…Ўша воқеадан бир кун илгари бизникига Ўлжабой акис (болалар шундай атардик) келганди. Қўлида бир парча қоғоз, ручка бор эди.

Олим Жумабоев
УЙ БУЗИЛМАСИН

I

Овул сукутда эди. Пахсачилар ишини қўйган кезлари эди.

…Ўша воқеадан бир кун илгари бизникига Ўлжабой акис (болалар шундай атардик) келганди. Қўлида бир парча қоғоз, ручка бор эди.

Айвонга ўтиргач, пичирлаганнамо гап очди:
– Тўрт-беш сўмингни бераман. Биласан, саводим чатоқ. Тошкентга бир оғиз гап бор. Шуни ёзиб бер! Нечинчи синф бўлдинг?.. Олти… ҳа, отанг уйга тарадди кўраверса, олдидан чиқади. Буни ушла-чи!

Ишқилиб, мақтовга учдимми, ё буни сўраб-суриштирадиган ёшда эмасмидим, онамнинг бармоғини яноғига сидириб, “уят” деганига ҳам қарамасдан, кечки аёзда қалтираб қоғозни бежадим:

“Ассалому алайкум, иним Суяржон. Соғлиқ, ўқишлар яхшими? Чечам қандай, кўникиб кетдими?.. Оғайниларнинг бари яхши, салом айтди. Гапнинг индаллоси, Суяржон, сен кетгач, Отамнинг уйи карвонсарой бўлди. Соғ ҳам, носоғ ҳам шу ерда. Қаровсиз уй шу-да! Кет, деган билан кўздан пана бўлса, барибир келади. Уриб-сўкиш бефойда”.

Хат шу ерга етганда у киши мендан сўради:
– Пул тўлаб уйида туради-ку! Нима дейди, шуни?..

Мен елка қисгандим, онам:
– Квартира, – деб жавоб берди.

– Ҳа, – деди акис бошини чайқаб, туксиз иягини сийпаб. – Ёз..

“Бу сенинг шаҳарингмиди, уйини квартирага қўядиган. Сен профессорликдан ортмайдиганга ўхшайсан, майли, илм қил! Учқиз билан Ғўбдиннинг орасида умринг ўтиб кетади, бу ерга келсанг! Агар Отамнинг уйига эгалик қиламан, десанг, қайт жумагача. Тағин, ўпкалаб юрма. Иморатингнинг тоши кўчган. Ўзаро маслаҳатдаям шу гап бўлди. Яхши, гап шу-да!
Аканг Ўлжабой”.

Мен “ялт” этиб унга қарадим. Ичим идради, қорнимга бурғу солингандек безовталандим.
Ўлжабой бобо чўнтагини ковлаб, уч сўмлик берди.

– Керакмас… қайси Суяр?

– Танимайсан, у Тошкентга кетганида сен эмаклаб юрардинг! Тўғрими, келин? Ана айтдим-ку! Бизникига ўт, дўлана бераман. Гапга оёқ битиб кетмасин, яна. Тайёр уй-жой, одамлар эшитса, жазман кўпаяди-да! Тақдир қилгани-да!

Индамадим.

Акис қоғозни авайлабгина буклаб, раҳматни дўндириб, дарча томон одимларкан, ойим ошхонадан туриб, тил учида: “Ширкади пишди”, деди.

Менинг фикру зикрим ҳалиги Отанинг уйи – қаровсиз ҳовлида бўлиб қолди, ширкадини еб ўша гап изидан қувмоқчи эдим.

* * *

– Шодмонбой отанинг уйи шуларнинг кўзига сарой бўлди-да! – деди онам мендан бор гапни билгач. – Эр етган ўғли, уй бўлиб бир оилага бош қизи бўлса, уйнинг эгаси ўшалар. Сичқон сиғмас инига, ғалвир бойлар думига. У ерга Ўлжабой ака уй тугул, катак қуришгаям қурби етмайди. Рўзғори битта кўксигирнинг елинига қараган-у, дағдағаси оламни бузади-я! Ёки бир кўмма топдимикан?.. Олди-орти эски иморатнинг қолдиғи, ота-бобоси хумга борини тиқиб ташлаб кетганмикан? Дами баланд, бир ҳунари борга ўхшайди, болам?.. Эл-юрт нима деркан, шунга ҳайронман, қўлини бурнига тиқиб қолаверадими? Даданг­нинг қулоғига бир оғиз шипшитиш керакми? Ўлжабой бобонгнинг индамай юргани ёмон – писмиқланиб ишини битказиб қўяди. Эсонбой билан жуда ош-қатиқ, бир нарса деганми у? “Бўлиб оламиз”га учиб, қарғишга қолмаса эди.

– Бобонинг яширгани бор-ов, – дедим онамга, гўё шу билан Ўлжабой акиснинг димоғи Учқизтоғдай кўтарилгани маънисини топгандек. – Ая, Суяр акани эшитганман. Бизга оғайними? Дадам ҳам кўп гапиради.

– Ҳа. Бари бир отадан тарқаган. Нечи авлод илгари боболаримиз шу ерга келиб, эл бўлган. Илдизини суриштирсанг, бир отага тақалади.

Кейин, ҳақиқатан ҳам, шу тобда Шодмонбой бобонинг уйи қаровсиз қолиб, ивирсиқ, ташландиқ бир жойга айлангани ростми, деб сўраганимда, онам: “Кимга зарил шу! – деб қўя қолди. – Одамлар бир парча ерини эплолмайди-ю, ортиқча ғалва кимга керак”.

Мен муҳим масала тагига етиш илинжида елкамга чопон илиб, қишлоқ манглайидаги чолдевор сари чопдим.

Қош қорайгач, кузнинг аллақандай музтар қоронғисида адрас тўнга ўраниб, кунчиқардаги чакалакзор оралаб аланглаб, қўрққаннамо кетиб борардим.

Ҳовлини тезроқ кўриш илинжида гоҳ чопар, гоҳ тўхтардим: ҳадиксираб олди-атрофимга қараб дириллар, тағин бирор таниш-билиш учраб қолса, бирга борардик, деган ўй миямга тинчлик бермасди.

* * *

Тоққа туташ адир биқинидаги уй неча йиллардан бери одам исига зор эди. Бу ерга бирор киши келиб сукутдаги ҳовлию ўтганлар тинчини бузмаганидек, аллақайси саёқ оёқ­ости қиладиган ишратхона ҳам эмасди. Аксинча, ҳовлига киришингиз ҳамоноқ димоққа ёқимли ис урилар, чор-атрофда ўрилмаган пичан пайҳон бўлганди. Йўлакни фаришталар супургандек. Қўй-мол ўтлаши учун дарахт шохларидан тўсин; бетартиб тахланган болор, тўмор, шох-шабба. Кираверишда ўнг қўл – уй, чап қўл – оғил, тўғрида ошхона. Ошхонанинг лойсувоғи кўчмаган, битта-яримта сомонпарча чиққанди, холос. Фақат кичкина яйдоқ деразани кун уриб, сўлини обдон суғуриб олган, кечки шамол ойналарини муттасил дириллатарди. Унинг биқинида усти кигизда ёпилган, бир тарафи очиқ тандир бор эди. Култепа тўрт-беш қадам нари, сойга тушар жойда.

Қуюқ теракзор. Қир киндигини ўйиб қурилган оғил. Бир-бирига чатишган сада, таги сурувётоқ. Ундан паст – булоққа ёлғизоёқ йўл тушган. Булоқ суви икки қишлоққа амал. Эҳтимол, қишлоқ этагидаги ҳовуз қуриб бораётгани учун уйни бузиш гапи кўтарилгандир. Молхона устидан томчи ўтиб, девор бироз қийшайган, устун жойидан силжиган, пойдевордан тош кўчганди. Молхонага бир кўз ташлагач, тўғри уй тарафга юрдим.

Менимча, бўсағада икки-уч авлод юмалаб ўсган эди. Эски-туски матоҳлар ва иморатнинг эски тархи, бичими шундан гувоҳлик берарди. Узун айвондан хоналарга ўтилар, ҳар бир эшик ёнида токча, афтидан, чироқ ёки обдаста қўйиш учун бўлса керак. Қибла тарафдаги икки хонали меҳмонхонага кўз қирини ташлаб қўйдим.

Пешайвоннинг шифтига уя солган мусичалар, чумчуқлар вижир-вижирлаб ёнига чорлар, аллақандай нохушликдан огоҳ этмоқчидек чириллаб учар, тағин қисматига кўнгандек тинчиб қоларди. Қушлар қиш ташвишида шундай илҳақдир, деган ўй миямга келса-да, бўсағада чалажон, узала ётган Тўрткўзнинг бундай ўйи йўқмиди, дердим ўзимга-ўзим.

Ит қариганини ит кўрмасин. Тўрткўзнинг суяк­лари бўртиб, юнги тўкилган, кўзлари киртайган: туришга уринади-ю, оёқлари қийшайиб, қовурғалари бўртиб кетади, ғашини келтираётган итчивинларга ҳам мадорсизгина тумшуғини нуқиб қўяди.

Ҳовли этаги – сой томондаги дарчадан чиқиб кетаётганимда узун, кўкка устун, қучоқсиғмас теракларнинг шохларида гала-гала қарғалар қағ-қағидан этим увишди. Абрикми, янтоқми, қушқўнмас, хас-хус дафъатан шитир-шитирлаб ўтакамни ёраёзди. Бойўғлиларнинг овозию олазарак кўзларидан баттар қочдим. Йўл-йўлакай қирнинг сарғайган ўт-ўланларини босиб борарканман, “Шодмон отанинг дунёси бир қиш оч овулни боққан, ҳалиям боқади”, деган гап беҳикмат эмаслиги-ю, яна “Уйни бузаман деганни туз уради” деган маталга гоҳ ишониб, гоҳ ишонмасдим.

Дарвоқе, бу чинми, ўтирикми, билмадим, илгари дарчадан чиқишдаги ўра ўрнида яккамих бўлганмиш. Бир киши уни оламан деб, тагини ковлаганида бир хум тилло топганмиш. Кейин босар-тусарини билмай, ўранинг олди-атрофини каламушдек илма-тешик ковлаб ташлабди, бироқ ҳеч вақо топилмабди. Анча вақтдан сўнг бир сафар кечқурун шу ердан ўтаётса, кимдир исмини айтиб чақирибди. У нари-берига аланглабди, бироқ тирик жон кўринмабди. Қараса, чуқурда бир нарса ялтирармиш, ҳовлиқиб шартта ўша томонга сакрабди-ю, ҳалиги ялтироқни олиб дарров тишлабди, тиш ботмабди. Тошни чўнтагига тиқиб, ўрадан чиқиш илинжи ила жон ҳайбатда янтоқ томирига чирмашибди. Шу тобда бир нарса оёғига ўралиб, ўрага тортаверибди. Унинг оёқ-қўли қалтираб, қичқирибди, овулни ёрдамга чақирибди, ахийри, йиқилибди…

Эртасига мурдасини халқ олиб кетибди. Ке­­йинроқ кексалардан ўша ўлган киши Шодмонбой отанинг чўпони бўлганини эшитганман. Улар яна: “Чолдеворга дуо кетган, тупроғиям бировга дўстлик қилмайди”, деб қайта-қайта гапирарди.

* * *

Қишнинг боши экан. Шодмонбой ота кечқурун қўйларини сурувётоққа қамаб, қишлоқни айланиб юрса, бирор ҳовлидан тутун чиқмасмиш. Ҳар бир уйга девор оша мўралаб чиқибди. Эсонбой бобонинг отасининг уйига етганда эшик қоқмай тўғри кириб борибди, қараса, болалар айвонда куйдирилган так-так еб ўтирган экан. Шу ҳақда онам такрорларди:

“– Шу бувдойоқ қорин тўйдирадими? Қозон қорайтиришгаям ун йўқми? – дебди уйбошига қарата.

– Топганимиз шунга етди, – дебди момо елка қисиб, кавшанаркан. – Бировдан сўрашга иймандик. Қўни-қўшнидаям шу аҳвол, бировга берар егулик йўқ. Еганимиз ўзимизга юқмай юрибмиз. Бизгаям қарашиб турсангиз, қолиб кетмас. Мана булар одам бўлса, елкамиздан юкни олар…

– Ўлжабойни жўнатинг, эшакка миндириб. Бир халта буғдой бераман, сув тегирмонга чиқариб, биратўла уйга олиб келади. Болаларни оч қўймангизлар, эртага элни чақириб қўй сўяман. Уйда ҳеч ким қолмасин, ҳамма борсин! Бир коса сув қўшсак, битта одамнинг ризқида.

– Хўп-хўп, бой ака. Ўзим жамоат қилиб, айтиб чиқаман, – дея уйбоши Шодмонбой отани кузатгани ташқарилабди. – Бизни эртароқ айтаверинг, хизматини қиламиз. Ортган-қутганини уйга берарсиз…

– Олиб кетақол, майли. Очкўзлик қилма, лекин. Бу хулқинг болаларингга ўтади. Сенга ўлгунингча халал беради, билиб қўй”.

Эшитишимча, Ўлжабой бобо Шодмонбой отадан ундирилган ундан хуфиёна ўғирлаб, сотиб юборади.

II

Қишлоқнинг тўрт-бешта қўли узуни Ўлжабой бобонинг чолдевори ёнида ниманидир кенгашар, тортишар, яна акисга маслаҳат соларди.

Мен пахсадевордан нари кетолмай, гап пойладим. Неъмат бобо ҳошияси кирланиб қорайган, ялтираган қалпоғини ечиб бошини шамоллатди:

– Бузишга бузасан, лекин эл бирлашмаса, минг тиртангла, қиш тушгунча иморатинг битмайди. Қиш – бўсағада. Суяр келмас, келса-чи, қиши билан уйма-уй тентирайдими? Қиш ўчоғи тор, бола! Ёзда бутун овул сиққанга, қишда бир жон ортиқча. Бир кун Неъматга раҳмат айтасан, шу гапи учун. Ўлжабой, отанинг чўпонидан фарқинг йўқ. Юрагинг иккита бўлса, буз, аммо буни шундай ташлаб қўймайман. Эшитиб ол, сенинг бетинг билан, кетинг бир. У ёққаям ўйнайсан, бу ёққаям. Агар Суярдан бир оғиз қаттиқ гап эшитсак, ўзингдан ўпкала.

Ўлжабой акис чеграйди:
– Иҳ, жони ҳузурда. Шу итқарамас чакалакзорга келаман, деб ўлиб турибдими?! Тилло берсаям келмас. Отанинг қирқида кўрганим, шундан бери соясини солмайди.

– Бу чакалакзор – отамизнинг уйи. Ўт босса босаверсин, томчи ўтса лўмбоз қиламиз, беркитамиз. Қуласа, кўтарамиз. Лекин тирноғини текизганнинг оёғини уриб синдираман. Ўғли барибир қайтади, Амиркага кетмайдими. Ота уйини бузганнинг бири икки бўлмайди. Қайси куни Сулувхолни Булоқбошида кўриб қолдим. “Шу уйда отамнинг иси бор”, дейди. Аммо келолмайди, ҳеч ким йўқ. Куёви қурғурам кўп ичадими, дейман, сингилнинг кўзи кўкарибди. Сўрайдигани йўқ, деб ўйлайдими?.. Ҳа, шу обрўгаям туф, ташлаб келавер. Мунглиғларингни чирқиллатмай… – Маҳмуд қассоб жаҳлланди, қўли муштланди.

– Уйимга жанжал кўтаргани келдингларми, – деди Ўлжабой бобо акислиги тутиб. – Суяр, Сулувхон – бари ўзимники. Уларнинг ғамини емай қўяқолинглар. Сулувхон бизникидан чиқмайди, келганида. Туғилиб-ўсган – тўркунида сўровсиз қолармиди?! Лекин Шодмонбой акамнинг иморати кўкламга чиқмай барибир қулайди. Мен бузмасам, ўзи бузилади. Тўнғичимизга данғиллама уй солиб берсак… Биров фойдаланса, қулаб тушгандан яхши-ку!

Ён-атрофдагилар бобиллади:
– Ишингни оти нима?
– Уй эгали, эгаси ўлгани йўқ.
– Бор, тошингни тер. Қуласа, кўклам кўтаради.

Ҳартугул, келишув мужмал тугагани Ўлжабой акага маъқул эди. Унинг юз-кўзида мамнунлик зоҳир бўлди. Одамлар ариқдан ҳатлаб тўғри Чироқчи томонга йўл солишди.

Ўлжабой ака эса ғўнғиллади: “Шодмонбойнинг давриям ўтди-кетти. Кампири чимилдиқ кўрпаси титилмай ўттизида бева қолувди. Кимга ишонади, ҳайронман. Қарайдигани йўқ, арзандаси эри билан кунда ғалвада. Бир боланинг онаси ҳалиям ўзини босиб олмаган. Бирамак ўғли тишини кавлаб юрибди, юраверсин. Энди уй беэга”.

У “Уй беэга”, деб биров эшитиши керакдек овозини баландлатди.
Девордан ғишт синдириб олиб, эзди.

* * *

Мени ҳалигача Ўлжабой бобонинг ўша кунги шашти ҳайратга солади. Қўл учида кун кўрадиганнинг эгни қисиқ бўлади, димоғ билан гапирмайди, гапиролмайди. Кейинроқ эшитганим бор: ушбу воқеа юз беришидан тўрт-беш йил илгари у киши момомга чол топиб бериш иштиёқида анча ёнган.

Момо бошқа уй қурмаган.

Момо қизини уйли қилгач, икки йилда ёлғизликдан зерикдими, қўрқдими, ўлди-кетдиси – беш метр сурп, жойнамоз, имому ғассолга берарлик матони бўғжамага тугиб-яшириб, Тошкентга отланганди.

“Ўшандан икки ҳафта ўтар-ўтмас отанинг уйи нақ карвонсарой – ишратхона бўлди: ҳалол ҳам, ҳаром ҳам ўша ерда. Кечдан тонггача базму жамшид авжига минарди. Қиморбозларнинг ғала-ғовури, уйи бузилган, шаҳарчадан чақирилган аёлларнинг шиқинг-шиқинги; чалажон алкаш ва бангиларнинг довруғи қўланса ис, сукунат инган уйни бўғарди, гўё.

Шодмонбой аканинг салобатидан ҳаймиқиб, эшик ҳатлашга журъати етмаганлар энди оёқ чўзиб тўрда ўтирар, соясига кўрпа тўшаганлар унинг отини ҳам унутганди. Сабр косамиз тўлгач, тўрт-беш киши галалашиб, ичимизда Ўлжабой бобонг ҳам бор эди, ҳалигиларни қувиб чиқардик. Дўқладик, ёқасидан олдик, урдик, ишқилиб, бир амаллаб ҳайдадик. Уйбузарларнинг қораси ўчди. Бўлмаса, уй оёқ остида қоладигандек эди. Овул яна тинчиди”, – дерди отам ўша гаплар уй ичида кўтарилиб қолса.

III

Кейинроқ ҳалиги хат Суяр акага етиб бордими, ёки бу ҳам кўз-кўзга уюштирилганмиди, анча ўйлаб юрдим. Сабоҳат янга билан гапнинг тагига етдим. Янга буғдойранг, бўйлари узун, қалин қора қошли кўҳликкина аёл эди.

Кунларнинг бирида Сабоҳат янга гап очди:
“Ўшанда акангиз аллақандай асабий ҳолда олдимга келди. Гаплашдик. Илмий иши тайёрлигини билсам-да, негадир қишлоққа қайтиши зарурлигини айтди. “Мен билан қишлоққа кетасанми?” деди дангал. Тўғриси, илгаридан менда кўнгли борлигини сезсам-да, очиқча айтмагани учун, ота-онасининг топгани бордир, деб ўйлардим. Қарорини эшитиб, ажабланмадим-у, юз-кўзидаги ўзгаришдан бир тўхтамга келмаганини сездим.

– Отанг билан гаплашайми? – деди.
– Отам устозингиз-ку!

– Устозим йўқ демас…
– Билмадим, “йўқ демас”.

…У киши отам билан гаплашган.

… Отам залда кутиб турган экан, имлаб чақирди. Хонасига кирдик. Дадамнинг кўзларида аллақандай бир муаммо акси кўринар, кенг манг­лайи тиришган, тўкилган сочлари янада сийраклашгандек эди. Яна, шошилинч ҳаракатларидан масъудлигини ҳам фаҳмлаш қийин эмасди.

– Ўтир-чи, қизим, – деди стулни кўрсатиб.
Кейин бироз тараддудланди.

– Ҳалиги, онанг сирдошинг эди, тақдир экан. Умрини болаларига қўшиб берган бўлсин! Энди мен ҳам сирдошман. Сизларнинг бахтинг учун яшаб юрибман-да. Буни яхши биласан. Синглинг ҳам бўй етди-да энди. Онанг сизларни уй-жойли қилишни менга топшириб кетган. Ҳар кимнинг бошида бор, бу савдо. Аксиома, ҳаётнинг аксиомаси. Кейин бемалол оёқни чўзиб ётсам бўлади.

Отам ўсиқ қошларини учирди:
– Анови, Суяр акангни танийсан-а? Кўп келади бизникига. Шогирдим-ку, эсладингми?
Бош ирғадим.

– Одам қўйибди. Онаси… Бир жавоб айтиш керак. Шунга нима дейсан? Ёмон бола эмас. Илми бор. Сал йўл-йўриқ кўрсатса, йўлини топиб кетар.

Дадам онам ўрнида онам ҳам эди, гарчи ўртада қалин бир девор бўлса-да, раъйимга қарар, аммо гап оҳангидан сўраб келувчиларга “йўқ” дейиш истиҳоласи устида боши қотар ва қизига бундан авлороқ харидор чиқмоғига ишонмасди, назаримда. Бу менинг кўнглим учун ҳам тўғри, хуш эди.

Орадан бир кун ўтиб, Суяр аканинг қишлоққа қайтганини эшитдим: Эркин исмли дўсти қўлимга бир парча қоғоз тутди, хатни очдим, кўзларим жуда қаттиқ босиб ёзилган ҳарфлар устида югурди:

“Отамнинг уйини тўйга созлайман. Тез бормасам, бўлмайди, кўнглим ғаш. Айтганча, тайёргарлигингни кўравер, уйдагилар келинини қишгача йиғиб олмоқчи. Ҳафта туриб, қайтаман. Онамдан уялиб, қочиб юрма, зерикади. Эркин ака учраштириб қўяди”.

* * *

Овулга совуқ сукут кирган кезлари биз ҳам Суяр акани Тошкентдан уйланган, деб эшитардик. Рости, тўйнинг овулда ўтказилишини интиқ кутганман, тенгқурлар билан тўнка устида ўтириб, енг шимариб палов ейишнинг гашти бор-да. Лекин, бу тўғрида бирор кишига тил ёрмаганман.

Дарвоқе, момом ўша куни тўйни тезлаштириш учун шаҳарда тунайди. Қизни кўради: кўрса кўргудек, кўнгил тўлгудек – тустар. Гаплашади, тилидаям, дилидаям бор. Икковининг гапи гапига, иши ишига мос тушади, энди бор гап домлада… Домлаям рўйхушлик билдиради. Икки-уч қўни-қўшни чақирилиб, тўй белгиланади.

Хуллас, момом “тўйнинг келаси якшанба ўтказилишидан кўнгли ҳам ғаш, ҳам тўқ”, эди. Аммо домла келин-куёвнинг кейинчалик Тошкентга қайтиши тўғрисида узил-кесил бир гап айтмаса-да, барибир қизи шаҳарда яшаши, шогирди профессорлик мақомига эришишидан умидвор бўлган.

* * *

Қизиғи шундан кейин бошланганди.

Кайвонининг хаёли ҳалиги чолдеворга етиб, тўй ташвишлари ечилиб, шаҳардан келин илиб боради, гўё. Бутун қишлоқ тўйга ҳозирланиб, кўчиб чиқади, гўё. Овул чолдеворни қўшқўллаб эпига келтиради, гўё. Бир кунда эл сарпо кўтариб келиб, бўғжамани тўлдиради, гўё. Оғайни­-жамоат кенгашиб, гуруч, мой ташвишини ечади, гўё. Бир кунлик тўй югур-югури тиниб, келин тушириб олади, гўё. Бунинг бари момонинг хаёлида, холос.

