Роппа-роса 70 йил аввал  Ҳинд халқининг буюк фарзанди Маҳатма Ганди ўлдирилган эди

    Ҳикоя қилинишича, бир куни Маҳатма Ганди юришни бошлаган поездга етиб олиш учун югуриб кетарди. Бир амаллаб поездга чиқиб олгач, тўсатдан унинг бир пой кавуши оёғидан тушиб кетди. Шу пайт Ганди иккинчи пой кавушни ҳам тезлик билан ечдию, ўйлаб ҳам ўтирмасдан нариги пой кавуши тушган жойга қарата отиб юборди. Унинг бу ишидан ҳайрон бўлган дўстлари: “нима учун бундай қилдингиз?”, деб сўрашди. Ганди жавоб бериб, деди: “кавушни топиб олган фақир киши, ҳар иккала пойини топишини ва улардан фойдаланишини хоҳладим. Чунки, бир пой кавуш унга фойда бермайди. Мен ҳам бир пой кавушдан фойдалана олмайман”.

МАҲАТМА – «БУЮК ҚАЛБ» ДЕГАНИ
Амир ФАЙЗУЛЛА

Ҳиндистон тарихи ғоят кўҳна ва бой. Бу мўъжизакор мамлакатда сон-саноқсиз донишмандлар, фидойи ватанпарварлар, сиёсий арбоблар дунёга келган. Уларнинг мангу ишлари нафақат Ҳиндистонда, балки жаҳон миқёсида ҳам ибратлидир. Ана шундай асл ҳинд ўғлонларидан бири мамлакатда икки юз йиллик инглизлар истибдодига чек қўйган, аъмоли ва ахлоқи, мустаҳкам эътиқоди ва метин иродаси билан жаҳонни лол қолдирган Маҳатма Гандидир.

Ҳиндистон миллий озодлик ҳаракатининг буюк раҳбари, «гандизм» ғоясининг асосчиси Мўҳандас Карамчанд Ганди 1869 йил 2 сентябрда Гужарот штатининг маъмурий маркази Пўрбандар шаҳрида дунёга келди. Гандилар хонадони бания (баққоллар) тоифасига мансуб бўлиб, бу тоифа браҳман­ ва кшатрийдан кейин учинчи­ ўринда турувчи вайшя (ҳу­нарманд-савдогарлар) сирасига кирарди. Тўртинчиси шудра(дахлсиз)лар бўлиб, қўл меҳнати билан тирикчилик қилувчи барча одамлар шу тоифани ташкил этарди. Демак, Ганди ижтимоий келиб чиқиши жи­ҳатидан­ кўпроқ қуйи тоифага яқинроқ турган. Худди шу нарса­ унинг чинакам халқ раҳнамоси бў­либ етишувида асосий омиллардан бири бўлган десак, хато қилмаймиз.

Гандилар авлоди ҳинду ди­нига қаттиқ ихлос қўйиб, барча диний расм-русумларга оғишмай амал қиларди. Мў­­­ҳандас барча динларни ўзи­­га яра­ша тўғри деб билар, уларни­ қунт билан ўрганиб,­ «қиссадан ҳисса» чиқа­рар,­ сиёсий ва ижтимоий ҳаё­­ти­да ибрат билиб қўллар эди.

Хусусан, Ганди ислом ди­ни­­га айрича баҳо беради. «Му­­ҳаммаднинг ғоят дилбар­ инсон эканлигини билиб, ҳай­ратдан ёқа ушладим», дей­ди­ Ганди «Менинг ҳаё­тим» китобида. У «Биров юзинг­га­­­ тарсаки урса, сен ун­­­­га ик­­кинчи юзингни тут», де­ган­ таълимот асосида «аҳимса» (а – инкор, ҳимса – зў­­равон­лик, яъни куч иш­латмаслик), деб ном олган­ ўзи­га хос сиёсий усул – доктринани ишлаб чиқади. Гандининг замондоши ва мас­лакдоши, йирик сиёсий ар­­боб, шоир Абул Калом Озод­ ҳиндча «аҳимса» сўзини­ урдуча(ҳинд мусулмонларининг рас­мий тили)га «амн», «амният»­ (тинч, сулҳ, муроса), деб тар­жима қилади­ ва бу Гандига маъқул бўлади.

Гандининг аждодлари Гу­жарот штатининг қатор қасабаларида ҳуқуқшунос (қози) бўлиб ишлаб келишган. Ота­сининг васияти ва амакиларининг кўмаги билан Мўҳандас Англияда ҳуқуқшунослик бўйича таълим олади. 1891-1893 йилларда Бомбей(Мумбай)да оқловчи вазифасида хизмат қилади. Ганди ўқиш жараёнлари ҳақида муфассал ҳикоя қилишдан тийилади. «Менинг ҳаётим» китобида бунинг сабабини ик­ки оғиз сўз билан изоҳлайди. «Тўғ­ри,­ мен болалигимданоқ зеҳн­ли ва ақлли эдим, ўқишда ҳам менинг ол­димга тушадигани йўқ эди,­ аммо ўзим тўғримда мақ­тов сўз­лар ай­тиш ахлоқимга тўғри келмас­ди. Зеро, ҳаётда эришган катта-кичик муваффақиятлариму сиёсий ғалаба­ларим бежиз қўлга ки­ритил­маганини ўқувчиларим ўзлари англаб олишларига тў­лиқ ишонаман», дейди у.­­

1893-1914 йилларда Ганди Жанубий Африкадаги Гужарот савдо фирмасида ҳуқуқшунос бўлиб хизмат қилади. Унинг бу ерга келиб­ қолишига аслида бир муаммо сабаб бўлади, яъни бир-бирига яқин бўлган икки ки­ши катта маблағга оид би­тим юзасидан судлашиб қолади. Иш ниҳоятда чигал­ бўлгани учун ҳеч бир ҳу­қуқ­шунос уни зиммасига олишга журъат этолмайди. Даъвогарлардан бири Ганди­дан агар шу ишни ҳеч бўлмаганда бир томоннинг (албат­та, ўзининг) фойдасига ҳал қилиб берса, жуда катта ҳақ­ тўлашини айтади. Ганди­ анчадан бери худди шундай омад кулиб боқишига муштоқ эди, чунки Гужаротда йирик амалдорлар ундан чўчиб, ўз ишларининг қора томонлари очилишидан қўр­қиб, унга иқтидорига яраша­ тузукроқ мансаб беришдан бош тортар эди­лар. Ҳукумат­ мустамлака­чи инглизлар қў­лида экани ва Гандининг сиёсий онги шакллана бошлаган айни пайт­да у инглиз­ларга қарши ҳаракатларда фаоллаша бош­­лаганини назарда тутади­ган бўлсак, бу ҳол табиий экани ўз-ўзидан маълум бўлади.

