Буюк ватандошимиз Мирзо Ғолиб таваллудининг 220 йиллиги олдидан (27 декабр)
Мирзо Ғолибга замондош бўлган ҳиндистонлик шоир Наййар шундай деб ёзади: «Ҳиндистонда форс шеърияти Лочин уруғидан бўлган туркдан бошланиб, Ойбек уруғидан бўлган туркда ниҳоясига етди»…
Амир ФАЙЗУЛЛА
ЭРУРМАН ТУРКИСТОН НАСЛИДАН…
Эрурман Туркистон наслидану ойбеклигим равшан…
Мирзо ҒОЛИБ
Ҳиндистон… Бу ном биз ўзбеклар учун шу қадар таниш ва жозибадорки, уни тилга олганда беихтиёр дилимизда қандайдир илиқлик, қандайдир қурбатлик туйғуси пайдо бўлади. Бу бежиз эмас, албатта. Хоҳ яқин ўтмишни, хоҳ хаёл қаноти етмас узоқ тарихни олиб қарамайлик, унинг ранго-ранг саҳифалари қатида бирон- бир бобокалонимиз сиймоси ўзининг қадимийлик шукуҳи ва мозийлик қудрати билан албатта намоён бўлади. Шундай буюк сиймолардан бири XVIII аср охири ва XIX аср биринчи ярмида Ҳиндистонда яшаб ўтган ватандошимиз Мирзо Асадуллохон (Новша) Ғолибдир.
«Ватандошимиз» сўзини алоҳида таъкидлаб ўтишимизнинг асосли сабаби бор. Турли фатарот ва сиёсат воқеаларга бой Самарқанд шароит тақозоси билан неча- неча истеъдодларни гоҳ бағрига олиб ҳомийлик қилган бўлса, гоҳ улардан жудо бўлган. Хон саройига яқин амирзодалардан Турсунхон исмли киши ўз ўғли Мирзо Қўқонбек билан қаттиқ аразлашиб қолади. Иш шу даражага бориб етадики, Мирзо Қўқонбек ўша пайтларда Бобурийлар салтанатининг сўнгги таянч марказларидан бўлмиш Лоҳур шаҳрига келади ва маҳаллий ҳукмдор саройида ҳарбий саркарда бўлиб хизмат қила бошлайди. Бироқ 1757 йили афғон босқинчилари Покистонни босиб олгач, Мирзо Қўқонбек қарийб йигирма йилгача кўздан йўқолади. Ниҳоят, у Шоҳ Олим салтанатининг сипоҳсолори Зулфиқор уд-Давла Мирзо Нажафхон қўл остида яна майдонга чиқади. Эллик нафар сарбози билан Мирзо Қўқонбек қатор ҳарбий жасоратлар кўрсатиб, сипоҳсолор Мирзо Нажафхоннинг зўр эътиборини қозонади.
Мирзо Қўқонбек Абдуллабек ва Насруллабек исмли икки ўғил ва уч қизнинг падари бузруквори эди. У 1787 йилдан бошлаб Агра шаҳрида муқим яшай бошлайди. Иккала ўғил ҳам ота изидан бориб, ҳарбий саркардалар бўлиб етишади. 1802 йилда Абдуллабек Лакҳновга сафарбар этилади. Бу шаҳарда шиа мазҳабига мансуб мусулмонлар яшарди. Кейинчалик аҳолисининг катта қисмини суннийлар ташкил этган Ҳайдаробод шаҳрига кўчади. Ҳиндистоннинг жанубий қисмида жойлашган бу вилоят эли шу маънодан келиб чиқувчи «дакҳний» деган номдаги деканча урду тилида сўзлашар эдилар. Ҳайдаробод низоми (давлат тизими)да дакҳний билан бир қаторда форс тилига ҳам алоҳида эътиқод қилинарди. Низом томонидан Абдуллабекка уч юз сарбоз берилади ва Низом хазинасидан катта миқдордаги маош тайинланади. Аградаги уйига бориш-келишлардан бирида у ўзидан ҳам нуфузлироқ бир зодагон оиласи билан танишиб қолади. Бу XVIII аср ўрталарида Ҳиндистонга Бухородан келиб қолган Хожа Ғулом Ҳусайн деган киши бўлиб, у ҳам Қўқонбек сингари қадимий Афросиёб ерларида туғилиб ўсган эди. Абдуллабек шу одамнинг Иззатуннисо исмли қизига уйланади. Ўз ҳарбий фаолиятини қўмондонлик лавозими билан ниҳоясига етказган Абдуллабекнинг Аградаги хонадони эса бой хонадонлардан бири саналарди. Унинг Мирзо Асадуллахон, Мирзо Юсуфхон деган ўғиллари ва Чҳотий (Кичкина) бегим деган қизи шу хонадонда вояга етишди. Саройдаги фитналар натижасида Ҳайдарободдан кетишга мажбур бўлган Абдуллабек Рожастондаги Алвар рожаси Бахтовар Сингҳ хизматига кирмоқчи бўлади. Лекин Бахтовар Сингҳ унга рўйхушлик бермайди. Унга ёқиш ниятида маҳаллий жангларнинг бирида Абдуллабек рожа тарафида туриб жангга ташланади ва биринчи дафъадаёқ душман ўқидан ҳалок бўлади. Бу пайтда эндигина беш ёшга қадам қўйган Мирзо Асадуллахон укаси Юсуфхон ва синглиси Чҳотийбегим билан ана шу тариқа етим қолади. Бахтовар Сингҳ омадсиз саркардасининг садоқатига бефарқ қараб қолмади. Талр деган қишлоқдан тушадиган даромадни Абдуллабек хонадони номига расмийлаштириб беради.
Насруллабек акасидан кўра омадлироқ чиқди. Маратҳлар хизматида бўлган амакисини Мирзо Ғолиб «Агра ҳокими» деб атайди, чунки у ҳар ойда 1700 рупия маошдан ташқари 1-1,5 минг рупия даромад келтирувчи жогир(ер мулки)га ҳам эга эди. Вафотидан икки йилгина бурун Мирзо Ғолиб амакисига келадиган бу даромадлардан ўзига бир умр улуш тегиб тургани ҳақида ёзиб қолдирганди. Насруллабекнинг хотинн ҳам Бобурийлар салтанатида катга нуфузга эга қудратли ҳарбий зодагонлар авлодидан бўлиб, тўрттала акаси (Насруллабекнинг қайноғалари) навоб унвонига эга эдилар. Аҳмад Бахш исмли ҳайноғасининг ёрдами билан Насруллабек отлиқлар зобити унвонига сазовор бўлади.
1802 йилда отасидан жудо бўлган Мирзо Ғолиб бошига иккинчи мусибат тушади — 1806 йилда Насруллабек ҳам ҳалок бўлади. Айнан шу одам Мирзо Асадулладаги ноёб истеъдодни биринчилардан бўлиб сезган ва келажакда ундан зўр аллома чиқишига ишонган эди. Насруллабек ўлимидан кейин унинг сарбозлари лашкари тарқатиб юборилади, жогир эса ўша пайтда тахт тепасига келган инглиз ҳукумати тасарруфига ўтказиб юборилади. Мирзо Ғолиб улуш олиб турадиган нафақа эса имтиёзли қариндош-уруғлар орасида «хомталаш» бўлиб кетади. Отаси ва амакасидан ёш айрилиб қолган Мирзо Ғолиб ва унинг оила аъзолари учун шундан кейин чинакамига тақдир синовлари бошланади. Мерос тақсим этиш иши Насруллабек хотини авлодидан бўлмиш Ҳожи Хожа чекига тушади. Эркак авлодлар ичида эса бош меросхўр Мирзо Асадуллахон Ғолиб эди. Бироқ келиб чиқиши асли Ўрта Осиёдан бўлган Аҳмад Бахш куёвидан қолган меросларни ўзлаштириб олади ва Абдуллабек эришолмаган эзгу мақсадга эришади: аввал Алвар рожаси Бахтовар Сингҳ қўлида хизмат қилиб, унинг ишончини қозонади, сўнгра унинг ўзини инглиз ҳокимияти томонига ўтишга кўндиради. Инглиз Компаниясига сидқидилдан қилган хизматлари эвазига Ферузпур Жҳирка ноҳияси унга инъом этилади, ҳинд маҳорожаси эса Лоҳур ҳокимлигини ҳадя ҳилади. Биргина Ферузпурдан Компанияга ўтгиз минг рупиягача даромад келар эди. Сарбозлар лашкарининг қолган-қутганини олиш эвазига Аҳмад Бахш Компания олдига солиқни ўн минг рупиягача қисқартириш талабини кўндаланг қўйди. Натижада мерос қуйидагича тақсим этилади: Ҳожи Хожага икки минг рупиядан, Ғолибнинг онаси Иззатуннисо, қизи Чҳотийбегим ва Насруллабекнинг хотинига бир ярим минг рупия, Мирзо Ғолиб ва Мирзо Юсуфга 750 рупиядан. Бироқ бу тақсимотдан кўпчилик қатори Иззатуннисо ҳам бехабар эди. Шундай бўлса-да, Аградаги ҳайҳотдай данғиллама ҳовлида у ва оила аъзолари еганлари олдида, емаганлари орқада дориламон умр кечирар эдилар. Аммо бу «дориламон умр»нинг умри унчалик узоқ чўзилмайди. Бир томондан, етимлик, иккинчи томовдан, қариндош-уруғларининг оқибатсизлиги ўз ишини қилади. Қонуний ҳақини ундириш ниятида Мирзо Ғолиб ўн тўққиз яшарлигида Аградан Деҳлига кўчиб келади — унинг мерос ҳуқуқини ҳал қилувчи ҳокимият шу ерда эди.
