2 октябрь — инсониятнинг буюк фарзандларидан бири, буюк ҳинд файласуфи, сиёсат арбоби Маҳатма Ганди таваллуд топган кун

Бизлар инглиз тилини ўрганишга шунча йиллардан бери қимматли вақтимизни сарфлаб келяпмиз. Модомики, ҳиндустонийни ўрганиш учун бир неча ой вақт сарфлашга кўзимиз қиймас эканми, она ҳалқимни севаман деган гапимиз бир пулга қиммат бўлиб қолаверади…

Маҳатма Ганди
ДАВЛАТ ТИЛИ

Ганди Мохандас Карамчанд (1869, Гужарот вилояти — 1948.30.1, Деҳли) — Ҳиндистон миллий озодлик ҳаракати раҳбарларидан бири, таниқли мутафаккир. Ҳинд халқи уни «Маҳатма» («Буюк қалб») деб атайди. Унинг номи б-н боғлиқ бўлган гандизм таълимоти Ҳиндистондаги асосий ҳукмрон партия — Ҳиндистон Миллий конгрессининг расмий мафкураси ҳисобланади. 1887 — 91 й.ларда Англияда ҳукуқшунослик бўйича маълумот олади. 1891 й.дан адвокатлик вазифасида, 1893—1914 й.ларда Жан. Африкадаги (Англия мустамлакаси) гужарот савдо фирмасида ҳуқуқшунос-маслаҳатчи. Наталдаги олмос, кўмир, олтин конларида, шакарқамиш плантацияларида ёлланиб ишлаётган ҳинд деҳқонларининг инсоний ҳуқуқларини ҳимоя қилиб 22 йил кураш олиб борди.

Ганди «сатьяграха» («куч ишлатмасдан курашиш») тактикасини ишлаб чиқди. У 1915 й.дан Миллий конгресс ишларида фаол катнаша бошлади. Ганди инглиз мустамлакачиларига қарши тинч намойишлар ўтказиш, инглиз товарларини бойкот қилиш, расмий мансаб ва унвонлардан воз кечиш, солиқ тўлашдан бош тортиш каби кураш усуллари орқали меҳнаткаш оммани курашга жалб этди.

Ганди бир неча марта қамалган (1922—24,1930—31,1942—44). Ганди ҳиндулар б-н мусулмонларнинг ўзаро дўстлигини мустаҳкамлашга интилди. Кастачиликка қарши курашди. Гандининг ҳиндуизмтя эътиқоди чуқур бўлган; бошқа динларга ҳурмат б-н қараган. Ганди бутун фаолиятида дин б-н сиёсатни бир-бирига боғлашга ҳаракат қилган. Унинг барча динлар ҳамкорлиги ва дўстлиги ҳақидаги ғоялари Ҳиндистондаги реакцион унсурларнинг ғазабини келтирган. Ҳиндуларнинг реакиион шовинистик ташкилоти аъзоси томонидан отиб ўлдирилган.

Буюк ҳинд маърифатпарвари ва сиёсий арбоби Маҳатма Гандининг “Давлат тили” мақоласи кўп сонли ҳинд халқининг миллий тил ҳақидаги қарашларини бойитиш ва уларни бир ғоя атрофида бирлаштириш мақсадида ёзилган. Чунки, ўтган аср ўрталарида мамлакатнинг асосий қудратини белгиловчи ёшлар ҳиндий тилини билмасликлари, маҳаллий тиллар ва инглиз тили таъсири остида миллий тил қадрининг тушиб кетиш хавфи буюк сиёсатчи ва файласуфни ташвишга солган эди. Биз эълон қилаётган мазкур парчадаги мулоҳазалар Маҳатма Гандининг нафақат буюк қалб эгаси, балки миллий тилни асрашга астойдил курашган фидойи мутафаккир эканлигини ҳам кўрсатиб туради.

Бордию барча зиёли одамлар ҳиндий тилини она тили деб билган вилоятларда, айниқса, ёшларда ўз она тилларига нисбатан муҳаббат уйғотишга бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат қилсалар, ҳиндий тилига давлат тили мақоми бериш мумкин бўлади. Афсуски, бундай бўлмаяпти. Ҳиндий тилида чоп этилган адабиётлар ҳам аксар таржима асарлардир. Рабиндранат Тагор ҳар жойда ҳам туғилавермайди, Тулсидас ҳам миллиондан битта чиқади, бироқ Рабиндранат Тагор, Тулсидас каби буюк зотлар етишиб чиқиши учун шароитни биз тайёрлаймиз. Ана шундай шароитлардан бири ёшларда бадиий ҳавас уйғотишдир. Улар ҳиндий тилига қаттиқ ҳавас қўйсалар, ҳиндий тили учун қулай шароит ўз-ўзидан пайдо бўлади ва шу тилда ижод қиладиган шоирлар ҳам дунёга келади.

Бугунда она тилиси ҳиндий тили бўлган ёшларнинг сўзлашув тилида на ҳавас бор, на ҳаракат. Грамматика билан боғлиқ камчиликлар бирлашган штатлар, Биҳар ёшлари тилида учрайди, бангол ва маратҳийда эса бу ҳол кўзга ташланмайди. Давлат тили Мадорас ва бошқа штатларда тарғиб қилинади, бироқ, назаримда, ҳиндий тилини ўқитиш кўнгилдагидек эмас, уларда нафосат йўқ, ўзига тортмайди. Ҳиндийни тарғиб қилиш учун жонбозлик кўрсатувчи ёшлар бўлиши керак, бундай ёшлар бордир, балки мен уларни билмасман. Тирикчилик қилиш мақсадида бундай хизматдан қочмайдиган фидойи ёшлар бўлмаслиги мумкин эмас, лекин уларга ҳиндий тилини ўқитиш учун ашёлар (ўқув қўлланмалари, дарсликлар) етарли эмас. Ёшлар истасалар, бундай қийинчиликларни бартараф эта оладилар.

Агар шундай фидойи ёшлардан битта-яримтаси ташаббус кўрсатса, иш олға силжиши мумкин. Қайсидир соҳада қийинчилик пайдо бўлса, олма пиш – оғзимга туш, деб қараб турмаслик лозим, бу нарса ишни баттар оғирлаштиради. Инсон зоти ўзини бурчли ҳисоблаши даркор, қийинчиликка дуч келдими, уни енгишга азму қарор этсин, йўлдаги тўсиқларни олдиндан пайқай олсин, озгина бўлса ҳам ҳаракатини қилсин.

Ҳар бир мактабда ҳиндий тилини тарғиб этувчи уюшма бўлмоғи керак. Бундай уюшманинг вазифаси: ҳар бир соҳада ҳиндий тилини кўпроқ қўлласин, атамалар ва ибораларни ўргансин, сиёсатда ва ижтимоий ҳаётда хорижий сўзлардан зинҳор фойдаланмасин, мумтоз битикларни чуқурроқ ўргансин, ҳиндий тилини ўқитишга муҳтожлик сезилган жойларда ёрдамини аямасин, ҳиндий тили дарсликларини бепул тайёрласин ва ҳоказо. Ҳар бир катта мактабда биттадан ёш йигит- қиз қалбида шундай истак пайдо бўлса, у жим ўтиролмайди, ўз-ўзидан ишга киришиб кетади ва синфдошини ҳам ёнига киришга даъват этади. Ёшларда бугун пайдо бўлган ҳавасни барқарор этишнинг йўли шуки, улар ҳаётнинг ҳар бир дақиқасини савоб ишлар қилишга сарф қилишсин.

Шуни унутмаслик керакки, ушбу маънода ҳиндий тили энди ҳиндустоний тили ҳамдир. Ихтиёрий равишда форсча ёки арабча сўзларни чиқариб ташлаш билан у ҳиндийга айланиб қолмайди.

Хўш, бизнинг давлат тилимиз-чи? Давлат тили учун кураш йўлида инглиз тили қандай аҳамият касб этади?

Инглиз тили ўшанда ҳам маданий тил сифатида аҳамиятини йўқотмайди. Европа учун француз тили қанчалик фойдали бўлса, инглиз тили биз учун ўшанчалик аҳамиятли бўлиб қолаверади. Ҳиндустоний давлат идоралари  ва олий ўқув юртларида воситачи, яъни иккинчи д1авлат тили бўлиб қолади. Ажойиб адабий асарлар яратилган, 20 лакҳдан 40 лакҳгача аҳоли  гаплашадиган маҳаллий тилларнинг тараққий этишига ёрдам беради.

Мени мактабларни бекор қилади, деб ўйлаганларнинг гаплари ёлғон. Ҳар бирингизга ўхшаб, мен ҳам маданиятимизни ҳиндий тили билан юксалтириш тарафдориман. Бироқ бугунги кунда мактабларда ажнабий раҳнамоларимиз айтган нарсаларни ўқитаяпмиз, холос. Биз учун сув ва ҳаводек зарур нарсаларни ўрганиш эса ушалмас орзу бўлиб қолмоқда.