Хуллас, шу иш баҳонасида Ганди Жанубий Африкага келади. Икки ой мо­байнида ишни миридан-сиригача ўрганади. Натижада даъвогарлардан ҳеч бири азият чекмай, аввалгидай ўз тижоратларини давом эттириб кетаверадилар. Икки-уч йилдан буён чўзилаётган­ бундай чигал ишни ёшгина ҳуқуқшунос қисқа муддатда­ ҳал этиб бергани нафақат Жанубий Африкада, балки бутун Ҳиндистон­да шов-шув бўлади. Айнан мана шу иш ва унинг ҳар икки томон учун фойдали ҳал бўлиши Гандининг сиёсий фаолияти учун бир умр йўлчи юлдуз бўлиб қолди.

Ганди йигирма йилча Жанубий Африкада қолиб кетади. Бу ерда тирикчилик сабаб ўз ватанларини ташлаб келган юз мингдан ортиқроқ ҳинд ишчилари истиқомат қиларди. Инглизлар зулми остида қолган бу одамлар мустамлакачиликдан ҳам даҳшатлироқ истибдод – ирқчилик балосига дуч келган мазлум бандалар эди.

Айниқса, ҳинд ишчиларининг аёвсиз камситилиши уни чуқур из­тиробга соларди. Шу боис Ганди мустам­лака­чи­ларга қарши куч ёки қурол билан эмас, аксинча, ҳеч қандай қуролли воситасиз курашишга бел боғлайди – илк бор сатя­граҳ («сатя» – ҳақиқат ва «граҳ» – бўйсуниш) ҳаракатини йўлга қўяди. Сатя­граҳ икки мақсадни кўзда тутарди. Бири – ҳамкорлик қилмаслик, иккинчиси – ялпи бўй­сунмаслик. Ҳамкорлик қилмаслик ҳаракатига чет эл молларини сотиб олмаслик ва уни мамлакатга киритмаслик, инглиз идораларида ишлашдан, ҳукумат муко­фотларини олишдан бош тор­тиш, сайловларда иштирок этмаслик кабилар кирган. Бўйсунмаслик ҳаракати эса мустамлакачилар жо­рий этган ҳар қандай қонун-қоидаларни инкор этишдан, ўз миллати одатларини қарор топтиришдан иборат эди.

Жанубий Африкадалик чоғида Маҳатма Ганди турли сабаблар билан Ҳиндистонга бир неча марта бориб келганди. Ҳар борганида ҳаммаслаклари билан у ердаги озодлик курашига ўз ҳиссасини қўшарди. Бир гал Ҳиндистонга бориб келганида Преториядаги оқ танли мустабидлар уни ёмон кутиб оладилар. Аввалига «исқирт» мамлакатдан вабо юқтириб келган деб гумонсираб, ҳиндлар сузиб келган кемани 23 кун бандаргоҳда тутиб турадилар. Йў­ловчиларнинг тушишига рухсат теккач, Гандини бир тўда оқ танли оломон ўртага олиб тошбўрон қилади. Яхшиямки, Претория полиция маҳкамаси бошлиғининг муовини (у Гандини ҳурмат қилар, хотини ҳам Ганди оиласи билан борди-келди қиларди) келиб қолиб, уни ўлимдан қутқариб қолади. «Маҳаллий қонунга кўра сиз тажовузкор оломонни судга бериб, ҳаққингизни ундириб олишингиз мумкин, бир томондан, анча-мунча пулли бўлиб қоласиз, қолаверса, бундан кейин жонингиз хатардан холи бўлади», деб Гандига маслаҳат беради у. Ганди бунга эътироз билдиради: «Қў­йинг, агар оломон устидан шикоят қилсам, бу менинг ожизлигимни, уларнинг ҳақлигини билдиради. Бир мунча фурсат ўтиб уларнинг ақли киради, қилган ишларидан пушаймон бўлишади ва менинг тарафдоримга айланишади». Дарҳақиқат, орадан бир-бир ярим ҳафта ўтиб, полиция бошлиғининг муовини бир гала маҳаллий оқ танли ки­шилар Гандидан кечирим сўрагани маҳкамага келишгани ҳақида хабар келтиради. Муовин Гандига­ илтифот билан бир тўппонча тақдим этади.

– Бу ер сиз учун хатардан холи эмас, ўзингизни ҳимоя қилишда асқотиб қолиши мумкин, – дейди инглиз зобити.

Ганди қўлининг учи билан­ зобитнинг тўппонча тутган қўлини аста нари итариб, шундай жавоб беради:
– Мен доим Яратганга такя­ қиламан. Агар Худо бир­ тўппончадан мени ҳимоя қилмаса, унга ишонганимдан нима фойда?

1915 йил январида Ганди узил-кесил Ҳиндистонга қайтиб келади. Ҳиндистонни мустамлакага айлантирган «Ост-Индия» компания­сининг қароргоҳи Калькуттада жойлашганди. Ганди ўзининг миллий озодлик учун чинакам курашини ай­нан шу шаҳардаги камбағал­ хонадонлардан бошлайди.

Гандининг умр йўлдоши Кастурбоий ҳам ҳинду дини ақидалари қон-қонига сингиб кетган тақводор аёллар­дан эди. У эрига вафодор хотин бўлиш билан бирга унинг сиёсий ва ижтимоий фаолиятида узлуксиз ҳамкорлик қиларди. Ганди буюк шахс бў­лишига қарамай, энг оддий ҳинд фуқаросидан заррача фарқ қилмасди. Преториядалик чоғида Ҳиндистоннинг Тамилнаду штатидан келган ёлланма ишчиларни уй-жой билан таъминлаш жараёнида уларга ёрдам кўрсатиш зарур бўлиб қолади. Ишчи­лардан айримлари бетоб бў­либ, ҳожатга ҳам чиқолмас аҳволда эди. Ганди Кастурбоийга уларга ҳамширалик қилишни буюради. У эса етти ёт бегона, паст тоифадан бўлган одамларга қандай чўрилик қиламан, деб унамайди. Шунда Ганди азбаройи ғазабдан хотинини ўласи қилиб дўппослайди ва Кастурбоий бемор­ ишчиларнинг емак-ичмаги-ю ҳожатларигача қарашишга мажбур бўлади. Шуниси қизиқки, Ганди бу воқеани афсус билан эсламайди, ак­синча, ўзини жуда тўғри йўл­ тутган, деб ҳисоблайди.­

1919 йилда Маҳатма Ганди Ҳиндистон Миллий конгрессига аъзо бўлиб, тез орада унинг раҳнамоларидан бирига айланади.

