг учун ижодкор мумкин қадар дахлдорлик ришталаридан холи қолмоғи зарур. Ундаги бетакрор бадиий лаёқат бошқа ҳар қандай қадриятлардан устун ҳисобланади.

Истеъдод манфаати халқ, миллат, ватан манфаатларидан устун ҳисобланади. «Сиз Ирландия учун жонингизни берасизми?» деб сўрашган Жеймс Жойсдан. «Ирландия мен учун жонини берсин!» деб жавоб қайтарган адиб тап тортмай. Бу гапни эшитган заҳоти шўрлик ёзувчини сазойи қилишга ошиқмаслигимиз керак, зеро, Жойс исмли буюк ИСТЕЪДОД қолдирган ўлмас адабий мерос абадулабад ер юзида Ирландия деган давлат, ирланд деган миллат, халқ борлигини дунё аҳлига танитиб, эслатиб туради. Бу кичкина хизматми?!

   Бадиий ижод – мубталолик!
Қизиқ-да, бир нарсага мубтало одамнинг бошқа ҳар қандай нарсага кўзи кўр, қулоғи кар бўлади. Унинг учун ҳеч нарсанинг аҳамияти қолмайди. Шу боис мубтало одамни тушуниш, унинг қадрига етиш қийин кечади. Мубтало одамнинг замондошлари томонидан бадарға қилинганига, маҳв этилганига мисоллар инсоният тарихида истаганча топилади

Мубтало ижод, мубтало ижодкор учун йўл очадиган, имкон берадиган битта қудратли куч бор, бу – саводли бағрикенглик!

  Бутун дунёни сармаст қилаётган, не-не давлатлар ва халқларнинг тақдирини ҳал қилаётган демократия тушунчасининг барча ҳикматию нағмалари ўзбекона биргина бағрикенглик сўзига жо бўлиб кетади! Бағрикенглик умумқадриятга айланган жамиятнинг афзалликларини қўя турайлик, бундай саодат ҳатто МУБТАЛО ёзувчию шоирнинг эмин-эркин ижоди учун ҳам чексиз имкониятлар яратади…

  Ёзмаслик мумкинми?.. Яхшиям, ижод бор, Ницше айтмоқчи, ҳаёт ҳақиқатидан бош олиб қочиб, жон сақлаш мумкин бўлган бирдан-бир бошпана – ижод, акс ҳолда кундалик ҳаёт ҳақиқатларидан бўғилиб кетади, инсон!

   — Сир бўлмаса, қандай мавзуга бағишланадиган асар ёзиш ниятингиз бор?
— Соғинчга!
— Соғинчга?! Сабаб? Нима учун айнан соғинч?
— Инсоннинг энг изтиробли туйғуси – соғинч! Менинг назаримда, энг ўзбекона туйғу ҳам – соғинч…

   В.Гаршин, А.Рюноскэ, Т.Сухотина-Толстая, А.Якубовский, Г.Гулиа, Юсуф ас-Шаббий, А.Жук, А.Риук, М.Хошур, В.Череванский, К.Кальваро, Хосе Варас, А. Ал-Манфалутий, Ботир Зокиров, Шавкат Абдусаломов сингари ёзувчи, тарихчи, адабиётчиларнинг қисса ва ҳикояларини, эссе, эсдалик ва кундаликларини ўзбекчалаштирганман. Ҳе-е, бир пайтлар С.Цвейг новеллаларини бир бошдан таржима қилишга киришиб кетганман. Темур Пўлатовнинг бир неча ҳикояси ҳамда «Етти ҳузур-ҳаловат ва қирқ қайғу-алам» романини таржима қилдим-у, бу хил ижодий меҳнатнинг машаққату уқубатига ортиқ дош беролмаслигимга иқрор бўлдим. Қайтиб таржимага қўл урмасликка онт ичдим. Бир суҳбат асносида устозимиз Озод Шарафиддиновга (аллоҳ раҳматига олсин) Достоевскийнинг аёли Анна Григорьевна билан ёзишмалари ҳақида гапириб қолдим. Уларнинг ёзишмалари бетакрор адабий ёдгорлик эканини, неча қайта ўқисангиз, шунча ўқигингиз келишини, ўша ёзишмалар япон тилида бир неча бор китоб ҳолида чоп этилганини айтдим. Домла, зудлик билан таржима килинг, «Жаҳон адабиёти»да берамиз, дедилар. Устознинг сазаси ўлмасин деган ниятда, қолаверса, ўзим неча ўнлаб марта ўқиб юрадиган мактубларни ўзбек китобхонлари ҳам ўқишар деган хаёлда таржима қилишга киришди-му… ният амалга ошмай қолиб кетди.

  Таржима масаласида қарашларим ўзгачароқ. Келинг, мулоҳазаларни чуқурлаштирмайлик-да, навбатдаги бошқотирма мавзусини айтай: жаҳон адабиётининг энг нодир асарлари ўзбек тилига таржима қилинишининг аҳамияти беқиёс, бу ҳақда гап бўлиши мумкин эмас. Лекин, энг мумтоз асарларга ихлоси баланд китобхонларимиз уларни аллақачон рус тилида ўқиб бўладилар. Енгил адабиёт мутолаасига кўниккан шинавандаларимиз эса ундай асарларни на рус тилида, на ўзбек тилида ўқийдилар! Қандай йўл тутган маъқул?..

  Ижод аҳли икки реалликда – ҳамма қатори ҳаётда ва ўзи яратган бадиий оламда яшайди. Бадиий оламнинг нечоғли бой ва файзли бўлиши ижод салоҳиятидан келиб чиқади. Ҳассос ижодкорларнинг бадиий дунёси кўп қаватли муҳташам иморат янглиғ кўкка бўй чўзаверади. Муаллифнинг айтар сўзига, маслак майдонига, руҳий ҳаловатгоҳига айланади бу иморат.

Бадиий ҳақиқатнинг қудрати ва шаккоклиги шундаки, у ҳар қандай мустабид ҳаёт “ҳақиқати” исканжасида ҳам ўз сўзини айтиш чорасини топади.

Мустақил фикрнинг йўли оғир кечади. Унинг ўз сўзи — якка шахс фикри минглаб, эҳтимол, миллионлаб кишиларнинг нуқтаи назарига тескари бўлади. Таъбир жоиз бўлса, зиёлилик қони тескари фикр моддаларига тўйинган бўлади. Худди шу моддаларнинг мураккаб комбинацияси — иш фаолияти натижасида у ҳамма олқишлаётган яхши воқеа замирида ёмонни, барчанинг назаридаги ёмон ҳодиса моҳиятидаги яхшини кўра билади.

  Зиёли ҳар қандай воқеа-ҳодисани энг оддий ва юксак инсоний виждон,диёнат, мезонлари тарозисида ўлчайди,бинобарин, ижтимоий-сиёсий аҳамиятга молик воқеаларга ҳам шу мезонлар нуқтаи назаридан ёндашади.Ваҳоланки, ижтимоий-сиёсий воқелик,биринчи навбатда, муайян вазият манфаатидан келиб чиқади. Ушбу икки хил муносабат майдонида зиёли фикр, зиёли шахс вояга етади. У — зиддиятларга бой тескари одамга айланади.

У умум олқишга сазовор гапларни истаганча тўкиб солишга қодир, фақат унинг қалбини тўлдирган ана ўша зиддиятдан ўт олган зиёлилик чўғи уни бундай муросасозликдан қайтаради. Ҳаловатни ҳаловатсизликдан излайди. Унинг ҳаловатсизлиги,табиий, унинг оиласига, яқинларига ҳам ҳаловатсизлик олиб келади.

Зиёли одамнинг ҳаловатсизлиги бутун халқ руҳидаги ҳаловатни ўғирлайди, у ҳеч кимга тинчлик бермайди. Фикр ҳаловатсизлиги, тафаккур мудроқлигига ўт қўяди.

  Ўз қадр-қимматини англаб етган халқларда аслини билишга уриниш сира тўхтамаган, бинобарин, шунга қодир улкан алломалар узлуксиз етишиб чиқаверган. Ва бу тоифа алломалар салоҳиятига кўра мозийга қайтиш мактабларини яратганлар.

   Янглишмасам, ўн йиллар муваддам нашриётлардан бирида дунё юзини кўриш имкониятини тоқат ила кутиб ётган қўлёзмалар тахламини титкилаётиб «Тасаввуф» деб номланган қўлёзмани кўриб қолдим. Муаллиф — Нажмиддин Комилов. Қўлёзмани олиб ўқидим. Тасаввуримдаги дунё тамомила ўзгарди, ўша даврга қадар шаклланган тушунчалар остин-устун бўлди, кўз очинлди ва яна алланималар юз берди. Қайтадан дунёга келиш, қайтадан ҳарф таниш, қайтадан китоб ўқиш, комиллик сирларини ўрганиш орзуси ушалмас армонга айланди. Ва ўша қўлёзма орадан бир неча йил ўтиб, мустақиллик шарофати билангина китоб ҳолида қўлга етиб келгач, уни такрор мутолаа қилгачгина хулосага келдимки, ҳозир фавқулодда ҳодиса сифатида дунё олимлари, мутахасислари томонидан баҳсу мунозараларга сабаб бўлаётган глобаллашув чўққисини Нажмиддин Комилов ва у киши сингари олимлар буюк ва илоҳий тасаввуф таълимоти туфайли забт этганлар. Зеро, тасаввуф таълимоти ўз юксаклигида туриб борлиқ инсониятни, бутун инсоният тафаккурини илоҳий неъмат сифатида бир нуқтада жамлайди. Уни ўрганади, тарбиялайди, поклайди, камолга етиштиради. Инсон қавмини заминий зулматлардан халос этиб, мудом илоҳий Уйғониш чўққиларига етаклайди…

   Талъат муаллим адабиётнинг ичида яшар эди, ҳаёт у киши учун адабиётда эди, ўттиз йилдан зиёд бўлғуси адабиётчиларга, бўлғуси журналистларга чет эл адабиётидан маъруза қилган бўлсалар – маърузалар маъруза эмас, Талъат aка ўзи танҳо яшайдиган паноҳ, қўним топадиган сирларга бой ва муҳташам бошпана эди. Янглиш бўлса ҳам айтай, Талъат устоз талабаларга янгилик, билим беришдан кўра ўзи яшайдиган ўша бошпана дунёсига бўлган ҳайратларини изҳор этиш имкониятидан фойдаланиб берилиб, ўзини-ўзлигини унутиб маъруза ўқир эдилар! Маърузалар Талъат устознинг истиҳфорига айланиб кетарди. Ручканинг учини остки лабга, гоҳо даҳан чуқурчасига босганча соатлаб маъруза қилиши мумкин эди домла. Ўйчан нигоҳ, маъюс чеҳра, вазнсиздек кўринадиган бу тана, бу вужудни тутиб турган хаёл, тасаввур, хотира, меҳр-муҳаббат, тафаккурнинг беқиёслиги тингловчиларни беихтиёр ўзига қаттиқ ром этарди!..

Боқий дунёда сизни асл хотиржамликдан қисмасин дея, Яратгандан сўрайин, Устоз! Талъат Рустам ўғли (Солиҳов)дек ориф ва хокисор бандангдан раҳматингни дариғ тутма, Худойим. Ўтган асрда яшаган Н.Чернишевскийдан Талъат устозга берилган таърифни кўчириб ёзишга ижозат эт: “У фақат ўйларди ва ёзарди – ундан бошқа ҳеч нарса қилмас эди, ҳатто бирон тузукроқ мансаб эгаси бўлишга ҳам ҳаракат қилмади, ҳатто ўз ҳаётини таъминлаш, шуҳрат қозониш учун ҳам ҳаракат қилмади… у ҳеч кимдан табрик сўзи эшитмади, унга ҳеч ким далда бермади, унга жуда содиқ бўлган бир неча кишиларгина унинг ўткир ақлига, олижаноб қалбига қойил бўлди… У шуҳрат ҳам қозонмади, лекин у туфайли минг-минглаб киши одам бўлиб қолди. У бутун бир авлодни тарбиялаб етиштирди. Кўп кишиларнинг номини у тилга олганлиги туфайлиёқ улар шуҳратли одамлар бўлиб қолдилар, бошқа кўп кишилар эса унинг бир-икки фикрини тушуниб олганликлари учунгина ном чиқардилар…”

  Иброҳим Ғафуров феномени боқий ва умуминсоний ҳамда миллий ва замонавий қадриятлар қоришиғидан ташкил топган десак янглишмаймиз. Зеро,Иброҳим ака қадимий юнон-ҳинд меросини нечоғли муҳаббат билан улуғласа, Алишер Навоий ижоди сирлари олдидаги мафтунлигини айтиб ва ёзиб адо этолмаса, Мопассан ва Хемингуэй . Айтматов ва Распутин асарларини ҳам аввалгиларидан кам бўлмаган зўр ҳайрат ва ҳаяжон билан ўзбекчалаштиради. Данте…Фолкнер ижоди кенгликлари эмин-эркин парвоз этгани ҳолда махсус тадқиққа арзимас «фигуралари»миз, бошловчи қаламкашларимиз ижодидан ҳаяжонли лавҳалар яратади. Буннинг сири ўрганиш учун кўп бош қотиришга тўғри келади. Ана шунда зиёлилик психологияси, айниқса, мудом эҳтирос ҳамроҳ бўлган, дунёни эҳтиров ва изтироб орқали қабул қиладиган зиёли инсон феномнининг илдизи топилгандек бўлади.

  Илм-фан ютуқларини оммалаштириш ҳар қандай миллий журналистиканинг ниҳоятда муҳим ва ниҳоятда мураккаб йўналишларидан ҳисобланади.

Таржима чоғида таржимон асар воқеалари ичида, асар қаҳрамонлари орасида яшайди, асл нусха муаллифининг бадиий дунёси кенгликларида нафас олади, ана шунда беҳисоб ғоялар, мавзулар туғилиши ҳам табиий.