Ҳиндий тили Ҳиндистондаги барча тиллар негизи бўлгани учун ҳам ҳинд халқларининг ўзаро муносабат ва муомалаларида энг осон восита тили ҳисобланади. Қолаверса, инглиз тилидан фарқли равишда ҳиндий тили Ҳиндистонда вужудга келган бўлиб, соф ҳиндистонча тилдир. Ҳинд халқи ҳаётининг барча жиҳатларида ҳиндий тили фикр ҳамда ҳис-туйғуларни англатишда энг қулай восита вазифасини адо этиб келаётир. Тадбиркорлик ҳамда тижорат ишлари олиб бораётган кишилар учун бу, айниқса, қулай тил. Ҳар қандай одам кунда бир соатдан вақт ажратиб, олти ойда ҳиндий тилини муомала қиладиган даражада ўргана олади, бироқ шуниси ҳам борки, шундан кейин ҳам ҳиндий тилини мунтазам ўрганиб боришга тўғри келади, акс ҳолда аввал ўрганганларини унутиб юбориши мумкин. Ҳинд адабиётида бирон ютуққа эришмоқ учун бундан кўра кўпроқ вақт керак бўлади.(2)

Ҳиндий ёки ҳиндустонийда тахминан 20 карор ҳинду ва мусулмонлар гаплашишади ва тушунадилар. Бу шундай тилки, унда санскрит, форс, араб ва яна қанчалаб бошқа тиллар бир-бири билан чатишиб кетган. Бу шунчалик оддий тилки, уни санскрит вакили ҳам, араб-форс вакили ҳам тушунаверади. Бу тилни ўрганиш шу қадар осонки, бу тилни ўрганиш учун жуда кўп уриниш керак, деганларнинг гапидан таажжубга тушаман.

Фикримча, бошқа штатларда ҳиндий тилини тарғиб этиш учун  анжуманнинг асосий марказларини тузиш лозим. Модомики, ҳиндийга давлат тили мақоми бериш керак экан, тарғибот ишларига оммавий ва мукаммал тус бермоқ керак. Бизда ўқитувчилар етишмайди. Анжуман марказида ҳиндий тилли штатлардан чиққан ўқитувчилар тайёрлансин, улар ўзлари дарс олиб борадиган штатлар тилини ўрганишсин, иккинчи томондан, бошқа штатлардаги талабаларни ҳам сафарбар этиб, уларга ҳиндий тили ўргатилсин. Шундай ҳаракатлар жанубий штатларда бўлган эди, натижада пандит Ҳариҳар Шарма Ришикеш каби билимдон сиймоларга эга бўлган эдик.

Маълумингизки, менинг маслаҳатим билан жанубда Какасоҳиб Калелкар ҳиндий тилини тарғиб этиш ишларига нозирлик қилган ва пандит Ҳариҳар Шармага ёрдам бергани борган эди. У Тамилнад, Малабар, Траванкор, Майсур, Андҳра ва Уткал штатларига бориб, маърузалар қилди, ҳиндий тили мухлислари билан учрашди. Шу айланишда у шундай тажрибага эга бўлдики, баъзи одамлар биз маҳаллий тилларни бекор қилиб, ҳиндийни бутун Ҳиндистоннинг она тилиси қилишимиз керак экан-да, деган ўйга ҳам борганлар. Шундай англашилмовчилик туфайли бизнинг ишимизга қаршилик кўрсатувчилар ҳам чиқиб қолган. Менимча, биз аниқ бир йўлни ихтиёр этиб, бундай англашилмовчиликларнинг олдини олишимиз керак. Мен ҳар доим бир фикрни таъкидлаб келганман. Ҳеч бир ҳолатда биз штатлардаги тилларга барҳам бермоқчи эмасмиз. Ниятимиз шундан иборатки, турли штатларнинг ўзаро муносабатлари учун биз ҳиндий тилини ўрганайлик. Бу билан ҳиндий тилини зинҳор бошқа тилга қарши қўймоқчи эмасмиз. Ҳиндий тилига давлат тили мақоми берилсин, деймиз. У шунга лойиқ ҳам. Кўпчилик одамлар биладиган ва гаплашадиган, ўрганиш осон бўлган тил давлат тили бўла олади. Ҳиндий тили худди шундай тилдир, бошқаси унинг олдидан ўтаверсин. Анжуманимиз бу гапни 1910 йилдан буён уқтириб келаётир ва унга жўяли қаршилик кўрсатадиган, унинг ўрнини боса оладиган бошқа тил бугунгача кўзга ташлангани йўқ, аксинча, бошқа штатларда бу эътироф этилган.

Какасоҳиб шундай англашилмовчиликка борган одамлар фикрини ҳам баён этди, эмишки, биз инглиз тилини йўқотиб, ўрнига ҳиндий тилини қўймоқчимиз. Баъзилар ундан ҳам ошиб тушганлар: инглиз тили давлат тили бўлишга лойиқ ва аллақачон бўлиб улгурган. Ана холос! Бордию инглиз тили ўрнини ҳиндий тили эгаллагудек бўлса, тўғриси, мен буни ёқлар эдим. Аммо инглиз тилининг аҳамиятини барчамиз яхши тушунамиз. Ҳозирги замон илм-фанини эгаллаш, замонавий адабиёт тадқиқоти, бутун дунёни билиш, иқтисодий муваффақиятлар, давлат амалдорлари билан муносабатда бўлиш ва шунга ўхшаш бошқа ишлар учун инглиз тилини билишимиз зарур. Хоҳлаймизми, йўқми, бундан қатъи назар, биз инглиз тилини ўқишимиз керак бўлади. Шундай бўляпти ҳам. Инглиз тили халқаро тилдир. Аммо инглиз тили ҳеч қачон давлат тили бўла олмайди. Бугунги кунда унинг ҳукмронлиги муқаррардек туюлмоқда. Бундан қутулишга талай ҳаракат қилинган бўлса-да, давлат ишларимизда инглиз тили катта ўрин тутмоқда. Лекин бундан инглиз тили давлат тили бўлиб қолмоқда, деган янглиш хаёлга сира бормаслик керак. Ҳар бир штатда биз буни осонгина синовдан ўтказсак бўлади. Бенгалия ёки жанубий Ҳиндистонни олайлик, бу штатларда инглиз тилининг таъсири ҳаммадан баланд. У ерларда, борди-ю, халқ билан бир иш қилмоқчи бўлсангиз, халқ бугунги кунда ҳиндий тили ёрдамида иш тута олмаслиги мумкиндир-у, аммо инглиз тили ёрдамида қила олиши тайин. Ҳа, шуни эътироф этиш зарурки, шу дамгача бизда биронта тил давлат тили бўла олган эмас. Инглиз тили сиёсий тил, шундай бўлиши табиий ҳам. Инглиз тилига бундан ортиқ баҳо бериб бўлмайди, деб биламан. Бу борадаги ҳар қандай уриниш беҳуда. Ҳиндистон агар ростдан ҳам яхлит миллат бўлар экан, буни биров хоҳлайдими, йўқми, давлат тили ҳиндий тили бўлиши керак, чунки бошқа ҳеч бир тил ҳиндий тилининг ўрнини боса олмайди, ҳеч қачон!

Ҳиндулар ва мусулмонларни қўшиб ҳисоблаганда, гарчи сал-пал ўзгаришларга дуч келган бўлса-да, қарийб йигирма карор одамнинг тили ҳиндий, яъни ҳиндустонийдир. Шу боис, ҳар бир штатда ўша штатнинг тили, бутун мамлакатнинг ўзаро муомаласи учун ҳиндий тили ва халқаро муносабатлар учун инглиз тили воситачи тил бўлиши мақбул ва бунга шубҳа бўлиши мумкин эмас. Ҳиндий тилида гаплашувчи аҳолининг нуфуси ҳаммасидан кўп, бу аниқ, бироқ инглиз тилида сўзлашувчилар сони бир неча юз минг бўлса бўлар, аммо ундан кўп эмас. Бундан ортиғига қилинган уриниш халққа зулм қилиш бўлади.