1919–1922 йилларда ҳаё­тий тажрибалари ортиб, сиё­сий жиҳатдан етил­ган Ганди озодлик курашига бутунлай шўнғиб кетади. 1923–1928 йилларда чет эл молини бойкот қилиш учун бутун мамлакатда чарх билан кҳаддар (кҳадий), яъни бўз мато тўқишни жорий этади. Бу нарса инглиз бозорини деярли синдириб, касод ҳолга келтиради. Шу йилларда неча минг йиллардан буён мамлакатда ҳукм суриб келган жирканч тоифабозлик – дахлсизликка чек қўяди.

Жанубий Африканинг Претория, Дурбан, Йоҳаннесбург каби йирик шаҳарларида истиқомат қилувчи ҳиндларнинг ҳақ-ҳуқуқларини тиклашдаги муваффақиятлари Ҳиндистондаги ишчи-деҳқонлар қалбида умид учқунларини ёқди. Улар Гандининг мамлакатга қайтишини ва миллий озодлик ҳаракатига раҳнамолик қилишини орзиқиб кута бошладилар. Албатта, Жанубий Африкадаги курашлар Ганди учун осон кечмади, уни неча марталаб қамоққа тиқишди, калтаклашди, аммо бу буюк инсоннинг иродасини синдириш ёки букиш ҳеч бир золим мустабиднинг қўлидан келмади.

Бу йўл Гандининг буюк йўлбошчи сифатида майдонга чиқишини ва оқибатда Ҳиндистонда мустамлакачиликнинг таг-томири билан қўпориб ташланишини та­йин қилиб қўйди.

Миллий озодлик кураши­ осон кечмади, албатта. Кунлари битиши сезилиб қолган­ мустамлакачилар мам­лакатда ҳеч бўлмаса сиёсий жиҳатдан ўз мавқеларини сақлаб қолиш учун жон-жаҳдлари билан ҳаракат қила бошлай­дилар. Аҳолини оммавий қир­ғин қилишлар авж олади.­ Гандининг ёнига Жа­воҳар­лаъл Неру, Субҳас Чандр Бос, Абул Калом Озод, Сарожини Найду сингари оташин ватанпарвар­лар келиб қўшилади. Инглизлар ўз мақсадларига эришиш учун сўнгги чора – диний айирмачиликдан фойдаланадилар. Гарчи Ганди ҳинд ва мусул­монларнинг бир оила бўлиб яшашлари тарафини олган ва бунинг учун бир неча мар­та очлик эълон қилиб, ўз жонини гаровга қўйган бўлса-да, мустақиллик қурбонсиз қўлга киритилмайди – 1947 йили мамлакатнинг ҳинд ва мусулмон давлатларига ажралиб кетиш чоғида минг-минглаб одамларнинг ёстиғи қурийди…

Ҳиндистон мустақилликка эришгач, инглиз ҳукумати миллий озодлик курашининг оташқалб намояндаси Маҳатма Гандидан Англияга ташриф буюришни илтимос қилади. Ҳиндис­тонни асрий мустамлакачилик асоратидан халос қил­ган­ буюк раҳнамонинг қиё­фасини ўзларича тасаввур қилган минглаб инглиз фуқаролари уни қарши олгани­ темирйўл вокзалига келади­лар. Вагондан сочи тақир олинган, бошяланг, эгнига оқ­ матони ўраб олган, оёғига шиппак илиб, қўлида асо тут­ган муштдеккина, озғин чол­ тушганини кўриб, ҳамма донг қотиб қолади.

«Шунча йўлдан Англиядек мамлакатга келар экансиз, сал дурустроқ кийиниб олсангиз бўлмасмиди?» де­ган саволга Ганди: «Мен она Ҳиндистонимнинг жонли тимсолиман, сизлар икки юз йилдан бери талайвериб,­ диёримни шу ҳолга солдингиз», деб жавоб беради.

Ҳинду дини тариқатига кў­ра, Ганди олий Яратувчи – браҳма даражасига етишиш­ йўлида «маҳатма» рутбасига­ча етиб борган, шунинг учун ҳам унга «Маҳат­ма» тахаллуси берилган. Унинг маъноси – «маҳа» – буюк ва «атма» – жон­ бўлиб, ар­ши аълога кў­та­рилган руҳ­ни англатади.­

1948 йил 30 январь куни бу буюк инсон жонига суи­қасд уюштирилади. «Раштрия сваям севак сингҳ» деб номланган ҳинд шовинистик­ ташкилотининг ашаддий тарафдори бўлмиш Н.Годсе томонидан намойиш вақтида отиб ўлдирилади.

Жаҳон социологлари Ма­ҳатма Гандини Альберт Эйн­штейндан кейин дунёнинг йи­гирманчи асрдаги иккинчи­ шахси, деб эълон қилганлар.­