  Сиёсат алоҳида бир ҳаёт реаллиги. Бу реалликдан ташқарида, чеккада туриб унинг ичида кечаётган жараёнлар устидан тўғри ва адолатли ҳукм-хулоса чиқариш қийин. Давлат арбоблари ёки сиёсий арбоблар ҳаётдан йироқ деган таъналар қулоққа чалинади. Бўлиши мумкин. Мен бундай таънани давом эттириб, сиёсатдан йироқ жуда кўп одамлар ҳам сиёсатни тўғри тушунишмайди деган бўлур эдим. Аслида бундай тушунмовчиликдан жудаям ажабланмаслик керак. Чунки, айтдим-ку, сиёсат ниҳоятда алоҳида бир реаллик, ўзига хос воқелик. Мана шундай – ҳаёт ва сиёсат воқелиги орасидаги тушунмовчилик вазиятларида ижодкор-сиёсатчи боғловчилик вазифасини, миссиясини адо этиш учун ҳам сиёсатга асқотади. Ижодкор сифатида айтсам, сиёсат дунёсидаги ўта расмиятчилик, ташқаридан қараганда димоғдорликдан фарқлаш қийин бўлган сиёсий маданият кўпда ёқавермайди. Шунда сиёсий расмиятчиликни оддий инсоний самимийлик даражасига олиб тушиш (эҳтимол, кўтариш!) йўлларини ўзимча излашга киришаман. Ўта жиддий сиёсий жараёнлар замирида ҳам, охир-оқибат жуда оддий, ҳатто жўн ҳаётий муаммолар ётади-ку, ахир. Сиёсатнинг, сиёсатчининг ҳам бирламчи бурчи, вазифаси ҳаёт учун хизмат қилиш-ку.

Энди «бир буюк асар» яратишга арзирли вақтнинг бой берилаётгани мутлақо бўлак муаммо. Гап буюк асар яратишда эмас, умрнинг саноқли фурсатларини қандай яшашда. Эрталаб ишга отланиб, уйдан чиқаётганимда Марсел Прустнинг «Бой берилган фурсатларни излаб» туркум романлари ортимдан, «Ҳой, биродар!» деб чақираётганга ўхшайверади. Кун бўйи сиёсат «ҳудуди»да жавлон уриб, оқшом уйга қайтгач, энди эртанги кун тадбирлари устида бош қотириб ўтирганингда шартта қўшни курсига кўчиб ўтиб Томас Манн жилдларини қўлга олгинг, Лосевнинг Уйғониш фалсафасига доир китобларини, Бердяев трактатларини варақлагинг келади. Роберт Музилнинг икки жилдли «Қиёфасиз одам»ини хаёлларингни бўлмай-бузмай мутолаа қилсанг, Чўлпоннинг, Ойбекнинг дилбар шеърларини ўқишни тусайди, кўнгил…

Лекин яна бир ҳақиқатни айтай: сиёсат олами ёзувчига шу қадар кўп ижодий мавзу берадики, башарти мен, дейлик, шу оламни кўрмай-нетмай ижод билан машғул бўлиб юрганимда жуда-жуда кўп ҳақиқатларни билмай-нетмай яшаган, ёзсам – билмай-нетмай ёзган бўлар эканман… Бу борада, сиёсат ижодкор учун кони фойда…

Умрнинг олтинга топилмас дамларидан унумли фойдаланиш бўлак муаммо. Ким, қаерда, қандай вазифада фаолият юритаётганидан қатъи назар бизда профессионал мақомда ижод билан машғул шоир-ёзувчи йўқ ҳисоби. Ижод жараёнини профессионал даражада ташкил этиш, афсуски, бизнинг шароитда анча мушкул…

  Инсон ҳаёти ўрганишдан иборат. Туғилганидан то умрининг сўнгги лаҳазасигача бирон дақиқа бўлсин, ўрганишдан тўхтамайди одам. Бу жараён гоҳ ихтиёрий, гоҳ ихтиёрсиз суръатда давом этади. Шу мақсад — шу ниятда у ўзидаги бор имкониятни сафарбар этади: кўзи, қулоғи, фаҳм-фаросати, илми-билими, хотираси, заковоти, истеъдоди, эпчиллиги, уддабуронлиги, бойлиги… яна аллақанча «воситалари» ҳам ялписига унинг ўрганиши йўлида тиним билмай хизмат қилади. Етти қават самога парвоз қилишидан, етти қават замин қаърига тушишидан, баҳри муҳитнинг туб-тубини ўз кўзи билан кўрмагунича тиниб-тинчмасликдан кўзлаган муроди ҳам битта — ўрганиш!

Инсониятнинг қисмати, умрининг мазмуни — ўрганиш.

Ўрганиш йўлидаги ҳеч қандай саъй-ҳаракатни камситиш мумкин эмас, лекин бир ҳақиқат борки, уни инкор этиш қийин. У ҳақиқат жуда оддий ва жуда боқий: инсон дунёни ва ўзини ўрганиши учун энг катта, энг беқиёс, энг беҳисоб, энг беминнат бойлиги ва минг афсуски, энг… қадрсизи ҳам ИНСОН!

«Мўъмин мўъминга кўзгу» деган ҳадиси шариф моҳиятидаги маъно-мазмунни салгина кенгайтиришга изн берилса, бани башарга татигулик ҳикмат келиб чиқади. Яъни, ҳар бир инсон ҳар бир инсон учун кўзгу, ибрат ва сабоқдир!

Ҳар бир инсонни кўзгу, ибрат ва сабоқ деб билиш учун эса уни қадрлай билмоқ, уни асраб-авайламоқ, унга ҳурмат-эҳтиром кўрсата билмоқ, унга ишонмоқ керак. Инсонпарварликнинг аввали — фикрпарварликда, ғояпарварликда. Ана шу туйғуларни умуминсоний фазилатлар мақомига қадар юксалтиришга эришилган тақдирдагина бу ёруғ дунёни асраб қолиш имкони топилади…

Ҳар бир халқ ўрганилган одамлари билан халқ даражасига кўтарилади, ҳар бир жамият ўрганилган фуқаролари билан тўлақонли жамиятга айланади. Зеро, ҳар бир индивид (кимлигидан қатъи назар!) ўз халқи, ўз жамиятининг мулки ҳисобланади, агар у алоҳида истеъдод, алоҳида қобилият эгаси бўлса, нур устига нур — унинг мулклик даражаси, қиммати чандон зиёда бўлади.

   Ҳар қандай миллий бадиий тафаккур умуминсоний бадиий ижод кенгликларида яшайди, унинг ҳавосидан нафас олади. Бинобарин, башариятга дахлдор юксак маънавий меросни қадрлаш билан бир вақтда улардан ўрнак ола билган халқнинг ўзи ҳам башарият маънавиятининг бир бўлагига айлана боради.

Умр — синов. Синов кўчалари нотекис. Ноаён. Улар одамни гоҳ фароғат боғларининг нашъу намосига тўйдиради, гоҳ уқубат саҳросида сарсону саргардон қилади. Ҳар икки ҳолатда ҳам инсоннинг сабри, нафси, тоқати имтиҳондан ўтади.

   Жонзот борки, яхшироқ ва осонроқ яшаш илинжида нафас олади. Ҳайвоннинг ҳайвонлиги ниманинг эвазига нафсини қондираётганини ўйламаслиги, бу ҳақда мулоҳаза юрита олмаслиги билан белгиланади. Йиртқичлик ақидаси — на туғишганни билиш, на қавмнинг, на ўзгалар ҳақининг фарқига бориш, зеро, ўлжа олинса, ғажилса бас! Ғафур Ғулом:
— Ҳа-ҳув дегунча бу кунлар ҳам унут бўлиб кетади.

Бундай майл моҳиятан инсон учун ҳам бегона эмас. У ҳам тирик жон. У ҳам ўзи, оиласи тўқроқ, фаровонроқ яшашини кўзлаб тиним билмайди. Ўзини ўтга, чўққа уради. Ҳаловот илинжида ҳаловатидан кечади. Фақат у ана шу фароғатини, ҳаловату маъмурчиликни нималарнинг, кимларнинг эвазига топаётганига кўра ҳайвондан ва ҳатто бошқа одамлардан ажралиб туради.

«Ҳалол» ва «ҳаром» тушунчаси айни шу майллар асосида шаклланган бўлса, ажаб эмас.

Жон сақлаш майли — инстинкти ихтиёрдан ташқаридаги табиий ҳодиса. Жон сақлашга уриниш — ҳалол. Бироқ жонни ҳар нарсадан воз кечиш эвазига сақлаш ҳалолми ёки ҳаромми? Ҳалолни ҳаром билан асраш ҳалол- ми?..

   Ҳасрат одамларни бирлаштиради, ҳасратлашиш чоғида дардлашувчи қалблар ҳар қачонгидан яқинлашади. Ҳасратлашиш — моҳиятан сокин жараён.

   Бадиий ижод ҳақиқати шу қадар муросасизки, у ҳатто ижодкорнинг ўзига ҳам бўйсунмайди.

   Инсоннинг том маънодаги мўътабар зотлиги унинг тафаккур соҳиби эканлигида акс этади.

Бадиий адабиёт инсоншунослик экани, бадиият учун инсонпарварликдан кўра улуғроқ эзгулик йўқлиги шўро даври адабиётида, адабиётшунослик илмида жуда кўп такрорланар эди.

Чиндан ҳам шундай! Бироқ, инсонни ёруғ оламдаги жамики жонзотларнинг сарвари қилиб турган омил тафаккур ва онг экан, ҳар қандай инсонпарварлик тафаккурпарварлик, фикрпарварликдан бошланмоғи керак эмасми?!

   Бадиий тафаккур, бадиий ижод ва умуман санъат асарига берилган ҳар қандай холис баҳо замирида ҳам субъективлик бўлмай иложи йўқ. Қизиғи, бадиий ижод, биринчи навбатда бадиий дид, бадиий савия демакдир. Бунга қўшимча ўлароқ, ихтиёрийлик деган гапни ҳам унутмайлик. Тушунчасидан, дидидан қатъий назар ҳеч ким ҳеч кимни ижод қилиш ихтиёридан маҳрум этолмайди. Мен эса ҳатто баҳсли, баҳсга киришган ҳолатларда ҳам мен билан мулоқотдаги кишининг қарашларига зуғум ўтказиб қўймасликка ҳаракат қиламан. Мен мутлақ ҳақман, деган нуқтаи назар адабиётда кетмайди.

   Мен ўз қарашларимни байроқ қилиб кўтаришдан кўра, бошқалардаги мавжуд фикр-мулоҳазаларни авайлаш муҳимроқ деб ўйлайман

   Бадиий асарнинг юқори профессионал даражада яратилганини кўрсатувчи муҳим кўрсаткичлар бир талай: ғоя, мақсад, сюжет, тил, фабула, оҳанг, ҳажм, диалог, тасвир йўсини, кульминация, яхлитлик, меъёр, мувозанат, муаллиф нуқтаи назари ва иштироки, ниҳоя… Эҳтимол, бу ҳаммаси эмасдир, лекин уларнинг бари бири-биридан аҳамиятли, бири-биридан муҳим ва ҳатто шарт бўлган (!) талаблардир. Бадиий асарнинг бадиийлигидан, бадиий тафаккурнинг юксаклигидан, бадиий маҳоратнинг ўзига хослигидан далолат берувчи унсурлардир. Таъкидлаб қўяй, бу сингари мезонларни кимдир ўйлаб топган ва жорий этган эмас, балки Арасту ва Навоий замонларидан ҳозирга қадар бадиий-эстетик маҳорат мезонлари сифатида эътироф этилган — БАДИИЙ ИЖОД ТАБИАТИДАН келиб чиққан тушунчалар.

  (Профессионаллик масаласидаги) фикримга янада ойдинлик киритиш учун салгина четга чиқиб бўлса-да, шахматдан мисол келтирай. Бир партияда рақиблар ўртача ўттизтадан йўл юришди дейлик. Жаҳон миқёсидаги шахмат усталарининг деярли барча йўллари ўзларига хос мақомдаги профессионал даражадаги йўл сифатида баҳоланади, адоқсиз муҳокамаларга мавзу беради. Битта-иккита учрайдиган фавқулодда хато йўллари эса ҳаваскорлик даражасидаги янглишмовчилик ҳисобланади. Ҳаваскор шахматчилар учрашувидаги ҳар икки рақибнинг ўттизтадан қилган юришларининг қарийб барчаси эса ўзларининг даражаларидан юқори кўтарилмайди. Фақат айрим ҳолатларда ғоятда ўхшатиб топилган юришгина профессионал даражадаги йўл сифатида олқишларга сазовор бўлади, холос.

Бундан қандай хулоса чиқади: профессионал шахматчи хатосига қарамай профессионаллигича, ҳаваскор эса “даҳшатли” йўл топганига қарамай ҳаваскорлигича қолаверади. Ким қайси шахматчининг ўйинларидан завқ-шавқ олади, таъсирланади — буларнинг бари яна дид, яна савия, яна… алланималарга бориб тақалаверади…

   “Ўткан кунлар” ҳақиқатда улкан ва ноёб асар. Яна йигирма йилдан кейин сўровнома ташкил этилса ва бу роман яна замонавий ўзбек насрининг шоҳ намунаси сифтида тилга олинса ажабмас. Лекин бундай сўровномаларга бериладиган жавоблару эътирофларни ҳам тўғри тушунмоқ керак. Айрим ҳисобларга кўра, миллий адабиётимизда ҳозирга қадар 500 дан ортиқ роман эълон этилган бўлса, Сиз айтмоқчи, кейинги йигирма йил бадалида 100 та роман яратилган бўлса (бу жуда оз!), уларнинг бирортаси “Ўткан кунлар”га тенглашолмади ёки ундан заиф деган хулоса чиқармаслик керак. Умуман, масаланинг бу тарзда қўйилиши унчалик тўғри эмас. “Уруш ва тинчлик” яхшими ёки “Жиноят ва жазо”ми?.. “Жараён” маъқулми ёки “Бузрукнинг кузи”ми?.. “Ўткан кунлар”ми ёки “Улуғбек хазинаси”ми?.. Қулоққа ғалати эшитилмаяптими, бу тарздаги чоғиштиришлар?..

Масала бошқа томонда. Масала роман тафаккурининг ўзгарувчанлигида, бу ўзгариш тўхтовсиз давом этаётганида! “Роман” тушунчасининг идрок этиб бўлмас даражадаги сарҳад билмаслигида. Бирор-бир романни (жаҳон адабиёти дурдоналарини қўшиб айтганда) ҳар жиҳатдан бекаму кўст, яъни идеал асар дейиш жуда-жуда қийинлигида! Роман шу қадар мураккаб ВОҚЕАки, тирик мавжудодки, ундан истаганча фазилат ҳам, истаганча қусур ҳам топиш мумкин. Барча унсурларига кўра мукаммал роман бўлмаса керак…

   Кейинги пайтларда қўшни маҳалладан тушган келинни ҳам бемалол “келгинди” деб аташмоқда. Ваҳоланки, Абдулла Қаҳҳорнинг “Ўтмишдан эртаклар”ини ўқиган одам бу сўзнинг нақадар қаттиқ ҳақорат эканлигини жуда яхши билади. Шунга қарамай, энг оммавий санъат бўлган кинода “Келгинди куёв”, “Келгинди келин”, “Келгинди қайнона” деган фильмлар яратилди ва улар “ойнаи жаҳон”да тинмай айлантирилиб турилибди. Яқинда эса янги бир фильмнинг номи орқали бахт ёки муҳаббат эмас, ҳаёт ҳам кечикиши мумкинлигини иқрор бўлдик.