Аммо бу ҳокимият номигагина фаолият кўрсатарди, чунки у эндиликда пойтахт Калькуттада жойлашган Ост-Индия компаниясининг қўғирчоқ ҳукуматига айланганди. Мирзо Ғолиб Деҳли ҳокимияти олдига қўйган нафақа масаласини фақат Компания ҳал этар эди. Компания эса бу масаланинг ижобий ҳал этилишидан асло манфаатдор эмасди. Натижада шоир Деҳлидаги ҳаётининг деярли сўнгги дақиқаларигача ундирилажак нафакқа ҳисобидан олган қарзлари билан тирикчилик ўтказади. Иш шу даражага бориб етадики, қарз берувчиларнинг даъвоси туфайли Мирзо Ғолиб қамоқхона тузини тотишга ҳам мажбур бўлади. Вафотидан бор-йўғи икки йилгина олдин (бу пайтда шоир нақ етмиш ёшда эди!) мақсадига эришади. Бобурийлар сулоласининг сўнгги ҳукмдори Баҳодуршоҳ Зафар Мирзо Ғолибни унинг дўстлари маслаҳати ва ундови билан саройга таклиф этади ва Темурийлар хонадони тарихи ҳақида тазкира ёзишни топширади. Шоирнинг машҳур «Меҳри Нимрўз» («Тушки қуёш») рисоласи ана шу тариқа оламга келади.
Умр бўйи давом этган иқтисодий ва маънавий танглик шоирнинг шахсий ҳаётига ўз салбий таъсирини ўтказмай қолмайди, албатта. Аввало, унинг форс ва урду тилидаги асарлари ўз вақтида чоп этилмай, пароканда ҳолда ўқувчиларга етиб борган бўлса (унинг айрим асарлари ҳалигача ноёб топилдиқ сифатида эълон қилинмоқда), иккинчидан, рафиқаси Умровбегимдан кўрган етги нафар ўғил фарзандининг барчаси гўдаклигидаёқ нобуд бўлиб, шоир дунёдан фарзандсиз ўтади. Мирзо Ғолибнинг, сиртдан қараганда, ортиқча саргардонликсиз, зиддиятларсиз ва тўс-тўполонсиз бир маромда кечган ҳаётининг умумий манзараси ана шулардан иборат. Лекин агар шоир ҳаёти ва ижодий йўлига зимдан, ботинан назар соладиган бўлсак, бунинг бутунлай аксини кўрамиз. У битган ҳар бир байт ғазал, ҳар бир мисра шеър тинч оқар дарё каби теран ва сирли. Ҳарорати эса жумлаи оламни куйдиришга қодир оташнок. Хоҳ форс тилида, хоҳ урду тилида ижод қилмасин, Мирзо Ғолиб шеърияти, орадан икки аср вақт ўтишига қарамай, ҳамон қизғин баҳсу мунозараларга, шеърий муноқашаю мулоҳазаларга моя бўлиб келмоқда. У яратган бадиий рамзлар ҳақида ҳалигача икки мунаққиднинг фикри бир жойдан чиққан эмас. Мирзо Бедил шеърларини форс тилидан ўзга тилга таржимасида муаллиф фикрини тугал англаб бўлмаганидек, Мирзо Ғолиб яратган форс ва урду тилидаги шеъру ғазалларни ҳам фақат аслидагина мутолаа қилиб, чинакамига завқланиш мумкин. Далилларнинг шоҳидлик беришича, Мирзо Ғолиб ҳаётлик чоғида форс тилини у билан бирга яна икки кишигина аъло даражада билар экан. Урду тилининг билимдони сифатида эса у ягона ҳисобланган. Ана шу билимдонлик, ягоналик, ҳар икки тилда бирдек маҳорат ила ижод қилишдек олмос истеъдод шоирни узоқ вақт шеърий муҳорабада яшашга мажбур этди.
1253-1325 йилларда яшаб ижод этган буюк форсигўй шоир Амир Хусрав Деҳлавий ҳам келиб чиқиши асли Мовароуннаҳрлик туркларнинг Лочин уруғидан эди. Шуни назарда тутиб, Мирзо Ғолибга замондош бўлган шоир Наййар шундай деб ёзади: «Ҳиндистонда форс шеърияти Лочин уруғидан бўлган туркдан бошланиб, Ойбек уруғидан бўлган туркда ниҳоясига етди». XX асрга келиб Ғолибнинг шон-шуҳрати унинг ватани Ҳиндистондан ташқарига ёйилди. Деҳли, Алигарҳ, Ҳайдаробод, Лоҳур ва Карачи шаҳарлари ҳамон унинг ижодини ўрганишда эса йирик маданий марказлар бўлиб келмоқда. Ҳиндистон ҳукумати, шахсан Индира Гандий ташаббуси билан Деҳлида ташкил этилган Ғолиб Уйи ва Ғолиб Академиясидаги жавонлар жаҳоннинг турли мамлакатларидан келган ва келаётган шоир ижоди ҳақидаги китоб ва рисолалар билан лиммо-лим тўла. Мирзо Ғолиб шон-шуҳратини акс эттирувчи халқ таъбирларидан бирида айтиладики, мабодо Ҳиндистон ёки Покистонга келиб қолган ҳар қандай чет эллик ўзининг кимлигини ва бу мамлакатларга хайрихоҳлигини билдириши учун ҳужжат кўрсатиши унчалик аҳамиятга эга эмас, у бир оғиз «Мирзо Ғолиб» сўзини тилга олса, шунинг ўзи кифоя, демак, у ҳиндлар ва покистонликларнинг самнмий дўсти. Шуниси қизиқки, ҳар икки тилда умрбоқий асарлар яратиб, хусусан, турли камситишлардан боши чиқмай келаётган маҳаллий урду тилини «жаҳолат ботқоғидан шеърият осмонига кўтарган» Мирзо Ғолиб тарих олдида заррача бўлсин қарздор бўлиб қолишни истамайди. Буқаламун замон бир кун келиб унинг шеъриятидан кўра яна шахсиятига кўпроқ эътибор қилиб қолиши хавфини олдиндан сезгандек, ўз насл-насаби ҳақида инкор этиб бўлмас шеърий «ҳужжат»лар иншо этиб қолдиради:
Шу Туроннинг табаррук хокиданман аслида, Ғолиб,
Шунинг-чун шодман наслу насабда — номдордирмиз.
Эрурмиз Туркситон насли, туғилганмиз шу тупроқда —
Улуғ зотларни ўстирган элат ҳамда диёрдирмиз.
Эрурман Туркситон аҳлидану Ойбеклигим равшан,
Тўлин ойдан кўра ўн қатла ортиқ ҳусндордирмиз.
Азалдан ота касби бизгадир деҳқончилик, билгил,
Самарқанд боғбони наслию хуш касб-кордирмиз…
Ўз дўсти Сирожиддин Аҳмадга ёзган мактубида тахминан қуйидаги жумлаларни битган: «Ўзим асли туркман, насл-насабим илдизи Пашанг ва Афросиёбга бориб тақалади. Ота-боболарим эса Салжуқлар билан бир томирдан. Ўз вақтида улар қудратли ҳарбий саркардалар ва раҳнамолар бўлишган, кейинчалик эса Турон ерига келиб, Самарқандда туроқ бўлиб қолишган… Мен беш ёшга қадам қўяр-қўймас отадан етим қолганман».
Шуни таъкидлаб ўтишимиз жоизки, Мирзо Ғолиб ўз насл-насаби ҳақида бу ва бундан бошқа кўплаб далиллар ёзиб қолдиришига аслида у тириклик чоғидаги ижтимоий омиллар сабаб бўлганди. Шулардан бири отамерос нафақани ундириш эканлиги ўқувчиларга аён. Маълумки, Ўзбекистон телевидениясида ҳинд киноусталари томонидан ишланган «Мирзо Ғолиб» туркум фильми намойиш этилди. Мазкур фильмда ёш шоир Мирзо Ғолибнинг ўткир истеъдоди сарой шоирларини нақадар сергак қилиб қўйгани маҳорат билан тасвирланган.
Отадан ёш етим қолган, рўзғор ташвишлари эрта бошигатушган Ғолиб оддий одамлар орасида ўсиб-улғайди. Бинобарин, унга китобий, сарой адабий тилидан кўра оддий, «қора» халқ жонли тили кўпроқ таъсир этади. Боз устига, у адабиётдаги ўзига хос зардуштийлик оқимига мойил бўлиб, суфийлик сулукини бош ижобий йўналиш сифатида қабул қилади, ўзи ҳам шиа мазҳаби устунлик қилган Агра шаҳрининг умумий муҳитида мазкур мазҳаб эътиқодчиларидан бирига айланади. Шогирдлик ворислиги азалий удумлардан ҳисобланади. Мирзо Ғолибдек буюк шоирнинг «устоз кўрмаган!» бўлишини ким тасаввур эта оларди! Аграда қандайдир Абдуссамад исмли киши пайдо бўлади. У эронлик зардуштийлардан бўлиб, асил исми Хурмиз бўлган, у яқинда ислом динига кириб, юқоридаги исмни қабул қилган экан. Толиблик йилларида Ғолиб форс тили сирларини шу одамдан ўрганади ва тил билан бирга зардуштийларга хос айрим хусусиятлар ҳам унга юқиб қолади, чунончи май ичиш, банг чекиш, қимор ўйнаш каби олий табақа вакилларига хос бўлган хатти-ҳаракатлар унинг учун айтарли гуноҳли саналмайди. Ғолиб бу устозини замонамизнинг Таҳмаспи ёки Бузуржмеҳри деб таърифлаган бўлса-да, кейинчалик, ҳеч қанақа зардуштий устозим бўлмаган, бу сиймони мен ўзим хаёлан тўқиб чиқарган эдим, деб инкор этади. Агар суфийлик тариқатидаги «қидоми арвоҳ» рукни нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, дангал айтиш мумкинки, бу ноёб истеъдод унга Аллоҳ таоло томонидан ато этилганига шоирнинг ўз иқрори эди. Ўз даврининг шеърият маскани бўлган Деҳли шаҳрида Мирзо Ғолибнинг пайдо бўлиши айниқса маҳаллий шоирларга бошқача таъсир этгани сабаби шу бўлса, эҳтимол.
