Исфандиёр Ҳайдар шеърни жуда иштиёқ, ҳис-ҳаяжон билан ўқийди. Гўё у чизаётган суратларга кўчмаган юракнинг ботиний садоларини жаранглатишга имкон топгандай, гўё у яна бўёқлар сукунатига қайтишдан қўрқаётгандай бақириб-бақириб, изтироб билан шеър ўқийди…
Хуршид Даврон
МУСАВВИР БЎЛМОҚ ЭРСАНГ…
Эссе
Таниқли рассом Исфандиёр Ҳайдаров 1948 йилнинг 21 октябрида Жиззах вилоятининг Зомин туманида туғилган. 1966-70 йиллар Тошкнгтдаги Бенков номидаги Бадиий санъат билим юртида таълим олди. 1970 йили Тошкент театр ва санъат институтининг Бадиий санъат факультетида ўқий бошлади. Бу даргоҳда у Ўзбекистон халқ рассоми Неъмат Қўзибоев раҳбарлигидаги тасвирий санъат бўлимида таҳсил олди. 1979 йилдан бошлаб Ўзбекистон халқ рассоми Раҳим Аҳмедов раҳбарлигидаги Тошкент ижодий устахонасида фаолият юритди. 1979 йили Италияда унинг шахсий кўргазмаси намойиш этилди. 1994 йили мусаввирнинг «Олтин куз» асари Париждаги машҳур Лувр музейи томонидан харид қилинди.
Мусаввирнинг асарлари Лувр мезейидан ташқари Туркия, АҚШ, Франция, Италия, Германия, Венгрия, Греция, Голландия, Россия, Украина, Мексика, Уругвай, Австралия, Исроил, Саудия Арабистони, Япония, Австрия, Янги Зеандия, Норвегия, Швеция, Қозоғистон ва бошқа кўплаб давлатларнинг музейлари, шахсий жамғармаларда сақланади.
Исфандиёр Ҳайдар шеърни жуда иштиёқ, ҳис-ҳаяжон билан ўқийди. Гўё у чизаётган суратларга кўчмаган юракнинг ботиний садоларини жаранглатишга имкон топгандай, гўё у яна бўёқлар сукунатига қайтишдан қўрқаётгандай бақириб-бақириб, изтироб билан шеър ўқийди:
Сирли бир овозда, ойдин кечада
Мени ўйлар қадимий шароб…
Исфандиёр чизган суратларни кўрган кишигина унинг бу даражада куйиб-ёниб шеър ўқиши сабабини англайди ва унга ишонади. Исфандиёр чизган суратлар ҳам шеърдек жаранглайди. Мен бу шеърларни севаман ва севиб тинглайман.
БИРИНЧИ ШЕЪР: «БАХМАЛДА КУЗ»
Бахмалда куз. Дарахтлар гулхани борлиқни чулғаган. Остонада тўхтаб қоласан: Сочилиб ётган хазонлар шундай чиройлики, босиб олмай деб хижолат тортасан. Ҳали ёғиб улгурмаган ёмғирлар осмонда. Ҳали дарахт сеҳргарлик билан овора. Ҳали йўллар яқин. Ҳали кутиш мумкин.
Тераклар улкан ёнғиннинг тиллари каби осмонга сапчиб турибди. Дарвоза олдидаги аёл — онам ва қизалоқ — синглим қайтишимни кутиб ўтиришгандек…
ИККИНЧИ ШЕЪР: «ҚИЗИЛ ТУН»
Қизил тун. Кўчага чиқаман. Борлиқдан бошқа ранг қидираман, тополмайман. Орқамга қарайман. Энди чироқ ҳам сариқ эмас, алвон тили билан тунни ялайди. Чироқнинг тили — қип-қизил тун. Ҳеч ким учрамаса бўлгани. Ҳеч ким керак эмас бу лаҳзада. Қизил тун билан сўзлашаман. У менга келажак эмас, ўтмиш ҳақида ҳикоя қила бошлайди.
