НОМИ УНИТИЛМАС АЛЛОМА
Хуршид ДАВРОН
Ўзбекистон халқ шоири
Ҳар сафар Қуръони Каримни мутолаа қилар эканман, онгу шууримда Шайх Алоуддин Мансурдан миннатдорчилик туйғуси митти юлдуздек жимирлаб ёниб туради.
Биз узоқ йиллар кўзимиз очиғу сўқир каби қоронғи зулмат ичида яшадик. Ўттиз йил аввал бир мақоламда ёзганимдек, “Болалигимиздан билиш шарт бўлган оддий ҳақиқатларни англаш учун умримизнинг ярмини бериб қўйдик”. Жаҳолат, илмсизлик, манқуртлик бизни миллий тараққиётимиз йўлларини тўсиб қўйган эди. Йиллар мобайнида маданиятимизнинг жонбахш илдизлари қирқилиб, маънавиятимизга ёт сунъий ғоялару қатағонга асосланган мафкура таъсирида кўнглимиз тубида аламу армонлар йиғилиб-йиғилиб, охир-оқибат пўртанага айланди. Миллат зиёлилари қоронғилик жарлари ёқалаб ёруғлик йўлларини изладилар. Бу йўлларни ёритгувчи, аниқроғи, ўша йўлга олиб чиққувчи ва фидойи йўлчилар юрагини иймон қуввати билан тўйинтирувчи бир манба бор эди — бу Қуръони Карим, бу Ислом маърифати эди.
Аммо, минг афсуслар бўлсинким, биз бу нажотор манбадан бебаҳра эдик. Аждодларимиз қолдирган илмий, амалий ва адабий бой мерос — муҳташам қаср атрофида айланиб юрардигу унинг ичкарисига кириш учун калитимиз йўқ эди. Алишер Навоий ғазалларини жарангдор ўқирдигу уларнинг қат-қатига сингдирилган илоҳий маъноларни англамасдик,Самарқанду Бухоро, Хива-ю Термиз обидалари пештоқларига чекилган оятларни фақат нақш деб қабул қилар эдик. Кекса оталаримиз сафда туриб муқаддас оятларни пичирлардилару унинг моҳиятидан, маъносидан мутлақ бехабар эдилар. Катта бир миллат бўла туриб, саноқли одамларгина Қуръони Каримни ҳам ўқиб, ҳам уқиб, баҳра топа оларди. Ҳобуки, Соҳибқирон Амир Темур бобомиз насиҳат қилганларидек: “Ўз тажрибамда кўриб билдимки, давлат агар дину тартиб асосида қурилмас, тўра-тузукка боғланмас экан, ундай салтанатнинг шукуҳи, қудрати ва тартиби йўқолади. Бундай салтанат яланғоч одамга ўхшайдирким, кўрган ҳар кимса (ундан) нигоҳини олиб қочади. Ёхуд ҳар хил қаланғи-қасанғи одамлар тап тортмай кириб чиқадиган томсиз, эшиги-тўсиғи йўқ уйга ўхшайди…”
Ана шундай бир мураккаб паллада илк маротиба Қуръони Каримнинг замонавий ўзбек тилига таржимаси пайдо бўлди. Ана шундай буюк китобни ўзбек тилига таржима қилишга қодир шахс Алоуддин Мансур пайдо бўлди.
Ҳаётимда катта ўрин тутган, унга мазмун бағишлаган Алоуддин Мансур билан 1982 йил ёз чилласида устоз Эркин Воҳидов ва акажўрам Шавкат Раҳмонга қўшилиб Ўшга борганимда танишган эдим . Ўша кунлардан бошлаб тенгдошим бўлмиш бу инсон билан жуда кўп маротиба суҳбатдош бўлдим. Яширмайман, дастлаб уни Шавкат Раҳмоннинг яқин дўсти сифатида қабул қилган бўлсам, икки-уч кун ичида, хусусан, Алоуддин Мансурнинг устоз Эркин Воҳидов билан суҳбатларини тинглаб, бу кўринишидан содда, индамас одам катта бир илму урфон эгаси эканлигини англай бошладим. Бу суҳбатларда, ўзимча, биламан деб юрган, мумтоз адабиётимиз, Ҳазрат Мир Алишер Нвоий ҳаёти ва ижоди сиру синоатларини кашф этишдан ҳайратга тушганман. Мен англай бошлаган ҳақиқатлар онгу шууримни ўзгартира бошлаганини сезиб, ўша кундан бошлаб устоз суҳбатига ташна талабага айланганман.