Маҳатма Ганди
ҲИКМАТЛАР
Абдулатиф Абдуллаев таржимаси

Ганди Мохандас Карамчанд (1869, Гужарот вилояти — 1948.30.1, Деҳли) — Ҳиндистон миллий озодлик ҳаракати раҳбарларидан бири, таниқли мутафаккир. Ҳинд халқи уни «Маҳатма» («Буюк қалб») деб атайди. Унинг номи б-н боғлиқ бўлган гандизм таълимоти Ҳиндистондаги асосий ҳукмрон партия — Ҳиндистон Миллий конгрессининг расмий мафкураси ҳисобланади. 1887 — 91 й.ларда Англияда ҳукуқшунослик бўйича маълумот олади. 1891 й.дан адвокатлик вазифасида, 1893—1914 й.ларда Жан. Африкадаги (Англия мустамлакаси) гужарот савдо фирмасида ҳуқуқшунос-маслаҳатчи. Наталдаги олмос, кўмир, олтин конларида, шакарқамиш плантацияларида ёлланиб ишлаётган ҳинд деҳқонларининг инсоний ҳуқуқларини ҳимоя қилиб 22 йил кураш олиб борди.
Ганди «сатьяграха» («куч ишлатмасдан курашиш») тактикасини ишлаб чиқди. У 1915 й.дан Миллий конгресс ишларида фаол катнаша бошлади. Ганди инглиз мустамлакачиларига қарши тинч намойишлар ўтказиш, инглиз товарларини бойкот қилиш, расмий мансаб ва унвонлардан воз кечиш, солиқ тўлашдан бош тортиш каби кураш усуллари орқали меҳнаткаш оммани курашга жалб этди.
Ганди бир неча марта қамалган (1922—24,1930—31,1942—44). Ганди ҳиндулар б-н мусулмонларнинг ўзаро дўстлигини мустаҳкамлашга интилди. Кастачиликка қарши курашди. Гандининг ҳиндуизмтя эътиқоди чуқур бўлган; бошқа динларга ҳурмат б-н қараган. Ганди бутун фаолиятида дин б-н сиёсатни бир-бирига боғлашга ҳаракат қилган. Унинг барча динлар ҳамкорлиги ва дўстлиги ҳақидаги ғоялари Ҳиндистондаги реакцион унсурларнинг ғазабини келтирган. Ҳиндуларнинг реакиион шовинистик ташкилоти аъзоси томонидан отиб ўлдирилган.

* * *

Бугун биз ташлаётган қадам келажакнинг ибтидосидир.

* * *

Сен дунёни қандай кўришни хоҳласанг, шунга кўра, аввало ўзинг ўзгар.

* * *

Саволнинг кучи шундаки, у инсон камолотининг негизидир.

* * *

Бизни мунтазам ҳаракатга ундовчи ички туртки мавжуд. Бу – қизиқувчанликдир. Натижани ёки ўз имкониятимизни билишга бўлган қизиқиш. Биргина кичик қадам улкан режани амалга ошириши ва сиз биринчи қадамни ҳозироқ ташлашингиз мумкин.

* * *

Ожизлар кечиришни билишмайди. Кечира олиш – кучлиларга хос фазилат. Кечиримлилик – руҳий камолот белгиси.

* * *

Сизнинг эътиқодингиз – сиздаги ўй-хаёлларнинг пойдеворидир. Сиз гапираётган гап – кечинмаларнинг меваси ва мавриди келиб, бу сўзлар мунтазам ҳаракатга, ҳаракатимиз доимий одатга айланади. Бизнинг қадр-қимматимиз одатларимизга кўра белгиланади. Қадр-қимматимиз эса тақдиримизга айланади.

* * *

Агар ўзингни баъзи ўринларда одобсиз, тарбиясиз деб ҳис қилсанг, шунинг ўзи сенинг одобли шахс эканлигингни билдиради.

* * *

Одамлар орасида юрсанг-у, сендан аҳлоқ атирининг хушбўй ҳиди таралиб турса, қандай чиройли!

* * *

Тинчлик – бу тинчлик учун мукофот.

* * *

Нотинчликда тинчликка эришиб бўлмайди. Тинчликни асраш қушқўнмас тиканаклари орасидан мевасини териш дегани. Мен бу масалага қанчалик чуқур ёндашсам, ич-ичимда қатъий бир хулоса туғилади: “Тинчликни асраш – бош инсоний бурч!

* * *

Тинчликнинг зафарлари урушнинг ғалабасидан шавкатлидир.

* * *

Ҳақиқат йўлида, табиийки, ғазаб, худбинлик, наф­рат каби нарсалар ғойиб бўлади. Акс ҳолда унга эришишнинг иложи бў­л­майди.

*   *   *

Барча масалаларда ҳар қандай одамнинг ваъдасига ишонса бўлади, аммо пул масаласи бундан мус­тасно.

*   *   *

Модомики мен жамоат хизматига бошим билан шўнғиб кетган эканман, бунинг сабаби менинг ўзимни англашга бўлган интилишимдан иборат эди.

* * *

Муҳаммад Пайғамбарнинг ғоят дилбар­ инсон эканлигини билиб, ҳай­ратдан ёқа ушладим.

* * *

Тўғри, мен болалигимданоқ зеҳнли ва ақлли эдим, ўқишда ҳам менинг олдимга тушадигани йўқ эди,­ аммо ўзим тўғримда мақтов сўзлар айтиш ахлоқимга тўғри келмасди. Зеро, ҳаётда эришган катта-кичик муваффақиятлариму сиёсий ғалабаларим бежиз қўлга киритилмаганини ўқувчиларим ўзлари англаб олишларига тўлиқ ишонаман.

* * *

«Шунча йўлдан Англиядек мамлакатга келар экансиз, сал дурустроқ кийиниб олсангиз бўлмасмиди?» деган саволга Ганди: «Мен она Ҳиндистонимнинг жонли тимсолиман, сизлар икки юз йилдан бери талайвериб,­ диёримни шу ҳолга солдингиз», деб жавоб беради.

*   *   *

Болалар орасида бўлганимда ўзимни дунёдаги энг бахтли одам деб биламан.

*   *   *

Нафратсиз бирон нарсадан воз кечиш узоққа бормайди.

*   *   *

Бизнинг нафсимиз шунчалик кучлики, уни ҳам ичкаридан, ҳам ташқаридан қатъий қоидаларга солган тақдирдагина тийиш мумкин.

*   *   *

Ақл ҳар қандай ҳиссийлик сарчашмаларида жойлашган бўлади.

*   *   *

Қандайдир ситам етса, бу бизнинг гуноҳларимиз учун берилган жазо экани ҳақидаги фикр мени ға­забга минишдан сақлаб турарди.

*   *   *

Ҳаёт ипининг учи Худонинг қўлида экан, нима учун бу ҳаётни Унга ишонмаслик керак.

*   *   *

Болаларнинг руҳий тарбияси уларнинг жисмоний ва ақлий тарбиясига қараганда анча қийин иш… Руҳни ривожлантириш – феъл-атворини шакллантириш демакдир.

*   *   *

Одам тайёргарликни ҳаётининг сўнгги поғонасига ташлаб қўяр экан, у ўзини ўзи англаш даражасига етмайди, балки шундай бир кексаликка етишадики, бу кексалик иккинчи, аммо энди ачинарли бир болалик билан тенг бўлиб, у атрофдагилар учун малоллик келтиришдан бошқа нарсага арзимайди.

*   *   *

Агар ёлғончи бўлганимда, болаларни тўғри гапиришга ўргатишдаги барча уринишларим зое кетган бўларди. Мен ўзим билан ёнма-ён яшаётган ўғил ва қизлар учун ҳар доим жонли мисол бўлишим кераклигини тушуниб етдим.