Мен ҳозиргина “ҳиндий-ҳиндустоний” деган сўзларни ишлатдим. 1918 йилда сизлар менга мана шу лавозимни берганингизда ҳам мен шу гапни айтган эдим, ҳиндий бу шундай тилки, унда ҳиндулар ҳам, мусулмонлар ҳам ҳеч бир қийналмасдан гаплашадилар. Ҳиндустоний билан урду ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ. Деванагарий ёзувида ёзилгани учун у ҳиндий, араб ёзувида ёзилгани учун бу урду деб аталади. Бирон ёзувчи ёки нотиқ санскрит ёхуд араб-форс сўзларини териб-териб ишлатар экан, у миллатига зарар келтирган бўлади. Бизнинг давлат тилимизда халқ ичида ишлатиб келинаётган турли-туман сўзлар жо бўлмоғи керак. Жаноб Чҳаншиёмдан Бирма давлат тили ёқловчилари турли штатлар тилларида ҳукмрон бўлган ва давлат тилига муносиб деб топилган сўзларни олишлари лозим, деб ҳақ гапни айтган эди. Ҳар бир умумий тилнинг ўз тортиш кучи бўлади, шунинг учун ҳам у оммавий тил бўлиб қолади. Инглиз тилига қанақанги сўзлар кирмаган! Лотин ва юнон тилларидаги озмунча мақолу маталлар инглиз тилида учрамайди, дейсиз. Замонавий тилларни ҳам улар эътибордан қолдирмайдилар. Бу борада уларнинг холислигига гап йўқ. Кўплаб ҳиндустоний сўзлар ҳам инглиз тилига кириб қолган. Африка тилларидан кирган сўзлар ҳам учрайди. Бунда уларнинг “Фри – Трейд” тамойиллари яхши иш беради. Бироқ бу гапларни мен бугунги кунда инглиз тилини яхши билган ўқимишли ёшлар қилаётгандек, бўлса-бўлмаса турли тиллардаги сўзларни қабул қилиб олавериш мумкин деган маънода айтаётганим йўқ. Бу борада мияни астойдил ишлатишга тўғри келади. Бизлар камбағал эмасмиз, аммо очкўзлик ҳам қилмаймиз. “Курси” сўзини жон-жон деб “курси” деяверамиз, унинг ўрнига “тўрт оёқли тахт” деган иборани қўлламаймиз.

Кези билан бир нарсадан хафалигимни ҳам айтиб ўтай. Ҳиндий тили давлат тили бўладими, йўқми, барибир мен ундан воз кечолмайман. Тулсидаснинг мухлиси бўлганлигим сабабли ҳиндий тилига муҳаббатим бошқача бўлиб қолаверади, бироқ ҳиндийда сўзлашувчилар ичида Рабиндранатлар қани? Прапҳулчандр Ройлар қани? Жагдиш Бослар қани? Бундайларнинг кўпларини тилга олишим мумкин. Биламан, мен ва менга ўхшаган минглаб мухлисларнинг қуруқ истаги билан бундай одамлар ўзидан-ўзи пайдо бўлиб қолмайди. Бироқ давлат мақомига эга бўлувчи тилда бундай буюк сиймолар юз кўрсатишини ҳамиша орзу қилаверамиз.

Вардҳада бизнинг бир қизлар масканимиз бор. У ерда анжуманимизга аъзо бўлиш учун бир қанча қизлар тайёргарлик кўрмоқдалар. Муаллима ва толиба қизлар “тайин қилинган дарсликларни ўқишимиз қийин бўляпти”, деб шикоят қилмоқдалар. Бундай китоблар шаҳвоний усулдаги ҳикояларга тўлиқ. Ҳиндий тилида бадиий адабиёт бўлиши кифоя. Жаноб Банорасийдас Чатурведий бир неча йил эътиборимни шунга тортган эди. Давлат мақомига лойиқ деб топилган тилнинг адабиёти тоза, табаррук ва кўтаринки бўлиши керак. Ҳиндий тилида ҳозир бемаъни адабиётлар кўплаб чоп этилаётир. Газета ва журналларнинг муҳаррирлари бу борада ҳушёрлик кўрсатмаяптилар, аксинча, бундай бемаъниликка йўл қўйиб бермоқдалар. Менимча, анжуман бу борада бефарқ қараб турмаслиги лозим. У яхши ёзувчиларни рағбатлантириши керак. Ўқувчиларнинг қандай китобларни севиб ўқишларини аниқлашда ҳам анжуман ёрдамини аямаслиги лозим. Бу ишнинг осон эмаслиги аниқ, аммо қийинчиликдан қочиб қаёққа ҳам борар эдик?

Деванагарий ёзувини мукаммал эгаллаган бир мусулмон ўқувчи ҳам дарслик китобларидан бири ҳақида шикоятли гапларни айтди. Китобда Бобурийлар сулоласи ҳақида асоссиз гаплар айтилган экан. Ахир бу сулола узоқ эмас, деярли ўзимиз билан замондош бўлган-ку. Ўтиниб илтимос қиламанки, дарслик китоблар обдон танлаб, ақлни пешлаб тайёрланса, унга умуммиллат нигоҳи билан қаралса ва мундарижа ҳам ҳозирги замон заруриятларини назарда тутиб тузилса. Айтаётган бу гапларим аслида менинг соҳамдан ташқари масалалар эканини билиб турибман. Бироқ менга келиб тушган шикоятларни сизга маълум қилиб қўйишни ўз виждоний бурчим деб биламан.

Ҳиндий тили санскритдан келиб чиққан, ассомий ва бенгалий тиллари ҳам унга жуда яқин. Жанубий Ҳиндистон тиллари дравид тиллари дейилади. Мен ҳам уларни санскритдан келиб чиққанини эътироф этаман. Агар уларга ишонадиган бўлсак, одамларнинг айтишича, дравидлар аввал бошда орий бўлмаганлар, кейинчалик улар сирасига қўшилганлар. Бироқ тамилликларнинг айтишича, улар ваҳший одамлар бўлишмаган, орийлик ва маданият уларнинг қонига сут билан кирган. Тамил, телугу, каннар сингари тиллар санскритча сўзлар билан тўлиб-тошган. Бенгалий ҳам санскритча сўзларга тўла. Борди-ю, ўз тилларида биронта сўз учрамай қолса, улар ўша сўзнинг муқобилини санскритчадан олганлар ва бемалол ишлатаверганлар. Бинобарин, барча тилларнинг ёзуви битта бўлиши шарт. Шунинг учун ҳиндий тилига баъзи ислоҳлар киритилиши ҳам зарурдир, аммо мен бу можарога илашишдан йироқман. Мен сизга ўз фикримни очиқ баён этдим. Чунки ёзув битта қилинса, тилларни ўрганиш анча осон ва қулай бўлар эди. Бу ишда ташаббусни Какасоҳиб ўз қўлига олган ва у шу ишни давом эттиради. Какасоҳиб Жанубий Ҳиндистон, Ассом ва Уткалга борганида унинг олдида тоғдай бир қийинчилик кўндаланг бўлган, маҳалий одамлар бу бизнинг штатимиз тилини бекор қилиб, ҳиндий тилини жорий қилгани келган, дейишган. Аслида ундай эмас. Штатда ўз тили қолаверади, бироқ ҳиндий тили шундай тарғиб-ташвиқ қилиниши керакки, штат тилининг давлат тили мақомига эришуви иккинчи ўринга тушиб қолсин, фақат ҳиндий тили давлат тили мақомини сақлаб қолсин. Бироқ мен ҳам Какасоҳибдан чегарадан чиқиб кетмаслигини сўрайманки, у бошқа штатлар тиллари мақомини заррача камситмасин. Шу боис адабий анжуманга таклиф киритиб, бу масалани бир ёқлик қилиш лозим бўлади.

Ҳиндий тили бизнинг миллий тилимиздир. У санскритча сўзлардан иборат бўлиши керак, дейиш нотўғри бўлар эди. Ҳиндулар ҳам, мусулмонлар ҳам уни ўрганиши керак, деган фикрда эмасмиз. Борди-ю, санскритча сўзлар билан тўлдириш керак деб айтадиган бўлсак, ундан шу маъно келиб чиқади-ки, мусулмон биродарларимиз ҳам санскритчани ўрганишга мажбур бўладилар, аммо бундай бўлиши зинҳор мумкин эмас. Дейлик, санскритча сўзлардан иборат роман ё қисса бўлса, уни қишлоқдаги одамлар ҳеч қачон тушуна олмайдилар. Етти карор мусулмон оғайниларни бир четга суриб, биз ҳиндий тилига давлат мақомини бермоқчи бўлсак, бу осмонга гул экиш билан баробар бўлар эди, яъни осмонга гул экиб, унинг ҳидидан баҳраманд бўлишга ўхшаган гап-да. Қишлоқ одамлари ғоят соддадил бўлишади. Улар тушуниб етиши учун тил ҳам содда ва оддий бўлиши даркор. Бу ерда бир кўргазма ташкил этилибди, унда Индор шаҳрида нималар қилиниши батафсил баён этилган. Сизларнинг қишлоқдаги биродарларингиз қўлидан нималар келади? Улар бажарган нарсалар бизларга тўғри келадими ё йўқми, бу нарсаларни билиш шарт. Шаҳарликлар бизнинг қишлоқликлар билан кўпда алоқамиз йўқ деб биладилар, бироқ мен улар ҳақида жуда кўп нарсаларни биламан, шаҳарликлар бизнинг қишлоқликларни бир-бирига чамбарчас боғлаб турган нарсаларни ҳам биламан. Айтмоқчиманки, бутун Ҳиндистонни боқиб турган озиқ-овқатларни деҳқонлар етказиб берадилар. Борди-ю, улар озиқ-овқат етказиб беришдан бош тортсалар, сизларнинг ҳолингиз вой бўлади, оч қоласиз, бошингизга Маҳораж Соҳиб билан Ҳукамчанд савдогарларнинг куни тушади. Чунки қуруқ олтину кумуш билан ҳеч кимнинг қорни тўймайди. Улар менга ўхшаб сатяграҳа йўлини тутмайдилар, балки агар қорнимизни тўйғазмасанг, очдан ўламиз, деб ўликларини ташлаб оладилар, шаҳарликлар не кунга қолишларини шунда кўринг. Ҳиндистонда етти лакҳ (1) қишлоқ бор. Ҳамманинг тириклиги шуларга боғлиқ. Шунинг учун улар қайси тилни тушунишса, ўша тилни ишлатиш лозим бўлади. Арабча ё форсча сўз учраб қолса-ю, биз шартта ундан юз ўгирсак, бу тўғри бўлмайди. Чунки бундай қилиш билан биз ҳиндий тилига давлат тили мақомини бера олмаймиз.