  Сўзни ҳис қилиб, тежаб-тергаб, севиб-авайлаб ишлатиш борасида биттагина мисол келтириб ўтай: “Ёз охирлаб бормоқда эди, теварак-атроф сездирмасдан таназзул фаслига тайёргарлик кўрар, ялпизнинг сарғая бошлаган банди, сувнинг эндиликда тўқ зангор тусга кириши, жийда баргларининг бирма-бир тўкилиши ва ниҳоят, ҳаддан ташқари тиниқ, зангори осмондан кузнинг сокин нафаси уфуриб турарди. Болакай бир зумга чумолидан нигоҳини узиб, ялпизнинг ҳам жуда қарилигини кўрди, шўрликнинг танаси йўғонлашиб-семириб, кўпдан-кўп бачки шохчалар чиқариб юборган ва иси ҳам аввалги сингари нозик-нафис эмас, қуюқ ҳамда ачқимтироқ эди. Ҳатто салом-алик ўтининг уруғи-да ўсимликнинг қариганини, шунинг учун ҳам уруғини ерга сочиб юборганини таъкидлаб турарди. Чумоли тинмай чиранаверди ва пировардида, туйқусдан сип-силлиқ орқаси ёрилди, ёриқларидан оқиш-сарғиш суюқлик отилиб чиқа бошлади, ҳавони чумоли заҳрининг ўткир иси тутиб кетди. Шунда ҳам уруғни тортиб олмоққа тиришар эди…” Бу тиниқ тасвир табиат куйчилари бўлмиш К. Паустовский, В. Астафьев ёки ўзимизнинг Шукур акадан эмас, суҳбатимизда исми кўп тилга олинаётган Исажон Султоннинг бундан йигирма йил бурун чоп этилган “Муножот” қиссасидан. Бўладиган бола бошидан маълум деганлари шу бўлса керак-да.

  Аслида ҳар қандай адабий жараён бамисоли тўлдириб таом пиширилаётган дошқозон. Фақат қозондан фарқли ўлароқ адабий жараённинг бағри ниҳоятда кенг, кенг дунёдан-да кенг! Унинг эгаси ҳам, посбони ҳам, тош-тарозиси ҳам битта — вақт! Ҳеч кимга қўлига таёқ кўтариб бировни қувиб солиш ҳуқуқи берилмаган. Бадиий ҳақиқат эгаллаган мақомнинг манзили, “тураржойи” шу қадар юксакликдаки, унинг учун ижодкорнинг истеъдодлиси-ю истеъдодсизи бамисоли тароқнинг тишидек тенг. Бу мақом соҳиби, яъни бадиийлик илоҳаси кимнинг нималарга қодирлигини, ким нимада илғор-у, кимнинг заифликлари нимада — ҳаммасини кўриб-билиб туради. Фақат сукут сақлайди, сақлай-сақлай ҳукм ҳуқуқини вақт ихтиёрига беради.

Бу билан мен адабиёт майдонини қаровсиз ташлаб қўйиш керак деган фикрдан мутлақо йироқман. Биринчи навбатда, кенг омма ўртасида мутолаа маданиятини тарбиялаш ва шакллантириш зарур.

  Графоман маҳсулотлар, фильмлар, қўшиқлар, мусиқалар бир кунлик лолақизғалдоқдек урчиб кетаётганига ким бош сабабчи? Омма! Бизда оммага тил теккизмаслик одати шаклланган. Бу билан ўзимизнинг инсонпарварлигимизни кўз-кўз қилгандек бўламиз. Ваҳоланки, ҳақиқатда инсонпарварлик даъвоимиз чин бўлса, ўша омманинг тили, тил маданияти, саводи хусусида қайғурайлик. Ўзини улуғлаган бўлиб, тилини оёқости қилиб қўймайлик. “Оммавий маданият” тушунчасига қарши курашни ҳам, “оломон маданияти” тушунчасига қарши курашни ҳам мана шу ҳақиқатни тан олган ҳолда бошламоқ керак. Бошқа иложи йўқ.

  Адабиёт ўлмайди, у яшайверади. Мухлислар доираси камайиши, сийраклашиши мумкин, лекин бутунлай йўқолиб кетмайди. Фикримча, ҳозирги даврни яқин ўтмишдаги вазиятга қиёслайвериш тўғри эмас. Кенг китобхонлар армияси сийраклашаётган экан, демак, ҳаёт ўзгармоқда, одамлар ўзгармоқда. Энди каттаю кичикни унча-бунча нарса билан ҳайратга солиб бўлмайди. Ахборот оқими шу қадар шиддатли тус олдики, бирорта янги топилма гапни наср ё назмга сингдириб улгурмасингиздан ахборот тўлқини унча-мунча ҳайратларни сўндириб улгурмоқда.
Ахборотлашган жамият – хилма-хил ахборот муттасил алмашиб турадиган майдон. Ахборотнинг хилма-хиллиги одамларни ҳам хилма-хиллаштириб юбормоқда. Бу борадаги вазият бундан 15-20 йил бурунги аҳволдан буткул фарқланади, чунки у пайтлардаги ахборот майдони ҳозиргидан кўра анча-мунча ғариб эди. Шу боис илгари айтарли қийинчиликсиз эътибори бир нарсага жалб этилган 100 000 кишининг бугунги қизиқиш доираси шу қадар кенгайиб, хилма-хиллашиб, парчаланиб кетдики, энди ўша 100 000 киши ўн, эҳтимол йигирма хил нарсага қизиқмоқда. Яъни, кимдир роман, шеър ўқишга қизиқишини сақлаб қолса, кимдир енгил-елпи фильмлардан қаноат ҳосил қилмоқда, яна бир тоифа кишилар «реппер»дан завқ туймоқда.

Шуларга қарамай, ишончим комилки, жиддий адабиёт яратилаверади, у – яшайди!

   Инсонни жамики мавжудотлардан ажратиб турувчи туйғу ҳам — муҳаббат. Ҳар бир кишининг инсонийлиги унинг бажараётган ишига муҳаббат билан ёндашувидан келиб чиқиб белгиланади. Дунёни англаш ҳам муҳаббатдан, ҳайратдан, ҳавасдан куч олади. Адабиёт ва санъатнинг илоҳий куч-қудрати ҳам шунда!

   Китоб дўконларига, бозорларига доимо бориб тураман. Турли сабаблар билан боролмай қолсам, ниманидир йўқотгандай кўнглим хижил тортиб, қаердадир кимдир мени кутиб турган-у мен уни маҳтал қилиб қўйгандек бўлавераман.

  Ҳар бир халқда китобсеварлар қавми бўлади. Улар бир-бирларини бир кўрганда танийдилар, сира бегонасирамай гурунглашиб кетаверадилар. Улар ўзларининг борликлари билан ўзига хос тарғиботчилик вазифасини ҳам ўтайдилар. Бошқаларни зиёга, билимга, билишга — зиёли ҳаёт кечиришга даъват этадилар. Афсуски, ҳамма жойда ҳам халқнинг умумий сонига нисбатан бундай қавмлар озчиликни ташкил этадилар. «Китобсеварлар» деб атаймизми ё бошқача ном бериладими, қатъий назар, китобга меҳри баланд ҳамюртларимизнинг бошини қовуштирадиган, уларнинг ҳолидан хабар оладиган, уларнинг оғирини енгил қиладиган маърифий вазифаларни адо этувчи нодавлат ташкилот зарур, деб ўйлайман.

  Китобни ўқишнинг ўзигина кифоя эмас, ўқилганининг маъно-мазмуни, моҳиятини уқмоқ ҳам керак. Қолаверса, ҳозир жуда кўп китобларни такрор мутолаа қиладиган даврда яшамоқдамиз. Замон, давр, қарашлар, тафаккурлар, муносабатлар ўзгараётган бир пайтда у ёки бу китоб ҳақидаги илгарилари шаклланган қарашларимизни қайта кўриб чиқишимиз, янгидан-янги хулосаларга келишимиз керак бўлаётган бир пайтда китобни тез ва тушуниб ўқиш алоҳида муаммо бўлиб қолмоқда. Китобни тўғри ўқиш ва тушуниб ўқишнинг нақадар зарурлигини, бунинг учун вақт озлиги, имкониятлар чекланганлигини ёшларимиз ҳозирданоқ билиб қўйишлари зарур. Ҳаёт эса кутиб турмаяпти — янгидан-янги китоблар шу қадар кўп чиқмоқдаки, уларни пешма-пеш ўқиш, ўзлаштириш ҳар бир зиёли инсон зиммасидаги маънавий мажбурият миқёсини кенгайтириб юбормоқда. Шахсан ўзим шахсий кутубхонамдаги китобларнинг барини бошдан охиригача ўқиганман, деб айтолмайман, лекин уларни жавонимда кўриб турсам, вақти-вақти билан варақласам, «чўқилаб-чўқилаб» ўқиб қўйсам завқ оламан, ҳузурланаман. Айтмоқчиманки, ўқиб улгурмаган китобларим ҳам менинг бойлигим, уларнинг жавонимда туришининг, менга жуда кўп ҳақиқатларни эслатётганининг ўзи менинг маънавий бойлигим ҳисобланади.

   Биз ўзгараётган замонда яшаяпмиз. Кейинги йигирма-йигирма беш йил асносида нималар ўзгаришга учрамади дейсиз?! Китобга муносабат ҳам шу жумладан. Биздан илгариги ва бизнинг авлод кишилари нисбатан анчагина китобий руҳда тарбия кўрганмиз. Китобий бўлганмиз. Китобда, газета-журналда нима ўқисак, ҳаётда ҳам шундай, деб ишонганмиз. Ибратли воқеаларни, намуна бўларли сиймоларни ўқиганларимиздан излаганмиз ва топганмиз ҳам. Сўнгги чорак аср мобайнида дунё миқёсида юз берган ва бераётган ўзгаришлар, жамиятда кечаётган жараёнлар ундай тасаввурларни чиппакка чиқариб юборди. Лекин мен шу борада ўзимни чиппакка чиқарилган деб ҳисобламайман, мен китобга ишонаман, китобга садоқатимни ўзгартирмайман!

   Уйдаги жавонларга сиғмай қолган, ўз даврини ўтаган, деб ҳисоблаш мумкин бўлган китобларни чордоқда сақлайман. Лекин вақти келиб, бирор сабаб билан уларнинг бирортаси шу қадар зарур бўлиб қоладики, чордоқдан топиб, чанг-чунгини артиб, кўзларимга суртгудай бўлиб, олиб тушаман ва уларга жавонимдан жой топаман. Уни керак эмас, даври ўтди деб ҳисоблаганим учун КИТОБдан узр сўрайман. Айтмоқчиманки, ҳар бир китоб бамисоли бир одам, ҳар қандай одамни биринчи навбатда инсон бўлгани учун ҳам қадрламоғимиз, ардоқламоғимиз лозим. Ушбу мулоҳазалардан келиб чиқиб, китобни олтин ё кумушга ўхшатиш эҳтимол тўғридир. Лекин мен унчалик тўғри, деб ҳисобламайман. Моҳиятан, китобнинг қадри олтин-у кумушлардан қиммат!

   Ҳамиша бир йўла икки-учта китоб ўқиётган бўламан. Афсуски, тез ўқиш сирларини етарли ўзлаштира олмадим. Устига-устак, чизиб, белгилар қўйиб, таассуротларимни қоғозга тушириб ўқишга ҳаракат қиламан.

   Аввало, китобга меҳр қўйишдек инсон ҳаётининг э-энг саодатли туйғусини ардоқламоқ керак. Ёш дўстлар, ишонинг, Сизнинг қалбингизда ҳам китобга меҳр-муҳаббат туйғуси бор, Сиз фақат ундан бехабар қолманг, э-э, мен китобга қизиқмайман, деган сўзни оғзингизга олманг. Ўқисангиз-у, тушунмаган бўлсангиз яна ўқинг, синчковлик билан ўқинг. Астойдил, диққатингизни жамлаб ўқишга киришсангиз китобнинг ўзи, ундаги сўз ва жумлаларнинг ўзи сизга ёрдам беради, бундай мўжизали ҳолатни бошдан кечирсангиз китобга, мутолаага умрбод дўст тутинасиз-қоласиз. Шунда бу дўстликка ҳеч ким ва ҳеч қачон рахна сололмайди. Атрофингизга қаранг, китоб ўқийдиган ва мутлақо ўқимайдиган танишларингизни таққослаб кўринг, китоби бўлган ва китоб сақламайдиган оила кишиларини ўзингизча қиёслаб кўринг, ана шунда, ўзингиз бирдан ўзгариб қола бошлаганингизни сезасиз, аввалига қийналиброқ, зерикиброқ мутолаасига киришган китобингизни шитоб билан, завқ-шавқ билан ўқий бошлаганингизни сезмай  қоласиз! Албатта, ҳаёт йўлингизни аниқлашга, яшаш сирларини ўрганишга ёрдам берадиган китобларни диққат билан ўқинг, ҳаёт таърифига тил ожиз бўлган нақадар ширин, нақадар гўзал мўъжиза эканини билиб оласиз!

Ушалмаган орзу… Мусиқачи, рассом бўлолмадим. Мириқиб дутор, роял, саксафон ва кларнет чалгим келади… Мўйқалам тутишни эплаганимда Сальвадор Далининг тушига кирмаган суратлар чизардим… Рио-де-Жанейрода бўлиб ўтадиган умумхалқ, умуммиллий ҳурлик тимсоли бўлмиш бразилияликлар карнавалида лоақал бир марта иштирок этсам… Достоевский ва Кафка ижоди ҳақида эсселар туркумини режалаштирганман… Марсел Прустнинг «Бой берилган фурсатларни излаб» туркум романлари таасссуротларини қоғозга туширгим келади… Худди шу асарга ТАҚЛИДАН беш қисмдан иборат роман ёзиб тугалласам-да, унинг асосида буткул шахсий-интим кечинмалар тасвирга олинган бадиий фильм яратилса…
Яратганнинг ўзи орзудан ва уларнинг рўёбга чиқишидан мосуво қилмасин…

* «Хуршид Даврон кутубхонаси»  томонидан тайёрланди

8 yanvar — Yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammad tavallud topgan kunning 70 yilligi

Har qanday xotira, har qanday suhbat, har qanday bahs-munozara, taassurotu tasavvurlar o‘sha inson, o‘sha asar haqidagi bilimlarga debocha, o‘sha munavvar olamga olib boruvchi so‘qmoq yo‘lning boshlanishidir, xolos. Ushbu yo‘lga ezgu niyatlar bilan qadam ranjida qilgan kattayu kichikning qalbida ham chiroqlar yonadi, ko‘ngli charog‘onlashadi, u munavvar o‘ylar, munavvar tuyg‘ularga oshno bo‘ladi…

Xurshid Do‘stmuhammad
ADABIYOT VA HAYOT HAQIDA*

 Toshkentning Eski shahar qismida, Chorsu bozoridan Sag‘bon ko‘chasi bo‘ylab ketaversangiz Qo‘shtut dahasidan o‘tasiz, shunda chapga – Chig‘atoy darvozasiga olib chiqadigan Hurriyat tor ko‘chasi keladi. O‘sha ko‘chadagi xonadonda tug‘ilib, o‘sha ko‘chalarni changitib o‘sganmiz. Harf tanigan paytlarimdan ko‘chamizning nomi menga juda yoqar, negadir «hurriyat» deganda yuzlarimni mayin shabada siypab o‘tgandek bo‘lar, hatto 60-yillarning boshlarida Chimboy mahallasidagi yangi qurilayotgan uyimizga ko‘chganimizda birinchi navbatda, yangi ko‘chamizning nomi qanday bo‘larkin, degan xavotir ko‘nglimdan kechgan.