Кўпгина Шарқ мамлакатлари адабиётларининг ривожланишида араб ва форс тиллари азалдан алоҳида аҳамият касб этиб келмоқда. Ўзбек (туркий) адабий тилининг асосчиси Ҳазрат Мир Алишер Навоий ҳам ёшликдан араб тилини чуқур ўрганган, аруз сирларини қунт билан эгаллаган, форс тилидаги бутун бошли асарларни, (мас. Фаридиддин Атторнинг «Мантиқут-тайр» достонини) ҳали болалик чоғидаёқ ёд олган ва кейинчалик назира сифатида туркий тилда «Лисонут-тайр»дек ўлмас асар ижод этган. Алишер Навоий машҳур «Хамса»нинг яратилиши муносабати билан «Низомий панжасига панжа урмоқ» дея туркий тил қудратини форсий билан баравар қўйган, «Навоий назмиға боқсанг эмастур, Аларнинг ҳолидин ҳар байти холий» деб Амир Хусрав Деҳлавий, Ҳофиз Шерозий ва Абдураҳмон Жомий асарларининг ўз ижодига таъсири бениҳоя улкан бўлганлигини алоҳида таъкидлаган эди. Мирзо Ғолиб ижодининг шаклланиш жараёни ҳам Алишер Навоий ижодий тадрижининг бамисоли кўзгудаги аксидек намоён бўлади. Бу икки буюк шоирнинг нафақат ижодий фаолиятларида, балки ижтимоий келиб чиқишларию шахсий ҳаётларида ҳам яқин ўхшашлик мавжудлигидан ҳайратда қоласан, киши. Алишер Навоийнинг отаси Ғиёсиддин Кичкина Темурийлар хонадонига мансуб амалдорлардан эди. Мирзо Ғолибнинг отаси Абдуллабек ҳам асли келиб чиқиши ўртаосиёлик ҳарбий саркардалардан эканлиги ҳақида эслатиб ўтган эдик. Алишер Навоий ҳам бефарзанд ўтганлар, Мирзо Ғолиб ҳам. Алишер Навоий ҳам бир болани ўғил қилиб асраб оладилар, лекин у ўзининг ношудлиги билан исноддан ўзга нарса келтирмай, буюк шоирнинг минг дарди устига яна бир дард қўшади, холос. Мирзо Ғолиб ҳам Ориф исмли болани асраб олади, бироқ унинг бевақт ўлими шоирга андуҳдан ўзга ҳеч нарса бахш этолмайди. Туркий тилни ардоқлаган Алишер Навоий билан форсийгўй сарой шоири Биноий ўртасидаги кўзга кўринмас рақобат бир умр шоирни таъқиб этади. Урду тилини шеърият осмонига кўтарган Мирзо Ғолибнинг Бобурийлар сулоласига мансуб Баҳодуршоқ Зафар саройида маликушшуаро даражасига кўтарилишида шу мансабни умрининг охиригача (1854 й.) эгаллаб турган форсийгўй шоир Иброқим Завқ тўсқинлик қилган. Алишер Навоий ўз адабий рақибига нисбатан заррача адоватда бўлмагани каби Мирзо Ғолиб ҳам Иброқим Завққа қарши ҳеч қачон на ошкора, на хуфёна тарзда уни қораловчи сўз айтган эмас. Аксинча, Иброқим Завқ дунёдан кўз юмганини эшитганда беихтиёр йиғлаб юборган ва йиғи аралаш унннг шаънига мотам марсияси битган. Алишер Навоий айрим кишиларнинг бадфеълликларидан нолиб:
Нокасу ножинс авлоддин киши бўлсун дебон
Чекма меҳнат, ҳеч латиф ўлмас касофат олами-
Ким, кучук бирлан хўтукка қанча қилсанг тарбият
Ит бўлур, доғи эшак, бўлмаслар асло одами,
— деб куйиб-ёнса, Мирзо Ғолиб ҳам шунга ҳамоқанг тарзда:
Асти мушкул ҳар бир иш, билсанг, осон бўлмоғи,
Хар бир одам ҳам ахир мушкул инсон бўлмоғи, —
дея ёмон одамлар устидан шикоят қилади. Ниҳоят, бу икки буюк шоир ўртасидаги энг муҳим умумийлик шундан иборатки, уларнинг ҳар иккалалари ҳам икки халқ — она тил: бири туркий (ҳозирги ўзбек) тилига, иккинчиси урду (форсий ва ҳиндий тиллари асосида Ҳиндистоннинг шимолий қисмида пайдо бўлиб, кейинчалик бутун Ҳиндистон ярим ороли бўйлаб кенг ёйилган ва араб алифбосига асосланган) тилга адабий сайқал берганлар ва мангу барҳаёт асарлар яратганлар. Кези билан айтиб ўтиш жоизки, «урду» сўзи туркча «ўрда» сўзидан олинган бўлиб, «қўшин», «аскар» деган маънони англатади. Бу тилда дастлаб ҳарбийлар ва оддий аскарлар гаплашганлар, чунки турли асрлар давомида Ҳиндистон яриморолига шимолдан бостириб келган қўшинлар асосан форс ва туркий тилларга мансуб аскарлардан ташкил топган. Қадимий маданият ва тилга эга бўлган ҳинд халқи орасида бу янги тил шиддат билан ўзлашиб кета бошлайди. Эндиликда Ҳиндистоннинг кўпгина штатларида урду (ёки мусулмонча) тил таъсири остида ҳиндий ва урду тилларидан ташкари ўз миллий тил ва адабиётлари қам шаклланган (мас. панжобда панжобий, Бангладешда банголий ва қ.к.). Бунда урду адабий тилининг асосчиси ҳисобланган Мирзо Ғолиб асарлари алоҳида аҳамият касб этади. Алишер Навоийгача ҳам туркий тилда ижод этган Гадоий, Баёний, Лутфий каби ўнлаб ва юзлаб туркийгўй шоирлар яшаб ўтган. Мирзо Ғолибгача ҳам кўплаб урдугўй шоирлар бу тил ривожига ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшганлар. Шулардан Мир Тақий Мир (1722-1810) ва Мирзо Рафи Савдо (1713-1751) урду адабиётининг Ғолибгача бўлган даврдаги энг йирик намояндалари қисобланади. Мирзо Ғолиб тўғрисида «Ғолиб ҳақида хотиралар» («Ядгаре Ғалиб») асарини ёзиб қолдирган унинг замондоши ва шогирди Алтоф Ҳусайн Ҳолий шоирга Назарий, Зуҳурий, Урфий ва Ҳазинларнинг ижоди катта таъсир кўрсатганини алоҳида таъкидлаб ўтади.
Мирзо Ғолиб ижодининг яна бир эътиборга молик томони шундаки, у назм билан бир қаторда кўплаб насрий асарларнинг қам муаллифидир. Бу жанрда ижод этувчи бошқа шоир-ёзувчилардан фарқли ўлароқ Мирзо Ғолиб ўз насрий асарлари билан урду адабиёти тарихида янги жанрга асос солди деб дадил айтиш мумкин. Унинг «Дастанбу», «Меҳри нимрўз», «Панжи оҳанг» каби асарлари урду адабиётининг ноёб жавоҳирлари ҳисобланади.
Мирзо Ғолиб ўзининг серқирра ва бой ижодий фаолияти билан нафақат Ҳиндистон яримороли мамлакатлари, балки бутун Шарқ ва жаҳон адабиётига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган буюк ижодкордир. Хассос ва заковатли шоир дунёга Ведалар, Пуроналар, Веданталар, «Маҳобқорат» ва «Рамаяна»ларни берган қадимий Ҳиндистон заминида туғилиб, унинг об-ҳавосидан нафас олиб яшаб ўтди, бинобарин бу мамлакатда мавжуд қадимий динлар, маданиятлар, урфу-одатлар унга ўз таъсирини ўтказмай қолмас эди. Боз устига Мирзо Ғолиб ҳаёти ва ижоди Ҳиндистонда Бобурийлар сулоласининг инқирозга учраб, инглиз сиёсий тузуми тантана қила бошлаган ўта зиддиятли бир даврга тўғри келдики, бу ҳам шоир дунёқараши шаклланишига маълум даражада таъсир кўрсатди. Ота-боболарининг сунний мазҳабга мансублигини билган ҳолда Мирзо Ғолиб шиа мазҳаби йўлидан борди, ҳинду ва бошқа барча динларга хайрихоҳлик билан қаради, Аллоқ таолога сидқидилдан сажда қилган ҳолда май ичиш ва қимор ўйнашдан ҳайиқмади, ўзи асилзодалар тоифасидан бўлишига қарамай Агра ва Деҳлннинг энг қуйи даражада саналувчи оддий фуқаролари ичида умргузаронлик қилди, баландпарвоз ва жимжимадор мумтоз форсий ғазаллардан тортиб, оддий ҳунар эгалари ва деҳқонлар шевасини эслатувчи соддагина урду тилида битган рехта услубидаги ғазал ва манзумалари ила ҳинд шеъриятини сарафроз этди. Хуллас, Мирзо Ғолиб ҳаёти ва ижодига тааллуқли қайси жиҳатни олиб қарамайлик, бирон-бир хилма-хилликка дуч келмай қолмаймиз.