Одамларнинг тўйга тақалган мингта найранг­­и бор эди.

…Шу тобда ўйлаб кўрсам, ҳаммаси кино учун саҳналаштирилгандек туюлади. Бири-бирига чамбарчас боғланган воқеалар. Мен эса ўша пайтлари овулда ғарам ёнганининг тўйга бориб тақалишини ўйлаб ҳам кўрмасдим…

IV

Овул ҳалиям сукутда эди.

Кузнинг адоғи. Изғирин кишини чақар, аҳён-аҳён кўча-кўйда бошини чопони ёқасига яширмоққа уринган одамлар учрар, совқотганлар қалтираганча ўтиб кетарди. Ўтиб-қайтаётганлар шу даражада беэътибор, ҳафсаласизки, на бақирганни, на чақирганни эшитади. Эҳтимол, эшитар, ўзини гарангга солар. Уларни фақат бир ваҳм билан чорлаш мумкин эди. Шу ваҳм илиққанларни чорлаб, ўй-фикрларини тўзғитиб, ўз домига тортиши, ғарқобдек ютиб юбориши мумкин эди.

… Онамнинг қозонпатири пишишини кутиб, ошхона атрофида куймаланиб юрганимда, аллақаердандир тутун ҳиди келди. Аввалига эътибор бермадим, ўчоқдан чиқаётгандир, деб. Сўнгра қўрқа-писа, пичан ғарами томонга чопдим. Ғарам ёнса, қиш бамисоли азоб. Шамол Олатаёқ томондан эсаётгани учун оғилга тиралган нарвонга чиқиб, алангладим: тутун буруқсиб, чор-атрофни забтига олар, осмонга ўрлагани сайин оломон ҳайқириб чопар, аёлларнинг фиғони фалакка кўтарилар, олов қишлоққа ёпириларди.

Бир пайт қарасам, ёш-яланг тошлоқ йўлдан пилдириб ўша ёққа бораяпти: бировининг қўлида пақир, бирида кетмон.

Том устидан елкадош томлар оша уларнинг ортидан қувдим. Икки кўзим Олатаёқда, сакраб-сакраб кетиб борардим. Трактор овулга ўт ўтмасин учун “тар-тар”лаб ер ҳайдарди. Қуруқшаган хас ловуллаб ёниб, тошлоқ йўлгача етди. Шамол ўчакишгандек хас-хус учирарди.
Қанча ошиқмай, шунча кечикаётгандек ўпкамни қўлтиқлаб югурардим.

– Жа, ваҳима кўтарадиган эмас экан, – деди чоллар етиб борганимда. – Кимнинг қўли қичиди экан. Болалар эшик ҳатлаб чиққани йўқ. Эсонбой “сен-мен”га борадиганлардан эмас. Ўлжабой аланглаб юрувди, ўшанинг қўлимикан? Жони нечта, тайёр ғарамга ўт қўйиб. Ўзидан бир айб ўтган-ов.

Шу гапдан кейингина оломоннинг бироз ҳовури пасайди. Оловнинг дами эса баланд эди. Ўлжабой бобо сўкиниб, эски шинел билан ўтни ўчирар, ён-веридаги болаларни уришар, баъзиларга зарда қилиб, нишини суқиб оларди:
– Қайси кўролмас куни куйиб ўт қўйди экан? Шодмон отанинг ғарами қишин-ёзин турарди, инсон қўлини теккизмасди. Иҳ, бойнинг ўзи йўқ-да. Инсоф кўтарилганга ўхшайди орамиздан. Фалокатдан асрасин, Худойим.
Пичан тутаб, буриқсиб кўкка ўрларди.

– Энди Эсонбойни соғади, – деди юзи қизариб кетган Умир илгирчи. – Қайишдими, бир дарди бор. Қурғур чўлдан ҳам “ҳиқ-ҳиқ”лаб сув ичади.
– Эплаган қилади-да, шуниям ака Умир.

Биз болалар томоша кўраётгандек ҳайратланиб ўтириб олгандик. Олов “чарс-чурс” хас-хусни отар, ҳамма тобора кичрайиб бораётган ғарамни қўрғаларди.
Тўрт-беш телажка пичан билан Эсонбойнинг дунёси камаярмиди?.. Камаяркан. Мол-қўйи қишдан қандай чиқади? Тўрт-беш сурув… бир-иккита бўлсаям, бошқа гап. Шунча емишни қаердан топади?! Овул ҳам қараб турмас, сомон бермаса похол, жилла қурса, нушқурт берар, лекин қўлда берганга қуш тўймас.

Хуллас, қиш ўтгунча Эсонбойга кимдир топганини, дўкончи ортганини, Хидир бобо атаганини илинадиган гап чиқди.
– Эсонбой жума бозорга йигирмата қўчқор чиқарса, ўн телажка беда беради. Суруви қишда қимирламай ейди. Шу бозор нарх ҳам тушади, – деди Неъмат бобо ярим ҳазил, ярим чин.

* * *

Дадам жума бозорга тараддудланди.
Мен ҳам эргашиш илинжида эрта уйғондим: аммо менга молтопар дўппингни кий, деб буюрилмади. Кун совуқлиги учун индамади, деб ўйладим, ияртишига ҳам кўзим етмасди. Айвон лабида дириллаб туравердим. Кейин уюрга қараб келаман, деган ўйда тимирскилана-тимирскилана нари-берига юрдим.

Отамнинг ортидан кўчага чиққанимда чор-­атрофда тутун ҳиди кезиниб юрар, аҳён-аҳён зах девор иси келар, ачимсиқ ҳаво барини бўғар, моғор босган тўрва исидек димоққа ўрнашиб борарди.

Дадам кўп уй кўтаргани учунми кулди:
– Қишга етмай кимнинг томи қулади экан? Уч ой сабр қилганда, кўклам эл кўчиб чиқарди ҳашарга. Ўзи сув музлаб бўлди, энди қиров тушса, лой чангаллаб ўтирадими? Аҳмоқ одам ҳам кўп-да! Устун-пустун тираб, суяб қўймайсанми!
– Эсонбой аканинг ғарами ёнди. Шунинг иси.
– Йўқ, бу уй, эски девор иси. Кимдир ток тагига ташламоқчими? Узумнинг тагида қолади, ўзиям. Уй қуриш учун уч-тўрт йил тилини кўндаланг тишлаш керак. Бу йил қоракишмиш пул бўлди, икки йил шундай ҳосил олса, данғиллама уй-да.

Отам Эгиз сада томон юрди.
– Уюрни Сувлисой томонга ҳайда, ўти яхши, – деди ёрилиб қаварган қўли билан қирга ишоралаб. – Байтални туёғига қиррач тош киради, оқсоқланиб юрмасин, қараб қўй.
– Хўп, Сувлисойдан чўпонтаёқ ясаб келаман.

…Ўшанда хаёлимга қишлоқдаги боқибеғам, тепса-тебранмас одамлар бир-бир гавдаланар, қайсисининг иморати қулаган экан, деб ўйлаганман. Нега ўйламай, ахир, катталар уникида-буникида яшайверади, болалар-чи? Қиши билан чуғурлашиб, бировнинг уйига сиғмайди, қорним очди, деёлмайди, эмин-эркин ўйнолмайди.

Йўл-йўлакай Бешбулоққа – отларни кўришга отландим, гарчи куз аёзи аёвсиз чақаётган эса-да. Ўшанда Қулоқбошида Ўлжабой акис билан Эсонбой акани учратдим, улар ниманидир чамалар, тушунтирар, гап-сўзидан бир шумликни бошлаганини фаҳмлаш қийин эмасди. Ариқ сувини ҳаётга ўнглаш баҳонасида икковини тинглашга уриндим.
– Олифта қайтдими, олчанглаб, – деб сўради Эсонбой ака бақбақаси лиқиллаб Ўлжабой бободан. – Амакининг ҳам тилини мойлаб қўйиш керак. Бир-икки сўм берсанг, орқаси ўчоқдек бўлиб қолади. Шу билан сарой қурмайди. Боласи эр етиб қолгандир, ишни ўша бузиши мумкин.
Эсонбой ака дадам ҳақида гапираётганини тушундим.

Ўлжабой акис қимтиди, сарғимтил, сўйлоқ тишлари кўриниб илжайди:
– Ҳа, уни ўзимга қўяверинг! Бир сўмнинг гадойи, кўнади. Суярми, у келмайди. Қўли меҳнатда қотмаган. Шунча ишни кўриб-билиб… тилло берсаям қайтмас. Сув музлади. Қўни-қўшнининг эшигида қақшаб юриш осонми?! Акаси сиғдирармикан, Худо билади. Келгандаям кун бермаймиз, кетади, тўрвасини қўлтиқлаб.
– Буни ўзинг ёпасан, минғир-минғирни эшитмай…
– Ҳеч гап тегмайди сизга.

Бобо бошини сарак-сарак тебратиб, менга қўлини сермади. Бу – кет, дегани. Имлашлар аста-секин миямга олов ёқди.
Ҳам уларнинг ҳангомаси адоғини эшитиш, ҳам кузак сувининг нозик, шилдир-шилдири завқига тушиб, дара оралаб қирга ўрладим. Онда-сонда ялпоқ тош олиб, ариқ бўйлаб сакратиш учун отардим, кейин “тарс” этган товуш эшитилар, қушлар вижир-вижирлашиб ҳар томонга қочарди. Яна тиниқ сув ичидаги тошлардан саралардим-да, узоқ-узоқларни мўлжаллаб отардим. Таги едирилган ковушда авайлаб қадам босардим.

Даранинг тусиям минг турли – Сангноқнинг сарғимтир, қўнғир, малла, оқ тошлари юзига чанг юқмаган. Яшил арчалар ҳуснидан кибрлангандек, хокисор кузда фақирланиб ерга киргудек. Тик харсанглар кеккайиб, майда тошларни сиқиб ташлаётгандек…

* * *

Уюрни Сувлисой томонга ҳайдаб, ширғайтаёқ ясадим. Чучук бодом шохидан синдиргунча, қўлим толди. Кейин дарров изимга қайтдим: тўрт қир ошгунча нафасим бўғзимга тиқилди, борингга шукр, байтал, дедим ичимда. Борарда, ковушим нам сўқмоқларда тойиниб-тойиниб кетавергач, отга миниб олгандим. Бутами, абрикми ушлаб зўрға қирга чиқардим. Дарада тулкиларни қўрқитиш учун ҳуштак чалиб, ширғайтаёқни ўзимча ҳар тарафга ўқталдим. Мулласойдан жар ёқалаб икки тулки қочди. Уюр бирдан ҳуркди. Кишнашиб, тепсинди. Отлар қишин-ёзин тоғда юради. Бир сафар Учқиздан ошиб нарёққа ўтганда дадамнинг тожик ошналари ташлаб кетганди. Суюнчига битта той берганмиз. “Бўри отларга тегинмайди, икки оёқли бўрилардан қўрққулик”, дерди онам от ташвиши ортган пайтларда.

Ғорлисой устидан овул кўринади. Қуёшнинг ҳорғин тафти одамларни ноодатий бир ҳадикка қўйгандек… Хирмонга тушган қумурсқадек бари ғимирлар: тандирига ўт қўйгани қайси, отини чоптиргани қайси, томини ёптиргани қайси?.. Кимдир том устидан бир нарса ташияпти. Ошқовоқми, дейман. Бир талайи адирнинг нариги тарафидан ўтин ташияпти: болор кўтариб кетаётган уч киши, анови кампирнинг елкасидаги нима?..
Таёқни ирғитдим-да, ўқдек отилиб сойликка тушиб, жилға ёқалаб чопдим: оёғим чакалак томирига илакишди, суриндим, тойдим, йиқилдим. Лекин буни ҳис этадиган ҳолда эмасдим. Тепаликни айланиб ўтдим. Янтоқ, қушқўнмас оралаганимда тикони болдиримга, сонимга санчилаверди. Лекин оғриқни сезмасдим.
Борсам, оломон Шодмон отанинг қулаган уйининг бор-будини бўлар – биров устунга, биров эшик-деразага, дадили забаровга, бўш-баё­­ви ёғоч товоққа эга чиққанди.
Бироз кўзим синггач, атрофга серсолдим: етим меҳмонхонанинг ойнаси тўкилган, бир тарафи қулаган, гўё чайладек олди очилиб, шифтидан қамишлар шалвираб турарди. Ошхонанинг болори синиб тушганди.
Отанинг уйи бир онда хароба бўлди. Кузнинг намхуш ҳавоси, кечаси себалаган ёмғиргина чанг-тўзонни бекитарди, холос. Пахса девор тагидан тарвуздек тошлар мўралар, ипирисқи қамишлар ҳар тарафга сочилган, чумчуқлар вижирлашиб норизоланар, қумурсқалар мўр-малахдек дарахтга ўзини урар, сичқонлар чи­­йиллашиб қочар, дўппидек уя атрофида бир-иккита ари учиб юрар, Тўрткўз эса гўё ўликдек тақдирга тан бериб, қайрағоч остига чўзилганди.
Жойида фақат яккамих қолибди, деб ўйладим. У меники, ёки оғзимни очиб турайми? Шу пайт устун тагидан узангининг бир учи кўриниб, хаёлимни бузди. Барибир яккамихга кучим етмайди. Бу кимгаям керак? Чилвири андак чириган экан. Билдирмайгина ўтиб, узангининг “қулоғи”дан тортиб олгач, қўлтиғимга қистириб, жуфтини изладим. Уйлиғиб ётган ашқол-дашқол, хас-чўп, қамиш орасидан тепиб, титкиладим. Катта болорларни кўтаришга қийналиб, ширғай таёқда тагини очдим. Барибир чиқмади, менга ўхшаган сон мингта, биттаси кўтарган-кетган-да! Мен орқалашга ярайдиган тузукроқ матоҳ ҳам йўқ, борини супуриб кетишганди. Меҳмонхона эшиги ланг очиқ, аммо у тарафга ўтишга иймандим. Кўрпа-тўшак, олача, жулбароқ ва кигиздан бўлак ҳеч вақо йўқ. Куни шунга қолган экан, деб кулмасин Холбойга ўхшаганлар.
… Ини бузилган қушлар айюҳаннос солиб, чор-атрофни бошига кўтарар, арилар “ғиз-ғиз” у ёқдан-бу ёққа тентирар, Суяр аканинг ҳоли булардан кам эмас. Катта жанжал бошлаши тайин, деган хаёлга бордим.
Эгарни бекитиб қўйдим. Отам: “Эгарда барака бор”, дегани эсимга тушди. Улоқчи от олсак, эгарлайман. Той ҳам икки-уч йилда кўпкарига қўшилар.
Бу ерга кўнгил босганим учунми, ичимда нимадир узилгандек эди. Айбни кимга тўнкаймиз? Ўлжабой акаям ўзича ҳақ. Менга уйни сен бузгансан, деб ёпишса-чи? Нима деб оқлайман ўзимни. Тўғри, хатни мен ёзганман. Лекин кимдир бу хусусда ғалва бошлашига кўзим етмайди. Бунда бобонинг қўли бор. Ўйлаб кўрсам, ҳамманинг уй бузилишида қўли бор. Бошқалар ҳам шу ердан у-бу нарса еяпти, улар ҳам мум тишлайди.

Хуржун опичлаган Қадам ака, кели кўтарган Қаршибой муаллим, занглаган пойтеша, болта, ўроқ тутган уста Низом йўлга тушдик.
Масжидга етганимизда рўпарамиздан очиқ юзли, озода кийинган бир йигит кўринди. Юз-юзма келгач, салом берди, қучоқлашиб кўришдик. Менинг қўлимни сиқиб қўйди. Узуқ-юлуқ аҳвол сўрашдик.
– Эшонимга ишониб эшагимдан айрилдим. Эртароқ келмабсан-да! – деди уста Низом. – Ўзимиз – уста, амаллаб кўтариб берардик. Охири қулади. Қаровсиз ётгандан кейин шу-да! Омонатинг бизда. Девор остида йўқолиб кетади. Уйинг битганда қайтарамиз. Эл шундай деди. Эр кишининг ризқи кўча-да, дейди. Бу ерда нима бор, қишин-ёзин ишлайсан, биринг икки бўлмайди. Бутун умр қора меҳнат одамни эгиб қўяди. Силланг қурийди. Шаҳаринг тинч-ку!
– Эски-туски нима керак ўзи, тўғрими, Суяржон? – деди Қадам ака. – Ҳемирига янгисидан беради-а? Эскини тузатгунча эсинг кетади. Занглаганини бошингга урасанми?!

Узангини кўйлагим этагига яширгандим. Эгаси сезишидан қўққандек қизардим.
Суяр аканинг юзи бўғриқди. Узоқ каловлангач, “ҳа-ҳа”лаб ўша томонга кетди. Унинг бир дардига минг дард қўшилганини фаҳмладим.
Уйга қайтарканман, дарахтларнинг яланғоч танлари қаттиқ қалтираётгандек туюларди.

* * *

Уй бузилгандан сўнг…
Сулувхон опам ҳам тентирай-тентирай, ахийри, бизникига қўнди. У Суяр акамдан ёзғирди:
– Кел, итинг адашдими шаҳарда, дедим. Бегона элга эл бўлиш осонми, дедим, кўнмади. Қайтаман, шу чолдеворни биров кўтариб кетармиди, деди. Эгасиз уйга бировнинг ичи ачийдими?! Азобини ейди, энди битгунча. Тағин тўй бошлаб қўйган! Отам раҳматли қийналмасин деб ўқитди. Едирди, ичирди, қийинчилик кўрмади. Тараллабедод юриши кўпайди. Энди қишлоққа қайтгиси келмайди…
Онам уни юпатишга уринди:
– Элга гапми, битта иморат… ҳа, деса, тўйгача кўчиб олади.
Опа ҳафсаласиз қўл сермаб, қаншарини артди.

– Бир ўзига осонми? Аҳмоқнинг оғзидаги гап бу. У кишим қўлини совуқ сувга урган эмас. Битта қарашадигани эримми, ҳей… шу уйдан есам, дейди. Тавба, бўл-бўл бўлса, бегона-ку кетар, лекин ўзимиздикидан ортмайди. Ҳалиям инсофи ўйилмапти, меҳмонхонани бир “тишлаб” қўйибди. Энди нима қилсин, бечора, уйлансинми, уй қурсинми? Каталак солишгаям уқув йўқ. Эл дейсиз, янга, булар киши ўлса қўлини чўзмас. Кўп синаганман, ёрдам берадигани бармоқ билан санарли. Бировнинг уйини биров қўриқлайдими?! Йўқ, ўзиники қилади, дарров. Акам ўзига ташвиш орттирди. Уй йўқ, жой йўқ, хотин сайлар, дегандек.

Дарахтларнинг яланғоч баданлари янаям қаттиқ қалтираётгандек туюлди менга.
Опанинг кўзларидаги мунг ҳали-ҳануз кўз ўнгимда гавдаланади. Ҳўнграб юборай дерди, фақат орият кучли, тишини тишига босарди.
Энди-энди уйнинг бузилиши воқеаларини эсларканман, бир муаммонинг тагига етолмайман: нега бошида тиш-тирноғи билан қарши чиққанлар кейин ўзлариям шерик бўлди? Қайнатса қони қўшилмайдиган Сафар мулла ва Ўлжабой бирдан ака-ука тутинди?
Бунинг тагида бир гап бор эди.

* * *

Суяр акамнинг уйи-жойи йўқ, борар жойи йўқ эди. Ўсган ерида мусофирдек яшарди – на емакдан, на ичмакдан, на киймакдан тайин бор. Отам: “Уят, кап-катта одам оғил устида ётадими”, деб судраб келмагунча ўрлиги тутди. Тўрт-беш кун бизникида меҳмондек яшагач, ахийри, кўникди.
Азон уйига кетади, кеч қайтади. Тушликни ўзим олиб бораман.

Уй қурсанг, ё ўғлинг бўлсин, ё пулинг: битта болорни тикка қилиш учун бир соат тиртанг­лади: олдин бу ёқдан кўтариб тортди, кейин нариги бошини айлантирди, ўйдим-чуқур айвондан ўтказгунча терга ботди. Елкаси шилиниб кетди, ўнгариб олди. Мен кучим етганча кўтаришдим. Қибла тарафдаги томга бириктириб, ип тортиб, чамалади: тошдан пойдевор урди.

– Бу йилча яшаб-туришга уч хона бўлади, – деди у тўнка устидаги кигизга ўтириб чойдан ҳўпларкан. – Кейинроқ пул кўпайса, кенгайтириб оламиз. Ҳали шифергаям тўрт-беш сўм керак.
– Ҳамманики лойсувоқ. Бир-иккита одамни айтмаса… Дониёр жўрамларникиям шиферсиз. Яқинда кўчиб чиққан, – дедим гўё Суяр акамни юпатмоқчидек.
– Даданг қачон келади?
– Пешингача амаллаб туринглар, девди.

У жойидан қўзғалди.
– Ичкаридаги лаш-лушларни ошхонага ташийвер. Коса-товоқ, кўрпа-тўшак, сандиқ, яна бир нарсалар бор. Шуларниям кўтариб кетадиган чиқади.
Гап менга тегиб кетди.
Ашқол-дашқолларни ўтказгунимча кеч кирди.
Суяр акамнинг ҳам иши унмаганини аччиқланиб тошларни ҳар тарафга ота бошлаганидан сездим. Пойдевор қозиқларини суғуриб ташлади. Кимнидир сўкди, ўзини койиди, лақма, деб.
– Бизгаям битар дунё. Ўшанда кўрамиз. Ўзи зарилмиди шу қишлоққа қайтиб менга.

Бир куним шаҳардаям ўтиб турувди. Келмаганимда бундай хор бўлиб юрмасдим. Уст-бошим тоза эди, лой чангаллаб ўтирганим йўқ эди. Битта каталак ўша ёқдаям битарди.
Энди эсласам, ўша ондаёқ унинг руҳи синган экан.

V

Овулга яна сукунат чўкди.
Сув музлаган кезлари Суяр ака резина этик кийиб лойга тушди: зил-замбил қолип топиб, ғишт қуйди, лекин эл келмади, бизга қарашмаган, деб. Ҳорма ошига ҳам ярамагани қанча? Кейинроқ Ўлжабой акис билан Суяр акамнинг орасидан гап қочганини эшитдим. Икковининг ҳам мушти тайёр. Қишлоққа эса Суяр акам ёмонотлиғ бўлди: у жанжал кўтарди, лекин бирор киши унинг тарафини олмади, шу алам қилди. Фақат Сулувхол опамнинг куёви бурнини жийириб келиб, тўрт-беш кун қарашди, холос. Бошқаси соясини солмади.

Совуқдан ижирғансам-да, бир кун ҳашарга тараддудландим. Аёз, туфласанг ерга тушмайди. Битта ғишт қўйиш малол, лой чангаллаш азоб. Бутун бадан музлагандек бўлади. Тош қўлга текканда совуқ мияга етади, маъқули – у-бу керакли нарсани узатиб туриш.

Ўтган-кетгандан гап очилганда қулоқни ўнглайман. Дадам Нормат отанинг ғажирлигию Қаршибой отанинг гапга чечанлигидан сўз очди.
Суяр акам етти отамизни суриштира кетди.
Ҳангома бориб-бориб, оловланиб, уйнинг бузилишига тақалди-ю, Суяр акам қизишди, Ўлжабой бобони сўка бошлади.

Отам унинг ҳовлиқмалигига кулиб қўя қолди:
– Ўлжабой аканинг жони нечта уйни бузиб? Биздан ўтиб қўл теккиза олармиди?! Иморатинг шамолга ҳилпираб турувди, ўзи. Нечи йил бўлди, соянгни солмайсан, қулайди-да. Гумон – ёмон, ўз кўзинг билан кўрсанг, бошқа гап. Ушлаб олдингми бузганида? Жим бўл, айб ўзинг-да. Бу уй сеники, унга сен қарамасанг, биров барибир бузади. Отанинг уйига фарзанд эга…

Отамнинг уй ҳақидаги уйдирмаси жуда ишончсиз чиқди, менинг хаёлимда.
Суяр ака қолипга лой ташлади, мен унга тош суқиб зичладим, кейин қолипни тортдим. Эски иморатнинг ғишти унинг жонига ора кирди. Шу ишини ўржитди.