«Қара,— дейди у ҳикоясининг сўнгида,— ҳув, ана қирмизи чироқ ёниб турган уйда сени отанг кутаяпти». Мен отамнинг вафотига тўққиз йил бўлганини ҳам унутиб ортимга қайтаман.
УЧИНЧИ ШЕЪР: «БАХМАЛ. ТЎЙДАН ҚАЙТИШ»
Чол ҳар замон орқасига — кампирига қараб қўяди. Неварасига эса етиб юришга ҳаракат қилади. «Тўй яхши ўтди-я»,— дейди кампири. «Ҳа»,— деб қисқа жавоб беради чол. «Анави… бобо, айиқ ўйнатишди, кўрдингизми?» — дейди невараси. «Ҳа-ҳа, кўрдим, болам»,— дейди чол. Улар тўйдан қайтишяпти. Ана, тўй ҳали тинганича йўқ, шовқини етиб турибди. Бу ёруғ дунёда шундай ойдии тун борлигидан чолнинг кўнгли тўлиб кетган. У ўлим ҳақида ўйларди.
Чолнинг салласи ойнинг бир бўлагидек сузиб бораётир…
ТЎРТИНЧИ ШЕЪР: «БАХМАЛ ҚЎШИҒИ»
Ер билан осмон рақобати. Ер билан осмон базми. Гўё ерда жилдираб оқаётган Сангзор ирмоқлари ярақлаган ойдан оқиб тушаётгандек. Сен бу сеҳрга қанча тикилсанг, шунча кўнглинг ойдинлашади. Шунчалик яхши ўйларга чўмасан. Кимнидир севишингни эслайсан. Дунё сенинг уйинг эканидан юрагинг ҳайратга тўлади, йиғлашга эса ҳаққинг йўқдай.
Шундай тунда яшашни ва ҳаёт билан видолашишни истайман.
БЕШИНЧИ ШЕЪР: «ХИВАДА ОЙДИН КЕЧА»
Хивада ойдин кеча. Минг йиллар аввал оқарган кеча яна қорайиб келгандай, вақт тўхтаб қолгандай. Дарахтлар эртаклардаги уч бошли аждарҳодек минорани қўриқлаб турибди. Йўловчи бу сеҳргарликдан йўлида тўхтаб, тошдек қотиб қолган. Яхшиямки, ҳув ичкарида чироқ кўриниб турибди. Унинг шуъласига интилиб бу афсундан қутилиб ўз ҳаётига яна қайтиши мумкин. Лекин, у тошдек қотганича турибди.
ОЛТИНЧИ ШЕЪР: «САМАРҚАНД. ЭСКИ ШАҲАР ЧЕТИ»
Мен дарахт остидаги ўриндиққа бориб ўтираман. Шамол дарахт шохларини ҳорғин қимирлатади. Йўлга тикиламан. Мен Самарқандда адашиб юрибман. Бу Чорраҳами, Ҳовузисангинми ёки Чокардизами? Билолмайман. Лекин, менинг болалигим шу ерларда адашиб қолганини биламан. Тополмаслигимни ҳам биламан. Аммо шовиллаб эртаклар сўйлаган дарахт остидаги ўриндиққа ўтириб уни кутаман.
Анри Матисс «Мусаввир бўлишни истасанг, тилингни суғуриб ол» деган эди. Исфандиёр Ҳайдаров ана шундай тилини суғуриб олган, юрак наъраларини бўёқларга ортмоқлаган мусаввир. Шунинг учун ҳам у шеър ўқиётганда, бирдан гапириш қудратига эга бўлган соқовдек қувониб, ҳис-ҳаяжон билан шеър ўқиётганини кўрсангиз, ажабланманг.
ВА, НИҲОЯТ, ЕТТИНЧИ ШЕЪР
Исфандиёр Ҳайдарга
Мусаввир бўлмоқ эрсанг,
Тилингни суғуриб ол,
Вужудингдан сачраган
Қон рангига қулоқ сол.
Мусаввир бўлмоқ эрсанг,
Юрагинг билан бақир
Ва онангнинг исмини
Ранг билан айтиб чақир.