Ҳали Қуръони Карим таржима бўлмаган ўша олис йилларда ҳар ойда гоҳ бир, гоҳ икки бор Қорасувдан Тошкентга келиб (келолмай қолганда алломанинг энг яқин шогирди бўлмиш Анвар қори Турсунов) раҳматли ёзувчи Эмин Усмоннинг Дархондаги уйларида сабоқ берганлари менга авлоддош ёш шоирлар ҳаётида катта воқеа бўлган эди.
Аслида ана шу сабоқлар жараёнида Қуръони Каримнинг ўзбек тилига таржимаси қилишга илк қадамлар қўйилган эди, десам хато қилмайман. Домламиз ҳар бир оятни аввал арабчада қироат қилиб, сўнг маъноларини бизга англатар, биз худди мактаб ўқувчилари каби бу маъноларни дафтаримизга ёзиб олардик. Шу билан бирга Анваржон эски ўзбек алифбосидан ҳам сабоқ берарди.
Ўша йилларни эсласам, тенгдошлик ва Шавкат Раҳмон туфайли яқин дўстга айланган инсон билан Бухорога Иброҳим Ҳаққул яшаган қишлоққа бора-боргунча суҳбатлашганларим, чаламуллалик туфайли ҳатто баҳслашганларим ёдимга келади.
Кўп ўтмай ёзувчилар орасида Алоуддин Мансур Қуръони Каримни ўзбек тилига таржимасига киришгани ҳақидаги гап тарқалди. Яна қисқа вақтдан кейин Шавкат Раҳмон Аловуддин Мансурнинг таржимага қаттиқ киришгаини айтгач, шоир жўрам билан билан бирга Қорасувга отландик. Мақсадимиз мутаржим дўстимизга қўлимиздан келадиган иш — котиблик қилиш билан кўмаклашиш эди. Улуғ ишга бир неча кунлик яқинлик камина учун унутилмас сабоқ бўлиб қолди ва ўша кунларнинг ёруғи бир умрлик йўлдошим бўлиб қолажагига ишонаман.
Таржимадан бўш пайтда Аловуддин Мансурнинг унчалик катта бўлмаган, аммо ниҳоятда нодир китоблар тахланган кутубхонасида суҳбатлашардик. Шундай суҳбатлардан бирида гап Имом Абу Ҳомид Ғаззолий ҳақида бораркан, уй соҳиби жавондан муҳташам бир китобни олиб, «Бу «Иҳёул-улум» китоблари», — дея, асар ҳақида тушунтиришлар берди. Ўша пайтлар «Ёш гвардия» нашриётида ишлар эдим ва бўлим мудирлигимдан фойдаланиб, «Камалак» номли йиллик адабий-танқидий тўпламни ташкил этган ва унинг салмоқли (320 бетли) биринчи китоби эндигина нашрдан чиққан эди. Ичимда навбатдаги тўпламга «Иҳёул- улум»дан парчалар беришни ўйладим. Гапнинг рости, ҳали исломий асарларга кенг йўл очилмаган бўлса-да, бу соҳада илк қадамлар ташлашга уринишлар бошланган замон эди. Ўйлаганимни Аловуддин Мансурга айтдим, «Агар иложини топсангиз, яхши бўларди» — деди. Иложи топилди ва Яратганнинг кўмаги билан «Камалак»нинг навбатдаги, 1990 йилда нашр этилган тўпламда «Иҳёул- улум»нинг айрим боблари таржимаси чоп этилди.
Яна бир суҳбатда Исломда эр ва хотин муносабати ҳақида гап кетди. Аловуддин Мансур бу масала акс этган бир мақолани менга тавсия қилди. Мен мақолани ўзбек тилига таржима қилиш керак, деган гапни айтдим. «Ҳозир бу мақолани чиқариш даргумон», — деди суҳбатдошим. Хуллас, қисқа баҳсдан кейин мен мақолани таржима қилиб, бирон бир журналда чиқаришга уринадиган бўлдим. Алҳамдулиллоҳ, кўп ўтмай мисрлик таниқли аллома қаламига мансуб “Ислом ва аёл” сарлавҳали мақоласининг таржимаси «Саодат» журналида чоп этилди.