Roppa-rosa  70 yil avval  hind xalqining buyuk farzandi Mahatma Gandi o’ldirilgan edi

    Hikoya qilinishicha, bir kuni Mahatma Gandi yurishni boshlagan poezdga yetib olish uchun yugurib ketardi. Bir amallab poezdga chiqib olgach, to’satdan uning bir poy kavushi oyog’idan tushib ketdi. Shu payt Gandi ikkinchi poy kavushni ham tezlik bilan yechdiyu, o’ylab ham o’tirmasdan narigi poy kavushi tushgan joyga qarata otib yubordi. Uning bu ishidan hayron bo’lgan do’stlari: “nima uchun bunday qildingiz?”, deb so’rashdi. Gandi javob berib, dedi: “kavushni topib olgan faqir kishi, har ikkala poyini topishini va ulardan foydalanishini xohladim. Chunki, bir poy kavush unga foyda bermaydi. Men ham bir poy kavushdan foydalana olmayman”.

MAHATMA – «BUYUK QALB» DEGANI
Amir FAYZULLA

Hindiston tarixi g’oyat ko’hna va boy. Bu mo»jizakor mamlakatda son-sanoqsiz donishmandlar, fidoyi vatanparvarlar, siyosiy arboblar dunyoga kelgan. Ularning mangu ishlari nafaqat Hindistonda, balki jahon miqyosida ham ibratlidir. Ana shunday asl hind o’g’lonlaridan biri mamlakatda ikki yuz yillik inglizlar istibdodiga chek qo’ygan, a’moli va axloqi, mustahkam e’tiqodi va metin irodasi bilan jahonni lol qoldirgan Mahatma Gandidir.

Hindiston milliy ozodlik harakatining buyuk rahbari, «gandizm» g’oyasining asoschisi Mo’handas Karamchand Gandi 1869 yil 2 sentyabrda Gujarot shtatining ma’muriy markazi Po’rbandar shahrida dunyoga keldi. Gandilar xonadoni baniya (baqqollar) toifasiga mansub bo’lib, bu toifa brahman­ va kshatriydan keyin uchinchi­ o’rinda turuvchi vayshya (hu­narmand-savdogarlar) sirasiga kirardi. To’rtinchisi shudra(daxlsiz)lar bo’lib, qo’l mehnati bilan tirikchilik qiluvchi barcha odamlar shu toifani tashkil etardi. Demak, Gandi ijtimoiy kelib chiqishi ji­hatidan­ ko’proq quyi toifaga yaqinroq turgan. Xuddi shu narsa­ uning chinakam xalq rahnamosi bo’­lib yetishuvida asosiy omillardan biri bo’lgan desak, xato qilmaymiz.

Gandilar avlodi hindu di­niga qattiq ixlos qo’yib, barcha diniy rasm-rusumlarga og’ishmay amal qilardi. Mo’­­­handas barcha dinlarni o’zi­­ga yara­sha to’g’ri deb bilar, ularni­ qunt bilan o’rganib,­ «qissadan hissa» chiqa­rar,­ siyosiy va ijtimoiy hayo­­ti­da ibrat bilib qo’llar edi.

Xususan, Gandi islom di­ni­­ga ayricha baho beradi. «Mu­­hammadning g’oyat dilbar­ inson ekanligini bilib, hay­ratdan yoqa ushladim», dey­di­ Gandi «Mening hayo­tim» kitobida. U «Birov yuzing­ga­­­ tarsaki ursa, sen un­­­­ga ik­­kinchi yuzingni tut», de­gan­ ta’limot asosida «ahimsa» (a – inkor, himsa – zo’­­ravon­lik, ya’ni kuch ish­latmaslik), deb nom olgan­ o’zi­ga xos siyosiy usul – doktrinani ishlab chiqadi. Gandining zamondoshi va mas­lakdoshi, yirik siyosiy ar­­bob, shoir Abul Kalom Ozod­ hindcha «ahimsa» so’zini­ urducha(hind musulmonlarining ras­miy tili)ga «amn», «amniyat»­ (tinch, sulh, murosa), deb tar­jima qiladi­ va bu Gandiga ma’qul bo’ladi.

Gandining ajdodlari Gu­jarot shtatining qator qasabalarida huquqshunos (qozi) bo’lib ishlab kelishgan. Ota­sining vasiyati va amakilarining ko’magi bilan Mo’handas Angliyada huquqshunoslik bo’yicha ta’lim oladi. 1891-1893 yillarda Bombey(Mumbay)da oqlovchi vazifasida xizmat qiladi. Gandi o’qish jarayonlari haqida mufassal hikoya qilishdan tiyiladi. «Mening hayotim» kitobida buning sababini ik­ki og’iz so’z bilan izohlaydi. «To’g’­ri,­ men bolaligimdanoq zehn­li va aqlli edim, o’qishda ham mening ol­dimga tushadigani yo’q edi,­ ammo o’zim to’g’rimda maq­tov so’z­lar ay­tish axloqimga to’g’ri kelmas­di. Zero, hayotda erishgan katta-kichik muvaffaqiyatlarimu siyosiy g’alaba­larim bejiz qo’lga ki­ritil­maganini o’quvchilarim o’zlari anglab olishlariga to’­liq ishonaman», deydi u.­­

1893-1914 yillarda Gandi Janubiy Afrikadagi Gujarot savdo firmasida huquqshunos bo’lib xizmat qiladi. Uning bu yerga kelib­ qolishiga aslida bir muammo sabab bo’ladi, ya’ni bir-biriga yaqin bo’lgan ikki ki­shi katta mablag’ga oid bi­tim yuzasidan sudlashib qoladi. Ish nihoyatda chigal­ bo’lgani uchun hech bir hu­quq­shunos uni zimmasiga olishga jur’at etolmaydi. Da’vogarlardan biri Gandi­dan agar shu ishni hech bo’lmaganda bir tomonning (albat­ta, o’zining) foydasiga hal qilib bersa, juda katta haq­ to’lashini aytadi. Gandi­ anchadan beri xuddi shunday omad kulib boqishiga mushtoq edi, chunki Gujarotda yirik amaldorlar undan cho’chib, o’z ishlarining qora tomonlari ochilishidan qo’r­qib, unga iqtidoriga yarasha­ tuzukroq mansab berishdan bosh tortar edi­lar. Hukumat­ mustamlaka­chi inglizlar qo’­lida ekani va Gandining siyosiy ongi shakllana boshlagan ayni payt­da u ingliz­larga qarshi harakatlarda faollasha bosh­­laganini nazarda tutadi­gan bo’lsak, bu hol tabiiy ekani o’z-o’zidan ma’lum bo’ladi.