 Otamiz rahmatli avval kolxozda, so‘ng restoranda hisobchi bo‘lib ishlaganlar, men dunyoga kelgan kezlar u kishi allaqachon qarilik nafaqasini olayotgan, kosibchilik orqasidan to‘qqiz o‘g‘il-qizni voyaga yetkazganlar. Demak, men ziyoli oilasida tug‘ildim, voyaga yetdim, tarbiya topdim, desam to‘g‘riroq bo‘ladi. Otamiz madrasa ko‘rganlari sababmi yoki anchagina ziyoli inson bo‘lganlari boismi, u kishiga “Mulla Nabi” deb murojaat qilishardi.
Onamiz rahmatli o‘ziga to‘q oila farzandi bo‘lganlar, ayni oila qurgan 20-yillar oxirida boshlang‘ich sinflarda o‘qituvchilik qilganlar…
Demak, ota-onamizning biz farzandlarga qoldirgan eng bebaho fazilatlari — ziyolilik!

 Oiladagi to‘qqiz farzandning kenjasi – uch aka, besh opaning ukasi bo‘lish tengi yo‘q baxt albatta, qachon shundan gap ochilsa, suhbatdoshlarim, rosa erkatoy bo‘lgan ekansizda, deb havaslari keladi.

Menga kenjalik sururi ko‘pda nasib etmagan, chunki to‘ng‘ich opamizning to‘ng‘ich farzandi qariyb menga tengqur, shu bois kenjalik psixologiyasi boshqalarnikiga o‘xshamagan tarzda shakllanishi qiziq kechgan.

 – Shu-uncha bola tug‘ib nima qilardingiz, – dedim o‘sha g‘o‘rlik kezlarim bir kuni oyimga, – mana endi bizani boqishga qiynalyapsizlar, man o‘zim ham sizga hech narsa qilib berolmayman, man katta bo‘lguncha…

Shu yerga kelganda gapimning davomini o‘ylab qoldim, tilimni tishladim, lekin oyim juda ziyrak, kitob ko‘rgan savodli ayol edilar, miriqib, yayrab kuldilar. Ro‘molning uchi bilan og‘izni panalab, tovush chiqarmay kulganlarida ko‘pincha ko‘zlaridan yosh chiqib ketardi…

 14-15 yoshimda otam bilan yonma-yon o‘tirib maxsido‘zlik qilardik. Oilada otamizning so‘zlari ikki bo‘lmas, u kishi o‘ta muloyim, kamgap bo‘lsalar-da, bir nigoh tashlashlarining o‘zi har qanday sho‘xlikning o‘tini o‘chirib ko‘yar edi. Rahmatli, maxsining chokini tekis tikishdan tortib, chumagini, dastagini obi-tobiga yetkazmaguncha ko‘ngillari joyiga tushmas edi. Bir kuni xunob bo‘lib, «E, doda, bozordagi xaridorning bittasiyam maxsining sifatini, kam-ko‘stini farqlamaydi, bilmaydi-ku, namuncha uni paypaslayverasiz!» – deb yuboribman. Qiblagohimiz uzoq jim o‘tirdilar va nihoyat, bir mahal: «Bozordagi xaridorlar bilmasa, sen o‘zing bilasan-ku», – dedilar sekingina…

 Chamamda otamizdagi vazminlik, fikrga moyillik, mumkin qadar kamroq gapirishga urinish bolaligimdan menga ma’qul kelgan ko‘rinadi…Otam “Aytganing — kumush,aytmaganing — oltin” naqliga qattiq rioya qilganlar shekilli. Kinoya va tagdor ta’rif u kishining “kredosi” edi.

 Hu-u, bolalik ko‘chalarini, tor va tuproq ko‘chalarni unutib bo‘larkanmi?! …Hazilvon Mahkam otani eslaymi, Jo‘raboy otani, Qutbi xolani, tinib-tinchimas Abdulatif mahalla oqsoqolini, pak-pakana va o‘rdakyurish qilib, qadam olishini ko‘rganda ortidan bolalar bilan masxara qiladiganimiz Fotima kinnachini, Minov devonani unutib bo‘ladimi?.. Ularning har biri o‘zicha bir tip, o‘zicha bir obraz, o‘zicha bir asar qahramoni… qachon ularni yozaman, bolalikda sho‘xlik qilib, tushunib-tushunmay ularni ranjitib, diliga ozor yetkazib qo‘yganlarim mening bo‘ynimdagi qarz axir!..

Oltinchi sinfda o‘qib yurganimda maktabdosh bir qizga ishqim tushgan, o‘shanga daxldor kechinmalarni yon daftarimga pinhona yozib yurganman. Tabiiy, u holat kattalar tushungan darajadagi ishq emas edi, albatta, balki dunyoni o‘zim istagan intim nigoh bilan kuzatish, idrok etish va o‘z shaxsiy qarashlarim nuqtai nazaridangina talqin etishga moyillikning tug‘ilishi edi,YOZISHning, YOZUVCHILIKning boshlanishi edi.

 Birinchi axborotim “Yosh lelinchi” (hozirgi “Turkiston”) gazetasida bosildi. “Lenin uchquni» (hozirgi «Tong yulduzi») tahririyatidagi Fayzi Shohismoil rahbarligidagi, «Yosh leninchi»dagi Muhammadjon Qo‘shoqov rahbarligidagi «Yosh muxbirlar» to‘garagiga qatnaganman.

 O‘quvchilik paytlarim bitta-yarimta she’r mashq qilganman, hikoya va ertakchalar qoralaganman. 70-yillarning oxirlarida Ajaja degan bir olimning o‘zga sayyoralik kelgindilar mavjudligi haqidagi suhbati matbuotda e’lon qilinmadi-yu, qo‘lyozmasi qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi. O‘sha suhbat ta’sirida yozgan fantastik hikoyam 1979 yili «Fan va turmush» jurnalida e’lon qilingan. Yil o‘tib «Guliston»da bosilgan «Kiova quyoshi» nomli ikkinchi hikoyam birmuncha bahslarga sabab bo‘lgan.

 Hayotim to‘lasicha kitob bilan, mutolaa bilan bog‘liq. Biror kunimni kitobsiz tasavvur qilolmayman. Kitob o‘qimagan kunimni behuda o‘tgan deb hisoblayman.

(Bolalikda o‘qigan kitoblardan) esimda qolgani — Mark Tvenning «Tom Soyerning boshidan kechirganlari» romani. Kitobga chizilgan suratlarni ko‘p tomosha qilardim. Ularda Tom Soyerga xos shumliklar, qo‘rqmaslik, sarguzashtlardan, turfa qiyinchiliklardan hayiqmaslik yaxshi tasvirlangandi. Keyinroq «Gekelberri Finning sarguzashtlari»ni topdim. O‘qidim, lekin negadir undan Tom Soyerni o‘qiganchalik zavq olmadim. O‘ylay-o‘ylay, shunday xulosaga keldim: muallif, ya’ni Mark Tvendek ulkan adib Tom Soyerni shu qadar zavq-shavq bilan, shu qadar bolalarcha samimiyat bilan yozgan-u ana o‘sha zavq-shavq, o‘sha buyuk samimiyat Gekelberri Finn obrazini yaratishda bir qadar so‘nib qolgan. Bolalarning qalbida kitobga muhabbat uyg‘otuvchi qudratli bir necha kuch bor, bular — samimiyat, beg‘uborlik, o‘ynoqilik, sarguzasht, qahramonlik! Mana shunday sehr ustoz adibimiz Xudoyberdi To‘xtaboyev asarlarida yaqqol bo‘rtib turadi.

«Hojimuqon» povestini ham qo‘limdan qo‘ygim kelmasdi. Unda o‘z davrining favqulodda mashhur polvoni Hojimuqonning bolaligi, kurash gilamida va hayotda ko‘rsatgan mo‘jizalari yaxshi tasvirlangan. Iskandar Qalandarovning detektivnamo «Shoxidamas, bargida», Ananyanning «Qoplon dara asirlari», qaysidir xorij adibining qalamiga mansub «Bark xonimning qo‘g‘irchog‘i» esimda… Kelin ayalarimizdan birining yalmog‘iz, ajinalar «hayotidan» hikoya qiluvchi ertaklari hali-hanuz qulog‘imdan ketmaydi: «Yalmog‘iz patnisga bir hovuch bodomni solibdi-da, «puf-f» deb, changini uchirsa, ajinaning jimit-jimit bolachalari dumalab-dumalab tuproqqa belanibdi, shunda yalmog‘iz kampir ko‘zlarini olaytirganicha, «Sakra, bodomim, sakra! Sakra, bodomim, sakra! Sakra, bodomim, sakra!» deyaveribdi-deyaveribdi, ajinaning bolalari likillab sakrayverganidan holdan toyibdi…»

 O‘zbek adabiyotiga mansub barcha asarlarni bitta qo‘ymay o‘qir edim, Moskvada, shuningdek, Boltiqbo‘yi Respublikalari, Gruziya, Ozarbayjonda nashr etiladigan adabiy-badiiy gazeta-jurnallarni goh obuna bo‘lib, goh kutubxonalardan topib o‘qir, ma’qul maqolalarni erinmay daftarga ko‘chirib yozib yurardim.

Falsafaga, psixologiyaga doir adabiyotlarga, maqolalarga ayniqsa qattiq qiziqqanman. Shu asnoda, ochig‘ini aytsam, o‘zimizning adabiyotdan (men zamonaviy o‘zbek nasrini nazarda tutayapman) qoniqmaslik tuyg‘usi ko‘z ocha boshladi, milliy adabiyotdan ko‘ngil sovushi ba’zan xiyonatdek tuyulgan damlar bo‘lgan, bunday xayollarni quvib solishga uringan paytlarim bo‘lgan, ammo-lekin jahon adabiyoti namunalarini o‘qiganim sayin beixtiyor qiyoslashlar, yuqorida aytganimdek, BOSHQACHAROQ badiiy talqin istagi keyin-keyin ustun kela boshlagan va kaminani butkul «yo‘ldan urgan».

Boshlanishiga Garshin, L.Andreyev, Zasodimskiy hikoyalari, keyinroq F.Dostoyevskiyning «Jinoyat va jazo», «Telba» romanlari xaqiqiy ma’noda aqldan ozdirgan. Bu ikki romanni o‘zbek tilida o‘qigach, buyuk adibning «Bechora kishilar», «O‘lik uydan maktublar» romanlari, «Kulgili odamning tushi» hikoyasi chinakam badiiy asar haqidagi tushunchalarimni vayron qilib tashlagan desam mubolag‘a bo‘lmaydi. So‘ng yapon Ryunoske Akutagava, Kobe Abe, Kendzaburo Oe, keyinroq Yasunari Kavabata asarlari… Andrey Platonovning qissalari… Frans Kafkaning «Evrilish» hikoyasini bir kechaga olib, tongga qadar o‘qiganman-u, o‘zimizning adabiyot o‘zgacha ruh, o‘zgacha qarashlar, o‘zgacha konsepsiyalarga juda-juda muhtoj degan qat’iy xulosaga kelganman. Badiiy tafakkur adabiy-badiiy an’anaga qanchalik sadoqatli bo‘lmasin, qo‘l-oyog‘i bilan an’anaga bog‘lanib qolishi ham yaxshi emas.

 Ishonsangiz, qayerda, qanday vazifa yoki lavozimda ishlashim ham o‘z-o‘zidan amalga oshavergan. Hech bir ostonaga ish, martaba so‘rab bormaganman. Men qayerda, qanday vazifa bilan mashg‘ul bo‘lsam, zimmamdagi vazifaga astoydil kirishib, dildan chiqarib mehnat qilish – odatim. Boshqachasiga ishlashni tasavvur qilolmayman. Siyosat dunyosiga ham qariyb shu tariqa kirib kelganman. O‘rta maktabimizning bitiruvchi beshta sinf o‘quvchilari (150 nafar) orasida bitta men komsomol safiga o‘tmaganim direktorning qulog‘iga yetib qolibdimi, yonimga bir o‘qituvchini qo‘shib raykomkomsomolga jo‘natdi. Bordik. Qarasam, tumonat odam – dasta-dasta qilib komsomolga qabul ketyapti. Menga poyloqchilik qilib borgan o‘qituvchining ko‘zini shamg‘alat qilib turdimda, qochib qoldim. Komsomolga o‘tmay maktabni bitirdim. Ishlab yurgan kezlarim xuddi shunday holat komfirqaga qabul qilish bilan yuz berdi. Nashriyotimiz rahbarlaridan biri huzuriga chorlab, zimdan shipshib partiyaga o‘tishim uchun bitta o‘rin borligini aytdi. Men bosh tebratdim. Rahbarning rangi o‘chib ketdi. Ko‘zining ola-kulasi chiqib, qulog‘iga ishonmay qayta aytdi taklifini. Men ham rad javobimni takrorladim.

 Oilamiz ixchamgina: bir qiz, bir o‘g‘il. Radiotelevideniye texnikasi bilimdoni, kichik korxona rahbari kuyovimiz Bahodirjon, dorishunos qizimiz Hilolaxon, sharqshunos o‘g‘limiz Jamshidbek, qo‘li yengil hamshira kelinimiz Shaxlooy, besh nafar shirindan-shakar nevaralar jam bo‘lishi ingliz tili o‘qituvchisi bo‘lmish Feruzaxonim bilan men uchun oiladagi eng zavqli damlar hisoblanadi.