ҲИНДИЙМИ ЁКИ ҲИНДУСТОНИЙМИ? – I

Бир мўътабар дўстимиз ёзган ғоят қизиқарли хат Нагпурда Ҳиндистон адабиёт кенгаши ташкил этган ва шу шаҳарда тўпланган вакиллар ҳузурида ўқиб эшиттирилган эди. Худди шу мазмундаги хатни бир мусулмон биродаримиз ҳам ёзиб юборибди ва ёнига “Бомбей кроникал” нинг ўтган йил 27 апрель сонидаги шу мазмунда ёзилган бош мақолани ҳам илова қилибди. Ушбу хат ва мақолада турли штатлар учун бир умумий тил борасидаги менинг фикрларимга ўхшаш фикрлар баён этилган эди. Шундай бўлса-да, менда бир хавотир пайдо бўлдики, менинг бу борада чиқарган хулосаларимдан баъзи тамойиллар ҳам эътироф этилгудек бўлса, бунинг замирида ҳалиги дўстим олдида турган мақсадни амалга ошириш нияти яширинган бўлади.

Аввало, мен баъзи мусулмон биродарлар дилида пайдо бўлган хавотирни бартараф этмоқчиман. Қаёққа қараманг, ҳаммаёқ шубҳадан иборат, ҳар бир одамнинг сўзига ҳам, амалига ҳам шубҳа билан қаралади. Барча анъаналар яхлитлигига эришмоқчи ва ўзига нисбатан шубҳа туғдирувчи одамлар учун менинг хоҳиш-иродам сари элтувчи энг тўғри йўл шуки, улар ўткинчи эҳтиросларни бир четга суриб қўйиб, виждонан ишларини қилаверсинлар. Кенгаш ишларида эҳтиросга берилиш тўғри келмайди. Кенгашнинг мақсади Ҳиндистондаги барча тиллар ичидан энг яхши нарсаларни тўплаб, уларни мамлакатнинг катта қисми, юртдошларимиз тушунадиган ҳолга келтиришдир.

Шубҳасиз, урду тилида дуру гавҳарларга тўла шундай бир хазина борки, у барча юртдошларимиз учун умумий маданий бойлик бўлиб қолиши керак, ҳиндистонлик мусулмонлар дилини ёки Ҳиндистон нуқтаи назаридан туриб қилинган ислом тафсирини билмоқчи бўлган киши урду тилига бефарқ қаролмайди. Агар ушбу кенгаш урду адабиёти хазинаси эшигини очиб, уни мувозанатга келтириб қўёлмас, унинг ҳаққини адо этолмас экан, у ўз олдидаги фарзу қарзни ҳеч қачон узолмайди. Хат йўллаган биродаримиз бир хатога йўл қўйганки, буни бартараф этмасам бўлмайди. Унда менга хатни Банорасда эмас, Оллоҳободда топширишганди. Унинг хатоси шундан иборат эдики, мен  карор (2) ҳиндийзабон деганимда бугунги кунда ҳиндий тилини “ўзиники” қилиб олганларни қўшиб айтганман. Бу гапни Виндҳёчал штати шимолида истиқомат қилувчи аҳолини назарда тутиб айтганман, шундан етти карори мусулмонлар бўлиб, асли бражбҳашадан келиб чиққан тилда сўзлашар ва тушунишар эди, бу тилнинг грамматик тузилиши ҳам бражбҳашадан олинган. Унинг ҳиндийча номи ҳам ўзиники эмас. Бу номни унга шимолда яшайдиган одамлар учун асар ёзадиган мусулмон адиблар берган бўлиб, бу ҳам худди ҳинду оғайнилари ёзадиган тил каби эди. Шундан кейин у икки гуруҳга бўлиниб кетди – шимолдаги ҳиндуларнинг деванагарийда ёзиладиган тили “ҳиндий”, форсча ё арабча ёзувда ёзадиган мусулмонлар тили “урду” деб атала бошланди. Бутун мамлакатдаги мусулмонларнинг умумий тилини урду дейиш тўғри эмас. Эсимда, Али оғалар ва мен малабарлик мусулмонлар билан гаплашишда қийналиб қолган эдик. Бир малаялам тилмочни ёнимизга олишга мажбур бўлгандик. Шарқий Бенгалия мусулмонлари орасида ҳам худди шундай қийинчиликка дуч келгандим. Танданжий ва Ражендр бабуларнинг “ҳиндий” сўзини ишлатишларидан уларнинг маъноси тирноқча ҳам ўзгариб қолмайди.

Дўстимнинг шимолий Ҳиндистондагиларнинг озгина қисми тушунадиган “ҳиндий”да ёзувчи адиблардан нолиши бежиз эмасди. Хат йўлловчи жаноб сўраши мумкин: “ҳиндий” ё “ҳиндустоний” деган гапларни қўйиб, шунчаки “ҳиндустоний” деб қўя қолса бўлмайдими? Менда бунинг учун шунчаки бир исбот бор. Бу шундан иборатки, менга ўхшаган янги одам учун 25 йиллик эски иборанинг номини ўзгартириш бефаросатлик саналади, бунинг устига унинг номини ўзгартиришга ҳеч бир жўяли сабаб бўлмаган бир пайтда Янги Кенгаш эски муассасанинг ҳосиласи ва у Шимолий Ҳиндистонда истиқомат қилувчи ва битта она тилида гаплашувчи ҳинду-мусулмон иккаласининг эҳтиёжини қондирмоқчи экан, бунинг учун тилнинг нима деб аталиши аҳамиятли эмас, уни хоҳ “ҳиндий” деб атанг, хоҳ “ҳиндустоний” деб. Мен иккала номдан ҳам тўла қаноат ҳосил қиламан.

Башартики, тил менинг тилимдан бўлса, “ҳиндий” сўзини қўлловчилар билан асло сан-манга бормас эдим.

“Жумла ҳиндистонликлар” – бу сўзларнинг қўлланишига эътироз билдиришганини мен ҳеч тушуна олмаганман, бутун мамлакатдаги ҳиндулар буни албатта тушунадилар. Мен дангал шу гапни айта оламанки, шимолда яшовчи мусулмонлар ҳам буни тушунадилар. Ҳозирги вақтда Ҳиндистон маданияти шаклланмоқда. Кўпчилик мусулмонлар ҳозир бир-бири билан низоларга бориб турган барча маданиятлардан умумий, бир-бирига ўхшаш маданий қиёфа тайёрлашга бел боғлаганлар. Алоҳида яшашга ҳаракат қилувчи биронта ҳам маданият узоққа бормайди. Шу кунларда Ҳиндистонда мутлоқ соф орий маданият деб айтиш мумкин бўлган биронта ҳам алоҳида яшаётган маданият қолмаган. Орийлар бу ердаги энг қадимий аҳоли ёки ажнабий босқинчилар бўлган, бу ҳақда баҳс қилишдан ҳеч қандай маъно йўқ деб биламан. Фақат бир нарсани айтмоқчиманки, менинг энг қадимги аждодларим тўла озодликлари билан бир-бирларига ўхшаб кетганлар, ҳозирги авлодлар бўлган бизлар эса ўша ўхшашлик мевалари бўламиз. Бу кенгашни ташкил этиб, биз ўз ватанимиз ёки мўъжазгина дунёмиз учун савоб ишлар қиляпмизми ёки унга ортиқча юк бўлаяпмизми, буни фақат келажак айта олади. Бироқ менинг шу нарсага иймоним комилки, Янги Кенгаш ва “ҳинд адабиёти” анжумани – иккаласи биргаликда Ҳиндистондаги барча тилларда мавжуд гўзалликларни бир-бирига чатиштиришда ажойиб ишлар қила олади. Бордию шундай қилишмаса, улар тарқаб кетади. Бироқ чатиштиришдан мақсад уни мана бу орий, мана бу араб, мана бу инглиз деб ажратиб қўйиш бўлмаслиги керак.