Ўша пайти Суяр акам тўйга қурби етмаслигини рўй-рост айтди. Беш-олти кунда уй тикка қилиш аҳмоқнинг оғзидаги гап-да!
– Хаёлим яна Тошкентга кетади, – деди у жиндак афсусланганнамо. – Лекин тўйни шу ерда ўтказишга сўз берганман. Нима деган одам бўлдим-а? Ҳали бу уй роса бошимни ейдиганга ўхшайди. Оддий арифметика бари, аммо устанинг иши экан-да қурилиш. Мен тинчгина қоғоз-қалам билан шуғулланганим яхши.

Дадам унинг елкасини қоқди:
– Биласан, икковимизнинг орамизда сеники-­меники, деган гап йўқ. Бизникида ўтади тўй. Узун ўн бир болорга чимилдиқ иламиз, маъқулми? Яшайверасан, қиш чиққунча. Баҳонада, янгангга эрмак топилади. Шуми ташвишинг?..
У ҳорғин нафас олди.
– Мен-ку, чидарман, онам нима дейди, эл-­элат-чи?.. Битта келинниям ўзининг уйига тушира олмапти, демайдими?! Бир амаллаб қишни ўтказсак, у ёғи Худо ўнгига бошқарар. Қишлоққа келинингиз кўникиб кетганча… Ишим орқага кетди.

Отам юпатганнамо деди:
– Руҳи тушганнинг оти ҳам юрмайди. Битган ишни энди чўзма. Одамларнинг гапига кирсанг, фақат ётсанг – яхшисан. Энди, нима бўлса бўлди, бош ёрилгани дўппи остида. Тағин, кимга қизиқ, сени гапириб. Ҳаммамиз бир отадан тарқаганмиз, бир уруғмиз. Лекин эсингдан чиқарма, ҳозир ташлаб кетсанг, бировнинг кетмони учади.
– Элга эрмак бўлгандан… кетган маъқул. Итнинг кунини кўриб юрибман. Уйини сотадиган ҳам йўқ-да.
– Менинг гапимга кир!
– Сиз тишингизни тишингизга босиб чидашингизга тўғри келади. Икки қозон қайнатиш керак, бир тандир етмайди…

* * *

Ўлжабой бободан қанчалик нафратланмай, унга бор айбни тўнколмасдим. Йиллар ўтиб, буни Суяр акамга айтмаганим тўғри эканини англадим. Эҳтимол, ўша хатни Ўлжабой бобо ёзмаганида Суяр ака ҳалиям қишлоққа қайтишини Худо биларди.

VI

“Уйни бузганнинг ўзи бузилсин! Ёлғиз боламни тентиратиб нима барака топарди?! Бири икки бўлмасин!”. Барчин момом қишлоққа қайтиб, ич-этини еди, уй бузувчиларни қарғади, сиқтади. Лекин энди кеч эди. Бир-икки кун бизникига сиғмай, эртадан кечгача тўрт-беш марта отамнинг уйига бориб келар, чарчаб ҳолдан тойса­-да, ҳар соатда: “Уй битдимикан?” деб алағда бўларди. Уйнинг ҳа деганда битмаслигига кўзи етса ҳам…

VII

Уй ичи илмлиқ, ташқари совуқ эди: аҳён-аҳён қарғаларнинг айюҳанноси аламзада табиатнинг дардига туз сепарди гўё. Куз оёғини чўзиб турибди, қиш аксиряпти.
Овулнинг иши ичкарига кўчган кезлари эди. Онам тандирдан қозонпатир узиб, битта-битта чаночга соларкан, дарча очилиб, Сулувхол опам кирди, ўғли – Ниятни опичлаб олганди.

– Қайси шамол учирди, қиз?
– Шу шамол бизникида, ҳашарга келдик, тоғамиз иморат бошлаган экан. Жиянлари борамиз, деб қўймади. Уй ичилар тинчми?
– Ҳа, шукр.
Онам тугунчани менга тутқазиб, уларни даҳлизга эргаштирди.

Момом дарров: “Ҳа, яна эринг урдими?” деб тилланди. Улар анча пайт индамай ўтиришди.
– Ўзингдан бир гап ўтгандир, бир муштга уй бузилиб кетаверса, ҳай-ҳай, тавба дегулик… Момом рўмоли учини тишлаб қўйди.

Сулувхол опам хўрсинди:
– Уй қилмайман, эр зоти шу бўлса, тоқ ўтай. Шу гўдакни амаллаб катта қилсам…
– Болам, бунча енгил бўлма! Қизишиб айтган гапингни унут, ота уйингга қайт, деб узатмаганман. Сенинг уйинг ўша ерда. Биринчи уйинг уй… қолгани бахт бермайди. Болангни чирқиллатиб, барака топмайсан. Отасиз ўсган уйсиз ўсгандан ҳам ёмон.

– Ҳа, отамнинг уйига сиғмай қолибман. Битта борадиган ерим шу ер эди. Ўрни билин­аяпти отамнинг. Кўчага бундай ташлаб қўймасди.
– Уй қилиш осонми, рўзғор – бору йўғига, каму кўстига чидаганга. Не кунлар ўтмади бошдан – биров билди, биров билмади. Жорияга жар солганда иш битармиди?! Ёмон яшамадик, урсаям сеники маъқул, дедик.
У ўқчиб қўйди.

* * *

Отам ҳам ўша гап ичида бўлган. Хўш, унда нега қарши чиқмаган? Энди уни пинжига олгани нимаси? Буни сўраш уят, яна момом эшитса… Момом ҳам уч-тўрт кун тўмрайиб юрди, қулоғига бир гап етганми? Фақат онамга ичини ёрарди.

Момом “уҳ-уҳ”лаб ётганида беихтиёр ичкарига ўзимни урдим. Даҳлизга югуриб кирсам, ойим унга чой ҳўплатиб ўтирган экан. Бутун вужуди дириллар, ўқтин-ўқтин йўталар, тинимсиз ваража тутарди.
– Уҳҳу, уҳ, ўлсам бировга оғирлигим тушмаса, енгилгина олса. Уйингда ўлсанг, ўша ердан чиқарса, қанийди. Уҳ-ҳу, уҳ. Бу йўтали қурғур тўхтамайди. Ҳа, қуриб кетсин-ей!
Онам момомнинг дамини кесди:
– Ҳа, энди шу грипга ўлаберсак, дунёда одам қолармиди?!

Барчин момом манглайига сочиқни босди:
– Кетадиганга ўхшайман, бир қарзим – Суярни уйламадим. Тўйини кўраманми, девдим, пешанага битмаганга ўхшайди.
– Неваралар-чи?
–…

Момом онамни энгаштириб қулоғига шивирлади:
– Эрингизга айтинг, овсин! Бизнинг уйга қарашсин! Оққан дарё оқмай қолмайди, барибир дунё унгаям битади. Ота-бобоси элнинг олди бўлган, қаерга кетади?.. Шунча дунё эгасига қайтади-да!
Ойим бош силкиди.

* * *

– Бир қисм тупроғидан олиб келдим, қўшиб кўм, – деди момом ярим ёнбошлаган кўйи обжўш ҳўпларкан. – Чолимнинг изи тушган, ағнаган. Уйинг битмади, ўлсам эл билан тортишма, ким нима экса шуни ўради.
– Тортишмайман. Тўй-чи? Ким бош бўлади? Келинингиз-чи? Ўлмайсиз!

Суяр акам момомнинг қоқмол қўлларини маҳкам сиқди.
– Тўйни қолдирма, мендан бошқаси сенга қайғурмайди. Амаллаб ўтказавер, ҳеч ким кулмайди. Момо ютинди. – Ўзинг учун ўл етим. Кўзим очиқлигида тўйингни кўраманми, девдим. Уҳ-ҳу, уҳ-ҳу.
– Кўрасиз.

* * *

Тўй яқинлашган сайин Барчин момомнинг аҳволи бадтар оғирлашарди. Қариликми ёки эски дард зўрлик қилдими, ишқилиб, бошини кўтаролмай қолди. Суяр акамнинг ташвиши ортди.
Отам Ўрол муллани чақириб, чилёсин ўқитди, сал тузалгандай бўлди.

Эртаси куни тенгқурлар мактабдан қайтарканмиз, кўчамизга талай одам йиғилганини кўрдик: ҳамманинг белида белбоғ. Ким бўлса? Хаёлимни минг ўй кемирарди.
Болалар тасалли берди:
– Йиғлама, жўра, ўлган қайтиб кемайди.
– Момомми, дейман…
– Жойи жаннатда бўлсин!

Дарчадан киргунча юрагим ёрилаёзди. “Онам”лаётган қишлоқ ичидан дадамни излардим. Қаерда экан?.. Суяр акам-чи? Орувлаётган хотинлар уввоси кўнглимни бўшаштирди. Бел боғлаган Суяр акам ўзини у ёқдан бу ёққа ташлайди.
Одам уйилиб кетди. Гўё тўрт тоғ ораси кўчиб келгандек эди.
Суяр аканинг ёлғизлиги билинди. Хотин-­халаж, қари-қартанг “онам”лади. Ёш-яланг, чоллар “онам”лади.

Тобуткашлар бирма-бир, қўлма-қўл майитни елкалашди. Суяр акам уввос солди. Барчин момони бизникидан чиқарди, унга алам қилгани – ўзининг уйи битмагани. Отасини ўз уйидан тупроққа топширганди. Онасини-чи? Юраги ёниб кетди, ўкиравериб.

Момом ўлар чоғида ҳар вақт шу гапни гапирарди: “Уйимни битказ, бировга юким тушмасин! Сомонхона бўлсаям, майли. Қирқимга келганлар талмовсираб ўтирмасин, дўст бор, душман бор. Болам, сенга айтадиганим шу. Ўз уйимда чироғимни ёқиб турсанг, бўлди. Гўримга тош қўйма, уй қур”.

Момони сўнгги йўлга кузатиб, туйнуги йўқ уйга қўйиб келдик.
Суяр акам мисоли гаранг эди: бирор иши ўнгланмади. Ўзига ўзи сўкиниб, ғижиниб юрди. Игна еган итдек озиб-тўзиб кетди.
Уй битмаганди. Момони уйидан чиқармаганди.

* * *

У савобу жанозани, эртасига худойи маракани ўтказиб, лаш-лушини йиғиштириб, негадир шаҳарга кетиш тараддудига тушди. Бу ёғи қиш оёқ тирар – сувнинг юзи қота бошлаганди. Туман тушиб, бирдан музгалак ёғди. Аввалига дадам Суяр акамни бу совуқда кетолмайди, деб ўйлади. Кўчага чиққач эса, уришди.
– Қишлоққа қадамингни босма! Сен ҳам йигит бўлдингми-ей, битта онангнинг қирқини уйингда ўтказолмасанг! Оёғингни синдираман, келсанг, билиб қўй.

Суяр ака ёмғирпўшини устига ёпиниб кетди.
– Акамнинг руҳи тинч қўймайди сени, кетавер, санғи! Оринг бўлса, шу уйни кўтарардинг, кўнглинг Амирқони тусамасди. Ўз уйим – ўлан тўшагим.
У бир тўхтади-да, яна юрди.
Қўлимга тош олдим…

* * *
Сулувхол опам уйма-уй тентиради. Жиянни ияртиб, кирмаган уйи қолмади. Бировнинг уйидан сомонхона тузук. Ахийри, ўша чолдеворга куни қолди.

* * *

Дадам ҳам охири тақдирга тан берди.
Ўлжабой бобо бизникига адашиб кирдими, атайинми, билмайман, дадамга роса ниш суқди.
– Кўна пўстакдек судрадингиз, ини? Кетиши маълум эди-ку, – деди у дадамга қарата, сир бой бергиси келмай. – Сўғимларни боқаман, деб бўйнингизга олганмисиз. У ёқдаги чўпни бу ёққа қўймаса, менгаям, сизгаям ташвиш.

Дадам тутақди:
– Ҳа, уйига эртароқ эга чиқмоқчимидингиз? Ана ҳувиллаб ётибди. Чечамнинг қирқини ўша ерда ўтказамизми, девдим. Битта ўзим қай бирига югурай.
Ўлжабой ака пинагини бузмади.

– Ўлган ўлди-кетди. Энди қурби етса, тўрт-беш товоқ ош қилиб, қирқини ўтказсин, қурби етмаса, ҳеч ким ўпкаламайди. Яна қайт, деб бола бечорани қистаманг! Ўзи, уй қураман деб бели синди-ёв.
Дадам унинг ниятини аллақачон сезгани учунми кулиб қўяверди.
Кулиш маънисини тушунгандим.

VIII

Уйда роса ториқдим. Кун ҳам ўзини қўйганди. Болалар қирда “тақ-тақ” ўйнаймиз деди. Тахта тўппончаларини олиб, тоққа қараб кетишди.
Онам бодом мой олиш учун омборга кириши ҳамоноқ қўшнимизнинг теракзори оралаб югурдим, ортимдан бақирганларини эшитмаганга солиб қочдим.

Отанинг харобасига етганимда, бирдан кўнг­лимда ғайри ихтиёрий оғриқ уйғонди: файзли иморат ўрнида музтар хоналар, тўзғиган ки­­йим-кечаклар, беморнинг рангидек сап-сариқ хазон­рез, адирдан сел тушиб бузилган ҳожатхона… энди кучук ҳам кўринмасди.
Ўйин роса қизиган: болаларни ҳар қанча томоғим бўғилиб чақирмай, ҳеч бирининг қораси кўринмас, ўн чоғли бола шу ерга сингиб кетганди, гўё. Шунда хаёлимни ҳўл баргларнинг ожиз шитири бузди. Ошхонанинг пастак деворидан сакраб, ўйилган тандир ўрнига тушиб, яшириндим. Ковушим лойга ботди. Томиз кесак эриб, бурчак сариқ алламбало рангга бўялган экан. Даҳлиз токчасидан писиниб аланглаётган Яхшибой мени кўриб: “Эшик олдида ким бор”, деб имлади. Елка қисдим.

Шунда унинг ортидаги девор илкис нурай бошлади.
– Тақ, Яхшибой, кетдинг! Чиқ, кўрдим, токчадасан!
У норизоланиб қўлини кўтарганча сада тагига ўтди.
Болаларнинг “тақ-тақ”и яна зўрайди.

Мен халал бермаслик илинжида Яхшибой тарафга юрдим.
Ўйин қизиди, ичим қизиди, лекин кечиккандан кейин шу-да!
Ютқазмаслик учун Яхшибой ишоралар, у ҳам бармоқларини рақиблари “пилдир-пилдир”ига мос ўйнатар, баъзан “қоч” дегандек тишланиб қўярди.

Чайир Ўрозали қўлига кесак олди-да, оғил четига отди. Ҳамманинг хаёли ўша томонга оғди, у-бу жойдан каллалар кўринди, у дарров “тақ”иллата бошлади.
– Мамадиёр, Ўрол, Пўлат учовингниям кўрдим, деразанинг икки тарафидасан! Тақ-тақ.
Ўрозали ўйинни ҳаллади.
Пўлатнинг авжи келди:

– Том бошида ётаман-эй,
Душман келса отаман-эй.
Қатор-қатор қизларнинг
Кокилидан тортаман-эй…

Яна иккига бўлиндик. Тошлоқ йўлнинг ўнги ва чапи.
Энди шайлангандик:
– Эгаси кўрса ҳаммамизни уради, – деди менга хавотирланиб қараганча Мамадиёр.
– Уйдами? – деб сўради Ўрол.
– Ҳа…
– Бошқа қаергаям борарди.

Улар бирваракайига кулишди. Бу билан мени масхаралагандек туюлди, лекин қўшилдим кулгига.
– Чертмайди, – деди Пўлат чинчалоғини сермаб. – Мурод қувиб юборади, кейин кимникига боради. Шу ерга келадими?

Гапни Ўрол илиб кетди:
– Муроднинг дадасиям кўнган экан: “Майли, барибир уддалолмайди, ҳам шаҳар, ҳам қишлоққа югуриб. Икковидан бирини ташлаши керак”, деб.
– Эй, билмасдан сураверма, биз бир отадан тарқаганмиз, дадам айтди. Сен ҳам, мен ҳам.
Мен эшитганман: Ота ҳаммани қишдан чиқараман, деб, ўлиб кетган, – дедим қўлимни мушт тугиб, Ўрол томонга юрдим.
– Бизга нима? Ўзлари келишиб олади, ҳаммамиз ёш бўлсак…
Ўрозали болаларни жойидан қўзғади.
Тарқалдик.

Бўй баробар ҳандаққа ўзимни ташладим: қибла тарафдаги бурчакка бекиндим. Тагимда қават-қават хазон тўшалган. Зах ер оёқдан олади. Қуёшнинг ожиз нурлари юзи чайилган хазонлар устида жимирлайди. Атроф сукутда, гўё олам шундай оний сукутга чўмган.

Аста пойладим, Мамадиёр ҳожатхона томонга писиниб юрди:
– Тақ, Мамадиёр, ўт бу ёққа…
Қўлимда шифер синиғидан ясалган тўппонча, ҳар “шитир-шитир”ни эшитганимда аланглайман.

Шу пайт тап этиб елкамга қуш ахлати тушди.
– Чақир ҳаммасини. – Кимдир “чарс” этиб шапалоқ тортди. Суяр акамнинг овозини танидим.
– Ўйин бузалоқ. Чиқинглар бу ёққа, – Ўрозалининг овози қалтиради.

Энгашиб қарадим, Суяр акам унинг қулоғидан чўзди. Ичим “шиғ” этди. Қочиб қаёққа ҳам борардим, барини шу ерда ёпиш керак. Дадамнинг қулоғига етса борми?!
Мамадиёр писиниб сойга тушиб кетди.

Уй эгаси қатор тизди, кейин галма-гал тепа кетди. Мени тепмади. Хивчин олиб савалади, ундаям менга тегмади. Лекин унинг кўзидаги мунг вужудимга олов ёқарди.
– Ўзи, санларда айб йўқ, элдан фикр кетган. Барингнинг уйингда шу гап бўлган. Уйни бузиб барака топдиларингми? Ол, ташиб кет ҳаммасини. Тупроғиям қолмасин! Отамнинг эски чопони бўларди. Ким илиб кетдийкан? Шуниям кўп кўрдингларми?

Шундан кейин бу тўғрида гап қўзғалмади.
… Ҳали-ҳануз ўша воқеаларни эслаймиз.

* * *

Момомнинг қирқи чиқиб… Суяр акам уйланди.
Уйимиз тўлди.
Уйга чимилдиқ тикди. Чимилдиқ ҳам уй экан.

Уйтўл хола қуюқ дуо қилди: “Сабоҳат байча уйим-жойим дейдиган келин бўсин! Ўзлари шу уйдан кўпайсин!”.

* * *

Сулувхол опамни тўйдан кейин бир кўрдим. Хаёл билан чолдевор томонга кетиб бораётган экан. “Ҳа, бу ёқда адашиб юрибсиз”, десам, “Отамнинг исини соғиндим”, деди ўксиниб. Чала битказилган уйни кўргандан сўнг бизникига юрди. Ярим соатлар Сабоҳат янгам, онам учови гурунглашгач, уйига жўнади.

Онам ўша куни момомнинг ўзидан роса ёзғирганини эслатиб қолди: “Ўламанми, уйдан чиқмай ўтирсам, болаларим бировникида бундай тентирамасди. Бировникида ўлолмай ётмасдим”.
Янгам “пиқ-пиқ” йиғлаб юборди.

* * *

“Уй қиламан, деган қиз экан”, дерди кейинчалик Сабоҳат янга ҳақида гап кетса, қишлоқнинг қўли узунлари.

* * *

– Ўз уйингга ўзинг эгалик қил, – деди дадам Суяр акамга келин-куёвнинг чилласи чиқар-чиқмас. – Кун ўзини қўйгандан гуландава қилиб, кўч. Акамнинг уйига сиғмай қолдим, деб ўйлама. Лўмбоздан кейин ҳеч ким қарашмайди. Ошхонанг ҳам бемалол ётиб-туришингга бўлади.

Суяр акамнинг кўзлари киртайди, олачага тушган ушоқларни теришга тутинди.
– Кўчаман, оғайнилардан тўрт-бешта кигизми, гиламми йиғай… қозон ҳам йўқ.
– Илгари бир кигиз, бир пўстак, бир қозон билан чиқиб кетаверган. Дадам оёғини сандалга тиқиб ўтирди. Шодмон акамдан олдин Нормат, ундан олдин Қаршибой ўтган. Сенинг уйинг Қаршибой отамдан қолган. Одамларнинг айтишича, ота элга очарчилик келганда тўрт тоғ – Молгузар, Ғўбдин, Ургут, Туркистон орасига сурув-сурув қўй тарқатиб, элни эл қилиб қолган экан. Бу уйнинг эгасига дуо кетган, дейишади. Шунинг учун ўтган-кетганлар:
“Отамнинг уйини кўриб кетайлик”, дейди.

Суяр акам бошини кўтарди.
– Ота моли қўшилмаса, бола бойимас, деган. Тўрт девордан бошқа ҳеч нарса йўқ. Эртага нима қиламан? Сизнинг бир-икки оғиз гапингиз билан бир нарса ўнармиди? Ҳамма иш гуркираб кетармиди?

Дадам тишланди:
– Билган номақбулчилигингни ейвер, бўлмаса! Йўлингни тўссам, бетимга “туф” де.
Суяр акам индамай жойидан туриб кетди.

* * *

Сабоҳат янга йигирма кундирки, бесаранжом эди. Аҳён-аҳён: “Отамнинг уйини қачон кўрсатасиз?” деб ҳадеб сўрайверарди.

Бир куни мактабдан эртароқ келиб имладим. Эридан рухсат теггач, ўраниб кийинди.
Янгам иморатнинг ичига кириб кўрди: изиллаган совуқ дераза тешикларидан ўзини урар, шифтдан томчи ўтган, бурчаклар лой, токчалар ўйилиб тушганди.
Меҳмонхона даҳлизи ва ўн бир болорида қишни ўтказса, бўлар, деган ўйда ўша ёққа одимладик. Эшикни очиб ичкарига ҳатладик.
Даҳлизнинг бир бурчида элак, ғалвир, ёғоч товоқ уйлиғиб ётарди.

Янгам ҳар бир тирқишга сер солиб, юзи ёришди:
– Изиллаб ётгандир, деб ўйловдим. Амаллаб печка қурсак, совқотмаймиз. Акангизга қолса, баҳорниям бировникида ўтказса… Қиш ўчоғи тор, қайним!

– Ошхона яхшироқ-ку! Иссиқ ушлайди, янга! Тўрт-бешта хода билан иситиб оласиз, ўтин деб югурмайсиз.
– Акангиз, кўнса… Кал бўлсам ҳам кўнглим нозик, дермиди? Яна айниб қолса, бир ҳунарни бошламасин!

* * *

Янги ой чиққач, онам Суяр акамни ўз уйига кўчирди: олача, жулбароқ, кигиз, тўрт-беш кўрпа­-кўрпача, қозон, коса-товоқ билан.
Қаҳратон қиш, изғирин суякни ўяди. Суяр акам бўзрайди.

– Эртами, индинми барибир уй керак. Кам-кўстни ҳозирдан ёпмасангиз, кейин қийналасиз. Биз ҳам битта кўрпани қўлтиқлаб чиқиб кетганмиз, ўлганимиз йўқ. Сизнинг ҳамма нарсангиз бор. Отадан қолганиям нечи уйга етади.

Сабоҳат янгам аввал кўчишга жуда ишқибоз эса-да, энди бироз ҳайиқди. Лекин сир бой бергиси келмасди.
– Ўчоқ қурсак, амаллаб қишни ўтказармиз. Тандирингизга нон ёпиб кетиб тураман-да. Ҳовлидаги ёрилибди, ўзи.

Онамнинг қизғанчиқлиги тутди.
– Келгунингизча хамир қайзиб қолади, қайзигандан кейин нон бўлмайди. Битта қозонпатир қилсангиз, икковингизга етади, ўтин мўл-ку! Бола-чақа демасангиз, менга ўхшаб.
Суяр акам олачани елкасига ташлаб, индамай жўнади. Менинг қўлимда бир бўғжама кийим-кечак орқалаган кўйи “ғарч-ғурч” қадам босиб кетиб борардим.