Oilaviy gurunglarni chetdan kuzatib o‘tirib bir narsadan quvonaman – yoshlarimiz ko‘p jihatlarda biz kattalarga o‘xshamaydilar. Ular yangi zamonning odamlari ekanliklari bois ham, dunyoga, odamlarga, hayotiy voqea-hodisalarga mutlaqo o‘zgacha nazar bilan qarashadi. Avlodlar o‘rtasida shunday sog‘lom tafovut bor ekan, demak, taraqqiyot kechyapti, mentalitet yaxshi tomonga o‘zgarmoqda!..

 Alhamdulilloh, musulmonman. Diniy e’tiqod insoniyatga ato etilgan eng ulug‘ ne’matlardan hisoblanadi, ammo-lekin u haqda qarashglarim anchagina o‘zimga xos…
Umuman, insoniyat tarixida eng qaltis mavzu ham — e’tiqod masalasi! Deyarli barcha to‘qnashuvlar e’tiqodlar to‘qnashuvidan kelib chiqqan. Men esa tabiatan liberal demokratiya ruhiga yaqinga o‘xshayman…

 Sirkda tomosha ko‘rib o‘tiribmiz. Havo akrobatlari (erkak va ayollar) baland shiftda arqonlarga osilib-irg‘ib tryuklar ko‘rsatishyapti. Ularning harakatlaridan yurak orqaga tortib ketadi deng. Ham qoyil qolib, ham yuragimizni hovuchlab o‘tiribmiz. Bir mahal yonimizda o‘tirgan yoshi kattaroq ayol chiday olmadi. — E, topgan hunaring qursin, ko‘chada sigaret sotsang ham topasan-ku, shu pulni! — deb baralla hayqirib yubordi. Ana, sizga o‘zbekona orzu!

 Bir voqeani muxtasargina qilib aytay. Ko‘p yillar bo‘ldi, qaysidir viloyatdan poyezdda Toshkentga qaytib kelyapman. Yoz chillasi, jazirama. Vagon to‘la, joy yo‘q. Amallab kupening uchinchi qavatiga joylashdim (aslida u yerga jomadonlar joylanadi). Qariyb yalang‘och holda lohas bo‘lguday chalqancha yotibman. Shiftga urilib qaytayotgan nafasimning “tafti”ga chidab bo‘lmaydi. Bu yetmaganday, vagon radiosi “xr-xr-r”lab, vaysashdan tinmaydi. Ko‘zim ilinibdi. Bir maxal qulog‘imga kuy-qo‘shiq chalindi. Beixtiyor tinglay boshladim. Qulog‘imni yanayam ding qildim, diqqatimni jamladim. Qayerdandir mayin va sarrin nasim esgandek, u mening betlarimni avaylabgina siypalayotganday, erkalayotganday, allalayotganday… Hamon yelib borayotgan vagon endi qo‘shiq ohangiga mast bo‘lib silkinayotgandek. Qani endi poyezd yurishdan to‘xtamasa, shu maromda silkina-silkina ketaversa-ketaversa, qo‘shiq ham uzilmasa, mayli, radio qitirlayversa ham roziman, qo‘shiq to‘xtamasa bas… Afsus, qo‘shiq juda tez tugadi va “Siz falonchi shoirning she’rlari asosida yaratilgan qo‘shiqlardan bahramand bo‘ldingiz” degan so‘zlar bilan dastur nihoyasiga yetdi. Boyagi holatda yotibmanu, a’zoi badanimga muz yugurdi deng! Xuddi favqulodda og‘ir gunoh ishga qo‘l urdimu, butun bir maydon to‘la izdihom oldida sharmanda bo‘layotgandek!.. Nega, deymi?.. Qo‘shiq so‘zlarining muallifi o‘zim mutlaqo o‘qimaydigan, kechirasizu, yozganlari o‘qishga arzimaydi, deb hisoblaydigan shoir akalardan biriniki ekan! Tushunyapsizmi, Abduqayum, o‘sha paytgacha o‘sha shoirga bo‘lgan munosabatim — bepisandligim uchun birovlarning oldida emas, o‘zimning oldimda sharmanda bo‘ldim. Ma’naviy tarsaki yomon mulzam qildi, o‘shanda!..

Aytmoqchimanki, badiiy asar holatga, kayfiyatga qarab ta’sir o‘tkazadi. Bir o‘qishda ma’qul ko‘ringan fazilati, ertasiga butkul zid taassurot uyg‘otadi. To‘g‘ri, har qanday holatda ham birdek ta’sir qiladigan asarlar ham oz emas.

 Yozishga nima, qanday kuch undagan? Men bilgan, men tasavvur qilgan, men tasvirlagan, o‘zimgagina xos bo‘lgan nuqtai nazar… xullas, mendagi «men»ning o‘ziga xosliklari yozishga, ijodga undagan bo‘lsa kerak. Mana shu «men» bo‘lmasa, ijodning nima keragi bor?! Ishoning, hech qachon menda boshqalardan zo‘r yozish da’vosi bo‘lmagan, lekin BOSHQACHA yozish mumkin, BOSHQACHA yozish kerak degan tuyg‘u, istak ko‘ngilga sira tinchlik bermagan. Odam o‘z-o‘zidan boshqacha yoza boshlamaydi, bunday intilish boshqacha qarashlardan, adabiyotshunoslik ilmi tili bilan aytsam, boshqacha hayotiy konsepsiyaning shakllanishidan kelib chiqadi.

 Mana, sizga boshqotirma: katta adabiyot an’analardan voz kechilgan joyda yaratiladi! Eng buyuk asarlar o‘zlarigacha hukm surgan an’ananing inkori hisoblanadi!
Achchiq bo‘lsa ham aytay, butun bir milliy adabiyot bitta Qodiriy yo bitta Cho‘lpon dahosi soyasida qachongacha yalpayib yotadi? Axir, zamon o‘zgardi, dunyoning ranglari o‘zgardi, adabiyotchi?.. Keling, yana bir boshqotirmani o‘rtaga tashlaylik: adabiyot o‘zgarmagunicha xalq o‘zgarmaydi, yoki bo‘lmasa, xalq o‘zgarmagunicha adabiyot ham o‘zgarmaydi!..

 Ijodkorning tug‘ilishi, voyaga yetishi va umuman,mavjudligining o‘zi ijtimoiy hodisa hisoblanadi.Chunki jamiyat va xalq hayotiga daxldor voqelik uning intellektida mujassamlashadi, markazlashadi va aks sado yanglig‘ tashqariga — jamiyat va xalqning o‘ziga qaytadi.

 Mashhur san’atshunos Ortega-i-Gasset aytmoqchi, bir maysaning unib-o‘sishida butun olam, butun koinot ishtirok etganidek, har bir katta-kichik badiiy asar ijodkorining butun umri mahsuli hisoblanadi.

 XX asr o‘zbek adabiyotida “hikoya — qisqa,lo‘nda va ixcham janr” degan tushuncha ko‘p yillar mobaynida ardoqlab kelindi. Bu tushuncha an’anaga,aqidaga aylandi. Vaholanki, badiiy ijodda har qanday an’ananing aqida tusini olishi depsinishga aylanadi. Ijodda esa depsinishning ortga chekinishdan farqi katta emas.

 Bizda professional yozuvchi yo‘q hisobi… Professional yozuvchi bo‘lish uchun avvalo, iste’dod, so‘ng o‘sha iste’dodni yuzaga chiqaruvchi ichki mehnat intizomi, muttasil mutolaa, o‘zidan qoniqmaslik va ayni chog‘da qat’iyat bo‘lmog‘i zarur. Qat’iyat deganda har qanday miqyosdagi voqea-hodisalarga nisbatan mutlaqo shaxsiy nuqtai nazari va mutlaqo o‘zining munosabati bo‘lishini nazarda tutyapman. Kimlarningdir yoki nimalarningdir ta’sirida, soyasida yashovchi va shu ta’sir doirasidagina qalam tebratuvchi ijodkor katta yozuvchi bo‘lishi mumkindir, lekin u hech qachon yirik professional adib, chinakam shaxs maqomiga ko‘tarila olmaydi.

 Alloh taolo iqtidordan,iste’doddan qismasa, qo‘liga qalam tutgan inson bir yilda ham shakllanishi mumkin.Lekin hech bir iste’dod sohibi men shakllanib bo‘ldim,ijod cho‘qqisiga erishdim,degan gapni ayta olmaydi. Badiiy ijodning tabiati shunday: qo‘lingizdagi qalam hamisha sizning yuragingizga tahlika solib turadi, ya’ni sizni hushyorlikka chorlaydi,o‘zingizn o‘zingizga talabchan bo‘lishga da’vat etadi. Mana shu tahlikani,chorlovni va da’vatni hamisha his etib turgan ijodkor izlanishdan, qora mehnatdan to‘xtamaydi.

 Har safar yangi hikoyani xayolda pishitib yurganingizda, uni qog‘ozga tushira boshlaganingizda avvalgilaridan zo‘rroq asar yarataman degan tuyg‘u sizga rag‘bat berib turadi. Bu foydali tuyg‘u, lekin hikoya yaratish musobaqa emas. Qaysidir boshqa yozuvchidan yoki o‘zimning burungi hikoyalarimdan o‘zib ketadigan yangisini yozisha intilish emas. Har bir hikoya — yangi ijodiy kayfiyat! Voqelikni o‘zgacha idrok etisha harakat!

 Eng yaxshi hikoyam — “Qoyalardan balandda!” Qizig‘i shundaki, shu hikoyani biron mutaxassis tilga olmadi. Lekin olis viloyatda tasodifan tanishib qolgan bir oddiy kitobxon o‘zim untib yuborgan detallarini takrorlab, shunday gapirib berdiki!..

 …Badiiy asar yozish jarayonida jamiyatdan, bu dunyo hoyu havaslaridan uzilish zarur, aks holda badiiy tafakkurga erk berish mushkul. Badiiy ijod jarayonida tuyg‘ular boshqa HAR QANDAY qiziqishu orzu-havaslardan qimmatroq,muhimroq va noyobroqdir. Chinakam ijod onlarida yozuvchining manfaatidan yuksakroq manfaat bo‘lmaydi, uni hatto jamiyat manfaatlari qiziqtirmaydi (vaholanki o‘sha jarayon mahsuli bo‘lmish asar pirovardida ayni shu jamiyat koriga yaraydi). Chunki jamiyat deganda odatda ayni shu kunning voqealari, jarayonlari nazarda tutiladi, yozuvchilik esa BUGUNGA qattiq bog‘lanib qolmasligi kerak. YOZUVCHILIK bundan yuqori. U uchta zamonda yashaydi. Jamiyat esa asosan bugun bilan tirik.

 Kim uchun ijod qilasiz, deb so‘ralibdi. O‘zim uchun ijod qilaman. Yozganlarim mening dardlarim, mening iztiroblarim.

 Millatning mentalitetidagi sifatiy o‘zgarishlar sezilishi juda qiyin bo‘lganidek, yozuvchining uslubiy yangilanishi ham og‘ir kechadi. Bir umr o‘zining bir xil uslubidan voz kecholmagan, uning iskanjasidan qutila olmagan va shuni to‘g‘ri va ma’qul deb hisoblagan yozuvchi-shoirlar bor. Shaxsan mening qarashlarim sal boshqacharoq, ya’ni uslub o‘zgarmasa, dunyoqarash,hayot murakkabliklarini badiiy idrok va ifoda etish yo‘sinlari o‘zgarmasa, shu yo‘lda turfa tajribalarga qo‘l urmasa, bunday yozuvchi nafaqat milliy adabiyotda, loaqal o‘z ijodida ham biror yangilik yaratishi amrimahol…

Men ana shu O‘ZGACHAROQ yondashishni qadrlayman. O‘zgacharoq yondashish asnosida o‘zim tasvirlayotgan ruhiy holatni kutilmaganroq nuqtai nazardan, boshqalarnikiga o‘xshamaganroq aspektda tasvirlashdan ma’naviy bahra olaman.

 Har bir badiiy asar o‘zicha bir ruhiy olam. Deylik, hikoyada qamrab olingan ma’naviy hudud, ma’naviy makon va zamon o‘quvchini hayot realligidan tamoman farqli holatga olib kirishi, ta’bir joiz bo‘lsa, olib qochishi kerak. Hayotning aynan o‘ziga o‘xshatib yozish judayam katta mahorat belgisi emas, yo‘q, hikoya aynan… hayotga o‘xshamagan holatlar olamiga aylanmog‘i zarur, toki, o‘quvchi loaqal shu hikoyani o‘qish asnosida hayot haqiqatlaridan uzilmog‘i va mazkur asarda ifoda topgan badiiy haqiqatlar olamida yashamog‘i lozim. Badiiy asarning hayotiy, tarbiyaviy va hokazo ahamiyatlari butkul boshqa masala.

 Badiiy ijod – Alloh taolo bandalariga ato etgan bemisl sehr, betakror joziba, tuganmas mo‘jiza! Badiiy haqiqatsiz hayot haqiqati juda g‘arib, o‘ta zerikarli bo‘lib qolar edi. Badiiy reallik hayot realligidan boyroq, shuning uchun ham, deylik, badiiy adabiyot haqida so‘z borar ekan, uni hayot haqiqatlarining istalgan puchmog‘iga tortib ketish mumkin. Shu boisdan ham muayyan badiiy asarni istagan kishi istaganicha talqin qiladi. Bizda sho‘ro davridan meros qolgan mezonlardan biri – badiiy asarni asosan tevarak-atrofda bo‘y ko‘rsatib turgan voqelik qiyosida talqin qilish, undan ijtimoiy yoki tarbiyaviy ahamiyat izlash kasalligidan voz kechish, ayrim urinishlarni istisno etganda, qiyin kechmoqda. Badiiy asarda hayot haqiqatini ko‘rish eng yuksak cho‘qqi hisoblanadi. «Voy, xuddi hayotdagidek tasvirlapti-ya!» – deya hayratlarga tushish oddiy kitobxon uchun uzrli bo‘lishi mumkin, lekin butun adabiy jamoatchilik shu mezondan narini, boshqa o‘lchamlarni bilmasligi yoki bilishni istamasligi ma’naviy fojia! Adabiy didsizlik!

 Adabiyot – insonni tushunishga urinishdir. Har bir ijodkor, har bir asar insonni qaytadan, yangitdan, mutlaqo o‘zgacha nuqtai nazarlardan tushunishga harakatdir. Buning uchun ijodkor mumkin qadar daxldorlik rishtalaridan xoli qolmog‘i zarur. Undagi betakror badiiy layoqat boshqa har qanday qadriyatlardan ustun hisoblanadi.