Мирзо Ғолиб 1869 йил 15 февралда 72 ёшида вафот этади. Уни суннийлар русуми бўйича дафн этишади. Жаноза чоғида шиа ва суннийлар, шайх ва брақманлар ўртасида каттагина жанжал кўтарилади — уларнинг ҳар бири Ғолибни ўз урф-одатлари бўйича дафн этишни талаб қилиб чиқадилар.
Ўзбек халқи учун Мирзо Ғолиб нафақат ҳинд халқининг буюк миллий шоири, балки биринчи навбатда соф қонли туркий ўзбек фарзанди сифатида ардоқлидир. Ал-Беруний, Маҳмуд Ғазнавий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Амир Хисрав Деҳлавий, Мирзо Абдулқодир Бедил сингари санайверса охири кўринмайдиган салафларимиз зумрасида буюк шоир Мирзо Асадуллохон (Новша) Ғолиб сиймоси ҳар бир ўзбек кишисининг қалбида тўлин ой каби порлаб туражак.
Мирзо Ғолиб
ҒАЗАЛЛАР
Эркин Воҳидов таржималари
Ўзининг беқиёс ижоди билан урду адабий тилига асос солган ва ҳинд шеъриятининг мумтоз даврини якунлаган, ҳам Покистон, ҳам Хлндистоннинг фахру ғурурига, ҳар икки миллатнинг тимсолига айланиб кетган оташнафас шоир Мирзо Асадуллохон Ғолиб (27.12.1797, Агра, — 15.2.1869, Деҳли), асли туркистонлик — ўзбекларнинг ойбек уруғидан бўлиб, унинг бобоси Мирзо Қўқонбек Самарқанд амирзодаларидан бўлган отаси Турсунхон билан аразлашиб, XVII аср ўрталарида Ҳиндистонга бориб қолади. Мирзо Ғолиб ана шу кишининг ўғли Абдуллабек ва Бухородан Ҳиндистонга келиб қолган Хожа Ғулом Ҳусайннинг қизи Иззатуннисодан Агра шаҳрида туғилади. Маълум бўладики, ҳинд заминида туғилган бўлишига қарамай, Мирзо Ғолиб ота томонидан — самарқандлик, она томонидан эса — бухоролик. Бинобарин, уни нафақат ҳинд ва урду, балки ўзбек халқининг ҳам шоири дейишга ҳақлимиз.
Маълумки, Ҳиндистонда яшаб ижод этган машҳур форс-тожик шоири Хусрав Деҳлавийнинг келиб чиқиши ҳам асли Шаҳрисабздан бўлиб, ўзбекларнинг лотин уруғидан эди. Шуни назарда тутиб, Мирзо Ғолибга замондош бўлган шоир Наййар ёзган эди: «Ҳиндистонда форс шеърияти лотин уруғидан бўлган туркдан бошланиб, ойбек уруғидан бўлган туркда ниҳоясига етди».
Мирзо Ғолиб назм билан бирга насрда ҳам қалам тебратган. Унинг «Дастанбу», «Меҳри нимрўз», «Панжи оҳанг» каби асарлари урду адабиётининг ноёб дурдоналари ҳисобланади. Мирзо Ғолиб Соиб Табризий, Мирзо Бедил каби буюк салафларига эргашиб, сабки ҳиндий — ҳинд услубида ижод қилган. Бу услубда ёзилган шеърларнинг бадиий жиҳатдан пишиқ, мазмунан теранлиги — бир неча маъно қатламига эгалиги маълум. Шунинг учун ҳам уларни тушунтириш учун қатор-қатор шарҳ китоблари яратилган Шунинг учун ҳам уларни бошқа тилларга таржима қилиш қийин. Ғолибни суханварлик бўстонининг булбули ва маъно шаккаристонининг тўтиси, деб лутф этадилар. Урду мунаққиди Абдураҳмон Бижпурийнинг ёзишича, Ҳиндистонда энг ўқимишли китоблар бу — муқаддас «Веда» ва Мирзо Ғолибнинг девони ҳисобланади.
XX асрда Мирзо Ғолибнинг шуҳрати бутун дунёга ёйилди. Бугунги кунда шоир асарлари нашр этилмаган, унинг номини билмайдиган халқлар жуда оз. Деҳли, Алигарҳ, Ҳайдаробод, Лоҳур ва Карачи шаҳарлари бу забардаст сўз санъаткори ижодини ўрганишда йирик марказлар бўлиб келмоқда. Ҳиндистон ҳукумати, шахсан Индра Ганди ташаббуси билан Деҳлида ташкил этилган Ғолиб уйи ва Ғолиб академиясидаги китоб жавонлари жаҳоннинг турли мамлакатларида чоп этилган шоир ҳақидаги рисолалар ва асарларининг турли тиллардаги таржималари билан тўла.
Ўзбек тилида Мирзо Ғолибнинг «Шайдо» (1965) ва «Ғазаллар» (1975) тўпламлари нашр этилган. Шоир шеърларини урду ва форс тилларидан Ёнғин Мирзо, Раҳмонберди Муҳаммаджонов, Миртемир, Васфий, Чустий, Шоислом Шомуҳамедов, Эркин Воҳидов, Султон Қўқонбеков, Ҳамид Ғулом, Пўлат Мўмин, Эргаш Очиловлар таржима қилишган.
* * *
Десам, Ғолиб, ерим — пок хоки Турон,
Асил зотим билан бағрим фараҳманд.
Ўзим туркзодаю наслим-да туркзод,
Буюклар кавми бирла асли пайванд.
Уруғ бўлмиш менга ойбеклар аслан,
Камолан ойга нисбат, балки ўнчанд.
Отам касбин десам деҳкончиликдир,
Бобом бўлмиш заминдори Самарқанд.
Ўзим ҳак файзига шогирд эрурман,
Эрурман фозил инсонларга фарзанд.
Ёнишда ҳамнафасман барқ ила мен,
Саховатда булутлар бирла монанд.
Ғаму андуҳки бор, шодман алардин,
Фараҳ, бахт йўқ-ки анга доғи хурсанд.
Ҳама хешларки ўтмиш, йиғлагаймен,
Тирикликдан куларман бўйла хушханд.
* * *
Қоши ёси катлима тадбирдир,
Не ажаб, уй тоқида шамширдир.
Севгида беморлигимни сўрмагил,
Ул Исо кўзгусида тасвирдир.
Мен жунун даштида саргардон эсам,
Ғам дилимнинг пойида занжирдир.
Бу кўнгил вайронадир, фаввора — кўз,
Сел синиқ бу уйга не таъмирдир.
Ваҳ, қаламнинг ёқасин йиртди Асад,
Чок дил иншоси бу таҳрирдир.
* * *
Муҳаббат тухмин экдим жонима, андуҳ самар бўлди,
Умидим шуки, қосид, ёрга ҳолимдан хабар бўлди.
Еғиб чархи фалакдан бу жафокаш бошима тошлар,
Урушди тошга тошу мисли гулдаста шарар бўлди.
Кўнгил дарди кўринса кўзгуда юз ранг билан, денглар
Хазону соғару дил қонию заҳми жигар бўлди.
Нигоҳим бўлди овора сени излаб ва лек охир
Қоронғу бўлди олам сенга, дил соҳибназар бўлди.
Жунун ақлини зоҳид айб этар бўлса ажаб йўқдир,
Жунун занжири зуҳднинг эшигига банди дар бўлди.
Асад, гар ғунча гулнинг шавқатига боргоҳ бўлса,
Дилинг Бедил йўлига гул сочиб, сатринг гуҳар бўлди.
* * *
Париваш чеҳрасига берса оро,
Қилар ҳайрат билан кўзгу тамошо.
Кетар жоним олиб карвонда ёрим,
Ғуборин кўзларимга айладим жо.
Мени уйқуга элтди дарди ҳижрон,
Хаёли кипригимда бўлди пайдо.
Кулар гул йиғлаганда булбули зор,
Мен у гул хандасидан хору расво.
Фироқ ўкин пари кўксимга отди,
Ажаб, ғам тоғи узра унди раъно.
Фано даштин тутар маскан муродим,
Анга парво йўқу менга тасалло.
Асад, ожизлигингни англадингми,
Нечун билдинг ўзингни бунча доно?
* * *
Эгам, исмингни айтмоқ журъатин бергил забонимга,
Кўнгил — хомуш садаф, дур жилвасин бергил баёнимга.
Тараҳҳум айла мендек бедилу маҳзунга, лутф этгил,
Чароғи субҳ бер шомимга, гул фаслин хазонимга.
Қилиб наззора жонимни олурсан, эй пари пайкар,
Қўярсан дасту пойингга ҳино олуда қонимга.
Кўриб кўзгуда руҳинг аксини у чашми машшота
Бўлибдир хунфишон, берсин тўзим бу хаста жонимга.
Қиларкан тунда булбул нола, тонг уйқудан уйғонгай,
Умидим тонги уйғонмас нечун бетин фиғонимга.
Камина тақрибу сидқин синаб кўрмоққа раҳм айлаб,
Юбординг минг туман ранжу машаққат имтиҳонимга.
Жамолингдан сабоҳ равшан, гулистон бўйла зевардир,
Асадга тор қафас қурдинг, назар сол бу маконимга.