Xullas, shu ish bahonasida Gandi Janubiy Afrikaga keladi. Ikki oy mo­baynida ishni miridan-sirigacha o’rganadi. Natijada da’vogarlardan hech biri aziyat chekmay, avvalgiday o’z tijoratlarini davom ettirib ketaveradilar. Ikki-uch yildan buyon cho’zilayotgan­ bunday chigal ishni yoshgina huquqshunos qisqa muddatda­ hal etib bergani nafaqat Janubiy Afrikada, balki butun Hindiston­da shov-shuv bo’ladi. Aynan mana shu ish va uning har ikki tomon uchun foydali hal bo’lishi Gandining siyosiy faoliyati uchun bir umr yo’lchi yulduz bo’lib qoldi.

Gandi yigirma yilcha Janubiy Afrikada qolib ketadi. Bu yerda tirikchilik sabab o’z vatanlarini tashlab kelgan yuz mingdan ortiqroq hind ishchilari istiqomat qilardi. Inglizlar zulmi ostida qolgan bu odamlar mustamlakachilikdan ham dahshatliroq istibdod – irqchilik balosiga duch kelgan mazlum bandalar edi.

Ayniqsa, hind ishchilarining ayovsiz kamsitilishi uni chuqur iz­tirobga solardi. Shu bois Gandi mustam­laka­chi­larga qarshi kuch yoki qurol bilan emas, aksincha, hech qanday qurolli vositasiz kurashishga bel bog’laydi – ilk bor satya­grah («satya» – haqiqat va «grah» – bo’ysunish) harakatini yo’lga qo’yadi. Satya­grah ikki maqsadni ko’zda tutardi. Biri – hamkorlik qilmaslik, ikkinchisi – yalpi bo’y­sunmaslik. Hamkorlik qilmaslik harakatiga chet el mollarini sotib olmaslik va uni mamlakatga kiritmaslik, ingliz idoralarida ishlashdan, hukumat muko­fotlarini olishdan bosh tor­tish, saylovlarda ishtirok etmaslik kabilar kirgan. Bo’ysunmaslik harakati esa mustamlakachilar jo­riy etgan har qanday qonun-qoidalarni inkor etishdan, o’z millati odatlarini qaror toptirishdan iborat edi.

Janubiy Afrikadalik chog’ida Mahatma Gandi turli sabablar bilan Hindistonga bir necha marta borib kelgandi. Har borganida hammaslaklari bilan u yerdagi ozodlik kurashiga o’z hissasini qo’shardi. Bir gal Hindistonga borib kelganida Pretoriyadagi oq tanli mustabidlar uni yomon kutib oladilar. Avvaliga «isqirt» mamlakatdan vabo yuqtirib kelgan deb gumonsirab, hindlar suzib kelgan kemani 23 kun bandargohda tutib turadilar. Yo’­lovchilarning tushishiga ruxsat tekkach, Gandini bir to’da oq tanli olomon o’rtaga olib toshbo’ron qiladi. Yaxshiyamki, Pretoriya politsiya mahkamasi boshlig’ining muovini (u Gandini hurmat qilar, xotini ham Gandi oilasi bilan bordi-keldi qilardi) kelib qolib, uni o’limdan qutqarib qoladi. «Mahalliy qonunga ko’ra siz tajovuzkor olomonni sudga berib, haqqingizni undirib olishingiz mumkin, bir tomondan, ancha-muncha pulli bo’lib qolasiz, qolaversa, bundan keyin joningiz xatardan xoli bo’ladi», deb Gandiga maslahat beradi u. Gandi bunga e’tiroz bildiradi: «Qo’­ying, agar olomon ustidan shikoyat qilsam, bu mening ojizligimni, ularning haqligini bildiradi. Bir muncha fursat o’tib ularning aqli kiradi, qilgan ishlaridan pushaymon bo’lishadi va mening tarafdorimga aylanishadi». Darhaqiqat, oradan bir-bir yarim hafta o’tib, politsiya boshlig’ining muovini bir gala mahalliy oq tanli ki­shilar Gandidan kechirim so’ragani mahkamaga kelishgani haqida xabar keltiradi. Muovin Gandiga­ iltifot bilan bir to’pponcha taqdim etadi.

– Bu yer siz uchun xatardan xoli emas, o’zingizni himoya qilishda asqotib qolishi mumkin, – deydi ingliz zobiti.

Gandi qo’lining uchi bilan­ zobitning to’pponcha tutgan qo’lini asta nari itarib, shunday javob beradi:
– Men doim Yaratganga takya­ qilaman. Agar Xudo bir­ to’pponchadan meni himoya qilmasa, unga ishonganimdan nima foyda?

1915 yil yanvarida Gandi uzil-kesil Hindistonga qaytib keladi. Hindistonni mustamlakaga aylantirgan «Ost-Indiya» kompaniya­sining qarorgohi Kal`kuttada joylashgandi. Gandi o’zining milliy ozodlik uchun chinakam kurashini ay­nan shu shahardagi kambag’al­ xonadonlardan boshlaydi.

Gandining umr yo’ldoshi Kasturboiy ham hindu dini aqidalari qon-qoniga singib ketgan taqvodor ayollar­dan edi. U eriga vafodor xotin bo’lish bilan birga uning siyosiy va ijtimoiy faoliyatida uzluksiz hamkorlik qilardi. Gandi buyuk shaxs bo’­lishiga qaramay, eng oddiy hind fuqarosidan zarracha farq qilmasdi. Pretoriyadalik chog’ida Hindistonning Tamilnadu shtatidan kelgan yollanma ishchilarni uy-joy bilan ta’minlash jarayonida ularga yordam ko’rsatish zarur bo’lib qoladi. Ishchi­lardan ayrimlari betob bo’­lib, hojatga ham chiqolmas ahvolda edi. Gandi Kasturboiyga ularga hamshiralik qilishni buyuradi. U esa yetti yot begona, past toifadan bo’lgan odamlarga qanday cho’rilik qilaman, deb unamaydi. Shunda Gandi azbaroyi g’azabdan xotinini o’lasi qilib do’pposlaydi va Kasturboiy bemor­ ishchilarning yemak-ichmagi-yu hojatlarigacha qarashishga majbur bo’ladi. Shunisi qiziqki, Gandi bu voqeani afsus bilan eslamaydi, ak­sincha, o’zini juda to’g’ri yo’l­ tutgan, deb hisoblaydi.­

1919 yilda Mahatma Gandi Hindiston Milliy kongressiga a’zo bo’lib, tez orada uning rahnamolaridan biriga aylanadi.