ҲИНДИЙМИ Ё ҲИНДУСТОНИЙМИ? – II

Ўтган сондаги “Ҳиндийми ёки ҳиндустонийми?” номли мақоламда мен “ҳиндий” ҳамда “ҳиндустоний” сўзларини нима учун ва қай тариқа маънодош деб тушунишим ва нима учун “ҳиндий” сўзини қўллашда давом этиш кераклигини айтиб ўтган эдим.

Ўтган сонда шу билан боғлиқ бир мактуб чоп этилган эди, унда “ҳиндий” сўзини ишлатишга қарши эътироз билдирилганди.

Қадимда мусулмонлар ҳиндий тилини ўрганар эдилар, унга адабий тил мақомини беришда ҳинду биродарларидан ортиқ бўлса бордирки, кам ҳаракат қилмаганлар. Лекин адабий мақомдан ташқари ҳиндий тилининг диний ва маданий мақоми ҳам борки, уни мусулмонларнинг бутун жамоаси ўзлаштира олмайди. Боз устига у жуда кўп сўзларни ўзлаштириб оляптики, уларнинг барчаси соф ҳиндийчадир, урдузабон кишиларнинг кўпчилиги бу сўзларни тушуна олмайди.

Агар олдинги замон мусулмонлари ҳиндийни ўрганган ва унга адабий тил рутбасини берган экан, ҳозирги замон мусулмонлари нега ундан ўзларини олиб қочадилар? Бешак, ўша замондаги ҳиндий тили бугунги ҳиндий тилига қараганда кўпроқ диний ва маданий маънога эга бўлган. Унда бирон тил диний ва маданий мазмунга эга бўлар экан, фақат шу нуқтаи назар туфайли ўша тилдан узоқроқ бўлиш керак экан-да? Агар мен ўзимни шу туфайли узоқ тутадиган бўлсам, бунга сабаб ўша тилларнинг диний ва маданий мазмунда бўлиши экан-да? Бордию мен улардан мутаассир бўлишни истамасам ёки кўнглимда уларга нисбатан нафрат ва ирганиш бўлса, улардан қандай қилиб мутаассир бўла олардим? Шубҳасиз, агар биз қондош ва жондошлар сингари бу ерда бирга яшашимизга тўғри келар экан, биз бир-биримизнинг динимиз ва маданиятимиздан чўчишимизга ҳожат не? Санскритча сўзлардан фойдаланишда адоватга бориб, ҳиндий тилининг ўзига қарши нега бош кўтариб чиқайлик? Тамилдаги оддийгина сўзлар ўрнига санскритча сўзларни қўйиш ёки жумлани атайлаб санскритча шаклга солиб, оҳангжамали, баландпарвоз тус бериш, албатта, яхши эмас. Бу эса тилнинг асл ширасини йўқотади. Бироқ миллат тараққий топа боргани сайин фақат санскритни биладиган ҳиндулар санскрит сўзларини маълум даражага етганча истеъмол қиладилар, буни табиий ҳол деб билмоқ керак, фақат арабча биладиган мусулмонлар ҳам шундай қиладилар, ҳолбуки иккаласи ҳам битта тилда ёзади ва бунда қай даражада ёқтириш ёки ёқтирмасликларининг аҳамияти йўқ. Ўқимишли ҳиндулар ва мусулмонлар тилларининг ҳар иккала туридан бохабар бўлишга тўғри келади. Инглиз тили сингари тараққий этган тиллар борасида гап кетганда, бунинг ҳақиқат эканига ишонмасдан бўладими? Саводхон инглиз кишиси “sympathy” ва “falo-feelying”, ёки “fatherly” ва “paternal” ёки “early” ва “annual” сўзларининг ҳар иккаласини билади. Бизни қийнаётган нарса шуки, бугунги кунда бизлар якдил эмасмиз ва биздан кўра эътиборлироқ одамларга ҳам ўзаро ишончсизлик бамисоли заҳардек ўз таъсирини ўтказмоқда.

“Ҳиндий”, “ҳиндустоний” ва “урду” биргина тилнинг турлича номланиши, холос. Бизнинг мақсадимиз бугун бир янги тил ясаш эмас, балки “ҳиндий”, “ҳиндустоний” ва “урду” деб аталадиган тилни штатлараро (элатлараро) тилга айлантиришдир. Жаноб Канҳейялаъл Мунший “Ҳанс” журнали тилини қўллаб-қувватлаган ҳолда билдирган фикрларини тўғри деб биламан. Тамил ё телугу тилидаги бирор нарсани ҳиндий ё ҳиндустонийга ағдарганингизда унда санкритча сўзлар бўлмаслиги мумкин эмас. Санскритча сўзлар, албатта, бўлади, чунки бу тилларда санскритча сўзлар тўлиб-тошиб ётибди. Араб тилида ҳам шу ҳолни кўрамиз. Агар арабчадан бирор нарсани ҳиндий ё ҳиндустонийга таржима қилмоқчи бўлсак, унда арабча сўзлар учрамай қолмайди. Агар Рабиндранат Тҳагорнинг “Гитанжали”сининг ҳиндий ё ҳиндустонийга таржимасида санскритча сўзлар (бундай сўзлар бенгал тилида ҳаддан ташқари кўп) атайлаб олиб ташланса, ундаги бадиийлик ва жозибадан асар ҳам қолмайди. Мавлавий Абдул Ҳақ ё Оқил соҳибдек мусулмон адиблар айтганидай, умумий тилни фақат ҳиндулар гаплашадиган тил шаклини ихтиёр эттиришдан асраб қолинса, жуда катта иш қилинган бўлар эмиш. Агар қўлимдан келганида, урду фақат чин мусулмонлар тилидир, деган хаёлни уларнинг миясидан чиқариб ташлардим. Ҳиндий фақат ҳиндулар тили деган фикрни ҳинду адиблари фикрини ҳам батамом ўзгартирардим. Агар иккала томон адиблари кўнглидан шу фикрлар чиқариб ташланмас экан, Шимолий Ҳиндистоннинг ҳинду ва мусулмон қабилалари ҳеч қачон умумий тилга эга бўла олмайдилар, кейин сиз унга қандай ном қўйсангиз, қўяверинг. Шунинг учун бу ерда, ҳеч бўлмаганда, ном устидаги жанжал-баҳсларга барҳам беришимиз керак. Агар сизлар виждонан битта тил бўлишини хоҳлар экансиз, унга қандай ном бериш ҳар кимнинг ўз ихтиёрида.

Энди ёзув муаммосига келсак. Мусулмонлар деванагарий ёзувида ёзишлари керак, деган фикрни бир четга қўйиб турайлик. Кўпчиликни ташкил этувчи ҳинду қавми араб ёзувини қабул қилишлари керак, деган фикр ҳам шунинг биттаси. Шунинг учун ҳиндий ё ҳиндустоний тили араб ёзувига ўтиши керак бўлади. Олдин айтиб ўтган эдимки, Шимолий Ҳиндистон ҳинду ва мусулмонлари гаплашадиган тил хоҳ деванагарий ёзувида, хоҳ урду ёзувида бўлсин, у ҳиндий ёки ҳиндустоний тили бўлиб қолаверади. Бунга қаршилар ҳам чиққан эди, аммо мен ўз фикримдан қайтганим йўқ. Бироқ деванагарий ёзувида қандайдир ислоҳлар бўлмоқда, мен буни чин дилдан қўллаб-қувватлайман. Бу ислоҳ шундан иборатки, турли штатларда, асосан санскритча сўзлар энг кўп ишлатиладиган штатларда гапириладиган барча тиллар учун деванагарий ёзуви таомилдаги ёзув деб қабул қилиниши лозим. Қандай қилиб бўлмасин, Ҳиндистоннинг барча тилларидаги дурдона бадиий асарларни деванагарий ёзувида ёзишга ҳаракат қилмоқдалар.

Ҳиндий (ҳиндустоний) ва урду ўртасидаги низо ва бунинг асосий сабаби ҳинду ва мусулмон қавмлари бир-бирини душман деб қарашганидандир. Жанубий Африкадан қайтиб келганимдан буён шу аҳволни кўряпман. Аслида низолашишга ҳеч қандай асос йўқ, чунки агар мусулмонлар ҳиндий тилидаги битта ҳам сўзни ишлатмасликка қасам ичганларида ҳам бунинг уддасидан чиқолмаган бўлар эдилар. Бунинг сабаби шундаки, иккаласининг сарфу наҳви бир хил. Шунга ўхшаб форсий ва урдунинг ашаддий мухлислари ҳам форсий ва урду сўзларини чиқариб ташлай олмайдилар. Бу нарсани Тулсидаснинг “Рамаяна” асарида кўриш мумкин, унда форсча ва арабча сўзлар талайгина ишлатилган.