Отанинг уйи дарахтлар орасида ғарибона кўринди. Ета-ета Суяр акамнинг авзойи бузилди.
– Бу ерда қотиб қоламиз. Меҳмонхона шартмас. Ошхона торроқ, иссиқни ушлайди, ҳам панароқда. Сабоҳат, сиз ўт ёқинг печкага. Муроджон қарашиб туради.
Умрида тутантириқ ушламаган янгам анча овора бўлди. Кейин ўзим ҳўл-қуруқ ўтинни аралаштириб, печкага тиқдим, пуфлаб олов ёқдим. Тутай-тутай ёниб кетди. Ошхона ичини илитгунча қоронғи тушди.

Икки соатлар ўтириб, уйга қайтдим.

* * *

Қиш қишлигини қилди: чилла ўтгунча эшик ҳатлаб бировникига чиқолмадим. Келин-куёвни кўришга қанча интиқланмай, уйдагилар унамади.

Бир сафар тегирмонга борганда Суяр акамни кўриб қолдим, сал ўпкалади биздан. Кетаётганда: “Янгамга салом айтинг! Кун исиб қолса, ўтаман кўришга”, дедим.

* * *

Уй бўшади: кўрпа-тўшак тоққа кўчди.
Отабойқир қўлтиғига дадам ўтов тикди, яланг­ликка қўра қилди – сурувни қамашга, деб.
– Суяр акангникидан болта олиб кел. Қўрага эшик ясаш керак, – деди дадам сим тўрни таранг тортаркан. – Бир қиш ўтди кўрмаганинг­­га, ҳам хабар олиб келасан. Адирга чиқсин, арпа-буғдойга жой кўрсин, айт! Ҳамалда ерга уруғ қадаса, йиғим-теримда ўзини ўнглаб олади.

Тош калишда тойиб, Суяр акамникига чопдим. Мол-қўй ўтмасин деб хода-чўп тортиб ясалган пастак тўсиқдан сакраб ўтиб, айвон томон юрдим. Бўсаға супуриб-сидирилган, тандирхонада ўтин ботартиб тахланган. Кули олинмаган ўчоқ одам исидан дарак берса-да, негадир уй ҳувиллаган эди.

“Суяр ака, янга”, деб қайта-қайта чақирдим, товуш чиқмади. Кейин ошхона тарафга ўтдим: эшик ёпиқ, катта болор тираб қўйилганди. “Қишлоққа тушгандир”, деган ўй ўтди хаёлимдан.
Чамаси бир соатлар вақт оқди. Кутдим, ториқдим. Сурувётарга қайтсамми, деб томорқага ўтгандим, Ўлжабой бобо ва Эсонбой ака келаверди. Қайрилиб айвонга юрдим.
– Нима қип юрибсан, тимирскиланиб? – деди ўдағайлаб Ўлжабой бобо.

Салом бердим. Хаёлимга бир шумлик келди.
– Қара, деб тайинлаб кетган.
Эсонбой ака истеҳзоли кулди.
– Уй эгасини топган, бор кетавер. Отангга айт, Суяр ака уйини пуллаб кетибди, де. Энди минг югурса ҳам фойдаси йўқ. Минг ялагани билан, бизга тақдир қилган экан.

Негадир миям музлаб кетди. Ичимдан бўғиқ наъра чиқди. Отамнинг уйи учун талашадиган куч гурдамда эндигина уйғона бошлагандек эди. Тилимни кесиб ташласа-да, ичимдагини айтишга жазм қилардим. Ўлдирса, шу ерда ўлдира қолсин, деган ўй миямни кемираётганди.
– Бу уй отамники-ку. Ҳеч қаерга кетмайман.

– Талашмаган сен қолувдинг, – деди Ўлжабой бобо қулоғимни чўзаркан. – Гап бундай, сеники-­меники, дегандан бир иш битмайди. Кенгашиб, ўзаро маслаҳатлашиб кўрамиз. Эсонбой: “Тошкандан уй олиб бераман”, деди Суярга. Иш пишган, ўзи кўнди Суяр.
– Қийналганда биз қарашдик. Уй отамники.

Улар тўнғиллаб оғилхона томон кетишди. Балки, мен билан тортишиб обрўсини тўккиси келмагандир.

* * *

– Уйи куйиб қопти-ку унинг, – деди дадам мендан бор гапни билгач, аллақандай таажжуб билан. – Тез уйга бориб кўрпа-тўшак, олача олиб кел. Изи ўчмасдан ошхонасига кириб олайлик, бўлмаса, ўзиники қиладиган чиқади. Биров кириб олса, қувиб бўпсан. Ўзи, унинг тутуруқсизлиги маълум эди. Майли, бизга қолди, энди отни қамчилайик.

Бирдан этим увишди. Дадам биринчи марта уйга эгалик истагига тушганди. Юз-кўзида ҳам аллақандай тушуниксиз бир руҳ ботиний қувонч­дан нишона бериб турарди.

– Нега эртароқ олиб қўймадик? – дедим отамга эътироз билдириб. – Ёрдам бердик. Кет, десангиз индамай кетарди.
– Қайтса, бизга ўлигини осиб оларди. Эл гапирарди, бир отадан тарқаб уй талашиб, қирилишиб ётибди, деб. Олдимга маслаҳат солишга келмаган, бети чидамаган-да.

– Уй керакмас менга. Уни бузиб ташламасин!
– Ҳеч кўнглинг бўлинмасин, ҳаққимизни ажратиб оламиз.
– Бузмаса, Эсонбой акага берақолинг!

– Бировнинг ташвишини қилмай қўяқол. Бўладиган иш бўлгани яхши. Уйда биров яшамаса, кимдир фойдаланиши керак. Боғида қанча дарахт бор.

Йўл-йўлакай кетиб борарканман, энди отанинг уйини бўлиб ташлайдигандек, отанинг хаёли ҳам одамларнинг хотиридан кўтариладигандек эди.

Лекин мени шу ўй қийнаяпти. Уй ҳам мендан бошқани қизиқтирмай қўйгандек: “Уй бузилса, ўрнида битта катта иморат қурилади. Бошқа ҳеч нарса ўзгармайди. Дадам шуни истаяптими? Илгари куйиниб гапирарди. Энди эса лоқайд, ланж. Одамлар билан курашгиси йўқдек.
Курашдан чарчадими ёки? Йўқ. Энди осон йўлдан юрмоқчи. Ҳаммасига қўл силтаб, Ўлжабой аканинг ўйинига кўниш ниятида. Наҳот, шунча меҳнат зое кетган бўлса-я. Наҳот йиллаб курашган кишида бардош қуриган?!

IX

– Уйлаган ўзим, уйини кўтаришган ўзим, энди сизлар эга чиқдиларингми?! Шу вақтгача қаерда эдинг? – дадам ўшқириб Ўлжабой акисга яқинлашди.

– Бизга буюрган экан, келдик. Бориб айтинг ўзига, норози бўлсангиз! “Уйга Эсонбой кириб олибди. У берадиган пулни мен бераман”, денг. Олам гулистон шу билан!

Дадамнинг ранги бузилди. Қабоғини уйиб, жағини қашиди.
– Уй Суярникимас, бўлмаса ташлаб кетмасди. Эсонбой отхона қуришига бошқа жой кўп. Бу уйда ота-бобомиз ўсган. Тепкилайдиган бошқа жой топинглар.

– Ўзингни диёнатли кўрсатма, – деб дадамга тик қаради Ўлжабой акис. – Шуни бўлсак, ҳаммамизга етади. Ниятинг ҳам шу, билиб ўтирибман.
Дадам негадир индамади, вужудимда оғриқ қўзғалди.

* * *

Онам кўрпа-тўшакни даҳлиз тўрига ташлаб ўтириб олди. Ўлжабой бобо чиқ, деб кўрди, индамади. “Ўшқирмай, кетаверинг, сизгаям эт битиб қолибди-­­да. Дадаси келади ҳозир, гаплашасиз”, деди.

– Нимасини гаплашамиз? Ит талашмай иши битмас, дегандай, яна нима бало бошлаяпсизлар! – деди аччиғи келгандек безрайиб.
– Уйни қуришмаган бўлсангиз, энди элни элиртиб уйга эга чиқибсиз. Хатингиздан билувдим, шуни эгалламоқчилигингизни.
– Барибир бўлинади, аёл бошинг билан аралашиб нима қиласан, ҳайронман!

Онам ҳам бўш кетмайди:
– Эркак бошингиз билан кучингиз аёлга етдими? Кетинг тез. Барчин чечам гўрида тик тургандир, бу ишларингизни билиб.
– Келишиб оламиз ҳали.

* * *

Отамнинг уйини улар бўлиб олаётганини мактабдан қайтгач кўрдим.
– Ота, бор, уйдан қозиқ олиб кел, – деди дадам. – Шу қозиқдан бу ёғи – қибла тараф бизники, юқориси Эсонбой акангники. Сенга данғиллама уй қурамиз. Бу чолдеворни бузамиз. Этаги ариққача сенга, Ўлжабой бобонг олма экиб бераман деди. Тўрт-беш йилда ҳосилга киради.

Ўлжабой акис бош силкиди.
– Ҳа, икковимиз амаллаймиз. Ўзим ўргатаман, боғбонликни.
Негадир Ўлжабой бобога кўнглим илиди. Ўртамиздаги кек йўқолгандек эди. Энди гўё бу уй отамники, деган ўй мендан анча олислаган эди. Ўзи, ким эди ота? Менга ким бўлган? Нега ҳамма Ота дейди? Илгаригидек шу чигалликлар энди безовта қилмас, шу онда барини унутган эдим.

Оғил четидан занглаган қозиқча топиб келдим-да, Ўлжабой бобога бердим.
У ерга сингириб қоқди қозиқни.
– Энди гап бундай, – деди менга уқтириб.
– Сен ҳам катта йигит бўлиб қолдинг, отангга уй ташвиши тушади. Биз келишдик, шу уйни сенга берамиз.
– Ҳа, сенга бу уй…
Уй меникидек чексиз қувондим.

* * *

– Уй битмаган экан пешанасига, – деди отам бир куни. – Яна қишлоққа қайтди, ота уйини ташлаб кетганди. Бир ҳисобдан раҳминг келса, бир ҳисобдан бадтар бўл, дейсан. Шаҳарда пишириб қўйибмиди, от айланиб…

Отам эгнига чопонини илиб, остонага чиқди.
Айвон устунига суяниб Суяр ака турарди. Кўринишидан бечораҳол. Салом бериб, отамга яқинлашди. Қўл узатди, дадамнинг ранги гезарди.
– Қайтдингми?
– Йўқ. Қишлоқдошлардан бир хабар олай деб келувдим.

– Кўрдингми, энди қайтавер. Бу ерда йўқлайдиган жиянинг бор. Сингилчаям бир-бир келиб турарди. Отамнинг изи бор, деб. Энди соясини солмай қўйди. Шодмон акамнинг чопонини илиб қўйганман, молтопар чопони. Ўшани кийса, бозори ўржирди, олди-сотди битарди. Барака шунда экан-да! Кир кўрасан.
– Йўқ, кейинги келганимда.

Унинг кўзларида тушуниб бўлмас бир мунг зоҳир эди.
– Девор ўрадик, сойликка Эсонбой дача қурди. Отхона қурди. Сен кўчада қорнинг тўйганига мастсан. Келин, болаларинг яхшими?

– Яхши, ёшига етиб қолди. Ўтинг Тошкентга, ­– деди тиржайиб Суяр ака.
– Итим адашдими Тошканингда! Менга шу ер маъқул, – отам қўлини сермади.

* * *

Отам ҳам уйнинг бузилишига алалхусус кўнган. Кунда жанжал: у меники, дейди, бу меникимас, дейди. Яна бошқалар ҳам уйга эгалик даъвоси билан чиқди. Шу уришдан чарчади, деб ўйловдим. Лекин дадам элу юрт орасида гап бўлмасин, деб шу ишга аралашгандек туюларди менга.

– Ота, талашиб-тортишмасак, шу бир қарич ер ҳам йўқ эди бизга. Қолгани бир гап бўлар. Сулувхолнинг уйи бузилибди. Шуям ҳеч ўзидан тиниб кетмади. Ўзлари қилиб берсин, каталак бўлсаям, – деди дастурхон бошида отам.

– Ким қуриб беради, – деди ачингандек лабини тишлаб онам, тўнглаган ёғни қозонпатир устига суркаб эритаркан. – Қўлида боласи бор.
– Эри-да, нима, менми? Энди уйдан умидини узсин! Яна рўзғор қурсин, ҳали ёш. Бутун умр “оҳ-уҳ” деб ўтмайди-ку. Жиянгаям ота керак.

– Бутунбой ошпаз сўраб юрганмиш! Беш бола устига…
– На илож, энди чиққанига тегади-да! Хотин қўйган олади барибир.
– Кичкина дўлта бўлсаям қуриб бермадик. Тузукроқ эр топилгунча, яшаб турармиди?

Дадам худди сув ҳўплаётгандек қайноқ чойдан ҳўплади.
– Уф-ф, еб қўйдинг! Нима, уларни уй-жой қиламан, деб бўйнимга олганманми?! Кунини кўрсин, ўзимни танам ўзимга оғир бўлиб турган пайтда шу кам эди.
Онам ўзига ўзи тўнғиллади:

– Қушнинг уяси бузилса, ичинг ачийди. Буларнинг айрони ачимайди-ей.
Дадам сўкинди.

* * *

– Уй қиламан, деган нияти йўқ. Куёв бўлмай кет, қўлингга куйдирги чиққур, кунда ураверган-ей. Борадиган жойи йўқ, деб ўйлаганми? Акаси келиб уйга эгалик қилса, чертишгаям қўли бормасди. Қизи қурғурдаям чидам йўқ-да, тепсаям кетмабмиз, рўзғор, деб. Шу муштни кўтармасанг, уй бўладими?

Онам кўкламнинг ёмғирли кунларида тонг азонлаб Сулувхол опамни яраштириш учун кетди. Чошгоҳдан ўтганда ранг-қути учиб қайт­­ди.

Почча қарғишнинг тагида қолганини сездим. Чиндан ҳам, аммамнинг борар ери йўқ эди.
– Бутунбой акадан тузукроғи чиқмайдиганга ўхшайди. Ўлсин, манглайида борини кўради. Тенги энди шу-да! Яшаб кетар, ўлдими? Бир рўзғорни кўрди.

* * *

Овул тўс-тўполон эди. Фақат менинг ичимда совуқ сукут кезинарди.
Илгари Отамнинг уйи бор эди, энди эса йўқ.
Илгари шу уйнинг лойсувоқ томи устига чиқишга одамлар ийманарди, энди эса йўқ. Илгари овул бу уйни “отамнинг уйи” дерди, энди эса йўқ. Илгари отам Отамнинг уйини бузишга қарши чиққанди, энди эса йўқ…

Отамнинг уйи бузилиб кетаркан, гўё шу овулнинг ўтмиши ҳам шу уй каби кўз ўнгимда нураб, бузилиб бораётгандек туюларди. Бунга баъзан ўзимни айбдор санардим, ўша икки энлик хатни ёзиб берганим учун…

* * *

Уй бузилаётганини эшитгандан бери онам­нинг пайтавасига қурт тушган эди: “Дадангга айт, майли, шу уй Ўлжабой акага қола қолсин! Талашиб ўтирманг, менга керакмас, де”.

– Менга керакмас деганим билан индамай ўтирмайди-ку! Ўзингиз кўрдингиз, қозиқ қоқиб бўлганини. Бўпти, айтаман.

– Кенг дала туриб, бари шу уйга тиқилади, талашади. Нима, бошқа жой қуриб қолганми? Отанинг руҳи урмаса бўлди буларни. Тавба қилдим… Ўлжабой бобонгнинг олдига ўтиб келай-чи, нима деркан? Бизга сотармикан?! Отни сотиб бўлсаям, уйни олсак. Ўлмаган қулга от битар, лекин уйни бузиш ёмон.

– Дадам бақириб юрмасин, эшитиб.
– Бақириб-бақириб кўнади. Барибир билади, отни бозорга ким чиқаради, бўлмаса?..

* * *

Онам Ўлжабой бобоникидан қайтганда кун чошгоҳга етганди. Асабийлашиб қайтганидан сездим, иши битмаган. Ўзига ўзи кимнидир қарғаб, айвонга чиқиб ўтирди. Кейин бирдан негадир юзи ёришди:

– Болам, ма, қоғоз, ручкани ол! Ҳаммаси кечагидек кўз олдимда. Тез ёз-чи, илгариям сен ёзиб бергандинг, эсингда бор-ку!
– Нимани?

– Хатни. Ўлжабой бобо келиб, ёзиб бер, деб қистагани эсингдами? Ўшандай ёз. Суяр аканг барибир қайтади, ўз уйига ўзи эгалик қилсин! Бир амаллаб сақлаб қолайлик.
– Келмайман, деб кетибди-ку.

– Қарийди, қартаяди, ўлади – шу тупроққа қўйилади. Ёмон бўлсаям, шу эл кўмади. Бошқа қаерга боради, ўзининг эли шу ерда.
– Ёзганимни Ўлжабой бобо билиб қолса-чи?

– Билса, билар. Отанинг қилган яхшилигини ҳеч қайсиси билмаяпти-ку. Унгача Худо пошшо, бир гап бўлар. Отанинг уйи бошқача барибир. Мингта сарой қурсаям, унга тенг келмайди. Қаерда бўлсаям, унинг қадри ўтади. Қайтмаса, шундай турсин! Тураверсин!

Энди ўзим истаб хат ёзиб бердим:
“Ассалому алайкум, Суяржон! Яхши ишлаб юрибсизми? Уй ғалваси ҳалиям тингани йўқ. Тўрт-беш киши кенгашдик, охири шуни Муроджонга қолдирсакми, деб ўйладик. Ҳамма шунга рози, лекин охирги гапни сен айтасан барибир. Эсонбойдан сариқ чақа кутма, барибир ҳеч нарса бермайди. Аравангни ўзинг торт.
Мендан хотиржам бўл, буни бировга айтмайман. Фақат сендан гап қочмаса бўлди. Охирги гапингни кутаман.
Аканг Ўлжабой”.

* * *

Хатнинг жавобини анча кутдик. “Келдими-келмадими”, деб почтага қатнадим, Ўлжабой бобо жўнатди, деб. Орадан бир ойлар ўтиб, хат келганини эшитдим.

Аниқ эсимда, ўшанда дадам оғзи қулоғида уйга келди. Суяр аканинг хат жўнатганини айтди. “Уй энди сеники”, деди. На кулишни билардим, на йиғлашни. На қувонишга, на ачинишга арзирди.

Онам негадир мунғайди.

X

– Уй битмади бошига! – деди отам Суяр акани эслаб. – Дарбадар ҳаёти тугамади. Шунча вақт ўтди-кетди. Шаҳарда қорни тўйганига маст бўлиб юраверади. Ёшиям қирқни қоралаб қолди: ўғил-қизи бўй етаяпти. Уларгаям уй-жой ташвиши тушади. Ҳе, шу ўзимизнинг чолдевордан қўймасин экан. Уйи борнинг ўйи йўқ.

– Холдон момоси айтди, овулга келаётганмиш, – деди онам хамир ёйиб гапга қўшиларкан. – Кўнглим сезувди, қайтишини. Хуш кўнглим – хушбоқ кўнглим, деб бир умр яшаб бўлмайди-да.
Дадам ғижингандек бурнини тортиб-тортиб қўйди.

– У ёқ ёқмай қопти-да! Ҳа, энди бу ёққа қараб ўрласа, ким уй бераркан. Ялангоёқ келсаям, биров дарвозасидан киритмас.

* * *

Қанча уй қурилди, қанча уй бузилди. Лекин отамнинг ҳовлиси шу ҳолича турибди. У энди меники. Энди мен ҳам том солишим керак. Эртами-­индин Суяр акам уй даъвосини дастак қилиб келса, на чора кўраман? Асролмаган эса-да, отасининг уйи. Ўйлаб кўрсам, унинг уй тўғрисида гап очишга ҳаққи йўқ. Ота уйини ташлаб кетган-ку.

Илгари меҳрим ийиб кетган кезлари, қайтараман, дердим ўзимга ўзим. Буни эсдан чиқарганимга анча бўлди.

Аҳён-аҳён унинг тўй-маъракага келгани ҳақида эшитаман-у, бироқ ўзини кўрмайман. Кўрмаганим ҳам яхшидир. Энди ота эккан дарахт­лар қариди, ўрнига янги кўчат ўтқазиш керак.

Мен қарамаганимда, уй аллақачон бузилиб кетарди. Қир лабидаги отхонани минг ур-йиқит билан кўчирдик. Хуллас, сўрашга бети бормикан аканинг?! Эҳтимол, яна сотиб юбориш учун келаётгандир. Мен билан савдолашса-я! Уйни сотишга қандай кўзим қийсин! Ўзи, Ўлжабой бобонинг оғзини ёпишга чакана пул кетмади.

Одамлар ҳалиям уйни “Отанинг уйи” дейди. Ёнига иккита каталакдек том қўшгани билан уй Суярники бўлиб қолмади. Мен у ерга сарой қурсам ҳам, барибир, отанинг уйи, дейди. Мен фақат Отанинг уйига эгаман, холос.

Тугади.

Саҳифа атоқли мусаввир Исфандиёр Ҳайдаров сарлари билан безатилди.

…O‘sha voqeadan bir kun ilgari biznikiga O‘ljaboy akis (bolalar shunday atardik) kelgandi. Qo‘lida bir parcha qog‘oz, ruchka bor edi.

Olim Jumaboyev
UY BUZILMASIN

Olim Jumaboyev 1987 yil 15 aprelda Jizzax viloyatining Baxmal tumanidagi Qatortol qishlog‘ida tug‘ilgan. Shu tumandagi 48-maktabda tahsil olgan. Keyinchalik JDPI qoshidagi “Sayiljoy” akademik litseyida o‘qidi. O‘zbekiston Davlat jahon tillari universitetining xalqaro jurnalistika fakultetini tamomlagan. «Xarsangtosh nolasi» nomli qissa va hikoyalar to‘plami chop etilgan.

I

Ovul sukutda edi. Paxsachilar ishini qo‘ygan kezlari edi.

…O‘sha voqeadan bir kun ilgari biznikiga O‘ljaboy akis (bolalar shunday atardik) kelgandi. Qo‘lida bir parcha qog‘oz, ruchka bor edi.

Ayvonga o‘tirgach, pichirlagannamo gap ochdi:
– To‘rt-besh so‘mingni beraman. Bilasan, savodim chatoq. Toshkentga bir og‘iz gap bor. Shuni yozib ber! Nechinchi sinf bo‘lding?.. Olti… ha, otang uyga taraddi ko‘raversa, oldidan chiqadi. Buni ushla-chi!

Ishqilib, maqtovga uchdimmi, yo buni so‘rab-surishtiradigan yoshda emasmidim, onamning barmog‘ini yanog‘iga sidirib, “uyat” deganiga ham qaramasdan, kechki ayozda qaltirab qog‘ozni bejadim:

“Assalomu alaykum, inim Suyarjon. Sog‘liq, o‘qishlar yaxshimi? Checham qanday, ko‘nikib ketdimi?.. Og‘aynilarning bari yaxshi, salom aytdi. Gapning indallosi, Suyarjon, sen ketgach, Otamning uyi karvonsaroy bo‘ldi. Sog‘ ham, nosog‘ ham shu yerda. Qarovsiz uy shu-da! Ket, degan bilan ko‘zdan pana bo‘lsa, baribir keladi. Urib-so‘kish befoyda”.

Xat shu yerga yetganda u kishi mendan so‘radi:
– Pul to‘lab uyida turadi-ku! Nima deydi, shuni?..

Men yelka qisgandim, onam:
– Kvartira, – deb javob berdi.

– Ha, – dedi akis boshini chayqab, tuksiz iyagini siypab. – Yoz..

“Bu sening shaharingmidi, uyini kvartiraga qo‘yadigan. Sen professorlikdan ortmaydiganga o‘xshaysan, mayli, ilm qil! Uchqiz bilan G‘o‘bdinning orasida umring o‘tib ketadi, bu yerga kelsang! Agar Otamning uyiga egalik qilaman, desang, qayt jumagacha. Tag‘in, o‘pkalab yurma. Imoratingning toshi ko‘chgan. O‘zaro maslahatdayam shu gap bo‘ldi. Yaxshi, gap shu-da!
Akang O‘ljaboy”.