Buyuk vatandoshimiz Mirzo G‘olib tavalludining 220 yilligi oldidan (27 dekabr)
1253-1325 yillarda yashab ijod etgan buyuk forsigo‘y shoir Amir Xusrav Dehlaviy ham kelib chiqishi asli Movarounnahrlik turklarning Lochin urug‘idan edi. Shuni nazarda tutib, Mirzo G‘olibga zamondosh bo‘lgan shoir Nayyar shunday deb yozadi: “Hindistonda fors she’riyati Lochin urug‘idan bo‘lgan turkdan boshlanib, Oybek urug‘idan bo‘lgan turkda nihoyasiga yetdi”…
Amir FAYZULLA
ERURMAN TURKISTON NASLIDAN…
Erurman Turkiston naslidanu oybekligim ravshan…
Mirzo G‘OLIB
Hindiston… Bu nom biz o‘zbeklar uchun shu qadar tanish va jozibadorki, uni tilga olganda beixtiyor dilimizda qandaydir iliqlik, qandaydir qurbatlik tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Bu bejiz emas, albatta. Xoh yaqin o‘tmishni, xoh xayol qanoti yetmas uzoq tarixni olib qaramaylik, uning rango-rang sahifalari qatida biron- bir bobokalonimiz siymosi o‘zining qadimiylik shukuhi va moziylik qudrati bilan albatta namoyon bo‘ladi. Shunday buyuk siymolardan biri XVIII asr oxiri va XIX asr birinchi yarmida Hindistonda yashab o‘tgan vatandoshimiz Mirzo Asadulloxon (Novsha) G‘olibdir.
“Vatandoshimiz” so‘zini alohida ta’kidlab o‘tishimizning asosli sababi bor. Turli fatarot va siyosat voqealarga boy Samarqand sharoit taqozosi bilan necha- necha iste’dodlarni goh bag‘riga olib homiylik qilgan bo‘lsa, goh ulardan judo bo‘lgan. Xon saroyiga yaqin amirzodalardan Tursunxon ismli kishi o‘z o‘g‘li Mirzo Qo‘qonbek bilan qattiq arazlashib qoladi. Ish shu darajaga borib yetadiki, Mirzo Qo‘qonbek o‘sha paytlarda Boburiylar saltanatining so‘nggi tayanch markazlaridan bo‘lmish Lohur shahriga keladi va mahalliy hukmdor saroyida harbiy sarkarda bo‘lib xizmat qila boshlaydi. Biroq 1757 yili afg‘on bosqinchilari Pokistonni bosib olgach, Mirzo Qo‘qonbek qariyb yigirma yilgacha ko‘zdan yo‘qoladi. Nihoyat, u Shoh Olim saltanatining sipohsolori Zulfiqor ud-Davla Mirzo Najafxon qo‘l ostida yana maydonga chiqadi. Ellik nafar sarbozi bilan Mirzo Qo‘qonbek qator harbiy jasoratlar ko‘rsatib, sipohsolor Mirzo Najafxonning zo‘r e’tiborini qozonadi.
Mirzo Qo‘qonbek Abdullabek va Nasrullabek ismli ikki o‘g‘il va uch qizning padari buzrukvori edi. U 1787 yildan boshlab Agra shahrida muqim yashay boshlaydi. Ikkala o‘g‘il ham ota izidan borib, harbiy sarkardalar bo‘lib yetishadi. 1802 yilda Abdullabek Lakhnovga safarbar etiladi. Bu shaharda shia mazhabiga mansub musulmonlar yashardi. Keyinchalik aholisining katta qismini sunniylar tashkil etgan Haydarobod shahriga ko‘chadi. Hindistonning janubiy qismida joylashgan bu viloyat eli shu ma’nodan kelib chiquvchi “dakhniy” degan nomdagi dekancha urdu tilida so‘zlashar edilar. Haydarobod nizomi (davlat tizimi)da dakhniy bilan bir qatorda fors tiliga ham alohida e’tiqod qilinardi. Nizom tomonidan Abdullabekka uch yuz sarboz beriladi va Nizom xazinasidan katta miqdordagi maosh tayinlanadi. Agradagi uyiga borish-kelishlardan birida u o‘zidan ham nufuzliroq bir zodagon oilasi bilan tanishib qoladi. Bu XVIII asr o‘rtalarida Hindistonga Buxorodan kelib qolgan Xoja G‘ulom Husayn degan kishi bo‘lib, u ham Qo‘qonbek singari qadimiy Afrosiyob yerlarida tug‘ilib o‘sgan edi. Abdullabek shu odamning Izzatunniso ismli qiziga uylanadi. O‘z harbiy faoliyatini qo‘mondonlik lavozimi bilan nihoyasiga yetkazgan Abdullabekning Agradagi xonadoni esa boy xonadonlardan biri sanalardi. Uning Mirzo Asadullaxon, Mirzo Yusufxon degan o‘g‘illari va Chhotiy (Kichkina) begim degan qizi shu xonadonda voyaga yetishdi. Saroydagi fitnalar natijasida Haydaroboddan ketishga majbur bo‘lgan Abdullabek Rojastondagi Alvar rojasi Baxtovar Singh xizmatiga kirmoqchi bo‘ladi. Lekin Baxtovar Singh unga ro‘yxushlik bermaydi. Unga yoqish niyatida mahalliy janglarning birida Abdullabek roja tarafida turib jangga tashlanadi va birinchi daf’adayoq dushman o‘qidan halok bo‘ladi. Bu paytda endigina besh yoshga qadam qo‘ygan Mirzo Asadullaxon ukasi Yusufxon va singlisi Chhotiybegim bilan ana shu tariqa yetim qoladi. Baxtovar Singh omadsiz sarkardasining sadoqatiga befarq qarab qolmadi. Talr degan qishloqdan tushadigan daromadni Abdullabek xonadoni nomiga rasmiylashtirib beradi.
Nasrullabek akasidan ko‘ra omadliroq chiqdi. Marathlar xizmatida bo‘lgan amakisini Mirzo G‘olib “Agra hokimi” deb ataydi, chunki u har oyda 1700 rupiya maoshdan tashqari 1-1,5 ming rupiya daromad keltiruvchi jogir(yer mulki)ga ham ega edi. Vafotidan ikki yilgina burun Mirzo G‘olib amakisiga keladigan bu daromadlardan o‘ziga bir umr ulush tegib turgani haqida yozib qoldirgandi. Nasrullabekning xotinn ham Boburiylar saltanatida katga nufuzga ega qudratli harbiy zodagonlar avlodidan bo‘lib, to‘rttala akasi (Nasrullabekning qaynog‘alari) navob unvoniga ega edilar. Ahmad Baxsh ismli haynog‘asining yordami bilan Nasrullabek otliqlar zobiti unvoniga sazovor bo‘ladi.
1802 yilda otasidan judo bo‘lgan Mirzo G‘olib boshiga ikkinchi musibat tushadi — 1806 yilda Nasrullabek ham halok bo‘ladi. Aynan shu odam Mirzo Asadulladagi noyob iste’dodni birinchilardan bo‘lib sezgan va kelajakda undan zo‘r alloma chiqishiga ishongan edi. Nasrullabek o‘limidan keyin uning sarbozlari lashkari tarqatib yuboriladi, jogir esa o‘sha paytda taxt tepasiga kelgan ingliz hukumati tasarrufiga o‘tkazib yuboriladi. Mirzo G‘olib ulush olib turadigan nafaqa esa imtiyozli qarindosh-urug‘lar orasida “xomtalash” bo‘lib ketadi. Otasi va amakasidan yosh ayrilib qolgan Mirzo G‘olib va uning oila a’zolari uchun shundan keyin chinakamiga taqdir sinovlari boshlanadi. Meros taqsim etish ishi Nasrullabek xotini avlodidan bo‘lmish Hoji Xoja chekiga tushadi. Erkak avlodlar ichida esa bosh merosxo‘r Mirzo Asadullaxon G‘olib edi. Biroq kelib chiqishi asli O‘rta Osiyodan bo‘lgan Ahmad Baxsh kuyovidan qolgan meroslarni o‘zlashtirib oladi va Abdullabek erisholmagan ezgu maqsadga erishadi: avval Alvar rojasi Baxtovar Singh qo‘lida xizmat qilib, uning ishonchini qozonadi, so‘ngra uning o‘zini ingliz hokimiyati tomoniga o‘tishga ko‘ndiradi. Ingliz Kompaniyasiga sidqidildan qilgan xizmatlari evaziga Feruzpur Jhirka nohiyasi unga in’om etiladi, hind mahorojasi esa Lohur hokimligini hadya hiladi. Birgina Feruzpurdan Kompaniyaga o‘tgiz ming rupiyagacha daromad kelar edi. Sarbozlar lashkarining qolgan-qutganini olish evaziga Ahmad Baxsh Kompaniya oldiga soliqni o‘n ming rupiyagacha qisqartirish talabini ko‘ndalang qo‘ydi. Natijada meros quyidagicha taqsim etiladi: Hoji Xojaga ikki ming rupiyadan, G‘olibning onasi Izzatunniso, qizi Chhotiybegim va Nasrullabekning xotiniga bir yarim ming rupiya, Mirzo G‘olib va Mirzo Yusufga 750 rupiyadan. Biroq bu taqsimotdan ko‘pchilik qatori Izzatunniso ham bexabar edi. Shunday bo‘lsa-da, Agradagi hayhotday dang‘illama hovlida u va oila a’zolari yeganlari oldida, yemaganlari orqada dorilamon umr kechirar edilar. Ammo bu “dorilamon umr”ning umri unchalik uzoq cho‘zilmaydi. Bir tomondan, yetimlik, ikkinchi tomovdan, qarindosh-urug‘larining oqibatsizligi o‘z ishini qiladi. Qonuniy haqini undirish niyatida Mirzo G‘olib o‘n to‘qqiz yasharligida Agradan Dehliga ko‘chib keladi — uning meros huquqini hal qiluvchi hokimiyat shu yerda edi.