Ҳиндий ёки ҳиндустоний тили бугун Ҳиндистоннинг давлат тили бўла олади, чунки бу оммавий тилдир ва ташқи зарбаларга бардош бера олади, шу маънодаки, унда барча тиллардаги энг гўзал жиҳатлар тажассум топган. Ҳиндийни соддалаштириш керак, аммо уни санскритга яқинлаштириш учун қилинаётган саъй-ҳаракатлар тўғри эмас. Барча тилларда ишлатиб келинаётган мақол ва маталларни ҳиндий тилига ўзлаштириш керак.

Ҳиндий тилидаги китобларни аввал инглизчага, ундан кейин эса бангол ёки бошқа тилга таржима қилиш анъанаси яхши эмас. Бордию сизлар миллий тилимиз бўлишини хоҳласангиз ва кўзлаган мақсадингизга етмоқ истасангиз, Ҳиндистон халқ оммаси хоҳиш-иродасини ҳисобга олиб, инглиз тилини ўзингиздан ажратиб олишингиз керак бўлади. Инглиз тили жаҳон тилидир ва унинг халқаро миқёсдаги аҳамияти катта. Мен инглиз тилининг аҳамиятини камситмайман, аммо ҳиндустоний бутун Ҳиндистоннинг давлат тили бўлмоғи керак. Халқнинг онгида маҳкам ўрнашиб қолган “энг яхши асарлар инглиз тилида яратилади” деган фикрни илдизи билан суғуриб ташламоқ даркор. Ҳар ким ўз тили ва маданияти қобиғига пилла қуртидай ўралиб яшаётганидан хурсанд бўлса-ю (майли, хурсанд бўлаверсин), шундоқ ён қўшни-жон қўшни бўлиб яшаётган штатнинг тили ва адабиёти билан таниш бўлмаса, бу жуда ачинарли ҳол-ку. Бир ҳовуч адабиёт билимдонларимиз турли штатлар тилига таржималар қилишаётган бўлиши мумкиндир. Бироқ биз ишларни кўнгил тўқлиги учун номигагина қилмаслигимиз керак, балки бундан кўра жиддийроқ ва муҳимроқ ишларни бажаришимиз лозим бўлади.

Оммавий адабиётни оммавий тилдагина тарғиб ва ташвиқ қилиш мумкин. Бошқа тиллардан кўра ҳиндустоний тили бу талабга кўпроқ жавоб бера олади.”Ҳиндий”ни “ҳиндустоний” деб айтишдан мақсад шуки, бу тилда форсий ибораларнинг руҳи сақланиб қолиши мақсадга мувофиқдир.

Инглиз тили ҳеч қачон штатлар ўртасида боғловчи (ёки воситачи)лик вазифасини адо этолмайди. Бордию ростдан ҳам биз Ҳиндистон адабиётини ривожлантиришни истасак, турли тиллар қаърида яшириниб ётган дур- гавҳарларни Ҳиндистоннинг миллион-миллионлаб аҳолиси орасида намоён этмоқчи бўлсак, бу ишни муваффақиятли амалга ошира оламиз. Шуни назарда тутиб, машҳур ёзувчи Мунший Премчанд ойлик “Ҳанс” (Оққуш) журналини чиқарди. Уни ҳар томонлама ривожлантириш зарур.

ҲИНДИЙ ТИЛИ ТАРҒИБОТИ ҲАҚИДА

Фурсатдан фойдаланиб, давлат тили нима учун айнан ҳиндий ёки ҳиндустоний бўлиши керак деган саволга жавоб беришга ҳаракат қиламан. Сизлар Карнатакда яшайсизлар, Карнатакдан нарини кўриш имконига эга эмассизлар ва каннар тили бўйича билимингиз билан кифояланиб қолгансизлар. Бироқ агар мамлакат қишлоқларига кўз ташлагудек бўлсангиз, нигоҳингиз ҳам, дунёқарашингиз ҳам кенгайиб кетади, энди сиз Карнатак эмас, бутун Ҳиндистонни назарда тутиб ўйлай бошлайсиз. Карнатакдан ташқаридаги воқеаларга қизиқишингиз ортади. Бордию агар тилнинг бирон- бир ҳаммабоп воситачиси ёки боғловчиси бўлмаса, сиздаги бу қизиқиш узоққа бормайди. Карнатакликлар синдҳлар ёки бошқа штатларнинг одамлари билан қандай қилиб алоқа ўрнатадилар-у, бу алоқани қандай давом эттирадилар? Баъзи одамлар инглиз тили худди шундай вазифани адо эта олади, деб ўйлар эди ва ҳозир ҳам шу фикрда бўлсалар, ажаб эмас. Агар бу муаммо бизнинг мингтача ўқимишли одамларимиз борасидаги муаммо бўлганида эди, шундай бўлиши эҳтимолдан узоқ эмасди. Лекин менинг имоним комилки, бу сизлардан биронтангизни қаноатлантирмаган бўларди.

Сиз билан биз шуни истаймизки, миллионлаб одамлар штатлараро алоқаларни ўрнатсалар. Бундай алоқалар инглиз тили ёрдамида ўрнатилганда ҳам, шу нарса аниқки, ҳали неча авлодларгача бунга эришиб бўлмайди. Улар барчаси айнан инглиз тилини ўрганишларига ҳеч қандай асос йўқ. Қолаверса, инглиз тили зинҳор пул ишлаб топишнинг муқаррар ва муайян воситаси бўлолмайди. Қанча кўпроқ одамлар уни ўргана борган сайин (иш нуқтаи назаридан), унинг қиймати тобора йўқолиб бораверади. Боз устига инглиз тилини ўрганиш қанчалик қийин бўлса, ҳиндустонийни ўрганиш шунча осон. Инглиз тилини ўрганишга кетадиган вақт ҳиндий- ҳиндустонийни ўрганишга кетадиган вақтдан анча кўп. Имоним комилки, кунда бир неча соат қунт билан машғулот олиб борилса, бир ойда ҳиндийни ўрганса бўлади. Ёшим олтмиш еттига бориб қолди. Умримнинг кўпи кетиб, ози қолган. Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, мен каннарча таржимага қулоқ солиб турганимда, шундай хулосага келдимки, агар кунда бир неча соатдан машқ қилиб борсам, каннарни ўрганиб олишимга бор-йўғи саккиз кун кетар экан. Ҳиндийни ўрганишнинг осонлиги шундаки, Ҳиндистонда ҳиндулар гаплашадиган тиллар ичида Жанубий Ҳиндистоннинг тўртта тили ҳам бор, уларнинг барчасида санскритча сўзлар жуда кўп. Тарихимиздан маълумки, қадимги замонда Шимол билан Жануб ўзаро муаммоларни санскрит тили ёрдамида ҳал этган. Бугунги кунда ҳам Жанубнинг олимлари Шимолнинг олимлари билан санскрит тили ёрдамида гаплашадилар. Ҳиндистоннинг турли тиллари асосан сарфу наҳвлари билан фарқ қилади. Шимолий Ҳиндистон тилларининг сарфу наҳви ҳам бир хил. Тўғри, Жанубий Ҳиндистон тилларининг сарфу наҳви бир-биридан фарқ қилади. Санскрит жорий бўлишидан илгари уларнинг сўзлари ҳам турлича эди. Бироқ энди улар ҳам кўплаб санскритча сўзларни ўзлаштириб олган. Улар санскритча сўзларни шунчалик ўзлаштириб олганки, мен Жанубни айланиб юрганимда бу ердаги тўртта тилда гапирилган нарсаларнинг маъносини англаб олиш мен учун қийинчилик туғдирмаганди.

Энди мусулмон биродарларимизга қайтайлик. Улар ўз ҳудудлари тилини билиши табиий бир ҳол. Бундан ташқари, улар урдуни ҳам биладилар. Ҳиндий ва урду ёки ҳиндустонийда ҳеч қанақа фарқ йўқ, иккаласининг сарфу наҳви бир хил. Ёзув туфайли бир-биридан фарқ қилиши турган гап. Обдон ўйлаб кўрилса, шу нарса маълум бўладики, “ҳиндий”, “ҳиндустоний” ва “урду” – бу учала сўз бир тилнинг аломати. Бу тилларнинг луғатларини қарайдиган бўлсак, шу нарса аён бўладики, улардаги кўплаб сўзлар муштаракдир. Шу боис, биргина ёзув масаласи чиқариб ташланса, бунда мусулмон биродарларимиз учун ҳеч қандай қийинчилик қолмайди. Улар ёзув масаласи эса йўл-йўлакай ҳал бўлиб кетади.