Men “yalt” etib unga qaradim. Ichim idradi, qornimga burg‘u solingandek bezovtalandim.
O‘ljaboy bobo cho‘ntagini kovlab, uch so‘mlik berdi.

– Kerakmas… qaysi Suyar?

– Tanimaysan, u Toshkentga ketganida sen emaklab yurarding! To‘g‘rimi, kelin? Ana aytdim-ku! Biznikiga o‘t, do‘lana beraman. Gapga oyoq bitib ketmasin, yana. Tayyor uy-joy, odamlar eshitsa, jazman ko‘payadi-da! Taqdir qilgani-da!

Indamadim.

Akis qog‘ozni avaylabgina buklab, rahmatni do‘ndirib, darcha tomon odimlarkan, oyim oshxonadan turib, til uchida: “Shirkadi pishdi”, dedi.

Mening fikru zikrim haligi Otaning uyi – qarovsiz hovlida bo‘lib qoldi, shirkadini yeb o‘sha gap izidan quvmoqchi edim.

* * *

– Shodmonboy otaning uyi shularning ko‘ziga saroy bo‘ldi-da! – dedi onam mendan bor gapni bilgach. – Er yetgan o‘g‘li, uy bo‘lib bir oilaga bosh qizi bo‘lsa, uyning egasi o‘shalar. Sichqon sig‘mas iniga, g‘alvir boylar dumiga. U yerga O‘ljaboy aka uy tugul, katak qurishgayam qurbi yetmaydi. Ro‘zg‘ori bitta ko‘ksigirning yeliniga qaragan-u, dag‘dag‘asi olamni buzadi-ya! Yoki bir ko‘mma topdimikan?.. Oldi-orti eski imoratning qoldig‘i, ota-bobosi xumga borini tiqib tashlab ketganmikan? Dami baland, bir hunari borga o‘xshaydi, bolam?.. El-yurt nima derkan, shunga hayronman, qo‘lini burniga tiqib qolaveradimi? Dadang­ning qulog‘iga bir og‘iz shipshitish kerakmi? O‘ljaboy bobongning indamay yurgani yomon – pismiqlanib ishini bitkazib qo‘yadi. Esonboy bilan juda osh-qatiq, bir narsa deganmi u? “Bo‘lib olamiz”ga uchib, qarg‘ishga qolmasa edi.

– Boboning yashirgani bor-ov, – dedim onamga, go‘yo shu bilan O‘ljaboy akisning dimog‘i Uchqiztog‘day ko‘tarilgani ma’nisini topgandek. – Aya, Suyar akani eshitganman. Bizga og‘aynimi? Dadam ham ko‘p gapiradi.

– Ha. Bari bir otadan tarqagan. Nechi avlod ilgari bobolarimiz shu yerga kelib, el bo‘lgan. Ildizini surishtirsang, bir otaga taqaladi.

Keyin, haqiqatan ham, shu tobda Shodmonboy boboning uyi qarovsiz qolib, ivirsiq, tashlandiq bir joyga aylangani rostmi, deb so‘raganimda, onam: “Kimga zaril shu! – deb qo‘ya qoldi. – Odamlar bir parcha yerini eplolmaydi-yu, ortiqcha g‘alva kimga kerak”.

Men muhim masala tagiga yetish ilinjida yelkamga chopon ilib, qishloq manglayidagi choldevor sari chopdim.

Qosh qoraygach, kuzning allaqanday muztar qorong‘isida adras to‘nga o‘ranib, kunchiqardagi chakalakzor oralab alanglab, qo‘rqqannamo ketib borardim.

Hovlini tezroq ko‘rish ilinjida goh chopar, goh to‘xtardim: hadiksirab oldi-atrofimga qarab dirillar, tag‘in biror tanish-bilish uchrab qolsa, birga borardik, degan o‘y miyamga tinchlik bermasdi.

* * *

Toqqa tutash adir biqinidagi uy necha yillardan beri odam isiga zor edi. Bu yerga biror kishi kelib sukutdagi hovliyu o‘tganlar tinchini buzmaganidek, allaqaysi sayoq oyoq­osti qiladigan ishratxona ham emasdi. Aksincha, hovliga kirishingiz hamonoq dimoqqa yoqimli is urilar, chor-atrofda o‘rilmagan pichan payhon bo‘lgandi. Yo‘lakni farishtalar supurgandek. Qo‘y-mol o‘tlashi uchun daraxt shoxlaridan to‘sin; betartib taxlangan bolor, to‘mor, shox-shabba. Kiraverishda o‘ng qo‘l – uy, chap qo‘l – og‘il, to‘g‘rida oshxona. Oshxonaning loysuvog‘i ko‘chmagan, bitta-yarimta somonparcha chiqqandi, xolos. Faqat kichkina yaydoq derazani kun urib, so‘lini obdon sug‘urib olgan, kechki shamol oynalarini muttasil dirillatardi. Uning biqinida usti kigizda yopilgan, bir tarafi ochiq tandir bor edi. Kultepa to‘rt-besh qadam nari, soyga tushar joyda.

Quyuq terakzor. Qir kindigini o‘yib qurilgan og‘il. Bir-biriga chatishgan sada, tagi suruvyotoq. Undan past – buloqqa yolg‘izoyoq yo‘l tushgan. Buloq suvi ikki qishloqqa amal. Ehtimol, qishloq etagidagi hovuz qurib borayotgani uchun uyni buzish gapi ko‘tarilgandir. Molxona ustidan tomchi o‘tib, devor biroz qiyshaygan, ustun joyidan siljigan, poydevordan tosh ko‘chgandi. Molxonaga bir ko‘z tashlagach, to‘g‘ri uy tarafga yurdim.

Menimcha, bo‘sag‘ada ikki-uch avlod yumalab o‘sgan edi. Eski-tuski matohlar va imoratning eski tarxi, bichimi shundan guvohlik berardi. Uzun ayvondan xonalarga o‘tilar, har bir eshik yonida tokcha, aftidan, chiroq yoki obdasta qo‘yish uchun bo‘lsa kerak. Qibla tarafdagi ikki xonali mehmonxonaga ko‘z qirini tashlab qo‘ydim.

Peshayvonning shiftiga uya solgan musichalar, chumchuqlar vijir-vijirlab yoniga chorlar, allaqanday noxushlikdan ogoh etmoqchidek chirillab uchar, tag‘in qismatiga ko‘ngandek tinchib qolardi. Qushlar qish tashvishida shunday ilhaqdir, degan o‘y miyamga kelsa-da, bo‘sag‘ada chalajon, uzala yotgan To‘rtko‘zning bunday o‘yi yo‘qmidi, derdim o‘zimga-o‘zim.

It qariganini it ko‘rmasin. To‘rtko‘zning suyak­lari bo‘rtib, yungi to‘kilgan, ko‘zlari kirtaygan: turishga urinadi-yu, oyoqlari qiyshayib, qovurg‘alari bo‘rtib ketadi, g‘ashini keltirayotgan itchivinlarga ham madorsizgina tumshug‘ini nuqib qo‘yadi.

Hovli etagi – soy tomondagi darchadan chiqib ketayotganimda uzun, ko‘kka ustun, quchoqsig‘mas teraklarning shoxlarida gala-gala qarg‘alar qag‘-qag‘idan etim uvishdi. Abrikmi, yantoqmi, qushqo‘nmas, xas-xus daf’atan shitir-shitirlab o‘takamni yorayozdi. Boyo‘g‘lilarning ovoziyu olazarak ko‘zlaridan battar qochdim. Yo‘l-yo‘lakay qirning sarg‘aygan o‘t-o‘lanlarini bosib borarkanman, “Shodmon otaning dunyosi bir qish och ovulni boqqan, haliyam boqadi”, degan gap behikmat emasligi-yu, yana “Uyni buzaman deganni tuz uradi” degan matalga goh ishonib, goh ishonmasdim.

Darvoqe, bu chinmi, o‘tirikmi, bilmadim, ilgari darchadan chiqishdagi o‘ra o‘rnida yakkamix bo‘lganmish. Bir kishi uni olaman deb, tagini kovlaganida bir xum tillo topganmish. Keyin bosar-tusarini bilmay, o‘raning oldi-atrofini kalamushdek ilma-teshik kovlab tashlabdi, biroq hech vaqo topilmabdi. Ancha vaqtdan so‘ng bir safar kechqurun shu yerdan o‘tayotsa, kimdir ismini aytib chaqiribdi. U nari-beriga alanglabdi, biroq tirik jon ko‘rinmabdi. Qarasa, chuqurda bir narsa yaltirarmish, hovliqib shartta o‘sha tomonga sakrabdi-yu, haligi yaltiroqni olib darrov tishlabdi, tish botmabdi. Toshni cho‘ntagiga tiqib, o‘radan chiqish ilinji ila jon haybatda yantoq tomiriga chirmashibdi. Shu tobda bir narsa oyog‘iga o‘ralib, o‘raga tortaveribdi. Uning oyoq-qo‘li qaltirab, qichqiribdi, ovulni yordamga chaqiribdi, axiyri, yiqilibdi…

Ertasiga murdasini xalq olib ketibdi. Ke­­yinroq keksalardan o‘sha o‘lgan kishi Shodmonboy otaning cho‘poni bo‘lganini eshitganman. Ular yana: “Choldevorga duo ketgan, tuprog‘iyam birovga do‘stlik qilmaydi”, deb qayta-qayta gapirardi.

* * *

Qishning boshi ekan. Shodmonboy ota kechqurun qo‘ylarini suruvyotoqqa qamab, qishloqni aylanib yursa, biror hovlidan tutun chiqmasmish. Har bir uyga devor osha mo‘ralab chiqibdi. Esonboy boboning otasining uyiga yetganda eshik qoqmay to‘g‘ri kirib boribdi, qarasa, bolalar ayvonda kuydirilgan tak-tak yeb o‘tirgan ekan. Shu haqda onam takrorlardi:

“– Shu buvdoyoq qorin to‘ydiradimi? Qozon qoraytirishgayam un yo‘qmi? – debdi uyboshiga qarata.

– Topganimiz shunga yetdi, – debdi momo yelka qisib, kavshanarkan. – Birovdan so‘rashga iymandik. Qo‘ni-qo‘shnidayam shu ahvol, birovga berar yegulik yo‘q. Yeganimiz o‘zimizga yuqmay yuribmiz. Bizgayam qarashib tursangiz, qolib ketmas. Mana bular odam bo‘lsa, yelkamizdan yukni olar…

– O‘ljaboyni jo‘nating, eshakka mindirib. Bir xalta bug‘doy beraman, suv tegirmonga chiqarib, birato‘la uyga olib keladi. Bolalarni och qo‘ymangizlar, ertaga elni chaqirib qo‘y so‘yaman. Uyda hech kim qolmasin, hamma borsin! Bir kosa suv qo‘shsak, bitta odamning rizqida.

– Xo‘p-xo‘p, boy aka. O‘zim jamoat qilib, aytib chiqaman, – deya uyboshi Shodmonboy otani kuzatgani tashqarilabdi. – Bizni ertaroq aytavering, xizmatini qilamiz. Ortgan-qutganini uyga berarsiz…

– Olib ketaqol, mayli. Ochko‘zlik qilma, lekin. Bu xulqing bolalaringga o‘tadi. Senga o‘lguningcha xalal beradi, bilib qo‘y”.

Eshitishimcha, O‘ljaboy bobo Shodmonboy otadan undirilgan undan xufiyona o‘g‘irlab, sotib yuboradi.

II

Qishloqning to‘rt-beshta qo‘li uzuni O‘ljaboy boboning choldevori yonida nimanidir kengashar, tortishar, yana akisga maslahat solardi.

Men paxsadevordan nari ketolmay, gap poyladim. Ne’mat bobo hoshiyasi kirlanib qoraygan, yaltiragan qalpog‘ini yechib boshini shamollatdi:

– Buzishga buzasan, lekin el birlashmasa, ming tirtangla, qish tushguncha imorating bitmaydi. Qish – bo‘sag‘ada. Suyar kelmas, kelsa-chi, qishi bilan uyma-uy tentiraydimi? Qish o‘chog‘i tor, bola! Yozda butun ovul siqqanga, qishda bir jon ortiqcha. Bir kun Ne’matga rahmat aytasan, shu gapi uchun. O‘ljaboy, otaning cho‘ponidan farqing yo‘q. Yuraging ikkita bo‘lsa, buz, ammo buni shunday tashlab qo‘ymayman. Eshitib ol, sening beting bilan, keting bir. U yoqqayam o‘ynaysan, bu yoqqayam. Agar Suyardan bir og‘iz qattiq gap eshitsak, o‘zingdan o‘pkala.

O‘ljaboy akis chegraydi:
– Ih, joni huzurda. Shu itqaramas chakalakzorga kelaman, deb o‘lib turibdimi?! Tillo bersayam kelmas. Otaning qirqida ko‘rganim, shundan beri soyasini solmaydi.

– Bu chakalakzor – otamizning uyi. O‘t bossa bosaversin, tomchi o‘tsa lo‘mboz qilamiz, berkitamiz. Qulasa, ko‘taramiz. Lekin tirnog‘ini tekizganning oyog‘ini urib sindiraman. O‘g‘li baribir qaytadi, Amirkaga ketmaydimi. Ota uyini buzganning biri ikki bo‘lmaydi. Qaysi kuni Suluvxolni Buloqboshida ko‘rib qoldim. “Shu uyda otamning isi bor”, deydi. Ammo kelolmaydi, hech kim yo‘q. Kuyovi qurg‘uram ko‘p ichadimi, deyman, singilning ko‘zi ko‘karibdi. So‘raydigani yo‘q, deb o‘ylaydimi?.. Ha, shu obro‘gayam tuf, tashlab kelaver. Munglig‘laringni chirqillatmay… – Mahmud qassob jahllandi, qo‘li mushtlandi.

– Uyimga janjal ko‘targani keldinglarmi, – dedi O‘ljaboy bobo akisligi tutib. – Suyar, Suluvxon – bari o‘zimniki. Ularning g‘amini yemay qo‘yaqolinglar. Suluvxon biznikidan chiqmaydi, kelganida. Tug‘ilib-o‘sgan – to‘rkunida so‘rovsiz qolarmidi?! Lekin Shodmonboy akamning imorati ko‘klamga chiqmay baribir qulaydi. Men buzmasam, o‘zi buziladi. To‘ng‘ichimizga dang‘illama uy solib bersak… Birov foydalansa, qulab tushgandan yaxshi-ku!

Yon-atrofdagilar bobilladi:
– Ishingni oti nima?
– Uy egali, egasi o‘lgani yo‘q.
– Bor, toshingni ter. Qulasa, ko‘klam ko‘taradi.

Hartugul, kelishuv mujmal tugagani O‘ljaboy akaga ma’qul edi. Uning yuz-ko‘zida mamnunlik zohir bo‘ldi. Odamlar ariqdan hatlab to‘g‘ri Chiroqchi tomonga yo‘l solishdi.

O‘ljaboy aka esa g‘o‘ng‘illadi: “Shodmonboyning davriyam o‘tdi-ketti. Kampiri chimildiq ko‘rpasi titilmay o‘ttizida beva qoluvdi. Kimga ishonadi, hayronman. Qaraydigani yo‘q, arzandasi eri bilan kunda g‘alvada. Bir bolaning onasi haliyam o‘zini bosib olmagan. Biramak o‘g‘li tishini kavlab yuribdi, yuraversin. Endi uy beega”.

U “Uy beega”, deb birov eshitishi kerakdek ovozini balandlatdi.
Devordan g‘isht sindirib olib, ezdi.

* * *

Meni haligacha O‘ljaboy boboning o‘sha kungi shashti hayratga soladi. Qo‘l uchida kun ko‘radiganning egni qisiq bo‘ladi, dimog‘ bilan gapirmaydi, gapirolmaydi. Keyinroq eshitganim bor: ushbu voqea yuz berishidan to‘rt-besh yil ilgari u kishi momomga chol topib berish ishtiyoqida ancha yongan.

Momo boshqa uy qurmagan.

Momo qizini uyli qilgach, ikki yilda yolg‘izlikdan zerikdimi, qo‘rqdimi, o‘ldi-ketdisi – besh metr surp, joynamoz, imomu g‘assolga berarlik matoni bo‘g‘jamaga tugib-yashirib, Toshkentga otlangandi.

“O‘shandan ikki hafta o‘tar-o‘tmas otaning uyi naq karvonsaroy – ishratxona bo‘ldi: halol ham, harom ham o‘sha yerda. Kechdan tonggacha bazmu jamshid avjiga minardi. Qimorbozlarning g‘ala-g‘ovuri, uyi buzilgan, shaharchadan chaqirilgan ayollarning shiqing-shiqingi; chalajon alkash va bangilarning dovrug‘i qo‘lansa is, sukunat ingan uyni bo‘g‘ardi, go‘yo.

Shodmonboy akaning salobatidan haymiqib, eshik hatlashga jur’ati yetmaganlar endi oyoq cho‘zib to‘rda o‘tirar, soyasiga ko‘rpa to‘shaganlar uning otini ham unutgandi. Sabr kosamiz to‘lgach, to‘rt-besh kishi galalashib, ichimizda O‘ljaboy bobong ham bor edi, haligilarni quvib chiqardik. Do‘qladik, yoqasidan oldik, urdik, ishqilib, bir amallab haydadik. Uybuzarlarning qorasi o‘chdi. Bo‘lmasa, uy oyoq ostida qoladigandek edi. Ovul yana tinchidi”, – derdi otam o‘sha gaplar uy ichida ko‘tarilib qolsa.

III

Keyinroq haligi xat Suyar akaga yetib bordimi, yoki bu ham ko‘z-ko‘zga uyushtirilganmidi, ancha o‘ylab yurdim. Sabohat yanga bilan gapning tagiga yetdim. Yanga bug‘doyrang, bo‘ylari uzun, qalin qora qoshli ko‘hlikkina ayol edi.

Kunlarning birida Sabohat yanga gap ochdi:
“O‘shanda akangiz allaqanday asabiy holda oldimga keldi. Gaplashdik. Ilmiy ishi tayyorligini bilsam-da, negadir qishloqqa qaytishi zarurligini aytdi. “Men bilan qishloqqa ketasanmi?” dedi dangal. To‘g‘risi, ilgaridan menda ko‘ngli borligini sezsam-da, ochiqcha aytmagani uchun, ota-onasining topgani bordir, deb o‘ylardim. Qarorini eshitib, ajablanmadim-u, yuz-ko‘zidagi o‘zgarishdan bir to‘xtamga kelmaganini sezdim.

– Otang bilan gaplashaymi? – dedi.
– Otam ustozingiz-ku!

– Ustozim yo‘q demas…
– Bilmadim, “yo‘q demas”.

…U kishi otam bilan gaplashgan.

… Otam zalda kutib turgan ekan, imlab chaqirdi. Xonasiga kirdik. Dadamning ko‘zlarida allaqanday bir muammo aksi ko‘rinar, keng mang­layi tirishgan, to‘kilgan sochlari yanada siyraklashgandek edi. Yana, shoshilinch harakatlaridan mas’udligini ham fahmlash qiyin emasdi.

– O‘tir-chi, qizim, – dedi stulni ko‘rsatib.
Keyin biroz taraddudlandi.

– Haligi, onang sirdoshing edi, taqdir ekan. Umrini bolalariga qo‘shib bergan bo‘lsin! Endi men ham sirdoshman. Sizlarning baxting uchun yashab yuribman-da. Buni yaxshi bilasan. Singling ham bo‘y yetdi-da endi. Onang sizlarni uy-joyli qilishni menga topshirib ketgan. Har kimning boshida bor, bu savdo. Aksioma, hayotning aksiomasi. Keyin bemalol oyoqni cho‘zib yotsam bo‘ladi.

Otam o‘siq qoshlarini uchirdi:
– Anovi, Suyar akangni taniysan-a? Ko‘p keladi biznikiga. Shogirdim-ku, esladingmi?
Bosh irg‘adim.

– Odam qo‘yibdi. Onasi… Bir javob aytish kerak. Shunga nima deysan? Yomon bola emas. Ilmi bor. Sal yo‘l-yo‘riq ko‘rsatsa, yo‘lini topib ketar.

Dadam onam o‘rnida onam ham edi, garchi o‘rtada qalin bir devor bo‘lsa-da, ra’yimga qarar, ammo gap ohangidan so‘rab keluvchilarga “yo‘q” deyish istiholasi ustida boshi qotar va qiziga bundan avloroq xaridor chiqmog‘iga ishonmasdi, nazarimda. Bu mening ko‘nglim uchun ham to‘g‘ri, xush edi.

Oradan bir kun o‘tib, Suyar akaning qishloqqa qaytganini eshitdim: Erkin ismli do‘sti qo‘limga bir parcha qog‘oz tutdi, xatni ochdim, ko‘zlarim juda qattiq bosib yozilgan harflar ustida yugurdi:

“Otamning uyini to‘yga sozlayman. Tez bormasam, bo‘lmaydi, ko‘nglim g‘ash. Aytgancha, tayyorgarligingni ko‘raver, uydagilar kelinini qishgacha yig‘ib olmoqchi. Hafta turib, qaytaman. Onamdan uyalib, qochib yurma, zerikadi. Erkin aka uchrashtirib qo‘yadi”.

* * *

Ovulga sovuq sukut kirgan kezlari biz ham Suyar akani Toshkentdan uylangan, deb eshitardik. Rosti, to‘yning ovulda o‘tkazilishini intiq kutganman, tengqurlar bilan to‘nka ustida o‘tirib, yeng shimarib palov yeyishning gashti bor-da. Lekin, bu to‘g‘rida biror kishiga til yormaganman.

Darvoqe, momom o‘sha kuni to‘yni tezlashtirish uchun shaharda tunaydi. Qizni ko‘radi: ko‘rsa ko‘rgudek, ko‘ngil to‘lgudek – tustar. Gaplashadi, tilidayam, dilidayam bor. Ikkovining gapi gapiga, ishi ishiga mos tushadi, endi bor gap domlada… Domlayam ro‘yxushlik bildiradi. Ikki-uch qo‘ni-qo‘shni chaqirilib, to‘y belgilanadi.

Xullas, momom “to‘yning kelasi yakshanba o‘tkazilishidan ko‘ngli ham g‘ash, ham to‘q”, edi. Ammo domla kelin-kuyovning keyinchalik Toshkentga qaytishi to‘g‘risida uzil-kesil bir gap aytmasa-da, baribir qizi shaharda yashashi, shogirdi professorlik maqomiga erishishidan umidvor bo‘lgan.

* * *

Qizig‘i shundan keyin boshlangandi.

Kayvonining xayoli haligi choldevorga yetib, to‘y tashvishlari yechilib, shahardan kelin ilib boradi, go‘yo. Butun qishloq to‘yga hozirlanib, ko‘chib chiqadi, go‘yo. Ovul choldevorni qo‘shqo‘llab epiga keltiradi, go‘yo. Bir kunda el sarpo ko‘tarib kelib, bo‘g‘jamani to‘ldiradi, go‘yo. Og‘ayni­-jamoat kengashib, guruch, moy tashvishini yechadi, go‘yo. Bir kunlik to‘y yugur-yuguri tinib, kelin tushirib oladi, go‘yo. Buning bari momoning xayolida, xolos.

Odamlarning to‘yga taqalgan mingta nayrang­­i bor edi.

…Shu tobda o‘ylab ko‘rsam, hammasi kino uchun sahnalashtirilgandek tuyuladi. Biri-biriga chambarchas bog‘langan voqealar. Men esa o‘sha paytlari ovulda g‘aram yonganining to‘yga borib taqalishini o‘ylab ham ko‘rmasdim…

IV

Ovul haliyam sukutda edi.

Kuzning adog‘i. Izg‘irin kishini chaqar, ahyon-ahyon ko‘cha-ko‘yda boshini choponi yoqasiga yashirmoqqa uringan odamlar uchrar, sovqotganlar qaltiragancha o‘tib ketardi. O‘tib-qaytayotganlar shu darajada bee’tibor, hafsalasizki, na baqirganni, na chaqirganni eshitadi. Ehtimol, eshitar, o‘zini garangga solar. Ularni faqat bir vahm bilan chorlash mumkin edi. Shu vahm iliqqanlarni chorlab, o‘y-fikrlarini to‘zg‘itib, o‘z domiga tortishi, g‘arqobdek yutib yuborishi mumkin edi.