Iste’dod manfaati xalq, millat, vatan manfaatlaridan ustun hisoblanadi. «Siz Irlandiya uchun joningizni berasizmi?» deb so‘rashgan Jeyms Joysdan. «Irlandiya men uchun jonini bersin!» deb javob qaytargan adib tap tortmay. Bu gapni eshitgan zahoti sho‘rlik yozuvchini sazoyi qilishga oshiqmasligimiz kerak, zero, Joys ismli buyuk ISTE’DOD qoldirgan o‘lmas adabiy meros abadulabad yer yuzida Irlandiya degan davlat, irland degan millat, xalq borligini dunyo ahliga tanitib, eslatib turadi. Bu kichkina xizmatmi?!

 Badiiy ijod – mubtalolik!

Qiziq-da, bir narsaga mubtalo odamning boshqa har qanday narsaga ko‘zi ko‘r, qulog‘i kar bo‘ladi. Uning uchun hech narsaning ahamiyati qolmaydi. Shu bois mubtalo odamni tushunish, uning qadriga yetish qiyin kechadi. Mubtalo odamning zamondoshlari tomonidan badarg‘a qilinganiga, mahv etilganiga misollar insoniyat tarixida istagancha topiladi

Mubtalo ijod, mubtalo ijodkor uchun yo‘l ochadigan, imkon beradigan bitta qudratli kuch bor, bu – savodli bag‘rikenglik!

 Butun dunyoni sarmast qilayotgan, ne-ne davlatlar va xalqlarning taqdirini hal qilayotgan demokratiya tushunchasining barcha hikmatiyu nag‘malari o‘zbekona birgina bag‘rikenglik so‘ziga jo bo‘lib ketadi! Bag‘rikenglik umumqadriyatga aylangan jamiyatning afzalliklarini qo‘ya turaylik, bunday saodat hatto MUBTALO yozuvchiyu shoirning emin-erkin ijodi uchun ham cheksiz imkoniyatlar yaratadi…

 Yozmaslik mumkinmi?.. Yaxshiyam, ijod bor, Nisshe aytmoqchi, hayot haqiqatidan bosh olib qochib, jon saqlash mumkin bo‘lgan birdan-bir boshpana – ijod, aks holda kundalik hayot haqiqatlaridan bo‘g‘ilib ketadi, inson!

 — Sir bo‘lmasa, qanday mavzuga bag‘ishlanadigan asar yozish niyatingiz bor?
— Sog‘inchga!
— Sog‘inchga?! Sabab? Nima uchun aynan sog‘inch?

— Insonning eng iztirobli tuyg‘usi – sog‘inch! Mening nazarimda, eng o‘zbekona tuyg‘u ham – sog‘inch…

 V.Garshin, A.Ryunoske, T.Suxotina-Tolstaya, A.Yakubovskiy, G.Gulia, Yusuf as-Shabbiy, A.Juk, A.Riuk, M.Xoshur, V.Cherevanskiy, K.Kalvaro, Xose Varas, A. Al-Manfalutiy, Botir Zokirov, Shavkat Abdusalomov singari yozuvchi, tarixchi, adabiyotchilarning qissa va hikoyalarini, esse, esdalik va kundaliklarini o‘zbekchalashtirganman. He-ye, bir paytlar S.Sveyg novellalarini bir boshdan tarjima qilishga kirishib ketganman. Temur Po‘latovning bir necha hikoyasi hamda «Yetti huzur-halovat va qirq qayg‘u-alam» romanini tarjima qildim-u, bu xil ijodiy mehnatning mashaqqatu uqubatiga ortiq dosh berolmasligimga iqror bo‘ldim. Qaytib tarjimaga qo‘l urmaslikka ont ichdim. Bir suhbat asnosida ustozimiz Ozod Sharafiddinovga (alloh rahmatiga olsin) Dostoyevskiyning ayoli Anna Grigoryevna bilan yozishmalari haqida gapirib qoldim. Ularning yozishmalari betakror adabiy yodgorlik ekanini, necha qayta o‘qisangiz, shuncha o‘qigingiz kelishini, o‘sha yozishmalar yapon tilida bir necha bor kitob holida chop etilganini aytdim. Domla, zudlik bilan tarjima kiling, «Jahon adabiyoti»da beramiz, dedilar. Ustozning sazasi o‘lmasin degan niyatda, qolaversa, o‘zim necha o‘nlab marta o‘qib yuradigan maktublarni o‘zbek kitobxonlari ham o‘qishar degan xayolda tarjima qilishga kirishdi-mu… niyat amalga oshmay qolib ketdi.

 Tarjima masalasida qarashlarim o‘zgacharoq. Keling, mulohazalarni chuqurlashtirmaylik-da, navbatdagi boshqotirma mavzusini aytay: jahon adabiyotining eng nodir asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilinishining ahamiyati beqiyos, bu haqda gap bo‘lishi mumkin emas. Lekin, eng mumtoz asarlarga ixlosi baland kitobxonlarimiz ularni allaqachon rus tilida o‘qib bo‘ladilar. Yengil adabiyot mutolaasiga ko‘nikkan shinavandalarimiz esa unday asarlarni na rus tilida, na o‘zbek tilida o‘qiydilar! Qanday yo‘l tutgan ma’qul?..

 Ijod ahli ikki reallikda – hamma qatori hayotda va o‘zi yaratgan badiiy olamda yashaydi. Badiiy olamning nechog‘li boy va fayzli bo‘lishi ijod salohiyatidan kelib chiqadi. Hassos ijodkorlarning badiiy dunyosi ko‘p qavatli muhtasham imorat yanglig‘ ko‘kka bo‘y cho‘zaveradi. Muallifning aytar so‘ziga, maslak maydoniga, ruhiy halovatgohiga aylanadi bu imorat.

Badiiy haqiqatning qudrati va shakkokligi shundaki, u har qanday mustabid hayot “haqiqati” iskanjasida ham o‘z so‘zini aytish chorasini topadi.

 Mustaqil fikrning yo‘li og‘ir kechadi. Uning o‘z so‘zi — yakka shaxs fikri minglab, ehtimol, millionlab kishilarning nuqtai nazariga teskari bo‘ladi. Ta’bir joiz bo‘lsa, ziyolilik qoni teskari fikr moddalariga to‘yingan bo‘ladi. Xuddi shu moddalarning murakkab kombinatsiyasi — ish faoliyati natijasida u hamma olqishlayotgan yaxshi voqea zamirida yomonni, barchaning nazaridagi yomon hodisa mohiyatidagi yaxshini ko‘ra biladi.

 Ziyoli har qanday voqea-hodisani eng oddiy va yuksak insoniy vijdon,diyonat, mezonlari tarozisida o‘lchaydi,binobarin, ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga molik voqealarga ham shu mezonlar nuqtai nazaridan yondashadi.Vaholanki, ijtimoiy-siyosiy voqelik,birinchi navbatda, muayyan vaziyat manfaatidan kelib chiqadi. Ushbu ikki xil munosabat maydonida ziyoli fikr, ziyoli shaxs voyaga yetadi. U — ziddiyatlarga boy teskari odamga aylanadi.

U umum olqishga sazovor gaplarni istagancha to‘kib solishga qodir, faqat uning qalbini to‘ldirgan ana o‘sha ziddiyatdan o‘t olgan ziyolilik cho‘g‘i uni bunday murosasozlikdan qaytaradi. Halovatni halovatsizlikdan izlaydi. Uning halovatsizligi,tabiiy, uning oilasiga, yaqinlariga ham halovatsizlik olib keladi.
Ziyoli odamning halovatsizligi butun xalq ruhidagi halovatni o‘g‘irlaydi, u hech kimga tinchlik bermaydi. Fikr halovatsizligi, tafakkur mudroqligiga o‘t qo‘yadi.

 O‘z qadr-qimmatini anglab yetgan xalqlarda aslini bilishga urinish sira to‘xtamagan, binobarin, shunga qodir ulkan allomalar uzluksiz yetishib chiqavergan. Va bu toifa allomalar salohiyatiga ko‘ra moziyga qaytish maktablarini yaratganlar.

 Yanglishmasam, o‘n yillar muvaddam nashriyotlardan birida dunyo yuzini ko‘rish imkoniyatini toqat ila kutib yotgan qo‘lyozmalar taxlamini titkilayotib “Tasavvuf” deb nomlangan qo‘lyozmani ko‘rib qoldim. Muallif — Najmiddin Komilov. Qo‘lyozmani olib o‘qidim. Tasavvurimdagi dunyo tamomila o‘zgardi, o‘sha davrga qadar shakllangan tushunchalar ostin-ustun bo‘ldi, ko‘z ochinldi va yana allanimalar yuz berdi. Qaytadan dunyoga kelish, qaytadan harf tanish, qaytadan kitob o‘qish, komillik sirlarini o‘rganish orzusi ushalmas armonga aylandi. Va o‘sha qo‘lyozma oradan bir necha yil o‘tib, mustaqillik sharofati bilangina kitob holida qo‘lga yetib kelgach, uni takror mutolaa qilgachgina xulosaga keldimki, hozir favqulodda hodisa sifatida dunyo olimlari, mutaxasislari tomonidan bahsu munozaralarga sabab bo‘layotgan globallashuv cho‘qqisini Najmiddin Komilov va u kishi singari olimlar buyuk va ilohiy tasavvuf ta’limoti tufayli zabt etganlar. Zero, tasavvuf ta’limoti o‘z yuksakligida turib borliq insoniyatni, butun insoniyat tafakkurini ilohiy ne’mat sifatida bir nuqtada jamlaydi. Uni o‘rganadi, tarbiyalaydi, poklaydi, kamolga yetishtiradi. Inson qavmini zaminiy zulmatlardan xalos etib, mudom ilohiy Uyg‘onish cho‘qqilariga yetaklaydi…

 Tal’at muallim adabiyotning ichida yashar edi, hayot u kishi uchun adabiyotda edi, o‘ttiz yildan ziyod bo‘lg‘usi adabiyotchilarga, bo‘lg‘usi jurnalistlarga chet el adabiyotidan ma’ruza qilgan bo‘lsalar – ma’ruzalar ma’ruza emas, Tal’at aka o‘zi tanho yashaydigan panoh, qo‘nim topadigan sirlarga boy va muhtasham boshpana edi. Yanglish bo‘lsa ham aytay, Tal’at ustoz talabalarga yangilik, bilim berishdan ko‘ra o‘zi yashaydigan o‘sha boshpana dunyosiga bo‘lgan hayratlarini izhor etish imkoniyatidan foydalanib berilib, o‘zini-o‘zligini unutib ma’ruza o‘qir edilar! Ma’ruzalar Tal’at ustozning istihforiga aylanib ketardi. Ruchkaning uchini ostki labga, goho dahan chuqurchasiga bosgancha soatlab ma’ruza qilishi mumkin edi domla. O‘ychan nigoh, ma’yus chehra, vaznsizdek ko‘rinadigan bu tana, bu vujudni tutib turgan xayol, tasavvur, xotira, mehr-muhabbat, tafakkurning beqiyosligi tinglovchilarni beixtiyor o‘ziga qattiq rom etardi!..

Boqiy dunyoda sizni asl xotirjamlikdan qismasin deya, Yaratgandan so‘rayin, Ustoz! Tal’at Rustam o‘g‘li (Solihov)dek orif va xokisor bandangdan rahmatingni darig‘ tutma, Xudoyim. O‘tgan asrda yashagan N.Chernishevskiydan Tal’at ustozga berilgan ta’rifni ko‘chirib yozishga ijozat et: “U faqat o‘ylardi va yozardi – undan boshqa hech narsa qilmas edi, hatto biron tuzukroq mansab egasi bo‘lishga ham harakat qilmadi, hatto o‘z hayotini ta’minlash, shuhrat qozonish uchun ham harakat qilmadi… u hech kimdan tabrik so‘zi eshitmadi, unga hech kim dalda bermadi, unga juda sodiq bo‘lgan bir necha kishilargina uning o‘tkir aqliga, olijanob qalbiga qoyil bo‘ldi… U shuhrat ham qozonmadi, lekin u tufayli ming-minglab kishi odam bo‘lib qoldi. U butun bir avlodni tarbiyalab yetishtirdi. Ko‘p kishilarning nomini u tilga olganligi tufayliyoq ular shuhratli odamlar bo‘lib qoldilar, boshqa ko‘p kishilar esa uning bir-ikki fikrini tushunib olganliklari uchungina nom chiqardilar…”

 Ibrohim G‘afurov fenomeni boqiy va umuminsoniy hamda milliy va zamonaviy qadriyatlar qorishig‘idan tashkil topgan desak yanglishmaymiz. Zero,Ibrohim aka qadimiy yunon-hind merosini nechog‘li muhabbat bilan ulug‘lasa, Alisher Navoiy ijodi sirlari oldidagi maftunligini aytib va yozib ado etolmasa, Mopassan va Xeminguey . Aytmatov va Rasputin asarlarini ham avvalgilaridan kam bo‘lmagan zo‘r hayrat va hayajon bilan o‘zbekchalashtiradi. Dante…Folkner ijodi kengliklari emin-erkin parvoz etgani holda maxsus tadqiqqa arzimas “figuralari”miz, boshlovchi qalamkashlarimiz ijodidan hayajonli lavhalar yaratadi. Bunning siri o‘rganish uchun ko‘p bosh qotirishga to‘g‘ri keladi. Ana shunda ziyolilik psixologiyasi, ayniqsa, mudom ehtiros hamroh bo‘lgan, dunyoni ehtirov va iztirob orqali qabul qiladigan ziyoli inson fenomnining ildizi topilgandek bo‘ladi.

 Ilm-fan yutuqlarini ommalashtirish har qanday milliy jurnalistikaning nihoyatda muhim va nihoyatda murakkab yo‘nalishlaridan hisoblanadi.

Tarjima chog‘ida tarjimon asar voqealari ichida, asar qahramonlari orasida yashaydi, asl nusxa muallifining badiiy dunyosi kengliklarida nafas oladi, ana shunda behisob g‘oyalar, mavzular tug‘ilishi ham tabiiy.