Шу боис яна аввалги гапимга қайтиб айтаманки, агар шимолда Шринагардан тортиб, жанубда Канякумарийгача ва ғарбда Карачидан тортиб, шарқда Дибругарҳгача кўз югуртириб чиқилса, сизнинг ҳиндий тилини ўрганишдан бошқа чорангиз қолмайди. Инглиз тили бизнинг давлат тилимиз бўла олмаслигини сизларга тушунтириб бердим. Менинг инглиз тилига қарши адоватим йўқ. Баъзи олимлар учун инглиз тилини билиш зарурий. Халқаро алоқалар учун ва Ғарбнинг илму фанидан бохабар бўлмоқ учун инглиз тили керак бўлади. Лекин инглиз тилига у муносиб бўлмаган рутба тақдим этилишидан хафа бўлиб кетаман.

ҲИНДИЙ ТИЛИ – ДАВЛАТ ТИЛИ

Бундан буён бизга умумҳиндистон муносабатлари учун ҳинд оиласига тегишли шундай бир тил керак бўладики, у аҳолининг катта қисмига олдиндан таниш, ҳамма учун тушунарли бўлсин ва бошқалар уни осонлик билан ўргана олсин. Бу тил, ҳеч шубҳасиз, ҳиндий тилидир. Уни Шимолий Ҳиндистондаги ҳиндулар ва мусулмонлар яхши биладилар ва унда бемалол сўзлашадилар. Урду ёзувида ёзадиганлар уни урду тили, деб атайдилар. Миллий конгресс 1925 йилдаги Конпур конвенциясида тасдиқланган ўзининг машҳур резолюциясида уни “ҳиндустоний” деб номлади. Ўшандан буён, ҳеч бўлмаганда расмий равишда, “ҳиндустоний” бизнинг давлат тилимиз бўлиб қолганди. “Расмий равишда” дейишимнинг сабаби шундаки, конгрессчилар ҳам бунга керагича амал қилганлари йўқ.

Оммавий–сиёсий таълим учун Ҳиндистон тилларининг аҳамиятини англаб етиш ва эътироф этиш учун 1920 йилда жиддий ҳаракатлар бошланиб кетди. Шу билан бирга сиёсий онглари ошган ҳиндистонликлар қийналмай гаплаша оладиган, Конгресснинг умумҳиндистон палаталарида турли штатлардан келган конгрессчилар тушунадиган умумҳиндистон тили аҳамиятини ҳам изоҳлашга ҳаракат қилинди. Бу давлат тилида биз ҳар иккала услубда тушуна ва гаплаша олишимиз ва ҳар иккала ёзувда ёза олишимиз лозим бўлади.

Афсус билан айтишга мажбурманки, кўплаб конгрессчилар бу резолюцияга амал қилмадилар. Бугунги кунда конгрессчилар инглизча гаплашишга даъват этмоқдалар ва ўзларига қўшиб, бошқаларни ҳам инглизча гаплашишга мажбур қилмоқдалар. Буни мен шармандали ҳол деб ўйлайман. Инглиз тили бизни шундай сеҳрлаб, комига тортиб кетганки, бунинг асоратидан ҳамон халос бўлганимиз йўқ. биз унинг сеҳрига тушиб Ҳиндистонни тараққий топтириш йўлидаги мақсадимизга ўзимиз ғов бўлмоқдамиз. Бизлар инглиз тилини ўрганишга шунча йиллардан бери қимматли вақтимизни сарфлаб келяпмиз. Модомики, ҳиндустонийни ўрганиш учун бир неча ой вақт сарфлашга кўзимиз қиймас эканми, она ҳалқимни севаман деган гапимиз бир пулга қиммат бўлиб қолаверади.

ИЗОҲЛАР

1 Л а к ҳ – юз минг.
2 К а р о р – ўн миллион.

Ҳинд тилидан Замира ШОДИЕВА таржимаси

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали,2012-09

2 oktyabr — insoniyatning buyuk farzandlaridan biri, buyuk hind faylasufi, siyosat arbobi Mahatma Gandi tavallud topgan kun

Mahatma Gandi
DAVLAT TILI

Gandi Moxandas Karamchand (1869, Gujarot viloyati — 1948.30.1, Dehli) — Hindiston milliy ozodlik harakati rahbarlaridan biri, taniqli mutafakkir. Hind xalqi uni «Mahatma» («Buyuk qalb») deb ataydi. Uning nomi b-n bog’liq bo’lgan gandizm ta’limoti Hindistondagi asosiy hukmron partiya — Hindiston Milliy kongressining rasmiy mafkurasi hisoblanadi. 1887 — 91 y.larda Angliyada hukuqshunoslik bo’yicha ma’lumot oladi. 1891 y.dan advokatlik vazifasida, 1893—1914 y.larda Jan. Afrikadagi (Angliya mustamlakasi) gujarot savdo firmasida huquqshunos-maslahatchi. Nataldagi olmos, ko’mir, oltin konlarida, shakarqamish plantatsiyalarida yollanib ishlayotgan hind dehqonlarining insoniy huquqlarini himoya qilib 22 yil kurash olib bordi.

Gandi «sat`yagraxa» («kuch ishlatmasdan kurashish») taktikasini ishlab chiqdi. U 1915 y.dan Milliy kongress ishlarida faol katnasha boshladi. Gandi ingliz mustamlakachilariga qarshi tinch namoyishlar o’tkazish, ingliz tovarlarini boykot qilish, rasmiy mansab va unvonlardan voz kechish, soliq to’lashdan bosh tortish kabi kurash usullari orqali mehnatkash ommani kurashga jalb etdi.

Gandi bir necha marta qamalgan (1922—24,1930—31,1942—44). Gandi hindular b-n musulmonlarning o’zaro do’stligini mustahkamlashga intildi. Kastachilikka qarshi kurashdi. Gandining hinduizmtya e’tiqodi chuqur bo’lgan; boshqa dinlarga hurmat b-n qaragan. Gandi butun faoliyatida din b-n siyosatni bir-biriga bog’lashga harakat qilgan. Uning barcha dinlar hamkorligi va do’stligi haqidagi g’oyalari Hindistondagi reaktsion unsurlarning g’azabini keltirgan. Hindularning reakiion shovinistik tashkiloti a’zosi tomonidan otib o’ldirilgan.

Buyuk hind ma’rifatparvari va siyosiy arbobi Mahatma Gandining “Davlat tili” maqolasi ko’p sonli hind xalqining milliy til haqidagi qarashlarini boyitish va ularni bir g’oya atrofida birlashtirish maqsadida yozilgan. Chunki, o’tgan asr o’rtalarida mamlakatning asosiy qudratini belgilovchi yoshlar hindiy tilini bilmasliklari, mahalliy tillar va ingliz tili ta’siri ostida milliy til qadrining tushib ketish xavfi buyuk siyosatchi va faylasufni tashvishga solgan edi. Biz e’lon qilayotgan mazkur parchadagi mulohazalar Mahatma Gandining nafaqat buyuk qalb egasi, balki milliy tilni asrashga astoydil kurashgan fidoyi mutafakkir ekanligini ham ko’rsatib turadi.

Bordiyu barcha ziyoli odamlar hindiy tilini ona tili deb bilgan viloyatlarda, ayniqsa, yoshlarda o’z ona tillariga nisbatan muhabbat uyg’otishga bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilsalar, hindiy tiliga davlat tili maqomi berish mumkin bo’ladi. Afsuski, bunday bo’lmayapti. Hindiy tilida chop etilgan adabiyotlar ham aksar tarjima asarlardir. Rabindranat Tagor har joyda ham tug’ilavermaydi, Tulsidas ham milliondan bitta chiqadi, biroq Rabindranat Tagor, Tulsidas kabi buyuk zotlar yetishib chiqishi uchun sharoitni biz tayyorlaymiz. Ana shunday sharoitlardan biri yoshlarda badiiy havas uyg’otishdir. Ular hindiy tiliga qattiq havas qo’ysalar, hindiy tili uchun qulay sharoit o’z-o’zidan paydo bo’ladi va shu tilda ijod qiladigan shoirlar ham dunyoga keladi.

Bugunda ona tilisi hindiy tili bo’lgan yoshlarning so’zlashuv tilida na havas bor, na harakat. Grammatika bilan bog’liq kamchiliklar birlashgan shtatlar, Bihar yoshlari tilida uchraydi, bangol va marathiyda esa bu hol ko’zga tashlanmaydi. Davlat tili Madoras va boshqa shtatlarda targ’ib qilinadi, biroq, nazarimda, hindiy tilini o’qitish ko’ngildagidek emas, ularda nafosat yo’q, o’ziga tortmaydi. Hindiyni targ’ib qilish uchun jonbozlik ko’rsatuvchi yoshlar bo’lishi kerak, bunday yoshlar bordir, balki men ularni bilmasman. Tirikchilik qilish maqsadida bunday xizmatdan qochmaydigan fidoyi yoshlar bo’lmasligi mumkin emas, lekin ularga hindiy tilini o’qitish uchun ashyolar (o’quv qo’llanmalari, darsliklar) yetarli emas. Yoshlar istasalar, bunday qiyinchiliklarni bartaraf eta oladilar.