… Onamning qozonpatiri pishishini kutib, oshxona atrofida kuymalanib yurganimda, allaqayerdandir tutun hidi keldi. Avvaliga e’tibor bermadim, o‘choqdan chiqayotgandir, deb. So‘ngra qo‘rqa-pisa, pichan g‘arami tomonga chopdim. G‘aram yonsa, qish bamisoli azob. Shamol Olatayoq tomondan esayotgani uchun og‘ilga tiralgan narvonga chiqib, alangladim: tutun buruqsib, chor-atrofni zabtiga olar, osmonga o‘rlagani sayin olomon hayqirib chopar, ayollarning fig‘oni falakka ko‘tarilar, olov qishloqqa yopirilardi.

Bir payt qarasam, yosh-yalang toshloq yo‘ldan pildirib o‘sha yoqqa borayapti: birovining qo‘lida paqir, birida ketmon.

Tom ustidan yelkadosh tomlar osha ularning ortidan quvdim. Ikki ko‘zim Olatayoqda, sakrab-sakrab ketib borardim. Traktor ovulga o‘t o‘tmasin uchun “tar-tar”lab yer haydardi. Quruqshagan xas lovullab yonib, toshloq yo‘lgacha yetdi. Shamol o‘chakishgandek xas-xus uchirardi.
Qancha oshiqmay, shuncha kechikayotgandek o‘pkamni qo‘ltiqlab yugurardim.

– Ja, vahima ko‘taradigan emas ekan, – dedi chollar yetib borganimda. – Kimning qo‘li qichidi ekan. Bolalar eshik hatlab chiqqani yo‘q. Esonboy “sen-men”ga boradiganlardan emas. O‘ljaboy alanglab yuruvdi, o‘shaning qo‘limikan? Joni nechta, tayyor g‘aramga o‘t qo‘yib. O‘zidan bir ayb o‘tgan-ov.

Shu gapdan keyingina olomonning biroz hovuri pasaydi. Olovning dami esa baland edi. O‘ljaboy bobo so‘kinib, eski shinel bilan o‘tni o‘chirar, yon-veridagi bolalarni urishar, ba’zilarga zarda qilib, nishini suqib olardi:
– Qaysi ko‘rolmas kuni kuyib o‘t qo‘ydi ekan? Shodmon otaning g‘arami qishin-yozin turardi, inson qo‘lini tekkizmasdi. Ih, boyning o‘zi yo‘q-da. Insof ko‘tarilganga o‘xshaydi oramizdan. Falokatdan asrasin, Xudoyim.
Pichan tutab, buriqsib ko‘kka o‘rlardi.

– Endi Esonboyni sog‘adi, – dedi yuzi qizarib ketgan Umir ilgirchi. – Qayishdimi, bir dardi bor. Qurg‘ur cho‘ldan ham “hiq-hiq”lab suv ichadi.
– Eplagan qiladi-da, shuniyam aka Umir.

Biz bolalar tomosha ko‘rayotgandek hayratlanib o‘tirib olgandik. Olov “chars-churs” xas-xusni otar, hamma tobora kichrayib borayotgan g‘aramni qo‘rg‘alardi.
To‘rt-besh telajka pichan bilan Esonboyning dunyosi kamayarmidi?.. Kamayarkan. Mol-qo‘yi qishdan qanday chiqadi? To‘rt-besh suruv… bir-ikkita bo‘lsayam, boshqa gap. Shuncha yemishni qayerdan topadi?! Ovul ham qarab turmas, somon bermasa poxol, jilla qursa, nushqurt berar, lekin qo‘lda berganga qush to‘ymas.

Xullas, qish o‘tguncha Esonboyga kimdir topganini, do‘konchi ortganini, Xidir bobo ataganini ilinadigan gap chiqdi.
– Esonboy juma bozorga yigirmata qo‘chqor chiqarsa, o‘n telajka beda beradi. Suruvi qishda qimirlamay yeydi. Shu bozor narx ham tushadi, – dedi Ne’mat bobo yarim hazil, yarim chin.

* * *

Dadam juma bozorga taraddudlandi.
Men ham ergashish ilinjida erta uyg‘ondim: ammo menga moltopar do‘ppingni kiy, deb buyurilmadi. Kun sovuqligi uchun indamadi, deb o‘yladim, iyartishiga ham ko‘zim yetmasdi. Ayvon labida dirillab turaverdim. Keyin uyurga qarab kelaman, degan o‘yda timirskilana-timirskilana nari-beriga yurdim.

Otamning ortidan ko‘chaga chiqqanimda chor-­atrofda tutun hidi kezinib yurar, ahyon-ahyon zax devor isi kelar, achimsiq havo barini bo‘g‘ar, mog‘or bosgan to‘rva isidek dimoqqa o‘rnashib borardi.

Dadam ko‘p uy ko‘targani uchunmi kuldi:
– Qishga yetmay kimning tomi quladi ekan? Uch oy sabr qilganda, ko‘klam el ko‘chib chiqardi hasharga. O‘zi suv muzlab bo‘ldi, endi qirov tushsa, loy changallab o‘tiradimi? Ahmoq odam ham ko‘p-da! Ustun-pustun tirab, suyab qo‘ymaysanmi!
– Esonboy akaning g‘arami yondi. Shuning isi.
– Yo‘q, bu uy, eski devor isi. Kimdir tok tagiga tashlamoqchimi? Uzumning tagida qoladi, o‘ziyam. Uy qurish uchun uch-to‘rt yil tilini ko‘ndalang tishlash kerak. Bu yil qorakishmish pul bo‘ldi, ikki yil shunday hosil olsa, dang‘illama uy-da.

Otam Egiz sada tomon yurdi.
– Uyurni Suvlisoy tomonga hayda, o‘ti yaxshi, – dedi yorilib qavargan qo‘li bilan qirga ishoralab. – Baytalni tuyog‘iga qirrach tosh kiradi, oqsoqlanib yurmasin, qarab qo‘y.
– Xo‘p, Suvlisoydan cho‘pontayoq yasab kelaman.

…O‘shanda xayolimga qishloqdagi boqibeg‘am, tepsa-tebranmas odamlar bir-bir gavdalanar, qaysisining imorati qulagan ekan, deb o‘ylaganman. Nega o‘ylamay, axir, kattalar unikida-bunikida yashayveradi, bolalar-chi? Qishi bilan chug‘urlashib, birovning uyiga sig‘maydi, qornim ochdi, deyolmaydi, emin-erkin o‘ynolmaydi.

Yo‘l-yo‘lakay Beshbuloqqa – otlarni ko‘rishga otlandim, garchi kuz ayozi ayovsiz chaqayotgan esa-da. O‘shanda Quloqboshida O‘ljaboy akis bilan Esonboy akani uchratdim, ular nimanidir chamalar, tushuntirar, gap-so‘zidan bir shumlikni boshlaganini fahmlash qiyin emasdi. Ariq suvini hayotga o‘nglash bahonasida ikkovini tinglashga urindim.
– Olifta qaytdimi, olchanglab, – deb so‘radi Esonboy aka baqbaqasi liqillab O‘ljaboy bobodan. – Amakining ham tilini moylab qo‘yish kerak. Bir-ikki so‘m bersang, orqasi o‘choqdek bo‘lib qoladi. Shu bilan saroy qurmaydi. Bolasi er yetib qolgandir, ishni o‘sha buzishi mumkin.
Esonboy aka dadam haqida gapirayotganini tushundim.

O‘ljaboy akis qimtidi, sarg‘imtil, so‘yloq tishlari ko‘rinib iljaydi:
– Ha, uni o‘zimga qo‘yavering! Bir so‘mning gadoyi, ko‘nadi. Suyarmi, u kelmaydi. Qo‘li mehnatda qotmagan. Shuncha ishni ko‘rib-bilib… tillo bersayam qaytmas. Suv muzladi. Qo‘ni-qo‘shnining eshigida qaqshab yurish osonmi?! Akasi sig‘dirarmikan, Xudo biladi. Kelgandayam kun bermaymiz, ketadi, to‘rvasini qo‘ltiqlab.
– Buni o‘zing yopasan, ming‘ir-ming‘irni eshitmay…
– Hech gap tegmaydi sizga.

Bobo boshini sarak-sarak tebratib, menga qo‘lini sermadi. Bu – ket, degani. Imlashlar asta-sekin miyamga olov yoqdi.
Ham ularning hangomasi adog‘ini eshitish, ham kuzak suvining nozik, shildir-shildiri zavqiga tushib, dara oralab qirga o‘rladim. Onda-sonda yalpoq tosh olib, ariq bo‘ylab sakratish uchun otardim, keyin “tars” etgan tovush eshitilar, qushlar vijir-vijirlashib har tomonga qochardi. Yana tiniq suv ichidagi toshlardan saralardim-da, uzoq-uzoqlarni mo‘ljallab otardim. Tagi yedirilgan kovushda avaylab qadam bosardim.

Daraning tusiyam ming turli – Sangnoqning sarg‘imtir, qo‘ng‘ir, malla, oq toshlari yuziga chang yuqmagan. Yashil archalar husnidan kibrlangandek, xokisor kuzda faqirlanib yerga kirgudek. Tik xarsanglar kekkayib, mayda toshlarni siqib tashlayotgandek…

* * *

Uyurni Suvlisoy tomonga haydab, shirg‘aytayoq yasadim. Chuchuk bodom shoxidan sindirguncha, qo‘lim toldi. Keyin darrov izimga qaytdim: to‘rt qir oshguncha nafasim bo‘g‘zimga tiqildi, boringga shukr, baytal, dedim ichimda. Borarda, kovushim nam so‘qmoqlarda toyinib-toyinib ketavergach, otga minib olgandim. Butami, abrikmi ushlab zo‘rg‘a qirga chiqardim. Darada tulkilarni qo‘rqitish uchun hushtak chalib, shirg‘aytayoqni o‘zimcha har tarafga o‘qtaldim. Mullasoydan jar yoqalab ikki tulki qochdi. Uyur birdan hurkdi. Kishnashib, tepsindi. Otlar qishin-yozin tog‘da yuradi. Bir safar Uchqizdan oshib naryoqqa o‘tganda dadamning tojik oshnalari tashlab ketgandi. Suyunchiga bitta toy berganmiz. “Bo‘ri otlarga teginmaydi, ikki oyoqli bo‘rilardan qo‘rqqulik”, derdi onam ot tashvishi ortgan paytlarda.

G‘orlisoy ustidan ovul ko‘rinadi. Quyoshning horg‘in tafti odamlarni noodatiy bir hadikka qo‘ygandek… Xirmonga tushgan qumursqadek bari g‘imirlar: tandiriga o‘t qo‘ygani qaysi, otini choptirgani qaysi, tomini yoptirgani qaysi?.. Kimdir tom ustidan bir narsa tashiyapti. Oshqovoqmi, deyman. Bir talayi adirning narigi tarafidan o‘tin tashiyapti: bolor ko‘tarib ketayotgan uch kishi, anovi kampirning yelkasidagi nima?..
Tayoqni irg‘itdim-da, o‘qdek otilib soylikka tushib, jilg‘a yoqalab chopdim: oyog‘im chakalak tomiriga ilakishdi, surindim, toydim, yiqildim. Lekin buni his etadigan holda emasdim. Tepalikni aylanib o‘tdim. Yantoq, qushqo‘nmas oralaganimda tikoni boldirimga, sonimga sanchilaverdi. Lekin og‘riqni sezmasdim.
Borsam, olomon Shodmon otaning qulagan uyining bor-budini bo‘lar – birov ustunga, birov eshik-derazaga, dadili zabarovga, bo‘sh-bayo­­vi yog‘och tovoqqa ega chiqqandi.
Biroz ko‘zim singgach, atrofga sersoldim: yetim mehmonxonaning oynasi to‘kilgan, bir tarafi qulagan, go‘yo chayladek oldi ochilib, shiftidan qamishlar shalvirab turardi. Oshxonaning bolori sinib tushgandi.

Otaning uyi bir onda xaroba bo‘ldi. Kuzning namxush havosi, kechasi sebalagan yomg‘irgina chang-to‘zonni bekitardi, xolos. Paxsa devor tagidan tarvuzdek toshlar mo‘ralar, ipirisqi qamishlar har tarafga sochilgan, chumchuqlar vijirlashib norizolanar, qumursqalar mo‘r-malaxdek daraxtga o‘zini urar, sichqonlar chi­­yillashib qochar, do‘ppidek uya atrofida bir-ikkita ari uchib yurar, To‘rtko‘z esa go‘yo o‘likdek taqdirga tan berib, qayrag‘och ostiga cho‘zilgandi.
Joyida faqat yakkamix qolibdi, deb o‘yladim. U meniki, yoki og‘zimni ochib turaymi? Shu payt ustun tagidan uzangining bir uchi ko‘rinib, xayolimni buzdi. Baribir yakkamixga kuchim yetmaydi. Bu kimgayam kerak? Chilviri andak chirigan ekan. Bildirmaygina o‘tib, uzangining “qulog‘i”dan tortib olgach, qo‘ltig‘imga qistirib, juftini izladim. Uylig‘ib yotgan ashqol-dashqol, xas-cho‘p, qamish orasidan tepib, titkiladim. Katta bolorlarni ko‘tarishga qiynalib, shirg‘ay tayoqda tagini ochdim. Baribir chiqmadi, menga o‘xshagan son mingta, bittasi ko‘targan-ketgan-da! Men orqalashga yaraydigan tuzukroq matoh ham yo‘q, borini supurib ketishgandi. Mehmonxona eshigi lang ochiq, ammo u tarafga o‘tishga iymandim. Ko‘rpa-to‘shak, olacha, julbaroq va kigizdan bo‘lak hech vaqo yo‘q. Kuni shunga qolgan ekan, deb kulmasin Xolboyga o‘xshaganlar.

… Ini buzilgan qushlar ayyuhannos solib, chor-atrofni boshiga ko‘tarar, arilar “g‘iz-g‘iz” u yoqdan-bu yoqqa tentirar, Suyar akaning holi bulardan kam emas. Katta janjal boshlashi tayin, degan xayolga bordim.
Egarni bekitib qo‘ydim. Otam: “Egarda baraka bor”, degani esimga tushdi. Uloqchi ot olsak, egarlayman. Toy ham ikki-uch yilda ko‘pkariga qo‘shilar.
Bu yerga ko‘ngil bosganim uchunmi, ichimda nimadir uzilgandek edi. Aybni kimga to‘nkaymiz? O‘ljaboy akayam o‘zicha haq. Menga uyni sen buzgansan, deb yopishsa-chi? Nima deb oqlayman o‘zimni. To‘g‘ri, xatni men yozganman. Lekin kimdir bu xususda g‘alva boshlashiga ko‘zim yetmaydi. Bunda boboning qo‘li bor. O‘ylab ko‘rsam, hammaning uy buzilishida qo‘li bor. Boshqalar ham shu yerdan u-bu narsa yeyapti, ular ham mum tishlaydi.

Xurjun opichlagan Qadam aka, keli ko‘targan Qarshiboy muallim, zanglagan poytesha, bolta, o‘roq tutgan usta Nizom yo‘lga tushdik.
Masjidga yetganimizda ro‘paramizdan ochiq yuzli, ozoda kiyingan bir yigit ko‘rindi. Yuz-yuzma kelgach, salom berdi, quchoqlashib ko‘rishdik. Mening qo‘limni siqib qo‘ydi. Uzuq-yuluq ahvol so‘rashdik.
– Eshonimga ishonib eshagimdan ayrildim. Ertaroq kelmabsan-da! – dedi usta Nizom. – O‘zimiz – usta, amallab ko‘tarib berardik. Oxiri quladi. Qarovsiz yotgandan keyin shu-da! Omonating bizda. Devor ostida yo‘qolib ketadi. Uying bitganda qaytaramiz. El shunday dedi. Er kishining rizqi ko‘cha-da, deydi. Bu yerda nima bor, qishin-yozin ishlaysan, biring ikki bo‘lmaydi. Butun umr qora mehnat odamni egib qo‘yadi. Sillang quriydi. Shaharing tinch-ku!
– Eski-tuski nima kerak o‘zi, to‘g‘rimi, Suyarjon? – dedi Qadam aka. – Hemiriga yangisidan beradi-a? Eskini tuzatguncha esing ketadi. Zanglaganini boshingga urasanmi?!

Uzangini ko‘ylagim etagiga yashirgandim. Egasi sezishidan qo‘qqandek qizardim.
Suyar akaning yuzi bo‘g‘riqdi. Uzoq kalovlangach, “ha-ha”lab o‘sha tomonga ketdi. Uning bir dardiga ming dard qo‘shilganini fahmladim.
Uyga qaytarkanman, daraxtlarning yalang‘och tanlari qattiq qaltirayotgandek tuyulardi.

* * *

Uy buzilgandan so‘ng…
Suluvxon opam ham tentiray-tentiray, axiyri, biznikiga qo‘ndi. U Suyar akamdan yozg‘irdi:
– Kel, iting adashdimi shaharda, dedim. Begona elga el bo‘lish osonmi, dedim, ko‘nmadi. Qaytaman, shu choldevorni birov ko‘tarib ketarmidi, dedi. Egasiz uyga birovning ichi achiydimi?! Azobini yeydi, endi bitguncha. Tag‘in to‘y boshlab qo‘ygan! Otam rahmatli qiynalmasin deb o‘qitdi. Yedirdi, ichirdi, qiyinchilik ko‘rmadi. Tarallabedod yurishi ko‘paydi. Endi qishloqqa qaytgisi kelmaydi…
Onam uni yupatishga urindi:
– Elga gapmi, bitta imorat… ha, desa, to‘ygacha ko‘chib oladi.
Opa hafsalasiz qo‘l sermab, qansharini artdi.

– Bir o‘ziga osonmi? Ahmoqning og‘zidagi gap bu. U kishim qo‘lini sovuq suvga urgan emas. Bitta qarashadigani erimmi, hey… shu uydan yesam, deydi. Tavba, bo‘l-bo‘l bo‘lsa, begona-ku ketar, lekin o‘zimizdikidan ortmaydi. Haliyam insofi o‘yilmapti, mehmonxonani bir “tishlab” qo‘yibdi. Endi nima qilsin, bechora, uylansinmi, uy qursinmi? Katalak solishgayam uquv yo‘q. El deysiz, yanga, bular kishi o‘lsa qo‘lini cho‘zmas. Ko‘p sinaganman, yordam beradigani barmoq bilan sanarli. Birovning uyini birov qo‘riqlaydimi?! Yo‘q, o‘ziniki qiladi, darrov. Akam o‘ziga tashvish orttirdi. Uy yo‘q, joy yo‘q, xotin saylar, degandek.

Daraxtlarning yalang‘och badanlari yanayam qattiq qaltirayotgandek tuyuldi menga.
Opaning ko‘zlaridagi mung hali-hanuz ko‘z o‘ngimda gavdalanadi. Ho‘ngrab yuboray derdi, faqat oriyat kuchli, tishini tishiga bosardi.
Endi-endi uyning buzilishi voqealarini eslarkanman, bir muammoning tagiga yetolmayman: nega boshida tish-tirnog‘i bilan qarshi chiqqanlar keyin o‘zlariyam sherik bo‘ldi? Qaynatsa qoni qo‘shilmaydigan Safar mulla va O‘ljaboy birdan aka-uka tutindi?
Buning tagida bir gap bor edi.

* * *

Suyar akamning uyi-joyi yo‘q, borar joyi yo‘q edi. O‘sgan yerida musofirdek yashardi – na yemakdan, na ichmakdan, na kiymakdan tayin bor. Otam: “Uyat, kap-katta odam og‘il ustida yotadimi”, deb sudrab kelmaguncha o‘rligi tutdi. To‘rt-besh kun biznikida mehmondek yashagach, axiyri, ko‘nikdi.
Azon uyiga ketadi, kech qaytadi. Tushlikni o‘zim olib boraman.

Uy qursang, yo o‘g‘ling bo‘lsin, yo puling: bitta bolorni tikka qilish uchun bir soat tirtang­ladi: oldin bu yoqdan ko‘tarib tortdi, keyin narigi boshini aylantirdi, o‘ydim-chuqur ayvondan o‘tkazguncha terga botdi. Yelkasi shilinib ketdi, o‘ngarib oldi. Men kuchim yetgancha ko‘tarishdim. Qibla tarafdagi tomga biriktirib, ip tortib, chamaladi: toshdan poydevor urdi.

– Bu yilcha yashab-turishga uch xona bo‘ladi, – dedi u to‘nka ustidagi kigizga o‘tirib choydan ho‘plarkan. – Keyinroq pul ko‘paysa, kengaytirib olamiz. Hali shifergayam to‘rt-besh so‘m kerak.
– Hammaniki loysuvoq. Bir-ikkita odamni aytmasa… Doniyor jo‘ramlarnikiyam shifersiz. Yaqinda ko‘chib chiqqan, – dedim go‘yo Suyar akamni yupatmoqchidek.
– Dadang qachon keladi?
– Peshingacha amallab turinglar, devdi.

U joyidan qo‘zg‘aldi.
– Ichkaridagi lash-lushlarni oshxonaga tashiyver. Kosa-tovoq, ko‘rpa-to‘shak, sandiq, yana bir narsalar bor. Shularniyam ko‘tarib ketadigan chiqadi.
Gap menga tegib ketdi.
Ashqol-dashqollarni o‘tkazgunimcha kech kirdi.
Suyar akamning ham ishi unmaganini achchiqlanib toshlarni har tarafga ota boshlaganidan sezdim. Poydevor qoziqlarini sug‘urib tashladi. Kimnidir so‘kdi, o‘zini koyidi, laqma, deb.
– Bizgayam bitar dunyo. O‘shanda ko‘ramiz. O‘zi zarilmidi shu qishloqqa qaytib menga.

Bir kunim shahardayam o‘tib turuvdi. Kelmaganimda bunday xor bo‘lib yurmasdim. Ust-boshim toza edi, loy changallab o‘tirganim yo‘q edi. Bitta katalak o‘sha yoqdayam bitardi.
Endi eslasam, o‘sha ondayoq uning ruhi singan ekan.

V

Ovulga yana sukunat cho‘kdi.
Suv muzlagan kezlari Suyar aka rezina etik kiyib loyga tushdi: zil-zambil qolip topib, g‘isht quydi, lekin el kelmadi, bizga qarashmagan, deb. Horma oshiga ham yaramagani qancha? Keyinroq O‘ljaboy akis bilan Suyar akamning orasidan gap qochganini eshitdim. Ikkovining ham mushti tayyor. Qishloqqa esa Suyar akam yomonotlig‘ bo‘ldi: u janjal ko‘tardi, lekin biror kishi uning tarafini olmadi, shu alam qildi. Faqat Suluvxol opamning kuyovi burnini jiyirib kelib, to‘rt-besh kun qarashdi, xolos. Boshqasi soyasini solmadi.

Sovuqdan ijirg‘ansam-da, bir kun hasharga taraddudlandim. Ayoz, tuflasang yerga tushmaydi. Bitta g‘isht qo‘yish malol, loy changallash azob. Butun badan muzlagandek bo‘ladi. Tosh qo‘lga tekkanda sovuq miyaga yetadi, ma’quli – u-bu kerakli narsani uzatib turish.

O‘tgan-ketgandan gap ochilganda quloqni o‘nglayman. Dadam Normat otaning g‘ajirligiyu Qarshiboy otaning gapga chechanligidan so‘z ochdi.
Suyar akam yetti otamizni surishtira ketdi.
Hangoma borib-borib, olovlanib, uyning buzilishiga taqaldi-yu, Suyar akam qizishdi, O‘ljaboy boboni so‘ka boshladi.

Otam uning hovliqmaligiga kulib qo‘ya qoldi:
– O‘ljaboy akaning joni nechta uyni buzib? Bizdan o‘tib qo‘l tekkiza olarmidi?! Imorating shamolga hilpirab turuvdi, o‘zi. Nechi yil bo‘ldi, soyangni solmaysan, qulaydi-da. Gumon – yomon, o‘z ko‘zing bilan ko‘rsang, boshqa gap. Ushlab oldingmi buzganida? Jim bo‘l, ayb o‘zing-da. Bu uy seniki, unga sen qaramasang, birov baribir buzadi. Otaning uyiga farzand ega…

Otamning uy haqidagi uydirmasi juda ishonchsiz chiqdi, mening xayolimda.
Suyar aka qolipga loy tashladi, men unga tosh suqib zichladim, keyin qolipni tortdim. Eski imoratning g‘ishti uning joniga ora kirdi. Shu ishini o‘rjitdi.