 Siyosat alohida bir hayot realligi. Bu reallikdan tashqarida, chekkada turib uning ichida kechayotgan jarayonlar ustidan to‘g‘ri va adolatli hukm-xulosa chiqarish qiyin. Davlat arboblari yoki siyosiy arboblar hayotdan yiroq degan ta’nalar quloqqa chalinadi. Bo‘lishi mumkin. Men bunday ta’nani davom ettirib, siyosatdan yiroq juda ko‘p odamlar ham siyosatni to‘g‘ri tushunishmaydi degan bo‘lur edim. Aslida bunday tushunmovchilikdan judayam ajablanmaslik kerak. Chunki, aytdim-ku, siyosat nihoyatda alohida bir reallik, o‘ziga xos voqelik. Mana shunday – hayot va siyosat voqeligi orasidagi tushunmovchilik vaziyatlarida ijodkor-siyosatchi bog‘lovchilik vazifasini, missiyasini ado etish uchun ham siyosatga asqotadi. Ijodkor sifatida aytsam, siyosat dunyosidagi o‘ta rasmiyatchilik, tashqaridan qaraganda dimog‘dorlikdan farqlash qiyin bo‘lgan siyosiy madaniyat ko‘pda yoqavermaydi. Shunda siyosiy rasmiyatchilikni oddiy insoniy samimiylik darajasiga olib tushish (ehtimol, ko‘tarish!) yo‘llarini o‘zimcha izlashga kirishaman. O‘ta jiddiy siyosiy jarayonlar zamirida ham, oxir-oqibat juda oddiy, hatto jo‘n hayotiy muammolar yotadi-ku, axir. Siyosatning, siyosatchining ham birlamchi burchi, vazifasi hayot uchun xizmat qilish-ku.

Endi «bir buyuk asar» yaratishga arzirli vaqtning boy berilayotgani mutlaqo bo‘lak muammo. Gap buyuk asar yaratishda emas, umrning sanoqli fursatlarini qanday yashashda. Ertalab ishga otlanib, uydan chiqayotganimda Marsel Prustning «Boy berilgan fursatlarni izlab» turkum romanlari ortimdan, «Hoy, birodar!» deb chaqirayotganga o‘xshayveradi. Kun bo‘yi siyosat «hududi»da javlon urib, oqshom uyga qaytgach, endi ertangi kun tadbirlari ustida bosh qotirib o‘tirganingda shartta qo‘shni kursiga ko‘chib o‘tib Tomas Mann jildlarini qo‘lga olging, Losevning Uyg‘onish falsafasiga doir kitoblarini, Berdyayev traktatlarini varaqlaging keladi. Robert Muzilning ikki jildli «Qiyofasiz odam»ini xayollaringni bo‘lmay-buzmay mutolaa qilsang, Cho‘lponning, Oybekning dilbar she’rlarini o‘qishni tusaydi, ko‘ngil…

Lekin yana bir haqiqatni aytay: siyosat olami yozuvchiga shu qadar ko‘p ijodiy mavzu beradiki, basharti men, deylik, shu olamni ko‘rmay-netmay ijod bilan mashg‘ul bo‘lib yurganimda juda-juda ko‘p haqiqatlarni bilmay-netmay yashagan, yozsam – bilmay-netmay yozgan bo‘lar ekanman… Bu borada, siyosat ijodkor uchun koni foyda…

Umrning oltinga topilmas damlaridan unumli foydalanish bo‘lak muammo. Kim, qayerda, qanday vazifada faoliyat yuritayotganidan qat’i nazar bizda professional maqomda ijod bilan mashg‘ul shoir-yozuvchi yo‘q hisobi. Ijod jarayonini professional darajada tashkil etish, afsuski, bizning sharoitda ancha mushkul…

 Inson hayoti o‘rganishdan iborat. Tug‘ilganidan to umrining so‘nggi lahazasigacha biron daqiqa bo‘lsin, o‘rganishdan to‘xtamaydi odam. Bu jarayon goh ixtiyoriy, goh ixtiyorsiz sur’atda davom etadi. Shu maqsad — shu niyatda u o‘zidagi bor imkoniyatni safarbar etadi: ko‘zi, qulog‘i, fahm-farosati, ilmi-bilimi, xotirasi, zakovoti, iste’dodi, epchilligi, uddaburonligi, boyligi… yana allaqancha «vositalari» ham yalpisiga uning o‘rganishi yo‘lida tinim bilmay xizmat qiladi. Yetti qavat samoga parvoz qilishidan, yetti qavat zamin qa’riga tushishidan, bahri muhitning tub-tubini o‘z ko‘zi bilan ko‘rmagunicha tinib-tinchmaslikdan ko‘zlagan murodi ham bitta — o‘rganish!

Insoniyatning qismati, umrining mazmuni — o‘rganish.
O‘rganish yo‘lidagi hech qanday sa’y-harakatni kamsitish mumkin emas, lekin bir haqiqat borki, uni inkor etish qiyin. U haqiqat juda oddiy va juda boqiy: inson dunyoni va o‘zini o‘rganishi uchun eng katta, eng beqiyos, eng behisob, eng beminnat boyligi va ming afsuski, eng… qadrsizi ham INSON!

«Mo‘min mo‘minga ko‘zgu» degan hadisi sharif mohiyatidagi ma’no-mazmunni salgina kengaytirishga izn berilsa, bani basharga tatigulik hikmat kelib chiqadi. Ya’ni, har bir inson har bir inson uchun ko‘zgu, ibrat va saboqdir!

Har bir insonni ko‘zgu, ibrat va saboq deb bilish uchun esa uni qadrlay bilmoq, uni asrab-avaylamoq, unga hurmat-ehtirom ko‘rsata bilmoq, unga ishonmoq kerak. Insonparvarlikning avvali — fikrparvarlikda, g‘oyaparvarlikda. Ana shu tuyg‘ularni umuminsoniy fazilatlar maqomiga qadar yuksaltirishga erishilgan taqdirdagina bu yorug‘ dunyoni asrab qolish imkoni topiladi…

 Har bir xalq o‘rganilgan odamlari bilan xalq darajasiga ko‘tariladi, har bir jamiyat o‘rganilgan fuqarolari bilan to‘laqonli jamiyatga aylanadi. Zero, har bir individ (kimligidan qat’i nazar!) o‘z xalqi, o‘z jamiyatining mulki hisoblanadi, agar u alohida iste’dod, alohida qobiliyat egasi bo‘lsa, nur ustiga nur — uning mulklik darajasi, qimmati chandon ziyoda bo‘ladi.

 Har qanday milliy badiiy tafakkur umuminsoniy badiiy ijod kengliklarida yashaydi, uning havosidan nafas oladi. Binobarin, bashariyatga daxldor yuksak ma’naviy merosni qadrlash bilan bir vaqtda ulardan o‘rnak ola bilgan xalqning o‘zi ham bashariyat ma’naviyatining bir bo‘lagiga aylana boradi.

Umr — sinov. Sinov ko‘chalari notekis. Noayon. Ular odamni goh farog‘at bog‘larining nash’u namosiga to‘ydiradi, goh uqubat sahrosida sarsonu sargardon qiladi. Har ikki holatda ham insonning sabri, nafsi, toqati imtihondan o‘tadi.

 Jonzot borki, yaxshiroq va osonroq yashash ilinjida nafas oladi. Hayvonning hayvonligi nimaning evaziga nafsini qondirayotganini o‘ylamasligi, bu haqda mulohaza yurita olmasligi bilan belgilanadi. Yirtqichlik aqidasi — na tug‘ishganni bilish, na qavmning, na o‘zgalar haqining farqiga borish, zero, o‘lja olinsa, g‘ajilsa bas! G‘afur G‘ulom:
— Ha-huv deguncha bu kunlar ham unut bo‘lib ketadi.

Bunday mayl mohiyatan inson uchun ham begona emas. U ham tirik jon. U ham o‘zi, oilasi to‘qroq, farovonroq yashashini ko‘zlab tinim bilmaydi. O‘zini o‘tga, cho‘qqa uradi. Halovot ilinjida halovatidan kechadi. Faqat u ana shu farog‘atini, halovatu ma’murchilikni nimalarning, kimlarning evaziga topayotganiga ko‘ra hayvondan va hatto boshqa odamlardan ajralib turadi.

«Halol» va «harom» tushunchasi ayni shu mayllar asosida shakllangan bo‘lsa, ajab emas.
Jon saqlash mayli — instinkti ixtiyordan tashqaridagi tabiiy hodisa. Jon saqlashga urinish — halol. Biroq jonni har narsadan voz kechish evaziga saqlash halolmi yoki harommi? Halolni harom bilan asrash halol- mi?..

 Hasrat odamlarni birlashtiradi, hasratlashish chog‘ida dardlashuvchi qalblar har qachongidan yaqinlashadi. Hasratlashish — mohiyatan sokin jarayon.

 Badiiy ijod haqiqati shu qadar murosasizki, u hatto ijodkorning o‘ziga ham bo‘ysunmaydi.

 Insonning tom ma’nodagi mo‘tabar zotligi uning tafakkur sohibi ekanligida aks etadi.
Badiiy adabiyot insonshunoslik ekani, badiiyat uchun insonparvarlikdan ko‘ra ulug‘roq ezgulik yo‘qligi sho‘ro davri adabiyotida, adabiyotshunoslik ilmida juda ko‘p takrorlanar edi.

Chindan ham shunday! Biroq, insonni yorug‘ olamdagi jamiki jonzotlarning sarvari qilib turgan omil tafakkur va ong ekan, har qanday insonparvarlik tafakkurparvarlik, fikrparvarlikdan boshlanmog‘i kerak emasmi?!

 Badiiy tafakkur, badiiy ijod va umuman san’at asariga berilgan har qanday xolis baho zamirida ham subyektivlik bo‘lmay iloji yo‘q. Qizig‘i, badiiy ijod, birinchi navbatda badiiy did, badiiy saviya demakdir. Bunga qo‘shimcha o‘laroq, ixtiyoriylik degan gapni ham unutmaylik. Tushunchasidan, dididan qat’iy nazar hech kim hech kimni ijod qilish ixtiyoridan mahrum etolmaydi. Men esa hatto bahsli, bahsga kirishgan holatlarda ham men bilan muloqotdagi kishining qarashlariga zug‘um o‘tkazib qo‘ymaslikka harakat qilaman. Men mutlaq haqman, degan nuqtai nazar adabiyotda ketmaydi.

 Men o‘z qarashlarimni bayroq qilib ko‘tarishdan ko‘ra, boshqalardagi mavjud fikr-mulohazalarni avaylash muhimroq deb o‘ylayman

 Badiiy asarning yuqori professional darajada yaratilganini ko‘rsatuvchi muhim ko‘rsatkichlar bir talay: g‘oya, maqsad, syujet, til, fabula, ohang, hajm, dialog, tasvir yo‘sini, kulminatsiya, yaxlitlik, me’yor, muvozanat, muallif nuqtai nazari va ishtiroki, nihoya… Ehtimol, bu hammasi emasdir, lekin ularning bari biri-biridan ahamiyatli, biri-biridan muhim va hatto shart bo‘lgan (!) talablardir. Badiiy asarning badiiyligidan, badiiy tafakkurning yuksakligidan, badiiy mahoratning o‘ziga xosligidan dalolat beruvchi unsurlardir. Ta’kidlab qo‘yay, bu singari mezonlarni kimdir o‘ylab topgan va joriy etgan emas, balki Arastu va Navoiy zamonlaridan hozirga qadar badiiy-estetik mahorat mezonlari sifatida e’tirof etilgan — BADIIY IJOD TABIATIDAN kelib chiqqan tushunchalar.

 (Professionallik masalasidagi) fikrimga yanada oydinlik kiritish uchun salgina chetga chiqib bo‘lsa-da, shaxmatdan misol keltiray. Bir partiyada raqiblar o‘rtacha o‘ttiztadan yo‘l yurishdi deylik. Jahon miqyosidagi shaxmat ustalarining deyarli barcha yo‘llari o‘zlariga xos maqomdagi professional darajadagi yo‘l sifatida baholanadi, adoqsiz muhokamalarga mavzu beradi. Bitta-ikkita uchraydigan favqulodda xato yo‘llari esa havaskorlik darajasidagi yanglishmovchilik hisoblanadi. Havaskor shaxmatchilar uchrashuvidagi har ikki raqibning o‘ttiztadan qilgan yurishlarining qariyb barchasi esa o‘zlarining darajalaridan yuqori ko‘tarilmaydi. Faqat ayrim holatlarda g‘oyatda o‘xshatib topilgan yurishgina professional darajadagi yo‘l sifatida olqishlarga sazovor bo‘ladi, xolos.
Bundan qanday xulosa chiqadi: professional shaxmatchi xatosiga qaramay professionalligicha, havaskor esa “dahshatli” yo‘l topganiga qaramay havaskorligicha qolaveradi. Kim qaysi shaxmatchining o‘yinlaridan zavq-shavq oladi, ta’sirlanadi — bularning bari yana did, yana saviya, yana… allanimalarga borib taqalaveradi…

 “O‘tkan kunlar” haqiqatda ulkan va noyob asar. Yana yigirma yildan keyin so‘rovnoma tashkil etilsa va bu roman yana zamonaviy o‘zbek nasrining shoh namunasi siftida tilga olinsa ajabmas. Lekin bunday so‘rovnomalarga beriladigan javoblaru e’tiroflarni ham to‘g‘ri tushunmoq kerak. Ayrim hisoblarga ko‘ra, milliy adabiyotimizda hozirga qadar 500 dan ortiq roman e’lon etilgan bo‘lsa, Siz aytmoqchi, keyingi yigirma yil badalida 100 ta roman yaratilgan bo‘lsa (bu juda oz!), ularning birortasi “O‘tkan kunlar”ga tenglasholmadi yoki undan zaif degan xulosa chiqarmaslik kerak. Umuman, masalaning bu tarzda qo‘yilishi unchalik to‘g‘ri emas. “Urush va tinchlik” yaxshimi yoki “Jinoyat va jazo”mi?.. “Jarayon” ma’qulmi yoki “Buzrukning kuzi”mi?.. “O‘tkan kunlar”mi yoki “Ulug‘bek xazinasi”mi?.. Quloqqa g‘alati eshitilmayaptimi, bu tarzdagi chog‘ishtirishlar?..
Masala boshqa tomonda. Masala roman tafakkurining o‘zgaruvchanligida, bu o‘zgarish to‘xtovsiz davom etayotganida! “Roman” tushunchasining idrok etib bo‘lmas darajadagi sarhad bilmasligida. Biror-bir romanni (jahon adabiyoti durdonalarini qo‘shib aytganda) har jihatdan bekamu ko‘st, ya’ni ideal asar deyish juda-juda qiyinligida! Roman shu qadar murakkab VOQЕAki, tirik mavjudodki, undan istagancha fazilat ham, istagancha qusur ham topish mumkin. Barcha unsurlariga ko‘ra mukammal roman bo‘lmasa kerak…

 Keyingi paytlarda qo‘shni mahalladan tushgan kelinni ham bemalol “kelgindi” deb atashmoqda. Vaholanki, Abdulla Qahhorning “O‘tmishdan ertaklar”ini o‘qigan odam bu so‘zning naqadar qattiq haqorat ekanligini juda yaxshi biladi. Shunga qaramay, eng ommaviy san’at bo‘lgan kinoda “Kelgindi kuyov”, “Kelgindi kelin”, “Kelgindi qaynona” degan filmlar yaratildi va ular “oynai jahon”da tinmay aylantirilib turilibdi. Yaqinda esa yangi bir filmning nomi orqali baxt yoki muhabbat emas, hayot ham kechikishi mumkinligini iqror bo‘ldik.