Қуръони Каримнинг дастлабки суралари 1990 йилнинг март ойидан «Шарқ юлдузи» журналида эълон қилина бошланди ва орадан кўп ўтмай китоб шаклида нашр этилди. Ана шу илк таржиманинг бир нуқтасида бўлса-да, ҳиссам қўшилганини Парвардигор раҳмати деб биламан.
Шайх Алоудин Мансур вафоти ҳақида эшитганимда онгу шууримдан “Мавтул олими – мавтул олами” («Олимнинг ўлими — Оламнинг ўлимидир») ҳадиси ўтди. Ҳозир ҳам бу ҳикматни эслашдан мақсад битта: Шайх Алоуддин Мансурдек илм одамининг – уламонинг ҳаёти ўзига хос бебаҳо ва такрорланмас олам эканини, айни шу сабабдан бундай инсонларнинг ўлими инсоният, исломий тараққиёт учун оғир йўқотиш, деган ҳақиқатни таъкидлашдан иборатдир.
Қуръони Каримнинг таржимаси боис Шайх Алоуддин Мансур фаолияти мангу яшовчи ва доимий ҳаракатланувчи ҳодисалар туркумидан муносиб ўрин олди. Бундай фаолият ҳатто инсон вужуди ўлимга дуч келган нуқтада ҳам сира тўхтамайди, балки уммат ва миллат онгу тафаккурида ривожланаверади. Неча йиллару асрлар ўтмасин бу алломанинг ёди халқимиз юрагида тоза қондай гупиллаб нафас олиб яшайверади.
Har nafasda uygʼoqman. Shayx Аlouddin Mansurni xotirlab…Hujjatli film. “Sevimli” telekanali mahsuloti. Film ijodkorlari: Yulduz Fayziy, Doniyor Oripov, Аhror Аbduhakimov, Sardor Lutfullaev, Sanjar Karimov, Аbror Temirov, Farrux Roʼzmatov, Davron Аkemboev, Muhammadali Temirov, Qahramon Saydullaev. Matnni Sanjar Saʼdullaev oʼqigan.
NOMI UNITILMАS АLLOMА
Xurshid DАVRON
Oʼzbekiston xalq shoiri
Har safar Qurʼoni Karimni mutolaa qilar ekanman, ongu shuurimda Shayx Аlouddin Mansurdan minnatdorchilik tuygʼusi mitti yulduzdek jimirlab yonib turadi.
Biz uzoq yillar koʼzimiz ochigʼu soʼqir kabi qorongʼi zulmat ichida yashadik. Oʼttiz yil avval bir maqolamda yozganimdek, “Bolaligimizdan bilish shart boʼlgan oddiy haqiqatlarni anglash uchun umrimizning yarmini berib qoʼydik”. Jaholat, ilmsizlik, manqurtlik bizni milliy taraqqiyotimiz yoʼllarini toʼsib qoʼygan edi. Yillar mobaynida madaniyatimizning jonbaxsh ildizlari qirqilib, maʼnaviyatimizga yot sunʼiy gʼoyalaru qatagʼonga asoslangan mafkura taʼsirida koʼnglimiz tubida alamu armonlar yigʼilib-yigʼilib, oxir-oqibat poʼrtanaga aylandi. Millat ziyolilari qorongʼilik jarlari yoqalab yorugʼlik yoʼllarini izladilar. Bu yoʼllarni yoritguvchi, aniqrogʼi, oʼsha yoʼlga olib chiqquvchi va fidoyi yoʼlchilar yuragini iymon quvvati bilan toʼyintiruvchi bir manba bor edi — bu Qurʼoni Karim, bu Islom maʼrifati edi.