Ammo bu hokimiyat nomigagina faoliyat ko‘rsatardi, chunki u endilikda poytaxt Kalkuttada joylashgan Ost-Indiya kompaniyasining qo‘g‘irchoq hukumatiga aylangandi. Mirzo G‘olib Dehli hokimiyati oldiga qo‘ygan nafaqa masalasini faqat Kompaniya hal etar edi. Kompaniya esa bu masalaning ijobiy hal etilishidan aslo manfaatdor emasdi. Natijada shoir Dehlidagi hayotining deyarli so‘nggi daqiqalarigacha undirilajak nafakqa hisobidan olgan qarzlari bilan tirikchilik o‘tkazadi. Ish shu darajaga borib yetadiki, qarz beruvchilarning da’vosi tufayli Mirzo G‘olib qamoqxona tuzini totishga ham majbur bo‘ladi. Vafotidan bor-yo‘g‘i ikki yilgina oldin (bu paytda shoir naq yetmish yoshda edi!) maqsadiga erishadi. Boburiylar sulolasining so‘nggi hukmdori Bahodurshoh Zafar Mirzo G‘olibni uning do‘stlari maslahati va undovi bilan saroyga taklif etadi va Temuriylar xonadoni tarixi haqida tazkira yozishni topshiradi. Shoirning mashhur “Mehri Nimro‘z” (“Tushki quyosh”) risolasi ana shu tariqa olamga keladi.
Umr bo‘yi davom etgan iqtisodiy va ma’naviy tanglik shoirning shaxsiy hayotiga o‘z salbiy ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi, albatta. Avvalo, uning fors va urdu tilidagi asarlari o‘z vaqtida chop etilmay, parokanda holda o‘quvchilarga yetib borgan bo‘lsa (uning ayrim asarlari haligacha noyob topildiq sifatida e’lon qilinmoqda), ikkinchidan, rafiqasi Umrovbegimdan ko‘rgan yetgi nafar o‘g‘il farzandining barchasi go‘dakligidayoq nobud bo‘lib, shoir dunyodan farzandsiz o‘tadi. Mirzo G‘olibning, sirtdan qaraganda, ortiqcha sargardonliksiz, ziddiyatlarsiz va to‘s-to‘polonsiz bir maromda kechgan hayotining umumiy manzarasi ana shulardan iborat. Lekin agar shoir hayoti va ijodiy yo‘liga zimdan, botinan nazar soladigan bo‘lsak, buning butunlay aksini ko‘ramiz. U bitgan har bir bayt g‘azal, har bir misra she’r tinch oqar daryo kabi teran va sirli. Harorati esa jumlai olamni kuydirishga qodir otashnok. Xoh fors tilida, xoh urdu tilida ijod qilmasin, Mirzo G‘olib she’riyati, oradan ikki asr vaqt o‘tishiga qaramay, hamon qizg‘in bahsu munozaralarga, she’riy munoqashayu mulohazalarga moya bo‘lib kelmoqda. U yaratgan badiiy ramzlar haqida haligacha ikki munaqqidning fikri bir joydan chiqqan emas. Mirzo Bedil she’rlarini fors tilidan o‘zga tilga tarjimasida muallif fikrini tugal anglab bo‘lmaganidek, Mirzo G‘olib yaratgan fors va urdu tilidagi she’ru g‘azallarni ham faqat aslidagina mutolaa qilib, chinakamiga zavqlanish mumkin. Dalillarning shohidlik berishicha, Mirzo G‘olib hayotlik chog‘ida fors tilini u bilan birga yana ikki kishigina a’lo darajada bilar ekan. Urdu tilining bilimdoni sifatida esa u yagona hisoblangan. Ana shu bilimdonlik, yagonalik, har ikki tilda birdek mahorat ila ijod qilishdek olmos iste’dod shoirni uzoq vaqt she’riy muhorabada yashashga majbur etdi.
1253-1325 yillarda yashab ijod etgan buyuk forsigo‘y shoir Amir Xusrav Dehlaviy ham kelib chiqishi asli Movarounnahrlik turklarning Lochin urug‘idan edi. Shuni nazarda tutib, Mirzo G‘olibga zamondosh bo‘lgan shoir Nayyar shunday deb yozadi: “Hindistonda fors she’riyati Lochin urug‘idan bo‘lgan turkdan boshlanib, Oybek urug‘idan bo‘lgan turkda nihoyasiga yetdi”. XX asrga kelib G‘olibning shon-shuhrati uning vatani Hindistondan tashqariga yoyildi. Dehli, Aligarh, Haydarobod, Lohur va Karachi shaharlari hamon uning ijodini o‘rganishda esa yirik madaniy markazlar bo‘lib kelmoqda. Hindiston hukumati, shaxsan Indira Gandiy tashabbusi bilan Dehlida tashkil etilgan G‘olib Uyi va G‘olib Akademiyasidagi javonlar jahonning turli mamlakatlaridan kelgan va kelayotgan shoir ijodi haqidagi kitob va risolalar bilan limmo-lim to‘la. Mirzo G‘olib shon-shuhratini aks ettiruvchi xalq ta’birlaridan birida aytiladiki, mabodo Hindiston yoki Pokistonga kelib qolgan har qanday chet ellik o‘zining kimligini va bu mamlakatlarga xayrixohligini bildirishi uchun hujjat ko‘rsatishi unchalik ahamiyatga ega emas, u bir og‘iz “Mirzo G‘olib” so‘zini tilga olsa, shuning o‘zi kifoya, demak, u hindlar va pokistonliklarning samnmiy do‘sti. Shunisi qiziqki, har ikki tilda umrboqiy asarlar yaratib, xususan, turli kamsitishlardan boshi chiqmay kelayotgan mahalliy urdu tilini “jaholat botqog‘idan she’riyat osmoniga ko‘targan” Mirzo G‘olib tarix oldida zarracha bo‘lsin qarzdor bo‘lib qolishni istamaydi. Buqalamun zamon bir kun kelib uning she’riyatidan ko‘ra yana shaxsiyatiga ko‘proq e’tibor qilib qolishi xavfini oldindan sezgandek, o‘z nasl-nasabi haqida inkor etib bo‘lmas she’riy “hujjat”lar insho etib qoldiradi:
Shu Turonning tabarruk xokidanman aslida, G‘olib,
Shuning-chun shodman naslu nasabda — nomdordirmiz.
Erurmiz Turksiton nasli, tug‘ilganmiz shu tuproqda —
Ulug‘ zotlarni o‘stirgan elat hamda diyordirmiz.
Erurman Turksiton ahlidanu Oybekligim ravshan,
To‘lin oydan ko‘ra o‘n qatla ortiq husndordirmiz.
Azaldan ota kasbi bizgadir dehqonchilik, bilgil,
Samarqand bog‘boni nasliyu xush kasb-kordirmiz…
O‘z do‘sti Sirojiddin Ahmadga yozgan maktubida taxminan quyidagi jumlalarni bitgan: “O‘zim asli turkman, nasl-nasabim ildizi Pashang va Afrosiyobga borib taqaladi. Ota-bobolarim esa Saljuqlar bilan bir tomirdan. O‘z vaqtida ular qudratli harbiy sarkardalar va rahnamolar bo‘lishgan, keyinchalik esa Turon yeriga kelib, Samarqandda turoq bo‘lib qolishgan… Men besh yoshga qadam qo‘yar-qo‘ymas otadan yetim qolganman”.
Shuni ta’kidlab o‘tishimiz joizki, Mirzo G‘olib o‘z nasl-nasabi haqida bu va bundan boshqa ko‘plab dalillar yozib qoldirishiga aslida u tiriklik chog‘idagi ijtimoiy omillar sabab bo‘lgandi. Shulardan biri otameros nafaqani undirish ekanligi o‘quvchilarga ayon. Ma’lumki, O‘zbekiston televideniyasida hind kinoustalari tomonidan ishlangan “Mirzo G‘olib” turkum filmi namoyish etildi. Mazkur filmda yosh shoir Mirzo G‘olibning o‘tkir iste’dodi saroy shoirlarini naqadar sergak qilib qo‘ygani mahorat bilan tasvirlangan.
Otadan yosh yetim qolgan, ro‘zg‘or tashvishlari erta boshigatushgan G‘olib oddiy odamlar orasida o‘sib-ulg‘aydi. Binobarin, unga kitobiy, saroy adabiy tilidan ko‘ra oddiy, “qora” xalq jonli tili ko‘proq ta’sir etadi. Boz ustiga, u adabiyotdagi o‘ziga xos zardushtiylik oqimiga moyil bo‘lib, sufiylik sulukini bosh ijobiy yo‘nalish sifatida qabul qiladi, o‘zi ham shia mazhabi ustunlik qilgan Agra shahrining umumiy muhitida mazkur mazhab e’tiqodchilaridan biriga aylanadi. Shogirdlik vorisligi azaliy udumlardan hisoblanadi. Mirzo G‘olibdek buyuk shoirning “ustoz ko‘rmagan!” bo‘lishini kim tasavvur eta olardi! Agrada qandaydir Abdussamad ismli kishi paydo bo‘ladi. U eronlik zardushtiylardan bo‘lib, asil ismi Xurmiz bo‘lgan, u yaqinda islom diniga kirib, yuqoridagi ismni qabul qilgan ekan. Toliblik yillarida G‘olib fors tili sirlarini shu odamdan o‘rganadi va til bilan birga zardushtiylarga xos ayrim xususiyatlar ham unga yuqib qoladi, chunonchi may ichish, bang chekish, qimor o‘ynash kabi oliy tabaqa vakillariga xos bo‘lgan xatti-harakatlar uning uchun aytarli gunohli sanalmaydi. G‘olib bu ustozini zamonamizning Tahmaspi yoki Buzurjmehri deb ta’riflagan bo‘lsa-da, keyinchalik, hech qanaqa zardushtiy ustozim bo‘lmagan, bu siymoni men o‘zim xayolan to‘qib chiqargan edim, deb inkor etadi. Agar sufiylik tariqatidagi “qidomi arvoh” rukni nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, dangal aytish mumkinki, bu noyob iste’dod unga Alloh taolo tomonidan ato etilganiga shoirning o‘z iqrori edi. O‘z davrining she’riyat maskani bo‘lgan Dehli shahrida Mirzo G‘olibning paydo bo‘lishi ayniqsa mahalliy shoirlarga boshqacha ta’sir etgani sababi shu bo‘lsa, ehtimol.