Мусаввир бўлмоқ эрсанг,
Тилингни ичингга ют.
Бўёқларга қоришиб
Шивирлаган: — Она юрт!
Мусаввир бўлмоқ эрсанг,
Ҳаёт билан ўлимнинг
Ўртасида сарҳад эт
Қалам тутган қўлингни.
1981
Манба: “
Xurshid Davron
MUSAVVIR BO’LMOQ ERSANG…
Esse
Taniqli rassom Isfandiyor Haydarov 1948 yilning 21 oktyabrida Jizzax viloyatining Zomin tumanida tug’ilgan. 1966-70 yillar Toshkngtdagi Benkov nomidagi Badiiy san’at bilim yurtida ta’lim oldi. 1970 yili Toshkent teatr va san’at institutining Badiiy san’at fakul`tetida o’qiy boshladi. Bu dargohda u O’zbekiston xalq rassomi Ne’mat Qo’ziboev rahbarligidagi tasviriy san’at bo’limida tahsil oldi. 1979 yildan boshlab O’zbekiston xalq rassomi Rahim Ahmedov rahbarligidagi Toshkent ijodiy ustaxonasida faoliyat yuritdi. 1979 yili Italiyada uning shaxsiy ko’rgazmasi namoyish etildi. 1994 yili musavvirning «Oltin kuz» asari Parijdagi mashhur Luvr muzeyi tomonidan xarid qilindi.
Musavvirning asarlari Luvr mezeyidan tashqari Turkiya, AQSH, Frantsiya, Italiya, Germaniya, Vengriya, Gretsiya, Gollandiya, Rossiya, Ukraina, Meksika, Urugvay, Avstraliya, Isroil, Saudiya Arabistoni, Yaponiya, Avstriya, Yangi Zeandiya, Norvegiya, Shvetsiya, Qozog’iston va boshqa ko’plab davlatlarning muzeylari, shaxsiy jamg’armalarda saqlanadi.
Isfandiyor Haydar she’rni juda ishtiyoq, his-hayajon bilan o’qiydi. Go’yo u chizayotgan suratlarga ko’chmagan yurakning botiniy sadolarini jaranglatishga imkon topganday, go’yo u yana bo’yoqlar sukunatiga qaytishdan qo’rqayotganday baqirib-baqirib, iztirob bilan she’r o’qiydi:
Sirli bir ovozda, oydin kechada
Meni o’ylar qadimiy sharob…
Isfandiyor chizgan suratlarni ko’rgan kishigina uning bu darajada kuyib-yonib she’r o’qishi sababini anglaydi va unga ishonadi. Isfandiyor chizgan suratlar ham she’rdek jaranglaydi. Men bu she’rlarni sevaman va sevib tinglayman.
BIRINCHI SHE’R: «BAXMALDA KUZ»
Baxmalda kuz. Daraxtlar gulxani borliqni chulg’agan. Ostonada to’xtab qolasan: Sochilib yotgan xazonlar shunday chiroyliki, bosib olmay deb xijolat tortasan. Hali yog’ib ulgurmagan yomg’irlar osmonda. Hali daraxt sehrgarlik bilan ovora. Hali yo’llar yaqin. Hali kutish mumkin.
Teraklar ulkan yong’inning tillari kabi osmonga sapchib turibdi. Darvoza oldidagi ayol — onam va qizaloq — singlim qaytishimni kutib o’tirishgandek…
IKKINCHI SHE’R: «QIZIL TUN»
Qizil tun. Ko’chaga chiqaman. Borliqdan boshqa rang qidiraman, topolmayman. Orqamga qarayman. Endi chiroq ham sariq emas, alvon tili bilan tunni yalaydi. Chiroqning tili — qip-qizil tun. Hech kim uchramasa bo’lgani. Hech kim kerak emas bu lahzada. Qizil tun bilan so’zlashaman. U menga kelajak emas, o’tmish haqida hikoya qila boshlaydi.
«Qara,— deydi u hikoyasining so’ngida,— huv, ana qirmizi chiroq yonib turgan uyda seni otang kutayapti». Men otamning vafotiga to’qqiz yil bo’lganini ham unutib ortimga qaytaman.