O‘sha payti Suyar akam to‘yga qurbi yetmasligini ro‘y-rost aytdi. Besh-olti kunda uy tikka qilish ahmoqning og‘zidagi gap-da!
– Xayolim yana Toshkentga ketadi, – dedi u jindak afsuslangannamo. – Lekin to‘yni shu yerda o‘tkazishga so‘z berganman. Nima degan odam bo‘ldim-a? Hali bu uy rosa boshimni yeydiganga o‘xshaydi. Oddiy arifmetika bari, ammo ustaning ishi ekan-da qurilish. Men tinchgina qog‘oz-qalam bilan shug‘ullanganim yaxshi.

Dadam uning yelkasini qoqdi:
– Bilasan, ikkovimizning oramizda seniki-­meniki, degan gap yo‘q. Biznikida o‘tadi to‘y. Uzun o‘n bir bolorga chimildiq ilamiz, ma’qulmi? Yashayverasan, qish chiqquncha. Bahonada, yangangga ermak topiladi. Shumi tashvishing?..
U horg‘in nafas oldi.
– Men-ku, chidarman, onam nima deydi, el-­elat-chi?.. Bitta kelinniyam o‘zining uyiga tushira olmapti, demaydimi?! Bir amallab qishni o‘tkazsak, u yog‘i Xudo o‘ngiga boshqarar. Qishloqqa keliningiz ko‘nikib ketgancha… Ishim orqaga ketdi.

Otam yupatgannamo dedi:
– Ruhi tushganning oti ham yurmaydi. Bitgan ishni endi cho‘zma. Odamlarning gapiga kirsang, faqat yotsang – yaxshisan. Endi, nima bo‘lsa bo‘ldi, bosh yorilgani do‘ppi ostida. Tag‘in, kimga qiziq, seni gapirib. Hammamiz bir otadan tarqaganmiz, bir urug‘miz. Lekin esingdan chiqarma, hozir tashlab ketsang, birovning ketmoni uchadi.
– Elga ermak bo‘lgandan… ketgan ma’qul. Itning kunini ko‘rib yuribman. Uyini sotadigan ham yo‘q-da.
– Mening gapimga kir!
– Siz tishingizni tishingizga bosib chidashingizga to‘g‘ri keladi. Ikki qozon qaynatish kerak, bir tandir yetmaydi…

* * *

O‘ljaboy bobodan qanchalik nafratlanmay, unga bor aybni to‘nkolmasdim. Yillar o‘tib, buni Suyar akamga aytmaganim to‘g‘ri ekanini angladim. Ehtimol, o‘sha xatni O‘ljaboy bobo yozmaganida Suyar aka haliyam qishloqqa qaytishini Xudo bilardi.

VI

“Uyni buzganning o‘zi buzilsin! Yolg‘iz bolamni tentiratib nima baraka topardi?! Biri ikki bo‘lmasin!”. Barchin momom qishloqqa qaytib, ich-etini yedi, uy buzuvchilarni qarg‘adi, siqtadi. Lekin endi kech edi. Bir-ikki kun biznikiga sig‘may, ertadan kechgacha to‘rt-besh marta otamning uyiga borib kelar, charchab holdan toysa­-da, har soatda: “Uy bitdimikan?” deb alag‘da bo‘lardi. Uyning ha deganda bitmasligiga ko‘zi yetsa ham…

VII

Uy ichi ilmliq, tashqari sovuq edi: ahyon-ahyon qarg‘alarning ayyuhannosi alamzada tabiatning dardiga tuz separdi go‘yo. Kuz oyog‘ini cho‘zib turibdi, qish aksiryapti.
Ovulning ishi ichkariga ko‘chgan kezlari edi. Onam tandirdan qozonpatir uzib, bitta-bitta chanochga solarkan, darcha ochilib, Suluvxol opam kirdi, o‘g‘li – Niyatni opichlab olgandi.

– Qaysi shamol uchirdi, qiz?
– Shu shamol biznikida, hasharga keldik, tog‘amiz imorat boshlagan ekan. Jiyanlari boramiz, deb qo‘ymadi. Uy ichilar tinchmi?
– Ha, shukr.
Onam tugunchani menga tutqazib, ularni dahlizga ergashtirdi.

Momom darrov: “Ha, yana ering urdimi?” deb tillandi. Ular ancha payt indamay o‘tirishdi.
– O‘zingdan bir gap o‘tgandir, bir mushtga uy buzilib ketaversa, hay-hay, tavba degulik… Momom ro‘moli uchini tishlab qo‘ydi.

Suluvxol opam xo‘rsindi:
– Uy qilmayman, er zoti shu bo‘lsa, toq o‘tay. Shu go‘dakni amallab katta qilsam…
– Bolam, buncha yengil bo‘lma! Qizishib aytgan gapingni unut, ota uyingga qayt, deb uzatmaganman. Sening uying o‘sha yerda. Birinchi uying uy… qolgani baxt bermaydi. Bolangni chirqillatib, baraka topmaysan. Otasiz o‘sgan uysiz o‘sgandan ham yomon.

– Ha, otamning uyiga sig‘may qolibman. Bitta boradigan yerim shu yer edi. O‘rni bilin­ayapti otamning. Ko‘chaga bunday tashlab qo‘ymasdi.
– Uy qilish osonmi, ro‘zg‘or – boru yo‘g‘iga, kamu ko‘stiga chidaganga. Ne kunlar o‘tmadi boshdan – birov bildi, birov bilmadi. Joriyaga jar solganda ish bitarmidi?! Yomon yashamadik, ursayam seniki ma’qul, dedik.
U o‘qchib qo‘ydi.

* * *

Otam ham o‘sha gap ichida bo‘lgan. Xo‘sh, unda nega qarshi chiqmagan? Endi uni pinjiga olgani nimasi? Buni so‘rash uyat, yana momom eshitsa… Momom ham uch-to‘rt kun to‘mrayib yurdi, qulog‘iga bir gap yetganmi? Faqat onamga ichini yorardi.

Momom “uh-uh”lab yotganida beixtiyor ichkariga o‘zimni urdim. Dahlizga yugurib kirsam, oyim unga choy ho‘platib o‘tirgan ekan. Butun vujudi dirillar, o‘qtin-o‘qtin yo‘talar, tinimsiz varaja tutardi.
– Uhhu, uh, o‘lsam birovga og‘irligim tushmasa, yengilgina olsa. Uyingda o‘lsang, o‘sha yerdan chiqarsa, qaniydi. Uh-hu, uh. Bu yo‘tali qurg‘ur to‘xtamaydi. Ha, qurib ketsin-yey!
Onam momomning damini kesdi:
– Ha, endi shu gripga o‘labersak, dunyoda odam qolarmidi?!

Barchin momom manglayiga sochiqni bosdi:
– Ketadiganga o‘xshayman, bir qarzim – Suyarni uylamadim. To‘yini ko‘ramanmi, devdim, peshanaga bitmaganga o‘xshaydi.
– Nevaralar-chi?
–…

Momom onamni engashtirib qulog‘iga shivirladi:
– Eringizga ayting, ovsin! Bizning uyga qarashsin! Oqqan daryo oqmay qolmaydi, baribir dunyo ungayam bitadi. Ota-bobosi elning oldi bo‘lgan, qayerga ketadi?.. Shuncha dunyo egasiga qaytadi-da!
Oyim bosh silkidi.

* * *

– Bir qism tuprog‘idan olib keldim, qo‘shib ko‘m, – dedi momom yarim yonboshlagan ko‘yi objo‘sh ho‘plarkan. – Cholimning izi tushgan, ag‘nagan. Uying bitmadi, o‘lsam el bilan tortishma, kim nima eksa shuni o‘radi.
– Tortishmayman. To‘y-chi? Kim bosh bo‘ladi? Keliningiz-chi? O‘lmaysiz!

Suyar akam momomning qoqmol qo‘llarini mahkam siqdi.
– To‘yni qoldirma, mendan boshqasi senga qayg‘urmaydi. Amallab o‘tkazaver, hech kim kulmaydi. Momo yutindi. – O‘zing uchun o‘l yetim. Ko‘zim ochiqligida to‘yingni ko‘ramanmi, devdim. Uh-hu, uh-hu.
– Ko‘rasiz.

* * *

To‘y yaqinlashgan sayin Barchin momomning ahvoli badtar og‘irlashardi. Qarilikmi yoki eski dard zo‘rlik qildimi, ishqilib, boshini ko‘tarolmay qoldi. Suyar akamning tashvishi ortdi.
Otam O‘rol mullani chaqirib, chilyosin o‘qitdi, sal tuzalganday bo‘ldi.

Ertasi kuni tengqurlar maktabdan qaytarkanmiz, ko‘chamizga talay odam yig‘ilganini ko‘rdik: hammaning belida belbog‘. Kim bo‘lsa? Xayolimni ming o‘y kemirardi.
Bolalar tasalli berdi:
– Yig‘lama, jo‘ra, o‘lgan qaytib kemaydi.
– Momommi, deyman…
– Joyi jannatda bo‘lsin!

Darchadan kirguncha yuragim yorilayozdi. “Onam”layotgan qishloq ichidan dadamni izlardim. Qayerda ekan?.. Suyar akam-chi? Oruvlayotgan xotinlar uvvosi ko‘nglimni bo‘shashtirdi. Bel bog‘lagan Suyar akam o‘zini u yoqdan bu yoqqa tashlaydi.
Odam uyilib ketdi. Go‘yo to‘rt tog‘ orasi ko‘chib kelgandek edi.
Suyar akaning yolg‘izligi bilindi. Xotin-­xalaj, qari-qartang “onam”ladi. Yosh-yalang, chollar “onam”ladi.

Tobutkashlar birma-bir, qo‘lma-qo‘l mayitni yelkalashdi. Suyar akam uvvos soldi. Barchin momoni biznikidan chiqardi, unga alam qilgani – o‘zining uyi bitmagani. Otasini o‘z uyidan tuproqqa topshirgandi. Onasini-chi? Yuragi yonib ketdi, o‘kiraverib.

Momom o‘lar chog‘ida har vaqt shu gapni gapirardi: “Uyimni bitkaz, birovga yukim tushmasin! Somonxona bo‘lsayam, mayli. Qirqimga kelganlar talmovsirab o‘tirmasin, do‘st bor, dushman bor. Bolam, senga aytadiganim shu. O‘z uyimda chirog‘imni yoqib tursang, bo‘ldi. Go‘rimga tosh qo‘yma, uy qur”.

Momoni so‘nggi yo‘lga kuzatib, tuynugi yo‘q uyga qo‘yib keldik.
Suyar akam misoli garang edi: biror ishi o‘nglanmadi. O‘ziga o‘zi so‘kinib, g‘ijinib yurdi. Igna yegan itdek ozib-to‘zib ketdi.
Uy bitmagandi. Momoni uyidan chiqarmagandi.

* * *

U savobu janozani, ertasiga xudoyi marakani o‘tkazib, lash-lushini yig‘ishtirib, negadir shaharga ketish taraddudiga tushdi. Bu yog‘i qish oyoq tirar – suvning yuzi qota boshlagandi. Tuman tushib, birdan muzgalak yog‘di. Avvaliga dadam Suyar akamni bu sovuqda ketolmaydi, deb o‘yladi. Ko‘chaga chiqqach esa, urishdi.
– Qishloqqa qadamingni bosma! Sen ham yigit bo‘ldingmi-yey, bitta onangning qirqini uyingda o‘tkazolmasang! Oyog‘ingni sindiraman, kelsang, bilib qo‘y.

Suyar aka yomg‘irpo‘shini ustiga yopinib ketdi.
– Akamning ruhi tinch qo‘ymaydi seni, ketaver, sang‘i! Oring bo‘lsa, shu uyni ko‘tararding, ko‘ngling Amirqoni tusamasdi. O‘z uyim – o‘lan to‘shagim.
U bir to‘xtadi-da, yana yurdi.
Qo‘limga tosh oldim…

* * *

Suluvxol opam uyma-uy tentiradi. Jiyanni iyartib, kirmagan uyi qolmadi. Birovning uyidan somonxona tuzuk. Axiyri, o‘sha choldevorga kuni qoldi.

* * *

Dadam ham oxiri taqdirga tan berdi.
O‘ljaboy bobo biznikiga adashib kirdimi, atayinmi, bilmayman, dadamga rosa nish suqdi.
– Ko‘na po‘stakdek sudradingiz, ini? Ketishi ma’lum edi-ku, – dedi u dadamga qarata, sir boy bergisi kelmay. – So‘g‘imlarni boqaman, deb bo‘yningizga olganmisiz. U yoqdagi cho‘pni bu yoqqa qo‘ymasa, mengayam, sizgayam tashvish.

Dadam tutaqdi:
– Ha, uyiga ertaroq ega chiqmoqchimidingiz? Ana huvillab yotibdi. Chechamning qirqini o‘sha yerda o‘tkazamizmi, devdim. Bitta o‘zim qay biriga yuguray.
O‘ljaboy aka pinagini buzmadi.

– O‘lgan o‘ldi-ketdi. Endi qurbi yetsa, to‘rt-besh tovoq osh qilib, qirqini o‘tkazsin, qurbi yetmasa, hech kim o‘pkalamaydi. Yana qayt, deb bola bechorani qistamang! O‘zi, uy quraman deb beli sindi-yov.
Dadam uning niyatini allaqachon sezgani uchunmi kulib qo‘yaverdi.
Kulish ma’nisini tushungandim.

VIII

Uyda rosa toriqdim. Kun ham o‘zini qo‘ygandi. Bolalar qirda “taq-taq” o‘ynaymiz dedi. Taxta to‘pponchalarini olib, toqqa qarab ketishdi.
Onam bodom moy olish uchun omborga kirishi hamonoq qo‘shnimizning terakzori oralab yugurdim, ortimdan baqirganlarini eshitmaganga solib qochdim.

Otaning xarobasiga yetganimda, birdan ko‘ng­limda g‘ayri ixtiyoriy og‘riq uyg‘ondi: fayzli imorat o‘rnida muztar xonalar, to‘zg‘igan ki­­yim-kechaklar, bemorning rangidek sap-sariq xazon­rez, adirdan sel tushib buzilgan hojatxona… endi kuchuk ham ko‘rinmasdi.
O‘yin rosa qizigan: bolalarni har qancha tomog‘im bo‘g‘ilib chaqirmay, hech birining qorasi ko‘rinmas, o‘n chog‘li bola shu yerga singib ketgandi, go‘yo. Shunda xayolimni ho‘l barglarning ojiz shitiri buzdi. Oshxonaning pastak devoridan sakrab, o‘yilgan tandir o‘rniga tushib, yashirindim. Kovushim loyga botdi. Tomiz kesak erib, burchak sariq allambalo rangga bo‘yalgan ekan. Dahliz tokchasidan pisinib alanglayotgan Yaxshiboy meni ko‘rib: “Eshik oldida kim bor”, deb imladi. Yelka qisdim.

Shunda uning ortidagi devor ilkis nuray boshladi.
– Taq, Yaxshiboy, ketding! Chiq, ko‘rdim, tokchadasan!
U norizolanib qo‘lini ko‘targancha sada tagiga o‘tdi.
Bolalarning “taq-taq”i yana zo‘raydi.

Men xalal bermaslik ilinjida Yaxshiboy tarafga yurdim.
O‘yin qizidi, ichim qizidi, lekin kechikkandan keyin shu-da!
Yutqazmaslik uchun Yaxshiboy ishoralar, u ham barmoqlarini raqiblari “pildir-pildir”iga mos o‘ynatar, ba’zan “qoch” degandek tishlanib qo‘yardi.

Chayir O‘rozali qo‘liga kesak oldi-da, og‘il chetiga otdi. Hammaning xayoli o‘sha tomonga og‘di, u-bu joydan kallalar ko‘rindi, u darrov “taq”illata boshladi.
– Mamadiyor, O‘rol, Po‘lat uchovingniyam ko‘rdim, derazaning ikki tarafidasan! Taq-taq.
O‘rozali o‘yinni halladi.
Po‘latning avji keldi:

– Tom boshida yotaman-ey,
Dushman kelsa otaman-ey.
Qator-qator qizlarning
Kokilidan tortaman-ey…

Yana ikkiga bo‘lindik. Toshloq yo‘lning o‘ngi va chapi.
Endi shaylangandik:
– Egasi ko‘rsa hammamizni uradi, – dedi menga xavotirlanib qaragancha Mamadiyor.
– Uydami? – deb so‘radi O‘rol.
– Ha…
– Boshqa qayergayam borardi.

Ular birvarakayiga kulishdi. Bu bilan meni masxaralagandek tuyuldi, lekin qo‘shildim kulgiga.
– Chertmaydi, – dedi Po‘lat chinchalog‘ini sermab. – Murod quvib yuboradi, keyin kimnikiga boradi. Shu yerga keladimi?

Gapni O‘rol ilib ketdi:
– Murodning dadasiyam ko‘ngan ekan: “Mayli, baribir uddalolmaydi, ham shahar, ham qishloqqa yugurib. Ikkovidan birini tashlashi kerak”, deb.
– Ey, bilmasdan suraverma, biz bir otadan tarqaganmiz, dadam aytdi. Sen ham, men ham.
Men eshitganman: Ota hammani qishdan chiqaraman, deb, o‘lib ketgan, – dedim qo‘limni musht tugib, O‘rol tomonga yurdim.
– Bizga nima? O‘zlari kelishib oladi, hammamiz yosh bo‘lsak…
O‘rozali bolalarni joyidan qo‘zg‘adi.
Tarqaldik.

Bo‘y barobar handaqqa o‘zimni tashladim: qibla tarafdagi burchakka bekindim. Tagimda qavat-qavat xazon to‘shalgan. Zax yer oyoqdan oladi. Quyoshning ojiz nurlari yuzi chayilgan xazonlar ustida jimirlaydi. Atrof sukutda, go‘yo olam shunday oniy sukutga cho‘mgan.

Asta poyladim, Mamadiyor hojatxona tomonga pisinib yurdi:
– Taq, Mamadiyor, o‘t bu yoqqa…
Qo‘limda shifer sinig‘idan yasalgan to‘pponcha, har “shitir-shitir”ni eshitganimda alanglayman.

Shu payt tap etib yelkamga qush axlati tushdi.
– Chaqir hammasini. – Kimdir “chars” etib shapaloq tortdi. Suyar akamning ovozini tanidim.
– O‘yin buzaloq. Chiqinglar bu yoqqa, – O‘rozalining ovozi qaltiradi.

Engashib qaradim, Suyar akam uning qulog‘idan cho‘zdi. Ichim “shig‘” etdi. Qochib qayoqqa ham borardim, barini shu yerda yopish kerak. Dadamning qulog‘iga yetsa bormi?!
Mamadiyor pisinib soyga tushib ketdi.

Uy egasi qator tizdi, keyin galma-gal tepa ketdi. Meni tepmadi. Xivchin olib savaladi, undayam menga tegmadi. Lekin uning ko‘zidagi mung vujudimga olov yoqardi.
– O‘zi, sanlarda ayb yo‘q, eldan fikr ketgan. Baringning uyingda shu gap bo‘lgan. Uyni buzib baraka topdilaringmi? Ol, tashib ket hammasini. Tuprog‘iyam qolmasin! Otamning eski choponi bo‘lardi. Kim ilib ketdiykan? Shuniyam ko‘p ko‘rdinglarmi?

Shundan keyin bu to‘g‘rida gap qo‘zg‘almadi.
… Hali-hanuz o‘sha voqealarni eslaymiz.

* * *

Momomning qirqi chiqib… Suyar akam uylandi.
Uyimiz to‘ldi.
Uyga chimildiq tikdi. Chimildiq ham uy ekan.

Uyto‘l xola quyuq duo qildi: “Sabohat baycha uyim-joyim deydigan kelin bo‘sin! O‘zlari shu uydan ko‘paysin!”.

* * *

Suluvxol opamni to‘ydan keyin bir ko‘rdim. Xayol bilan choldevor tomonga ketib borayotgan ekan. “Ha, bu yoqda adashib yuribsiz”, desam, “Otamning isini sog‘indim”, dedi o‘ksinib. Chala bitkazilgan uyni ko‘rgandan so‘ng biznikiga yurdi. Yarim soatlar Sabohat yangam, onam uchovi gurunglashgach, uyiga jo‘nadi.

Onam o‘sha kuni momomning o‘zidan rosa yozg‘irganini eslatib qoldi: “O‘lamanmi, uydan chiqmay o‘tirsam, bolalarim birovnikida bunday tentiramasdi. Birovnikida o‘lolmay yotmasdim”.
Yangam “piq-piq” yig‘lab yubordi.

* * *

“Uy qilaman, degan qiz ekan”, derdi keyinchalik Sabohat yanga haqida gap ketsa, qishloqning qo‘li uzunlari.

* * *

– O‘z uyingga o‘zing egalik qil, – dedi dadam Suyar akamga kelin-kuyovning chillasi chiqar-chiqmas. – Kun o‘zini qo‘ygandan gulandava qilib, ko‘ch. Akamning uyiga sig‘may qoldim, deb o‘ylama. Lo‘mbozdan keyin hech kim qarashmaydi. Oshxonang ham bemalol yotib-turishingga bo‘ladi.

Suyar akamning ko‘zlari kirtaydi, olachaga tushgan ushoqlarni terishga tutindi.
– Ko‘chaman, og‘aynilardan to‘rt-beshta kigizmi, gilammi yig‘ay… qozon ham yo‘q.
– Ilgari bir kigiz, bir po‘stak, bir qozon bilan chiqib ketavergan. Dadam oyog‘ini sandalga tiqib o‘tirdi. Shodmon akamdan oldin Normat, undan oldin Qarshiboy o‘tgan. Sening uying Qarshiboy otamdan qolgan. Odamlarning aytishicha, ota elga ocharchilik kelganda to‘rt tog‘ – Molguzar, G‘o‘bdin, Urgut, Turkiston orasiga suruv-suruv qo‘y tarqatib, elni el qilib qolgan ekan. Bu uyning egasiga duo ketgan, deyishadi. Shuning uchun o‘tgan-ketganlar:
“Otamning uyini ko‘rib ketaylik”, deydi.

Suyar akam boshini ko‘tardi.
– Ota moli qo‘shilmasa, bola boyimas, degan. To‘rt devordan boshqa hech narsa yo‘q. Ertaga nima qilaman? Sizning bir-ikki og‘iz gapingiz bilan bir narsa o‘narmidi? Hamma ish gurkirab ketarmidi?

Dadam tishlandi:
– Bilgan nomaqbulchiligingni yeyver, bo‘lmasa! Yo‘lingni to‘ssam, betimga “tuf” de.
Suyar akam indamay joyidan turib ketdi.

* * *

Sabohat yanga yigirma kundirki, besaranjom edi. Ahyon-ahyon: “Otamning uyini qachon ko‘rsatasiz?” deb hadeb so‘rayverardi.

Bir kuni maktabdan ertaroq kelib imladim. Eridan ruxsat teggach, o‘ranib kiyindi.
Yangam imoratning ichiga kirib ko‘rdi: izillagan sovuq deraza teshiklaridan o‘zini urar, shiftdan tomchi o‘tgan, burchaklar loy, tokchalar o‘yilib tushgandi.
Mehmonxona dahlizi va o‘n bir bolorida qishni o‘tkazsa, bo‘lar, degan o‘yda o‘sha yoqqa odimladik. Eshikni ochib ichkariga hatladik.
Dahlizning bir burchida elak, g‘alvir, yog‘och tovoq uylig‘ib yotardi.

Yangam har bir tirqishga ser solib, yuzi yorishdi:
– Izillab yotgandir, deb o‘ylovdim. Amallab pechka qursak, sovqotmaymiz. Akangizga qolsa, bahorniyam birovnikida o‘tkazsa… Qish o‘chog‘i tor, qaynim!