Ko‘pgina Sharq mamlakatlari adabiyotlarining rivojlanishida arab va fors tillari azaldan alohida ahamiyat kasb etib kelmoqda. O‘zbek (turkiy) adabiy tilining asoschisi Hazrat Mir Alisher Navoiy ham yoshlikdan arab tilini chuqur o‘rgangan, aruz sirlarini qunt bilan egallagan, fors tilidagi butun boshli asarlarni, (mas. Farididdin Attorning “Mantiqut-tayr” dostonini) hali bolalik chog‘idayoq yod olgan va keyinchalik nazira sifatida turkiy tilda “Lisonut-tayr”dek o‘lmas asar ijod etgan. Alisher Navoiy mashhur “Xamsa”ning yaratilishi munosabati bilan “Nizomiy panjasiga panja urmoq” deya turkiy til qudratini forsiy bilan baravar qo‘ygan, “Navoiy nazmig‘a boqsang emastur, Alarning holidin har bayti xoliy” deb Amir Xusrav Dehlaviy, Hofiz Sheroziy va Abdurahmon Jomiy asarlarining o‘z ijodiga ta’siri benihoya ulkan bo‘lganligini alohida ta’kidlagan edi. Mirzo G‘olib ijodining shakllanish jarayoni ham Alisher Navoiy ijodiy tadrijining bamisoli ko‘zgudagi aksidek namoyon bo‘ladi. Bu ikki buyuk shoirning nafaqat ijodiy faoliyatlarida, balki ijtimoiy kelib chiqishlariyu shaxsiy hayotlarida ham yaqin o‘xshashlik mavjudligidan hayratda qolasan, kishi. Alisher Navoiyning otasi G‘iyosiddin Kichkina Temuriylar xonadoniga mansub amaldorlardan edi. Mirzo G‘olibning otasi Abdullabek ham asli kelib chiqishi o‘rtaosiyolik harbiy sarkardalardan ekanligi haqida eslatib o‘tgan edik. Alisher Navoiy ham befarzand o‘tganlar, Mirzo G‘olib ham. Alisher Navoiy ham bir bolani o‘g‘il qilib asrab oladilar, lekin u o‘zining noshudligi bilan isnoddan o‘zga narsa keltirmay, buyuk shoirning ming dardi ustiga yana bir dard qo‘shadi, xolos. Mirzo G‘olib ham Orif ismli bolani asrab oladi, biroq uning bevaqt o‘limi shoirga anduhdan o‘zga hech narsa baxsh etolmaydi. Turkiy tilni ardoqlagan Alisher Navoiy bilan forsiygo‘y saroy shoiri Binoiy o‘rtasidagi ko‘zga ko‘rinmas raqobat bir umr shoirni ta’qib etadi. Urdu tilini she’riyat osmoniga ko‘targan Mirzo G‘olibning Boburiylar sulolasiga mansub Bahodurshoq Zafar saroyida malikushshuaro darajasiga ko‘tarilishida shu mansabni umrining oxirigacha (1854 y.) egallab turgan forsiygo‘y shoir Ibroqim Zavq to‘sqinlik qilgan. Alisher Navoiy o‘z adabiy raqibiga nisbatan zarracha adovatda bo‘lmagani kabi Mirzo G‘olib ham Ibroqim Zavqqa qarshi hech qachon na oshkora, na xufyona tarzda uni qoralovchi so‘z aytgan emas. Aksincha, Ibroqim Zavq dunyodan ko‘z yumganini eshitganda beixtiyor yig‘lab yuborgan va yig‘i aralash unnng sha’niga motam marsiyasi bitgan. Alisher Navoiy ayrim kishilarning badfe’lliklaridan nolib:
Nokasu nojins avloddin kishi bo‘lsun debon
Chekma mehnat, hech latif o‘lmas kasofat olami-
Kim, kuchuk birlan xo‘tukka qancha qilsang tarbiyat
It bo‘lur, dog‘i eshak, bo‘lmaslar aslo odami,
— deb kuyib-yonsa, Mirzo G‘olib ham shunga hamoqang tarzda:
Asti mushkul har bir ish, bilsang, oson bo‘lmog‘i,
Xar bir odam ham axir mushkul inson bo‘lmog‘i, —
deya yomon odamlar ustidan shikoyat qiladi. Nihoyat, bu ikki buyuk shoir o‘rtasidagi eng muhim umumiylik shundan iboratki, ularning har ikkalalari ham ikki xalq — ona til: biri turkiy (hozirgi o‘zbek) tiliga, ikkinchisi urdu (forsiy va hindiy tillari asosida Hindistonning shimoliy qismida paydo bo‘lib, keyinchalik butun Hindiston yarim oroli bo‘ylab keng yoyilgan va arab alifbosiga asoslangan) tilga adabiy sayqal berganlar va mangu barhayot asarlar yaratganlar. Kezi bilan aytib o‘tish joizki, “urdu” so‘zi turkcha “o‘rda” so‘zidan olingan bo‘lib, “qo‘shin”, “askar” degan ma’noni anglatadi. Bu tilda dastlab harbiylar va oddiy askarlar gaplashganlar, chunki turli asrlar davomida Hindiston yarimoroliga shimoldan bostirib kelgan qo‘shinlar asosan fors va turkiy tillarga mansub askarlardan tashkil topgan. Qadimiy madaniyat va tilga ega bo‘lgan hind xalqi orasida bu yangi til shiddat bilan o‘zlashib keta boshlaydi. Endilikda Hindistonning ko‘pgina shtatlarida urdu (yoki musulmoncha) til ta’siri ostida hindiy va urdu tillaridan tashkari o‘z milliy til va adabiyotlari qam shakllangan (mas. panjobda panjobiy, Bangladeshda bangoliy va q.k.). Bunda urdu adabiy tilining asoschisi hisoblangan Mirzo G‘olib asarlari alohida ahamiyat kasb etadi. Alisher Navoiygacha ham turkiy tilda ijod etgan Gadoiy, Bayoniy, Lutfiy kabi o‘nlab va yuzlab turkiygo‘y shoirlar yashab o‘tgan. Mirzo G‘olibgacha ham ko‘plab urdugo‘y shoirlar bu til rivojiga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar. Shulardan Mir Taqiy Mir (1722-1810) va Mirzo Rafi Savdo (1713-1751) urdu adabiyotining G‘olibgacha bo‘lgan davrdagi eng yirik namoyandalari qisoblanadi. Mirzo G‘olib to‘g‘risida “G‘olib haqida xotiralar” (“Yadgare G‘alib”) asarini yozib qoldirgan uning zamondoshi va shogirdi Altof Husayn Holiy shoirga Nazariy, Zuhuriy, Urfiy va Hazinlarning ijodi katta ta’sir ko‘rsatganini alohida ta’kidlab o‘tadi.
Mirzo G‘olib ijodining yana bir e’tiborga molik tomoni shundaki, u nazm bilan bir qatorda ko‘plab nasriy asarlarning qam muallifidir. Bu janrda ijod etuvchi boshqa shoir-yozuvchilardan farqli o‘laroq Mirzo G‘olib o‘z nasriy asarlari bilan urdu adabiyoti tarixida yangi janrga asos soldi deb dadil aytish mumkin. Uning “Dastanbu”, “Mehri nimro‘z”, “Panji ohang” kabi asarlari urdu adabiyotining noyob javohirlari hisoblanadi.
Mirzo G‘olib o‘zining serqirra va boy ijodiy faoliyati bilan nafaqat Hindiston yarimoroli mamlakatlari, balki butun Sharq va jahon adabiyotiga o‘zining salmoqli hissasini qo‘shgan buyuk ijodkordir. Xassos va zakovatli shoir dunyoga Vedalar, Puronalar, Vedantalar, “Mahobqorat” va “Ramayana”larni bergan qadimiy Hindiston zaminida tug‘ilib, uning ob-havosidan nafas olib yashab o‘tdi, binobarin bu mamlakatda mavjud qadimiy dinlar, madaniyatlar, urfu-odatlar unga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmas edi. Boz ustiga Mirzo G‘olib hayoti va ijodi Hindistonda Boburiylar sulolasining inqirozga uchrab, ingliz siyosiy tuzumi tantana qila boshlagan o‘ta ziddiyatli bir davrga to‘g‘ri keldiki, bu ham shoir dunyoqarashi shakllanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatdi. Ota-bobolarining sunniy mazhabga mansubligini bilgan holda Mirzo G‘olib shia mazhabi yo‘lidan bordi, hindu va boshqa barcha dinlarga xayrixohlik bilan qaradi, Alloq taologa sidqidildan sajda qilgan holda may ichish va qimor o‘ynashdan hayiqmadi, o‘zi asilzodalar toifasidan bo‘lishiga qaramay Agra va Dehlnning eng quyi darajada sanaluvchi oddiy fuqarolari ichida umrguzaronlik qildi, balandparvoz va jimjimador mumtoz forsiy g‘azallardan tortib, oddiy hunar egalari va dehqonlar shevasini eslatuvchi soddagina urdu tilida bitgan rexta uslubidagi g‘azal va manzumalari ila hind she’riyatini sarafroz etdi. Xullas, Mirzo G‘olib hayoti va ijodiga taalluqli qaysi jihatni olib qaramaylik, biron-bir xilma-xillikka duch kelmay qolmaymiz.