 So‘zni his qilib, tejab-tergab, sevib-avaylab ishlatish borasida bittagina misol keltirib o‘tay: “Yoz oxirlab bormoqda edi, tevarak-atrof sezdirmasdan tanazzul fasliga tayyorgarlik ko‘rar, yalpizning sarg‘aya boshlagan bandi, suvning endilikda to‘q zangor tusga kirishi, jiyda barglarining birma-bir to‘kilishi va nihoyat, haddan tashqari tiniq, zangori osmondan kuzning sokin nafasi ufurib turardi. Bolakay bir zumga chumolidan nigohini uzib, yalpizning ham juda qariligini ko‘rdi, sho‘rlikning tanasi yo‘g‘onlashib-semirib, ko‘pdan-ko‘p bachki shoxchalar chiqarib yuborgan va isi ham avvalgi singari nozik-nafis emas, quyuq hamda achqimtiroq edi. Hatto salom-alik o‘tining urug‘i-da o‘simlikning qariganini, shuning uchun ham urug‘ini yerga sochib yuborganini ta’kidlab turardi. Chumoli tinmay chiranaverdi va pirovardida, tuyqusdan sip-silliq orqasi yorildi, yoriqlaridan oqish-sarg‘ish suyuqlik otilib chiqa boshladi, havoni chumoli zahrining o‘tkir isi tutib ketdi. Shunda ham urug‘ni tortib olmoqqa tirishar edi…” Bu tiniq tasvir tabiat kuychilari bo‘lmish K. Paustovskiy, V. Astafyev yoki o‘zimizning Shukur akadan emas, suhbatimizda ismi ko‘p tilga olinayotgan Isajon Sultonning bundan yigirma yil burun chop etilgan “Munojot” qissasidan. Bo‘ladigan bola boshidan ma’lum deganlari shu bo‘lsa kerak-da.

 Aslida har qanday adabiy jarayon bamisoli to‘ldirib taom pishirilayotgan doshqozon. Faqat qozondan farqli o‘laroq adabiy jarayonning bag‘ri nihoyatda keng, keng dunyodan-da keng! Uning egasi ham, posboni ham, tosh-tarozisi ham bitta — vaqt! Hech kimga qo‘liga tayoq ko‘tarib birovni quvib solish huquqi berilmagan. Badiiy haqiqat egallagan maqomning manzili, “turarjoyi” shu qadar yuksaklikdaki, uning uchun ijodkorning iste’dodlisi-yu iste’dodsizi bamisoli taroqning tishidek teng. Bu maqom sohibi, ya’ni badiiylik ilohasi kimning nimalarga qodirligini, kim nimada ilg‘or-u, kimning zaifliklari nimada — hammasini ko‘rib-bilib turadi. Faqat sukut saqlaydi, saqlay-saqlay hukm huquqini vaqt ixtiyoriga beradi.

Bu bilan men adabiyot maydonini qarovsiz tashlab qo‘yish kerak degan fikrdan mutlaqo yiroqman. Birinchi navbatda, keng omma o‘rtasida mutolaa madaniyatini tarbiyalash va shakllantirish zarur.

 Grafoman mahsulotlar, filmlar, qo‘shiqlar, musiqalar bir kunlik lolaqizg‘aldoqdek urchib ketayotganiga kim bosh sababchi? Omma! Bizda ommaga til tekkizmaslik odati shakllangan. Bu bilan o‘zimizning insonparvarligimizni ko‘z-ko‘z qilgandek bo‘lamiz. Vaholanki, haqiqatda insonparvarlik da’voimiz chin bo‘lsa, o‘sha ommaning tili, til madaniyati, savodi xususida qayg‘uraylik. O‘zini ulug‘lagan bo‘lib, tilini oyoqosti qilib qo‘ymaylik. “Ommaviy madaniyat” tushunchasiga qarshi kurashni ham, “olomon madaniyati” tushunchasiga qarshi kurashni ham mana shu haqiqatni tan olgan holda boshlamoq kerak. Boshqa iloji yo‘q.

 Adabiyot o‘lmaydi, u yashayveradi. Muxlislar doirasi kamayishi, siyraklashishi mumkin, lekin butunlay yo‘qolib ketmaydi. Fikrimcha, hozirgi davrni yaqin o‘tmishdagi vaziyatga qiyoslayverish to‘g‘ri emas. Keng kitobxonlar armiyasi siyraklashayotgan ekan, demak, hayot o‘zgarmoqda, odamlar o‘zgarmoqda. Endi kattayu kichikni uncha-buncha narsa bilan hayratga solib bo‘lmaydi. Axborot oqimi shu qadar shiddatli tus oldiki, birorta yangi topilma gapni nasr yo nazmga singdirib ulgurmasingizdan axborot to‘lqini uncha-muncha hayratlarni so‘ndirib ulgurmoqda.

Axborotlashgan jamiyat – xilma-xil axborot muttasil almashib turadigan maydon. Axborotning xilma-xilligi odamlarni ham xilma-xillashtirib yubormoqda. Bu boradagi vaziyat bundan 15-20 yil burungi ahvoldan butkul farqlanadi, chunki u paytlardagi axborot maydoni hozirgidan ko‘ra ancha-muncha g‘arib edi. Shu bois ilgari aytarli qiyinchiliksiz e’tibori bir narsaga jalb etilgan 100 000 kishining bugungi qiziqish doirasi shu qadar kengayib, xilma-xillashib, parchalanib ketdiki, endi o‘sha 100 000 kishi o‘n, ehtimol yigirma xil narsaga qiziqmoqda. Ya’ni, kimdir roman, she’r o‘qishga qiziqishini saqlab qolsa, kimdir yengil-yelpi filmlardan qanoat hosil qilmoqda, yana bir toifa kishilar «repper»dan zavq tuymoqda.

Shularga qaramay, ishonchim komilki, jiddiy adabiyot yaratilaveradi, u – yashaydi!

 Insonni jamiki mavjudotlardan ajratib turuvchi tuyg‘u ham — muhabbat. Har bir kishining insoniyligi uning bajarayotgan ishiga muhabbat bilan yondashuvidan kelib chiqib belgilanadi. Dunyoni anglash ham muhabbatdan, hayratdan, havasdan kuch oladi. Adabiyot va san’atning ilohiy kuch-qudrati ham shunda!

 Kitob do‘konlariga, bozorlariga doimo borib turaman. Turli sabablar bilan borolmay qolsam, nimanidir yo‘qotganday ko‘nglim xijil tortib, qayerdadir kimdir meni kutib turgan-u men uni mahtal qilib qo‘ygandek bo‘laveraman.

 Har bir xalqda kitobsevarlar qavmi bo‘ladi. Ular bir-birlarini bir ko‘rganda taniydilar, sira begonasiramay gurunglashib ketaveradilar. Ular o‘zlarining borliklari bilan o‘ziga xos targ‘ibotchilik vazifasini ham o‘taydilar. Boshqalarni ziyoga, bilimga, bilishga — ziyoli hayot kechirishga da’vat etadilar. Afsuski, hamma joyda ham xalqning umumiy soniga nisbatan bunday qavmlar ozchilikni tashkil etadilar. «Kitobsevarlar» deb ataymizmi yo boshqacha nom beriladimi, qat’iy nazar, kitobga mehri baland hamyurtlarimizning boshini qovushtiradigan, ularning holidan xabar oladigan, ularning og‘irini yengil qiladigan ma’rifiy vazifalarni ado etuvchi nodavlat tashkilot zarur, deb o‘ylayman.

 Kitobni o‘qishning o‘zigina kifoya emas, o‘qilganining ma’no-mazmuni, mohiyatini uqmoq ham kerak. Qolaversa, hozir juda ko‘p kitoblarni takror mutolaa qiladigan davrda yashamoqdamiz. Zamon, davr, qarashlar, tafakkurlar, munosabatlar o‘zgarayotgan bir paytda u yoki bu kitob haqidagi ilgarilari shakllangan qarashlarimizni qayta ko‘rib chiqishimiz, yangidan-yangi xulosalarga kelishimiz kerak bo‘layotgan bir paytda kitobni tez va tushunib o‘qish alohida muammo bo‘lib qolmoqda. Kitobni to‘g‘ri o‘qish va tushunib o‘qishning naqadar zarurligini, buning uchun vaqt ozligi, imkoniyatlar cheklanganligini yoshlarimiz hozirdanoq bilib qo‘yishlari zarur. Hayot esa kutib turmayapti — yangidan-yangi kitoblar shu qadar ko‘p chiqmoqdaki, ularni peshma-pesh o‘qish, o‘zlashtirish har bir ziyoli inson zimmasidagi ma’naviy majburiyat miqyosini kengaytirib yubormoqda. Shaxsan o‘zim shaxsiy kutubxonamdagi kitoblarning barini boshdan oxirigacha o‘qiganman, deb aytolmayman, lekin ularni javonimda ko‘rib tursam, vaqti-vaqti bilan varaqlasam, «cho‘qilab-cho‘qilab» o‘qib qo‘ysam zavq olaman, huzurlanaman. Aytmoqchimanki, o‘qib ulgurmagan kitoblarim ham mening boyligim, ularning javonimda turishining, menga juda ko‘p haqiqatlarni eslatyotganining o‘zi mening ma’naviy boyligim hisoblanadi.

 Biz o‘zgarayotgan zamonda yashayapmiz. Keyingi yigirma-yigirma besh yil asnosida nimalar o‘zgarishga uchramadi deysiz?! Kitobga munosabat ham shu jumladan. Bizdan ilgarigi va bizning avlod kishilari nisbatan anchagina kitobiy ruhda tarbiya ko‘rganmiz. Kitobiy bo‘lganmiz. Kitobda, gazeta-jurnalda nima o‘qisak, hayotda ham shunday, deb ishonganmiz. Ibratli voqealarni, namuna bo‘larli siymolarni o‘qiganlarimizdan izlaganmiz va topganmiz ham. So‘nggi chorak asr mobaynida dunyo miqyosida yuz bergan va berayotgan o‘zgarishlar, jamiyatda kechayotgan jarayonlar unday tasavvurlarni chippakka chiqarib yubordi. Lekin men shu borada o‘zimni chippakka chiqarilgan deb hisoblamayman, men kitobga ishonaman, kitobga sadoqatimni o‘zgartirmayman!

 Uydagi javonlarga sig‘may qolgan, o‘z davrini o‘tagan, deb hisoblash mumkin bo‘lgan kitoblarni chordoqda saqlayman. Lekin vaqti kelib, biror sabab bilan ularning birortasi shu qadar zarur bo‘lib qoladiki, chordoqdan topib, chang-chungini artib, ko‘zlarimga surtguday bo‘lib, olib tushaman va ularga javonimdan joy topaman. Uni kerak emas, davri o‘tdi deb hisoblaganim uchun KITOBdan uzr so‘rayman. Aytmoqchimanki, har bir kitob bamisoli bir odam, har qanday odamni birinchi navbatda inson bo‘lgani uchun ham qadrlamog‘imiz, ardoqlamog‘imiz lozim. Ushbu mulohazalardan kelib chiqib, kitobni oltin yo kumushga o‘xshatish ehtimol to‘g‘ridir. Lekin men unchalik to‘g‘ri, deb hisoblamayman. Mohiyatan, kitobning qadri oltin-u kumushlardan qimmat!

 Hamisha bir yo‘la ikki-uchta kitob o‘qiyotgan bo‘laman. Afsuski, tez o‘qish sirlarini yetarli o‘zlashtira olmadim. Ustiga-ustak, chizib, belgilar qo‘yib, taassurotlarimni qog‘ozga tushirib o‘qishga harakat qilaman.

 Avvalo, kitobga mehr qo‘yishdek inson hayotining e-eng saodatli tuyg‘usini ardoqlamoq kerak. Yosh do‘stlar, ishoning, Sizning qalbingizda ham kitobga mehr-muhabbat tuyg‘usi bor, Siz faqat undan bexabar qolmang, e-e, men kitobga qiziqmayman, degan so‘zni og‘zingizga olmang. O‘qisangiz-u, tushunmagan bo‘lsangiz yana o‘qing, sinchkovlik bilan o‘qing. Astoydil, diqqatingizni jamlab o‘qishga kirishsangiz kitobning o‘zi, undagi so‘z va jumlalarning o‘zi sizga yordam beradi, bunday mo‘jizali holatni boshdan kechirsangiz kitobga, mutolaaga umrbod do‘st tutinasiz-qolasiz. Shunda bu do‘stlikka hech kim va hech qachon raxna sololmaydi. Atrofingizga qarang, kitob o‘qiydigan va mutlaqo o‘qimaydigan tanishlaringizni taqqoslab ko‘ring, kitobi bo‘lgan va kitob saqlamaydigan oila kishilarini o‘zingizcha qiyoslab ko‘ring, ana shunda, o‘zingiz birdan o‘zgarib qola boshlaganingizni sezasiz, avvaliga qiynalibroq, zerikibroq mutolaasiga kirishgan kitobingizni shitob bilan, zavq-shavq bilan o‘qiy boshlaganingizni sezmay qolasiz! Albatta, hayot yo‘lingizni aniqlashga, yashash sirlarini o‘rganishga yordam beradigan kitoblarni diqqat bilan o‘qing, hayot ta’rifiga til ojiz bo‘lgan naqadar shirin, naqadar go‘zal mo‘jiza ekanini bilib olasiz!

 Ushalmagan orzu… Musiqachi, rassom bo‘lolmadim. Miriqib dutor, royal, saksafon va klarnet chalgim keladi… Mo‘yqalam tutishni eplaganimda Salvador Dalining tushiga kirmagan suratlar chizardim… Rio-de-Janeyroda bo‘lib o‘tadigan umumxalq, umummilliy hurlik timsoli bo‘lmish braziliyaliklar karnavalida loaqal bir marta ishtirok etsam… Dostoyevskiy va Kafka ijodi haqida esselar turkumini rejalashtirganman… Marsel Prustning “Boy berilgan fursatlarni izlab” turkum romanlari taasssurotlarini qog‘ozga tushirgim keladi… Xuddi shu asarga TAQLIDAN besh qismdan iborat roman yozib tugallasam-da, uning asosida butkul shaxsiy-intim kechinmalar tasvirga olingan badiiy film yaratilsa…

Yaratganning o‘zi orzudan va ularning ro‘yobga chiqishidan mosuvo qilmasin…

* “Xurshid Davron kutubxonasi” tomonidan tayyorlandi