– Oshxona yaxshiroq-ku! Issiq ushlaydi, yanga! To‘rt-beshta xoda bilan isitib olasiz, o‘tin deb yugurmaysiz.
– Akangiz, ko‘nsa… Kal bo‘lsam ham ko‘nglim nozik, dermidi? Yana aynib qolsa, bir hunarni boshlamasin!

* * *

Yangi oy chiqqach, onam Suyar akamni o‘z uyiga ko‘chirdi: olacha, julbaroq, kigiz, to‘rt-besh ko‘rpa­-ko‘rpacha, qozon, kosa-tovoq bilan.
Qahraton qish, izg‘irin suyakni o‘yadi. Suyar akam bo‘zraydi.

– Ertami, indinmi baribir uy kerak. Kam-ko‘stni hozirdan yopmasangiz, keyin qiynalasiz. Biz ham bitta ko‘rpani qo‘ltiqlab chiqib ketganmiz, o‘lganimiz yo‘q. Sizning hamma narsangiz bor. Otadan qolganiyam nechi uyga yetadi.

Sabohat yangam avval ko‘chishga juda ishqiboz esa-da, endi biroz hayiqdi. Lekin sir boy bergisi kelmasdi.
– O‘choq qursak, amallab qishni o‘tkazarmiz. Tandiringizga non yopib ketib turaman-da. Hovlidagi yorilibdi, o‘zi.

Onamning qizg‘anchiqligi tutdi.
– Kelguningizcha xamir qayzib qoladi, qayzigandan keyin non bo‘lmaydi. Bitta qozonpatir qilsangiz, ikkovingizga yetadi, o‘tin mo‘l-ku! Bola-chaqa demasangiz, menga o‘xshab.
Suyar akam olachani yelkasiga tashlab, indamay jo‘nadi. Mening qo‘limda bir bo‘g‘jama kiyim-kechak orqalagan ko‘yi “g‘arch-g‘urch” qadam bosib ketib borardim.

Otaning uyi daraxtlar orasida g‘aribona ko‘rindi. Yeta-yeta Suyar akamning avzoyi buzildi.
– Bu yerda qotib qolamiz. Mehmonxona shartmas. Oshxona torroq, issiqni ushlaydi, ham panaroqda. Sabohat, siz o‘t yoqing pechkaga. Murodjon qarashib turadi.
Umrida tutantiriq ushlamagan yangam ancha ovora bo‘ldi. Keyin o‘zim ho‘l-quruq o‘tinni aralashtirib, pechkaga tiqdim, puflab olov yoqdim. Tutay-tutay yonib ketdi. Oshxona ichini ilitguncha qorong‘i tushdi.

Ikki soatlar o‘tirib, uyga qaytdim.

* * *

Qish qishligini qildi: chilla o‘tguncha eshik hatlab birovnikiga chiqolmadim. Kelin-kuyovni ko‘rishga qancha intiqlanmay, uydagilar unamadi.

Bir safar tegirmonga borganda Suyar akamni ko‘rib qoldim, sal o‘pkaladi bizdan. Ketayotganda: “Yangamga salom ayting! Kun isib qolsa, o‘taman ko‘rishga”, dedim.

* * *

Uy bo‘shadi: ko‘rpa-to‘shak toqqa ko‘chdi.
Otaboyqir qo‘ltig‘iga dadam o‘tov tikdi, yalang­likka qo‘ra qildi – suruvni qamashga, deb.
– Suyar akangnikidan bolta olib kel. Qo‘raga eshik yasash kerak, – dedi dadam sim to‘rni tarang tortarkan. – Bir qish o‘tdi ko‘rmaganing­­ga, ham xabar olib kelasan. Adirga chiqsin, arpa-bug‘doyga joy ko‘rsin, ayt! Hamalda yerga urug‘ qadasa, yig‘im-terimda o‘zini o‘nglab oladi.

Tosh kalishda toyib, Suyar akamnikiga chopdim. Mol-qo‘y o‘tmasin deb xoda-cho‘p tortib yasalgan pastak to‘siqdan sakrab o‘tib, ayvon tomon yurdim. Bo‘sag‘a supurib-sidirilgan, tandirxonada o‘tin botartib taxlangan. Kuli olinmagan o‘choq odam isidan darak bersa-da, negadir uy huvillagan edi.

“Suyar aka, yanga”, deb qayta-qayta chaqirdim, tovush chiqmadi. Keyin oshxona tarafga o‘tdim: eshik yopiq, katta bolor tirab qo‘yilgandi. “Qishloqqa tushgandir”, degan o‘y o‘tdi xayolimdan.
Chamasi bir soatlar vaqt oqdi. Kutdim, toriqdim. Suruvyotarga qaytsammi, deb tomorqaga o‘tgandim, O‘ljaboy bobo va Esonboy aka kelaverdi. Qayrilib ayvonga yurdim.
– Nima qip yuribsan, timirskilanib? – dedi o‘dag‘aylab O‘ljaboy bobo.

Salom berdim. Xayolimga bir shumlik keldi.
– Qara, deb tayinlab ketgan.
Esonboy aka istehzoli kuldi.
– Uy egasini topgan, bor ketaver. Otangga ayt, Suyar aka uyini pullab ketibdi, de. Endi ming yugursa ham foydasi yo‘q. Ming yalagani bilan, bizga taqdir qilgan ekan.

Negadir miyam muzlab ketdi. Ichimdan bo‘g‘iq na’ra chiqdi. Otamning uyi uchun talashadigan kuch gurdamda endigina uyg‘ona boshlagandek edi. Tilimni kesib tashlasa-da, ichimdagini aytishga jazm qilardim. O‘ldirsa, shu yerda o‘ldira qolsin, degan o‘y miyamni kemirayotgandi.
– Bu uy otamniki-ku. Hech qayerga ketmayman.

– Talashmagan sen qoluvding, – dedi O‘ljaboy bobo qulog‘imni cho‘zarkan. – Gap bunday, seniki-­meniki, degandan bir ish bitmaydi. Kengashib, o‘zaro maslahatlashib ko‘ramiz. Esonboy: “Toshkandan uy olib beraman”, dedi Suyarga. Ish pishgan, o‘zi ko‘ndi Suyar.
– Qiynalganda biz qarashdik. Uy otamniki.

Ular to‘ng‘illab og‘ilxona tomon ketishdi. Balki, men bilan tortishib obro‘sini to‘kkisi kelmagandir.

* * *

– Uyi kuyib qopti-ku uning, – dedi dadam mendan bor gapni bilgach, allaqanday taajjub bilan. – Tez uyga borib ko‘rpa-to‘shak, olacha olib kel. Izi o‘chmasdan oshxonasiga kirib olaylik, bo‘lmasa, o‘ziniki qiladigan chiqadi. Birov kirib olsa, quvib bo‘psan. O‘zi, uning tuturuqsizligi ma’lum edi. Mayli, bizga qoldi, endi otni qamchilayik.

Birdan etim uvishdi. Dadam birinchi marta uyga egalik istagiga tushgandi. Yuz-ko‘zida ham allaqanday tushuniksiz bir ruh botiniy quvonch­dan nishona berib turardi.

– Nega ertaroq olib qo‘ymadik? – dedim otamga e’tiroz bildirib. – Yordam berdik. Ket, desangiz indamay ketardi.
– Qaytsa, bizga o‘ligini osib olardi. El gapirardi, bir otadan tarqab uy talashib, qirilishib yotibdi, deb. Oldimga maslahat solishga kelmagan, beti chidamagan-da.

– Uy kerakmas menga. Uni buzib tashlamasin!
– Hech ko‘ngling bo‘linmasin, haqqimizni ajratib olamiz.
– Buzmasa, Esonboy akaga beraqoling!

– Birovning tashvishini qilmay qo‘yaqol. Bo‘ladigan ish bo‘lgani yaxshi. Uyda birov yashamasa, kimdir foydalanishi kerak. Bog‘ida qancha daraxt bor.

Yo‘l-yo‘lakay ketib borarkanman, endi otaning uyini bo‘lib tashlaydigandek, otaning xayoli ham odamlarning xotiridan ko‘tariladigandek edi.

Lekin meni shu o‘y qiynayapti. Uy ham mendan boshqani qiziqtirmay qo‘ygandek: “Uy buzilsa, o‘rnida bitta katta imorat quriladi. Boshqa hech narsa o‘zgarmaydi. Dadam shuni istayaptimi? Ilgari kuyinib gapirardi. Endi esa loqayd, lanj. Odamlar bilan kurashgisi yo‘qdek.
Kurashdan charchadimi yoki? Yo‘q. Endi oson yo‘ldan yurmoqchi. Hammasiga qo‘l siltab, O‘ljaboy akaning o‘yiniga ko‘nish niyatida. Nahot, shuncha mehnat zoye ketgan bo‘lsa-ya. Nahot yillab kurashgan kishida bardosh qurigan?!

IX

– Uylagan o‘zim, uyini ko‘tarishgan o‘zim, endi sizlar ega chiqdilaringmi?! Shu vaqtgacha qayerda eding? – dadam o‘shqirib O‘ljaboy akisga yaqinlashdi.

– Bizga buyurgan ekan, keldik. Borib ayting o‘ziga, norozi bo‘lsangiz! “Uyga Esonboy kirib olibdi. U beradigan pulni men beraman”, deng. Olam guliston shu bilan!

Dadamning rangi buzildi. Qabog‘ini uyib, jag‘ini qashidi.
– Uy Suyarnikimas, bo‘lmasa tashlab ketmasdi. Esonboy otxona qurishiga boshqa joy ko‘p. Bu uyda ota-bobomiz o‘sgan. Tepkilaydigan boshqa joy topinglar.

– O‘zingni diyonatli ko‘rsatma, – deb dadamga tik qaradi O‘ljaboy akis. – Shuni bo‘lsak, hammamizga yetadi. Niyating ham shu, bilib o‘tiribman.
Dadam negadir indamadi, vujudimda og‘riq qo‘zg‘aldi.

* * *

Onam ko‘rpa-to‘shakni dahliz to‘riga tashlab o‘tirib oldi. O‘ljaboy bobo chiq, deb ko‘rdi, indamadi. “O‘shqirmay, ketavering, sizgayam et bitib qolibdi-­­da. Dadasi keladi hozir, gaplashasiz”, dedi.

– Nimasini gaplashamiz? It talashmay ishi bitmas, deganday, yana nima balo boshlayapsizlar! – dedi achchig‘i kelgandek bezrayib.
– Uyni qurishmagan bo‘lsangiz, endi elni elirtib uyga ega chiqibsiz. Xatingizdan biluvdim, shuni egallamoqchiligingizni.
– Baribir bo‘linadi, ayol boshing bilan aralashib nima qilasan, hayronman!

Onam ham bo‘sh ketmaydi:
– Erkak boshingiz bilan kuchingiz ayolga yetdimi? Keting tez. Barchin checham go‘rida tik turgandir, bu ishlaringizni bilib.
– Kelishib olamiz hali.

* * *

Otamning uyini ular bo‘lib olayotganini maktabdan qaytgach ko‘rdim.
– Ota, bor, uydan qoziq olib kel, – dedi dadam. – Shu qoziqdan bu yog‘i – qibla taraf bizniki, yuqorisi Esonboy akangniki. Senga dang‘illama uy quramiz. Bu choldevorni buzamiz. Etagi ariqqacha senga, O‘ljaboy bobong olma ekib beraman dedi. To‘rt-besh yilda hosilga kiradi.

O‘ljaboy akis bosh silkidi.
– Ha, ikkovimiz amallaymiz. O‘zim o‘rgataman, bog‘bonlikni.
Negadir O‘ljaboy boboga ko‘nglim ilidi. O‘rtamizdagi kek yo‘qolgandek edi. Endi go‘yo bu uy otamniki, degan o‘y mendan ancha olislagan edi. O‘zi, kim edi ota? Menga kim bo‘lgan? Nega hamma Ota deydi? Ilgarigidek shu chigalliklar endi bezovta qilmas, shu onda barini unutgan edim.

Og‘il chetidan zanglagan qoziqcha topib keldim-da, O‘ljaboy boboga berdim.
U yerga singirib qoqdi qoziqni.
– Endi gap bunday, – dedi menga uqtirib.
– Sen ham katta yigit bo‘lib qolding, otangga uy tashvishi tushadi. Biz kelishdik, shu uyni senga beramiz.
– Ha, senga bu uy…
Uy menikidek cheksiz quvondim.

* * *

– Uy bitmagan ekan peshanasiga, – dedi otam bir kuni. – Yana qishloqqa qaytdi, ota uyini tashlab ketgandi. Bir hisobdan rahming kelsa, bir hisobdan badtar bo‘l, deysan. Shaharda pishirib qo‘yibmidi, ot aylanib…

Otam egniga choponini ilib, ostonaga chiqdi.
Ayvon ustuniga suyanib Suyar aka turardi. Ko‘rinishidan bechorahol. Salom berib, otamga yaqinlashdi. Qo‘l uzatdi, dadamning rangi gezardi.
– Qaytdingmi?
– Yo‘q. Qishloqdoshlardan bir xabar olay deb keluvdim.

– Ko‘rdingmi, endi qaytaver. Bu yerda yo‘qlaydigan jiyaning bor. Singilchayam bir-bir kelib turardi. Otamning izi bor, deb. Endi soyasini solmay qo‘ydi. Shodmon akamning choponini ilib qo‘yganman, moltopar choponi. O‘shani kiysa, bozori o‘rjirdi, oldi-sotdi bitardi. Baraka shunda ekan-da! Kir ko‘rasan.
– Yo‘q, keyingi kelganimda.

Uning ko‘zlarida tushunib bo‘lmas bir mung zohir edi.
– Devor o‘radik, soylikka Esonboy dacha qurdi. Otxona qurdi. Sen ko‘chada qorning to‘yganiga mastsan. Kelin, bolalaring yaxshimi?

– Yaxshi, yoshiga yetib qoldi. O‘ting Toshkentga, ­– dedi tirjayib Suyar aka.
– Itim adashdimi Toshkaningda! Menga shu yer ma’qul, – otam qo‘lini sermadi.

* * *

Otam ham uyning buzilishiga alalxusus ko‘ngan. Kunda janjal: u meniki, deydi, bu menikimas, deydi. Yana boshqalar ham uyga egalik da’vosi bilan chiqdi. Shu urishdan charchadi, deb o‘ylovdim. Lekin dadam elu yurt orasida gap bo‘lmasin, deb shu ishga aralashgandek tuyulardi menga.

– Ota, talashib-tortishmasak, shu bir qarich yer ham yo‘q edi bizga. Qolgani bir gap bo‘lar. Suluvxolning uyi buzilibdi. Shuyam hech o‘zidan tinib ketmadi. O‘zlari qilib bersin, katalak bo‘lsayam, – dedi dasturxon boshida otam.

– Kim qurib beradi, – dedi achingandek labini tishlab onam, to‘nglagan yog‘ni qozonpatir ustiga surkab eritarkan. – Qo‘lida bolasi bor.
– Eri-da, nima, menmi? Endi uydan umidini uzsin! Yana ro‘zg‘or qursin, hali yosh. Butun umr “oh-uh” deb o‘tmaydi-ku. Jiyangayam ota kerak.

– Butunboy oshpaz so‘rab yurganmish! Besh bola ustiga…
– Na iloj, endi chiqqaniga tegadi-da! Xotin qo‘ygan oladi baribir.
– Kichkina do‘lta bo‘lsayam qurib bermadik. Tuzukroq er topilguncha, yashab turarmidi?

Dadam xuddi suv ho‘playotgandek qaynoq choydan ho‘pladi.
– Uf-f, yeb qo‘yding! Nima, ularni uy-joy qilaman, deb bo‘ynimga olganmanmi?! Kunini ko‘rsin, o‘zimni tanam o‘zimga og‘ir bo‘lib turgan paytda shu kam edi.
Onam o‘ziga o‘zi to‘ng‘illadi:

– Qushning uyasi buzilsa, iching achiydi. Bularning ayroni achimaydi-yey.
Dadam so‘kindi.

* * *

– Uy qilaman, degan niyati yo‘q. Kuyov bo‘lmay ket, qo‘lingga kuydirgi chiqqur, kunda uravergan-yey. Boradigan joyi yo‘q, deb o‘ylaganmi? Akasi kelib uyga egalik qilsa, chertishgayam qo‘li bormasdi. Qizi qurg‘urdayam chidam yo‘q-da, tepsayam ketmabmiz, ro‘zg‘or, deb. Shu mushtni ko‘tarmasang, uy bo‘ladimi?

Onam ko‘klamning yomg‘irli kunlarida tong azonlab Suluvxol opamni yarashtirish uchun ketdi. Choshgohdan o‘tganda rang-quti uchib qayt­­di.

Pochcha qarg‘ishning tagida qolganini sezdim. Chindan ham, ammamning borar yeri yo‘q edi.
– Butunboy akadan tuzukrog‘i chiqmaydiganga o‘xshaydi. O‘lsin, manglayida borini ko‘radi. Tengi endi shu-da! Yashab ketar, o‘ldimi? Bir ro‘zg‘orni ko‘rdi.

* * *

Ovul to‘s-to‘polon edi. Faqat mening ichimda sovuq sukut kezinardi.
Ilgari Otamning uyi bor edi, endi esa yo‘q.
Ilgari shu uyning loysuvoq tomi ustiga chiqishga odamlar iymanardi, endi esa yo‘q. Ilgari ovul bu uyni “otamning uyi” derdi, endi esa yo‘q. Ilgari otam Otamning uyini buzishga qarshi chiqqandi, endi esa yo‘q…

Otamning uyi buzilib ketarkan, go‘yo shu ovulning o‘tmishi ham shu uy kabi ko‘z o‘ngimda nurab, buzilib borayotgandek tuyulardi. Bunga ba’zan o‘zimni aybdor sanardim, o‘sha ikki enlik xatni yozib berganim uchun…

* * *

Uy buzilayotganini eshitgandan beri onam­ning paytavasiga qurt tushgan edi: “Dadangga ayt, mayli, shu uy O‘ljaboy akaga qola qolsin! Talashib o‘tirmang, menga kerakmas, de”.

– Menga kerakmas deganim bilan indamay o‘tirmaydi-ku! O‘zingiz ko‘rdingiz, qoziq qoqib bo‘lganini. Bo‘pti, aytaman.

– Keng dala turib, bari shu uyga tiqiladi, talashadi. Nima, boshqa joy qurib qolganmi? Otaning ruhi urmasa bo‘ldi bularni. Tavba qildim… O‘ljaboy bobongning oldiga o‘tib kelay-chi, nima derkan? Bizga sotarmikan?! Otni sotib bo‘lsayam, uyni olsak. O‘lmagan qulga ot bitar, lekin uyni buzish yomon.

– Dadam baqirib yurmasin, eshitib.
– Baqirib-baqirib ko‘nadi. Baribir biladi, otni bozorga kim chiqaradi, bo‘lmasa?..

* * *

Onam O‘ljaboy bobonikidan qaytganda kun choshgohga yetgandi. Asabiylashib qaytganidan sezdim, ishi bitmagan. O‘ziga o‘zi kimnidir qarg‘ab, ayvonga chiqib o‘tirdi. Keyin birdan negadir yuzi yorishdi:

– Bolam, ma, qog‘oz, ruchkani ol! Hammasi kechagidek ko‘z oldimda. Tez yoz-chi, ilgariyam sen yozib berganding, esingda bor-ku!
– Nimani?

– Xatni. O‘ljaboy bobo kelib, yozib ber, deb qistagani esingdami? O‘shanday yoz. Suyar akang baribir qaytadi, o‘z uyiga o‘zi egalik qilsin! Bir amallab saqlab qolaylik.
– Kelmayman, deb ketibdi-ku.

– Qariydi, qartayadi, o‘ladi – shu tuproqqa qo‘yiladi. Yomon bo‘lsayam, shu el ko‘madi. Boshqa qayerga boradi, o‘zining eli shu yerda.
– Yozganimni O‘ljaboy bobo bilib qolsa-chi?

– Bilsa, bilar. Otaning qilgan yaxshiligini hech qaysisi bilmayapti-ku. Ungacha Xudo poshsho, bir gap bo‘lar. Otaning uyi boshqacha baribir. Mingta saroy qursayam, unga teng kelmaydi. Qayerda bo‘lsayam, uning qadri o‘tadi. Qaytmasa, shunday tursin! Turaversin!

Endi o‘zim istab xat yozib berdim:
“Assalomu alaykum, Suyarjon! Yaxshi ishlab yuribsizmi? Uy g‘alvasi haliyam tingani yo‘q. To‘rt-besh kishi kengashdik, oxiri shuni Murodjonga qoldirsakmi, deb o‘yladik. Hamma shunga rozi, lekin oxirgi gapni sen aytasan baribir. Esonboydan sariq chaqa kutma, baribir hech narsa bermaydi. Aravangni o‘zing tort.
Mendan xotirjam bo‘l, buni birovga aytmayman. Faqat sendan gap qochmasa bo‘ldi. Oxirgi gapingni kutaman.
Akang O‘ljaboy”.

* * *

Xatning javobini ancha kutdik. “Keldimi-kelmadimi”, deb pochtaga qatnadim, O‘ljaboy bobo jo‘natdi, deb. Oradan bir oylar o‘tib, xat kelganini eshitdim.

Aniq esimda, o‘shanda dadam og‘zi qulog‘ida uyga keldi. Suyar akaning xat jo‘natganini aytdi. “Uy endi seniki”, dedi. Na kulishni bilardim, na yig‘lashni. Na quvonishga, na achinishga arzirdi.

Onam negadir mung‘aydi.

X

– Uy bitmadi boshiga! – dedi otam Suyar akani eslab. – Darbadar hayoti tugamadi. Shuncha vaqt o‘tdi-ketdi. Shaharda qorni to‘yganiga mast bo‘lib yuraveradi. Yoshiyam qirqni qoralab qoldi: o‘g‘il-qizi bo‘y yetayapti. Ulargayam uy-joy tashvishi tushadi. He, shu o‘zimizning choldevordan qo‘ymasin ekan. Uyi borning o‘yi yo‘q.

– Xoldon momosi aytdi, ovulga kelayotganmish, – dedi onam xamir yoyib gapga qo‘shilarkan. – Ko‘nglim sezuvdi, qaytishini. Xush ko‘nglim – xushboq ko‘nglim, deb bir umr yashab bo‘lmaydi-da.
Dadam g‘ijingandek burnini tortib-tortib qo‘ydi.

– U yoq yoqmay qopti-da! Ha, endi bu yoqqa qarab o‘rlasa, kim uy berarkan. Yalangoyoq kelsayam, birov darvozasidan kiritmas.

* * *

Qancha uy qurildi, qancha uy buzildi. Lekin otamning hovlisi shu holicha turibdi. U endi meniki. Endi men ham tom solishim kerak. Ertami-­indin Suyar akam uy da’vosini dastak qilib kelsa, na chora ko‘raman? Asrolmagan esa-da, otasining uyi. O‘ylab ko‘rsam, uning uy to‘g‘risida gap ochishga haqqi yo‘q. Ota uyini tashlab ketgan-ku.

Ilgari mehrim iyib ketgan kezlari, qaytaraman, derdim o‘zimga o‘zim. Buni esdan chiqarganimga ancha bo‘ldi.

Ahyon-ahyon uning to‘y-ma’rakaga kelgani haqida eshitaman-u, biroq o‘zini ko‘rmayman. Ko‘rmaganim ham yaxshidir. Endi ota ekkan daraxt­lar qaridi, o‘rniga yangi ko‘chat o‘tqazish kerak.

Men qaramaganimda, uy allaqachon buzilib ketardi. Qir labidagi otxonani ming ur-yiqit bilan ko‘chirdik. Xullas, so‘rashga beti bormikan akaning?! Ehtimol, yana sotib yuborish uchun kelayotgandir. Men bilan savdolashsa-ya! Uyni sotishga qanday ko‘zim qiysin! O‘zi, O‘ljaboy boboning og‘zini yopishga chakana pul ketmadi.

Odamlar haliyam uyni “Otaning uyi” deydi. Yoniga ikkita katalakdek tom qo‘shgani bilan uy Suyarniki bo‘lib qolmadi. Men u yerga saroy qursam ham, baribir, otaning uyi, deydi. Men faqat Otaning uyiga egaman, xolos.

Tugadi.

Sahifa atoqli musavvir Isfandiyor Haydarov sarlari bilan bezatildi.