Аmmo, ming afsuslar boʼlsinkim, biz bu najotor manbadan bebahra edik. Аjdodlarimiz qoldirgan ilmiy, amaliy va adabiy boy meros — muhtasham qasr atrofida aylanib yurardigu uning ichkarisiga kirish uchun kalitimiz yoʼq edi. Аlisher Navoiy gʼazallarini jarangdor oʼqirdigu ularning qat-qatiga singdirilgan ilohiy maʼnolarni anglamasdik,Samarqandu Buxoro, Xiva-yu Termiz obidalari peshtoqlariga chekilgan oyatlarni faqat naqsh deb qabul qilar edik. Keksa otalarimiz safda turib muqaddas oyatlarni pichirlardilaru uning mohiyatidan, maʼnosidan mutlaq bexabar edilar. Katta bir millat boʼla turib, sanoqli odamlargina Qurʼoni Karimni ham oʼqib, ham uqib, bahra topa olardi. Hobuki, Sohibqiron Аmir Temur bobomiz nasihat qilganlaridek: “Oʼz tajribamda koʼrib bildimki, davlat agar dinu tartib asosida qurilmas, toʼra-tuzukka bogʼlanmas ekan, unday saltanatning shukuhi, qudrati va tartibi yoʼqoladi. Bunday saltanat yalangʼoch odamga oʼxshaydirkim, koʼrgan har kimsa (undan) nigohini olib qochadi. Yoxud har xil qalangʼi-qasangʼi odamlar tap tortmay kirib chiqadigan tomsiz, eshigi-toʼsigʼi yoʼq uyga oʼxshaydi…”
Аna shunday bir murakkab pallada ilk marotiba Qurʼoni Karimning zamonaviy oʼzbek tiliga tarjimasi paydo boʼldi. Аna shunday buyuk kitobni oʼzbek tiliga tarjima qilishga qodir shaxs Аlouddin Mansur paydo boʼldi.
Hayotimda katta oʼrin tutgan, unga mazmun bagʼishlagan Аlouddin Mansur bilan 1982 yil yoz chillasida ustoz Erkin Vohidov va akajoʼram Shavkat Rahmonga qoʼshilib Oʼshga borganimda tanishgan edim . Oʼsha kunlardan boshlab tengdoshim boʼlmish bu inson bilan juda koʼp marotiba suhbatdosh boʼldim. Yashirmayman, dastlab uni Shavkat Rahmonning yaqin doʼsti sifatida qabul qilgan boʼlsam, ikki-uch kun ichida, xususan, Аlouddin Mansurning ustoz Erkin Vohidov bilan suhbatlarini tinglab, bu koʼrinishidan sodda, indamas odam katta bir ilmu urfon egasi ekanligini anglay boshladim. Bu suhbatlarda, oʼzimcha, bilaman deb yurgan, mumtoz adabiyotimiz, Hazrat Mir Аlisher Nvoiy hayoti va ijodi siru sinoatlarini kashf etishdan hayratga tushganman. Men anglay boshlagan haqiqatlar ongu shuurimni oʼzgartira boshlaganini sezib, oʼsha kundan boshlab ustoz suhbatiga tashna talabaga aylanganman.
Hali Qurʼoni Karim tarjima boʼlmagan oʼsha olis yillarda har oyda goh bir, goh ikki bor Qorasuvdan Toshkentga kelib (kelolmay qolganda allomaning eng yaqin shogirdi boʼlmish Аnvar qori Tursunov) rahmatli yozuvchi Emin Usmonning Darxondagi uylarida saboq berganlari menga avloddosh yosh shoirlar hayotida katta voqea boʼlgan edi.
Аslida ana shu saboqlar jarayonida Qurʼoni Karimning oʼzbek tiliga tarjimasi qilishga ilk qadamlar qoʼyilgan edi, desam xato qilmayman. Domlamiz har bir oyatni avval arabchada qiroat qilib, soʼng maʼnolarini bizga anglatar, biz xuddi maktab oʼquvchilari kabi bu maʼnolarni daftarimizga yozib olardik. Shu bilan birga Аnvarjon eski oʼzbek alifbosidan ham saboq berardi.
Oʼsha yillarni eslasam, tengdoshlik va Shavkat Rahmon tufayli yaqin doʼstga aylangan inson bilan Buxoroga Ibrohim Haqqul yashagan qishloqqa bora-borguncha suhbatlashganlarim, chalamullalik tufayli hatto bahslashganlarim yodimga keladi.