1919–1922 yillarda hayo­tiy tajribalari ortib, siyo­siy jihatdan yetil­gan Gandi ozodlik kurashiga butunlay sho’ng’ib ketadi. 1923–1928 yillarda chet el molini boykot qilish uchun butun mamlakatda charx bilan khaddar (khadiy), ya’ni bo’z mato to’qishni joriy etadi. Bu narsa ingliz bozorini deyarli sindirib, kasod holga keltiradi. Shu yillarda necha ming yillardan buyon mamlakatda hukm surib kelgan jirkanch toifabozlik – daxlsizlikka chek qo’yadi.

Janubiy Afrikaning Pretoriya, Durban, Yohannesburg kabi yirik shaharlarida istiqomat qiluvchi hindlarning haq-huquqlarini tiklashdagi muvaffaqiyatlari Hindistondagi ishchi-dehqonlar qalbida umid uchqunlarini yoqdi. Ular Gandining mamlakatga qaytishini va milliy ozodlik harakatiga rahnamolik qilishini orziqib kuta boshladilar. Albatta, Janubiy Afrikadagi kurashlar Gandi uchun oson kechmadi, uni necha martalab qamoqqa tiqishdi, kaltaklashdi, ammo bu buyuk insonning irodasini sindirish yoki bukish hech bir zolim mustabidning qo’lidan kelmadi.

Bu yo’l Gandining buyuk yo’lboshchi sifatida maydonga chiqishini va oqibatda Hindistonda mustamlakachilikning tag-tomiri bilan qo’porib tashlanishini ta­yin qilib qo’ydi.

Milliy ozodlik kurashi­ oson kechmadi, albatta. Kunlari bitishi sezilib qolgan­ mustamlakachilar mam­lakatda hech bo’lmasa siyosiy jihatdan o’z mavqelarini saqlab qolish uchun jon-jahdlari bilan harakat qila boshlay­dilar. Aholini ommaviy qir­g’in qilishlar avj oladi.­ Gandining yoniga Ja­vohar­la’l Neru, Subhas Chandr Bos, Abul Kalom Ozod, Sarojini Naydu singari otashin vatanparvar­lar kelib qo’shiladi. Inglizlar o’z maqsadlariga erishish uchun so’nggi chora – diniy ayirmachilikdan foydalanadilar. Garchi Gandi hind va musul­monlarning bir oila bo’lib yashashlari tarafini olgan va buning uchun bir necha mar­ta ochlik e’lon qilib, o’z jonini garovga qo’ygan bo’lsa-da, mustaqillik qurbonsiz qo’lga kiritilmaydi – 1947 yili mamlakatning hind va musulmon davlatlariga ajralib ketish chog’ida ming-minglab odamlarning yostig’i quriydi…

Hindiston mustaqillikka erishgach, ingliz hukumati milliy ozodlik kurashining otashqalb namoyandasi Mahatma Gandidan Angliyaga tashrif buyurishni iltimos qiladi. Hindis­tonni asriy mustamlakachilik asoratidan xalos qil­gan­ buyuk rahnamoning qiyo­fasini o’zlaricha tasavvur qilgan minglab ingliz fuqarolari uni qarshi olgani­ temiryo’l vokzaliga keladi­lar. Vagondan sochi taqir olingan, boshyalang, egniga oq­ matoni o’rab olgan, oyog’iga shippak ilib, qo’lida aso tut­gan mushtdekkina, ozg’in chol­ tushganini ko’rib, hamma dong qotib qoladi.

«Shuncha yo’ldan Angliyadek mamlakatga kelar ekansiz, sal durustroq kiyinib olsangiz bo’lmasmidi?» de­gan savolga Gandi: «Men ona Hindistonimning jonli timsoliman, sizlar ikki yuz yildan beri talayverib,­ diyorimni shu holga soldingiz», deb javob beradi.

Hindu dini tariqatiga ko’­ra, Gandi oliy Yaratuvchi – brahma darajasiga yetishish­ yo’lida «mahatma» rutbasiga­cha yetib borgan, shuning uchun ham unga «Mahat­ma» taxallusi berilgan. Uning ma’nosi – «maha» – buyuk va «atma» – jon­ bo’lib, ar­shi a’loga ko’­ta­rilgan ruh­ni anglatadi.­

1948 yil 30 yanvar` kuni bu buyuk inson joniga sui­qasd uyushtiriladi. «Rashtriya svayam sevak singh» deb nomlangan hind shovinistik­ tashkilotining ashaddiy tarafdori bo’lmish N.Godse tomonidan namoyish vaqtida otib o’ldiriladi.

Jahon sotsiologlari Ma­hatma Gandini Al`bert Eyn­shteyndan keyin dunyoning yi­girmanchi asrdagi ikkinchi­ shaxsi, deb e’lon qilganlar.­

Mahatma Gandi
HIKMATLAR
Abdulatif Abdullaev tarjimasi

Gandi Moxandas Karamchand (1869, Gujarot viloyati — 1948.30.1, Dehli) — Hindiston milliy ozodlik harakati rahbarlaridan biri, taniqli mutafakkir. Hind xalqi uni «Mahatma» («Buyuk qalb») deb ataydi. Uning nomi b-n bog’liq bo’lgan gandizm ta’limoti Hindistondagi asosiy hukmron partiya — Hindiston Milliy kongressining rasmiy mafkurasi hisoblanadi. 1887 — 91 y.larda Angliyada hukuqshunoslik bo’yicha ma’lumot oladi. 1891 y.dan advokatlik vazifasida, 1893—1914 y.larda Jan. Afrikadagi (Angliya mustamlakasi) gujarot savdo firmasida huquqshunos-maslahatchi. Nataldagi olmos, ko’mir, oltin konlarida, shakarqamish plantatsiyalarida yollanib ishlayotgan hind dehqonlarining insoniy huquqlarini himoya qilib 22 yil kurash olib bordi.
Gandi «sat`yagraxa» («kuch ishlatmasdan kurashish») taktikasini ishlab chiqdi. U 1915 y.dan Milliy kongress ishlarida faol katnasha boshladi. Gandi ingliz mustamlakachilariga qarshi tinch namoyishlar o’tkazish, ingliz tovarlarini boykot qilish, rasmiy mansab va unvonlardan voz kechish, soliq to’lashdan bosh tortish kabi kurash usullari orqali mehnatkash ommani kurashga jalb etdi.
Gandi bir necha marta qamalgan (1922—24,1930—31,1942—44). Gandi hindular b-n musulmonlarning o’zaro do’stligini mustahkamlashga intildi. Kastachilikka qarshi kurashdi. Gandining hinduizmtya e’tiqodi chuqur bo’lgan; boshqa dinlarga hurmat b-n qaragan. Gandi butun faoliyatida din b-n siyosatni bir-biriga bog’lashga harakat qilgan. Uning barcha dinlar hamkorligi va do’stligi haqidagi g’oyalari Hindistondagi reaktsion unsurlarning g’azabini keltirgan. Hindularning reakiion shovinistik tashkiloti a’zosi tomonidan otib o’ldirilgan.