Mirzo G‘olib 1869 yil 15 fevralda 72 yoshida vafot etadi. Uni sunniylar rusumi bo‘yicha dafn etishadi. Janoza chog‘ida shia va sunniylar, shayx va braqmanlar o‘rtasida kattagina janjal ko‘tariladi — ularning har biri G‘olibni o‘z urf-odatlari bo‘yicha dafn etishni talab qilib chiqadilar.
O‘zbek xalqi uchun Mirzo G‘olib nafaqat hind xalqining buyuk milliy shoiri, balki birinchi navbatda sof qonli turkiy o‘zbek farzandi sifatida ardoqlidir. Al-Beruniy, Mahmud G‘aznaviy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Amir Xisrav Dehlaviy, Mirzo Abdulqodir Bedil singari sanayversa oxiri ko‘rinmaydigan salaflarimiz zumrasida buyuk shoir Mirzo Asadulloxon (Novsha) G‘olib siymosi har bir o‘zbek kishisining qalbida to‘lin oy kabi porlab turajak.
Mirzo G‘olib
G‘AZALLAR
Erkin Vohidov tarjimalari
O‘zining beqiyos ijodi bilan urdu adabiy tiliga asos solgan va hind she’riyatining mumtoz davrini yakunlagan, ham Pokiston, ham Xlndistonning faxru g‘ururiga, har ikki millatning timsoliga aylanib ketgan otashnafas shoir Mirzo Asadulloxon G‘olib (27.12.1797, Agra, — 15.2.1869, Dehli), asli turkistonlik — o‘zbeklarning oybek urug‘idan bo‘lib, uning bobosi Mirzo Qo‘qonbek Samarqand amirzodalaridan bo‘lgan otasi Tursunxon bilan arazlashib, XVII asr o‘rtalarida Hindistonga borib qoladi. Mirzo G‘olib ana shu kishining o‘g‘li Abdullabek va Buxorodan Hindistonga kelib qolgan Xoja G‘ulom Husaynning qizi Izzatunnisodan Agra shahrida tug‘iladi. Ma’lum bo‘ladiki, hind zaminida tug‘ilgan bo‘lishiga qaramay, Mirzo G‘olib ota tomonidan — samarqandlik, ona tomonidan esa — buxorolik. Binobarin, uni nafaqat hind va urdu, balki o‘zbek xalqining ham shoiri deyishga haqlimiz.
Ma’lumki, Hindistonda yashab ijod etgan mashhur fors-tojik shoiri Xusrav Dehlaviyning kelib chiqishi ham asli Shahrisabzdan bo‘lib, o‘zbeklarning lotin urug‘idan edi. Shuni nazarda tutib, Mirzo G‘olibga zamondosh bo‘lgan shoir Nayyar yozgan edi: «Hindistonda fors she’riyati lotin urug‘idan bo‘lgan turkdan boshlanib, oybek urug‘idan bo‘lgan turkda nihoyasiga yetdi».
Mirzo G‘olib nazm bilan birga nasrda ham qalam tebratgan. Uning «Dastanbu», «Mehri nimro‘z», «Panji ohang» kabi asarlari urdu adabiyotining noyob durdonalari hisoblanadi. Mirzo G‘olib Soib Tabriziy, Mirzo Bedil kabi buyuk salaflariga ergashib, sabki hindiy — hind uslubida ijod qilgan. Bu uslubda yozilgan she’rlarning badiiy jihatdan pishiq, mazmunan teranligi — bir necha ma’no qatlamiga egaligi ma’lum. Shuning uchun ham ularni tushuntirish uchun qator-qator sharh kitoblari yaratilgan Shuning uchun ham ularni boshqa tillarga tarjima qilish qiyin. G‘olibni suxanvarlik bo‘stonining bulbuli va ma’no shakkaristonining to‘tisi, deb lutf etadilar. Urdu munaqqidi Abdurahmon Bijpuriyning yozishicha, Hindistonda eng o‘qimishli kitoblar bu — muqaddas «Veda» va Mirzo G‘olibning devoni hisoblanadi.
XX asrda Mirzo G‘olibning shuhrati butun dunyoga yoyildi. Bugungi kunda shoir asarlari nashr etilmagan, uning nomini bilmaydigan xalqlar juda oz. Dehli, Aligarh, Haydarobod, Lohur va Karachi shaharlari bu zabardast so‘z san’atkori ijodini o‘rganishda yirik markazlar bo‘lib kelmoqda. Hindiston hukumati, shaxsan Indra Gandi tashabbusi bilan Dehlida tashkil etilgan G‘olib uyi va G‘olib akademiyasidagi kitob javonlari jahonning turli mamlakatlarida chop etilgan shoir haqidagi risolalar va asarlarining turli tillardagi tarjimalari bilan to‘la.
O‘zbek tilida Mirzo G‘olibning «Shaydo» (1965) va «G‘azallar» (1975) to‘plamlari nashr etilgan. Shoir she’rlarini urdu va fors tillaridan Yong‘in Mirzo, Rahmonberdi Muhammadjonov, Mirtemir, Vasfiy, Chustiy, Shoislom Shomuhamedov, Erkin Vohidov, Sulton Qo‘qonbekov, Hamid G‘ulom, Po‘lat Mo‘minlar tarjima qilishgan.
* * *
Desam, G‘olib, yerim — pok xoki Turon,
Asil zotim bilan bag‘rim farahmand.
O‘zim turkzodayu naslim-da turkzod,
Buyuklar kavmi birla asli payvand.
Urug‘ bo‘lmish menga oybeklar aslan,
Kamolan oyga nisbat, balki o‘nchand.
Otam kasbin desam dehkonchilikdir,
Bobom bo‘lmish zamindori Samarqand.
O‘zim hak fayziga shogird erurman,
Erurman fozil insonlarga farzand.
Yonishda hamnafasman barq ila men,
Saxovatda bulutlar birla monand.
G‘amu anduhki bor, shodman alardin,
Farah, baxt yo‘q-ki anga dog‘i xursand.
Hama xeshlarki o‘tmish, yig‘lagaymen,
Tiriklikdan kularman bo‘yla xushxand.
* * *
Qoshi yosi katlima tadbirdir,
Ne ajab, uy toqida shamshirdir.
Sevgida bemorligimni so‘rmagil,
Ul Iso ko‘zgusida tasvirdir.
Men junun dashtida sargardon esam,
G‘am dilimning poyida zanjirdir.
Bu ko‘ngil vayronadir, favvora — ko‘z,
Sel siniq bu uyga ne ta’mirdir.
Vah, qalamning yoqasin yirtdi Asad,
Chok dil inshosi bu tahrirdir.
* * *
Muhabbat tuxmin ekdim jonima, anduh samar bo‘ldi,
Umidim shuki, qosid, yorga holimdan xabar bo‘ldi.
Yeg‘ib charxi falakdan bu jafokash boshima toshlar,
Urushdi toshga toshu misli guldasta sharar bo‘ldi.
Ko‘ngil dardi ko‘rinsa ko‘zguda yuz rang bilan, denglar
Xazonu sog‘aru dil qoniyu zahmi jigar bo‘ldi.
Nigohim bo‘ldi ovora seni izlab va lek oxir
Qorong‘u bo‘ldi olam senga, dil sohibnazar bo‘ldi.
Junun aqlini zohid ayb etar bo‘lsa ajab yo‘qdir,
Junun zanjiri zuhdning eshigiga bandi dar bo‘ldi.
Asad, gar g‘uncha gulning shavqatiga borgoh bo‘lsa,
Diling Bedil yo‘liga gul sochib, satring guhar bo‘ldi.
* * *
Parivash chehrasiga bersa oro,
Qilar hayrat bilan ko‘zgu tamosho.
Ketar jonim olib karvonda yorim,
G‘uborin ko‘zlarimga ayladim jo.
Meni uyquga eltdi dardi hijron,
Xayoli kiprigimda bo‘ldi paydo.
Kular gul yig‘laganda bulbuli zor,
Men u gul xandasidan xoru rasvo.
Firoq o‘kin pari ko‘ksimga otdi,
Ajab, g‘am tog‘i uzra undi ra’no.
Fano dashtin tutar maskan murodim,
Anga parvo yo‘qu menga tasallo.
Asad, ojizligingni angladingmi,
Nechun bilding o‘zingni buncha dono?
* * *
Egam, ismingni aytmoq jur’atin bergil zabonimga,
Ko‘ngil — xomush sadaf, dur jilvasin bergil bayonimga.
Tarahhum ayla mendek bedilu mahzunga, lutf etgil,
Charog‘i subh ber shomimga, gul faslin xazonimga.
Qilib nazzora jonimni olursan, ey pari paykar,
Qo‘yarsan dastu poyingga hino oluda qonimga.
Ko‘rib ko‘zguda ruhing aksini u chashmi mashshota
Bo‘libdir xunfishon, bersin to‘zim bu xasta jonimga.
Qilarkan tunda bulbul nola, tong uyqudan uyg‘ongay,
Umidim tongi uyg‘onmas nechun betin fig‘onimga.
Kamina taqribu sidqin sinab ko‘rmoqqa rahm aylab,
Yubording ming tuman ranju mashaqqat imtihonimga.
Jamolingdan saboh ravshan, guliston bo‘yla zevardir,
Asadga tor qafas qurding, nazar sol bu makonimga.