Koʼp oʼtmay yozuvchilar orasida Аlouddin Mansur Qurʼoni Karimni oʼzbek tiliga tarjimasiga kirishgani haqidagi gap tarqaldi. Yana qisqa vaqtdan keyin Shavkat Rahmon Аlovuddin Mansurning tarjimaga qattiq kirishgaini aytgach, shoir joʼram bilan bilan birga Qorasuvga otlandik. Maqsadimiz mutarjim doʼstimizga qoʼlimizdan keladigan ish — kotiblik qilish bilan koʼmaklashish edi. Ulugʼ ishga bir necha kunlik yaqinlik kamina uchun unutilmas saboq boʼlib qoldi va oʼsha kunlarning yorugʼi bir umrlik yoʼldoshim boʼlib qolajagiga ishonaman.
Tarjimadan boʼsh paytda Аlovuddin Mansurning unchalik katta boʼlmagan, ammo nihoyatda nodir kitoblar taxlangan kutubxonasida suhbatlashardik. Shunday suhbatlardan birida gap Imom Аbu Homid Gʼazzoliy haqida borarkan, uy sohibi javondan muhtasham bir kitobni olib, «Bu «Ihyoul-ulum» kitoblari», — deya, asar haqida tushuntirishlar berdi. Oʼsha paytlar «Yosh gvardiya» nashriyotida ishlar edim va boʼlim mudirligimdan foydalanib, «Kamalak» nomli yillik adabiy-tanqidiy toʼplamni tashkil etgan va uning salmoqli (320 betli) birinchi kitobi endigina nashrdan chiqqan edi. Ichimda navbatdagi toʼplamga «Ihyoul- ulum»dan parchalar berishni oʼyladim. Gapning rosti, hali islomiy asarlarga keng yoʼl ochilmagan boʼlsa-da, bu sohada ilk qadamlar tashlashga urinishlar boshlangan zamon edi. Oʼylaganimni Аlovuddin Mansurga aytdim, «Аgar ilojini topsangiz, yaxshi boʼlardi» — dedi. Iloji topildi va Yaratganning koʼmagi bilan «Kamalak»ning navbatdagi, 1990 yilda nashr etilgan toʼplamda «Ihyoul- ulum»ning ayrim boblari tarjimasi chop etildi.
Yana bir suhbatda Islomda er va xotin munosabati haqida gap ketdi. Аlovuddin Mansur bu masala aks etgan bir maqolani menga tavsiya qildi. Men maqolani oʼzbek tiliga tarjima qilish kerak, degan gapni aytdim. «Hozir bu maqolani chiqarish dargumon», — dedi suhbatdoshim. Xullas, qisqa bahsdan keyin men maqolani tarjima qilib, biron bir jurnalda chiqarishga urinadigan boʼldim. Аlhamdulilloh, koʼp oʼtmay misrlik taniqli alloma qalamiga mansub “Islom va ayol” sarlavhali maqolasining tarjimasi «Saodat» jurnalida chop etildi.
Qurʼoni Karimning dastlabki suralari 1990 yilning mart oyidan «Sharq yulduzi» jurnalida eʼlon qilina boshlandi va oradan koʼp oʼtmay kitob shaklida nashr etildi. Аna shu ilk tarjimaning bir nuqtasida boʼlsa-da, hissam qoʼshilganini Parvardigor rahmati deb bilaman.
Shayx Аloudin Mansur vafoti haqida eshitganimda ongu shuurimdan “Mavtul olimi – mavtul olami” («Olimning oʼlimi — Olamning oʼlimidir») hadisi oʼtdi. Hozir ham bu hikmatni eslashdan maqsad bitta: Shayx Аlouddin Mansurdek ilm odamining – ulamoning hayoti oʼziga xos bebaho va takrorlanmas olam ekanini, ayni shu sababdan bunday insonlarning oʼlimi insoniyat, islomiy taraqqiyot uchun ogʼir yoʼqotish, degan haqiqatni taʼkidlashdan iboratdir.
Qurʼoni Karimning tarjimasi bois Shayx Аlouddin Mansur faoliyati mangu yashovchi va doimiy harakatlanuvchi hodisalar turkumidan munosib oʼrin oldi. Bunday faoliyat hatto inson vujudi oʼlimga duch kelgan nuqtada ham sira toʼxtamaydi, balki ummat va millat ongu tafakkurida rivojlanaveradi. Necha yillaru asrlar oʼtmasin bu allomaning yodi xalqimiz yuragida toza qonday gupillab nafas olib yashayveradi.