* * *

Bugun biz tashlayotgan qadam kelajakning ibtidosidir.

* * *

Sen dunyoni qanday ko’rishni xohlasang, shunga ko’ra, avvalo o’zing o’zgar.

* * *

Savolning kuchi shundaki, u inson kamolotining negizidir.

* * *

Bizni muntazam harakatga undovchi ichki turtki mavjud. Bu – qiziquvchanlikdir. Natijani yoki o’z imkoniyatimizni bilishga bo’lgan qiziqish. Birgina kichik qadam ulkan rejani amalga oshirishi va siz birinchi qadamni hoziroq tashlashingiz mumkin.

* * *

Ojizlar kechirishni bilishmaydi. Kechira olish – kuchlilarga xos fazilat. Kechirimlilik – ruhiy kamolot belgisi.

* * *

Sizning e’tiqodingiz – sizdagi o’y-xayollarning poydevoridir. Siz gapirayotgan gap – kechinmalarning mevasi va mavridi kelib, bu so’zlar muntazam harakatga, harakatimiz doimiy odatga aylanadi. Bizning qadr-qimmatimiz odatlarimizga ko’ra belgilanadi. Qadr-qimmatimiz esa taqdirimizga aylanadi.

* * *

Agar o’zingni ba’zi o’rinlarda odobsiz, tarbiyasiz deb his qilsang, shuning o’zi sening odobli shaxs ekanligingni bildiradi.

* * *

Odamlar orasida yursang-u, sendan ahloq atirining xushbo’y hidi taralib tursa, qanday chiroyli!

* * *

Tinchlik – bu tinchlik uchun mukofot.

* * *

Notinchlikda tinchlikka erishib bo’lmaydi. Tinchlikni asrash qushqo’nmas tikanaklari orasidan mevasini terish degani. Men bu masalaga qanchalik chuqur yondashsam, ich-ichimda qat’iy bir xulosa tug’iladi: “Tinchlikni asrash – bosh insoniy burch!

* * *

Tinchlikning zafarlari urushning g’alabasidan shavkatlidir.

* * *

Haqiqat yo’lida, tabiiyki, g’azab, xudbinlik, naf­rat kabi narsalar g’oyib bo’ladi. Aks holda unga erishishning iloji bo’­l­maydi.

* * *

Barcha masalalarda har qanday odamning va’dasiga ishonsa bo’ladi, ammo pul masalasi bundan mus­tasno.

* * *

Modomiki men jamoat xizmatiga boshim bilan sho’ng’ib ketgan ekanman, buning sababi mening o’zimni anglashga bo’lgan intilishimdan iborat edi.

* * *

Muhammad Payg’ambarning g’oyat dilbar­ inson ekanligini bilib, hay­ratdan yoqa ushladim.

* * *

To’g’ri, men bolaligimdanoq zehnli va aqlli edim, o’qishda ham mening oldimga tushadigani yo’q edi,­ ammo o’zim to’g’rimda maqtov so’zlar aytish axloqimga to’g’ri kelmasdi. Zero, hayotda erishgan katta-kichik muvaffaqiyatlarimu siyosiy g’alabalarim bejiz qo’lga kiritilmaganini o’quvchilarim o’zlari anglab olishlariga to’liq ishonaman.

* * *

«Shuncha yo’ldan Angliyadek mamlakatga kelar ekansiz, sal durustroq kiyinib olsangiz bo’lmasmidi?» degan savolga Gandi: «Men ona Hindistonimning jonli timsoliman, sizlar ikki yuz yildan beri talayverib,­ diyorimni shu holga soldingiz», deb javob beradi.

* * *

Bolalar orasida bo’lganimda o’zimni dunyodagi eng baxtli odam deb bilaman.

* * *

Nafratsiz biron narsadan voz kechish uzoqqa bormaydi.

* * *

Bizning nafsimiz shunchalik kuchliki, uni ham ichkaridan, ham tashqaridan qat’iy qoidalarga solgan taqdirdagina tiyish mumkin.

* * *

Aql har qanday hissiylik sarchashmalarida joylashgan bo’ladi.

* * *

Qandaydir sitam yetsa, bu bizning gunohlarimiz uchun berilgan jazo ekani haqidagi fikr meni g’a­zabga minishdan saqlab turardi.

* * *

Hayot ipining uchi Xudoning qo’lida ekan, nima uchun bu hayotni Unga ishonmaslik kerak.

* * *

Bolalarning ruhiy tarbiyasi ularning jismoniy va aqliy tarbiyasiga qaraganda ancha qiyin ish… Ruhni rivojlantirish – fe’l-atvorini shakllantirish demakdir.

* * *

Odam tayyorgarlikni hayotining so’nggi pog’onasiga tashlab qo’yar ekan, u o’zini o’zi anglash darajasiga yetmaydi, balki shunday bir keksalikka yetishadiki, bu keksalik ikkinchi, ammo endi achinarli bir bolalik bilan teng bo’lib, u atrofdagilar uchun malollik keltirishdan boshqa narsaga arzimaydi.

* * *

Agar yolg’onchi bo’lganimda, bolalarni to’g’ri gapirishga o’rgatishdagi barcha urinishlarim zoe ketgan bo’lardi. Men o’zim bilan yonma-yon yashayotgan o’g’il va qizlar uchun har doim jonli misol bo’lishim kerakligini tushunib yetdim.

Moxandas Karamchand Gandi. Mening Hayotim by Khurshid Davron on Scribd