UCHINCHI SHE’R: «BAXMAL. TO’YDAN QAYTISH»
Chol har zamon orqasiga — kampiriga qarab qo’yadi. Nevarasiga esa yetib yurishga harakat qiladi. «To’y yaxshi o’tdi-ya»,— deydi kampiri. «Ha»,— deb qisqa javob beradi chol. «Anavi… bobo, ayiq o’ynatishdi, ko’rdingizmi?» — deydi nevarasi. «Ha-ha, ko’rdim, bolam»,— deydi chol. Ular to’ydan qaytishyapti. Ana, to’y hali tinganicha yo’q, shovqini yetib turibdi. Bu yorug’ dunyoda shunday oydii tun borligidan cholning ko’ngli to’lib ketgan. U o’lim haqida o’ylardi.
Cholning sallasi oyning bir bo’lagidek suzib borayotir…
TO’RTINCHI SHE’R: «BAXMAL QO’SHIG’I»
Yer bilan osmon raqobati. Yer bilan osmon bazmi. Go’yo yerda jildirab oqayotgan Sangzor irmoqlari yaraqlagan oydan oqib tushayotgandek. Sen bu sehrga qancha tikilsang, shuncha ko’ngling oydinlashadi. Shunchalik yaxshi o’ylarga cho’masan. Kimnidir sevishingni eslaysan. Dunyo sening uying ekanidan yuraging hayratga to’ladi, yig’lashga esa haqqing yo’qday.
Shunday tunda yashashni va hayot bilan vidolashishni istayman.
BESHINCHI SHE’R: «XIVADA OYDIN KECHA»
Xivada oydin kecha. Ming yillar avval oqargan kecha yana qorayib kelganday, vaqt to’xtab qolganday. Daraxtlar ertaklardagi uch boshli ajdarhodek minorani qo’riqlab turibdi. Yo’lovchi bu sehrgarlikdan yo’lida to’xtab, toshdek qotib qolgan. Yaxshiyamki, huv ichkarida chiroq ko’rinib turibdi. Uning shu’lasiga intilib bu afsundan qutilib o’z hayotiga yana qaytishi mumkin. Lekin, u toshdek qotganicha turibdi.
OLTINCHI SHE’R: «SAMARQAND. ESKI SHAHAR CHETI»
Men daraxt ostidagi o’rindiqqa borib o’tiraman. Shamol daraxt shoxlarini horg’in qimirlatadi. Yo’lga tikilaman. Men Samarqandda adashib yuribman. Bu Chorrahami, Hovuzisanginmi yoki Chokardizami? Bilolmayman. Lekin, mening bolaligim shu yerlarda adashib qolganini bilaman. Topolmasligimni ham bilaman. Ammo shovillab ertaklar so’ylagan daraxt ostidagi o’rindiqqa o’tirib uni kutaman.
Anri Matiss «Musavvir bo’lishni istasang, tilingni sug’urib ol» degan edi. Isfandiyor Haydarov ana shunday tilini sug’urib olgan, yurak na’ralarini bo’yoqlarga ortmoqlagan musavvir.
Shuning uchun ham u she’r o’qiyotganda, birdan gapirish qudratiga ega bo’lgan soqovdek quvonib, his-hayajon bilan she’r o’qiyotganini ko’rsangiz, ajablanmang.
VA, NIHOYAT, YETTINCHI SHE’R
Isfandiyor Haydarga
Musavvir bo’lmoq ersang,
Tilingni sug’urib ol,
Vujudingdan sachragan
Qon rangiga quloq sol.
Musavvir bo’lmoq ersang,
Yuraging bilan baqir
Va onangning ismini
Rang bilan aytib chaqir.
Musavvir bo’lmoq ersang,
Tilingni ichingga yut.
Bo’yoqlarga qorishib
Shivirlagan: — Ona yurt!
Musavvir bo’lmoq ersang,
Hayot bilan o’limning
O’rtasida sarhad et
Qalam tutgan qo’lingni.
1981
Manba: “