Agar shunday fidoyi yoshlardan bitta-yarimtasi tashabbus ko’rsatsa, ish olg’a siljishi mumkin. Qaysidir sohada qiyinchilik paydo bo’lsa, olma pish – og’zimga tush, deb qarab turmaslik lozim, bu narsa ishni battar og’irlashtiradi. Inson zoti o’zini burchli hisoblashi darkor, qiyinchilikka duch keldimi, uni yengishga azmu qaror etsin, yo’ldagi to’siqlarni oldindan payqay olsin, ozgina bo’lsa ham harakatini qilsin.

Har bir maktabda hindiy tilini targ’ib etuvchi uyushma bo’lmog’i kerak. Bunday uyushmaning vazifasi: har bir sohada hindiy tilini ko’proq qo’llasin, atamalar va iboralarni o’rgansin, siyosatda va ijtimoiy hayotda xorijiy so’zlardan zinhor foydalanmasin, mumtoz bitiklarni chuqurroq o’rgansin, hindiy tilini o’qitishga muhtojlik sezilgan joylarda yordamini ayamasin, hindiy tili darsliklarini bepul tayyorlasin va hokazo. Har bir katta maktabda bittadan yosh yigit- qiz qalbida shunday istak paydo bo’lsa, u jim o’tirolmaydi, o’z-o’zidan ishga kirishib ketadi va sinfdoshini ham yoniga kirishga da’vat etadi. Yoshlarda bugun paydo bo’lgan havasni barqaror etishning yo’li shuki, ular hayotning har bir daqiqasini savob ishlar qilishga sarf qilishsin.

Shuni unutmaslik kerakki, ushbu ma’noda hindiy tili endi hindustoniy tili hamdir. Ixtiyoriy ravishda forscha yoki arabcha so’zlarni chiqarib tashlash bilan u hindiyga aylanib qolmaydi.

Xo’sh, bizning davlat tilimiz-chi? Davlat tili uchun kurash yo’lida ingliz tili qanday ahamiyat kasb etadi?

Ingliz tili o’shanda ham madaniy til sifatida ahamiyatini yo’qotmaydi. Yevropa uchun frantsuz tili qanchalik foydali bo’lsa, ingliz tili biz uchun o’shanchalik ahamiyatli bo’lib qolaveradi. Hindustoniy davlat idoralari va oliy o’quv yurtlarida vositachi, ya’ni ikkinchi d1avlat tili bo’lib qoladi. Ajoyib adabiy asarlar yaratilgan, 20 lakhdan 40 lakhgacha aholi gaplashadigan mahalliy tillarning taraqqiy etishiga yordam beradi.

Meni maktablarni bekor qiladi, deb o’ylaganlarning gaplari yolg’on. Har biringizga o’xshab, men ham madaniyatimizni hindiy tili bilan yuksaltirish tarafdoriman. Biroq bugungi kunda maktablarda ajnabiy rahnamolarimiz aytgan narsalarni o’qitayapmiz, xolos. Biz uchun suv va havodek zarur narsalarni o’rganish esa ushalmas orzu bo’lib qolmoqda.

Hindiy tili Hindistondagi barcha tillar negizi bo’lgani uchun ham hind xalqlarining o’zaro munosabat va muomalalarida eng oson vosita tili hisoblanadi. Qolaversa, ingliz tilidan farqli ravishda hindiy tili Hindistonda vujudga kelgan bo’lib, sof hindistoncha tildir. Hind xalqi hayotining barcha jihatlarida hindiy tili fikr hamda his-tuyg’ularni anglatishda eng qulay vosita vazifasini ado etib kelayotir. Tadbirkorlik hamda tijorat ishlari olib borayotgan kishilar uchun bu, ayniqsa, qulay til. Har qanday odam kunda bir soatdan vaqt ajratib, olti oyda hindiy tilini muomala qiladigan darajada o’rgana oladi, biroq shunisi ham borki, shundan keyin ham hindiy tilini muntazam o’rganib borishga to’g’ri keladi, aks holda avval o’rganganlarini unutib yuborishi mumkin. Hind adabiyotida biron yutuqqa erishmoq uchun bundan ko’ra ko’proq vaqt kerak bo’ladi.(2)

Hindiy yoki hindustoniyda taxminan 20 karor hindu va musulmonlar gaplashishadi va tushunadilar. Bu shunday tilki, unda sanskrit, fors, arab va yana qanchalab boshqa tillar bir-biri bilan chatishib ketgan. Bu shunchalik oddiy tilki, uni sanskrit vakili ham, arab-fors vakili ham tushunaveradi. Bu tilni o’rganish shu qadar osonki, bu tilni o’rganish uchun juda ko’p urinish kerak, deganlarning gapidan taajjubga tushaman.

Fikrimcha, boshqa shtatlarda hindiy tilini targ’ib etish uchun anjumanning asosiy markazlarini tuzish lozim. Modomiki, hindiyga davlat tili maqomi berish kerak ekan, targ’ibot ishlariga ommaviy va mukammal tus bermoq kerak. Bizda o’qituvchilar yetishmaydi. Anjuman markazida hindiy tilli shtatlardan chiqqan o’qituvchilar tayyorlansin, ular o’zlari dars olib boradigan shtatlar tilini o’rganishsin, ikkinchi tomondan, boshqa shtatlardagi talabalarni ham safarbar etib, ularga hindiy tili o’rgatilsin. Shunday harakatlar janubiy shtatlarda bo’lgan edi, natijada pandit Harihar Sharma Rishikesh kabi bilimdon siymolarga ega bo’lgan edik.

Ma’lumingizki, mening maslahatim bilan janubda Kakasohib Kalelkar hindiy tilini targ’ib etish ishlariga nozirlik qilgan va pandit Harihar Sharmaga yordam bergani borgan edi. U Tamilnad, Malabar, Travankor, Maysur, Andhra va Utkal shtatlariga borib, ma’ruzalar qildi, hindiy tili muxlislari bilan uchrashdi. Shu aylanishda u shunday tajribaga ega bo’ldiki, ba’zi odamlar biz mahalliy tillarni bekor qilib, hindiyni butun Hindistonning ona tilisi qilishimiz kerak ekan-da, degan o’yga ham borganlar. Shunday anglashilmovchilik tufayli bizning ishimizga qarshilik ko’rsatuvchilar ham chiqib qolgan. Menimcha, biz aniq bir yo’lni ixtiyor etib, bunday anglashilmovchiliklarning oldini olishimiz kerak. Men har doim bir fikrni ta’kidlab kelganman. Hech bir holatda biz shtatlardagi tillarga barham bermoqchi emasmiz. Niyatimiz shundan iboratki, turli shtatlarning o’zaro munosabatlari uchun biz hindiy tilini o’rganaylik. Bu bilan hindiy tilini zinhor boshqa tilga qarshi qo’ymoqchi emasmiz. Hindiy tiliga davlat tili maqomi berilsin, deymiz. U shunga loyiq ham. Ko’pchilik odamlar biladigan va gaplashadigan, o’rganish oson bo’lgan til davlat tili bo’la oladi. Hindiy tili xuddi shunday tildir, boshqasi uning oldidan o’taversin. Anjumanimiz bu gapni 1910 yildan buyon uqtirib kelayotir va unga jo’yali qarshilik ko’rsatadigan, uning o’rnini bosa oladigan boshqa til bugungacha ko’zga tashlangani yo’q, aksincha, boshqa shtatlarda bu e’tirof etilgan.

Kakasohib shunday anglashilmovchilikka borgan odamlar fikrini ham bayon etdi, emishki, biz ingliz tilini yo’qotib, o’rniga hindiy tilini qo’ymoqchimiz. Ba’zilar undan ham oshib tushganlar: ingliz tili davlat tili bo’lishga loyiq va allaqachon bo’lib ulgurgan. Ana xolos! Bordiyu ingliz tili o’rnini hindiy tili egallagudek bo’lsa, to’g’risi, men buni yoqlar edim. Ammo ingliz tilining ahamiyatini barchamiz yaxshi tushunamiz. Hozirgi zamon ilm-fanini egallash, zamonaviy adabiyot tadqiqoti, butun dunyoni bilish, iqtisodiy muvaffaqiyatlar, davlat amaldorlari bilan munosabatda bo’lish va shunga o’xshash boshqa ishlar uchun ingliz tilini bilishimiz zarur. Xohlaymizmi, yo’qmi, bundan qat’i nazar, biz ingliz tilini o’qishimiz kerak bo’ladi. Shunday bo’lyapti ham. Ingliz tili xalqaro tildir. Ammo ingliz tili hech qachon davlat tili bo’la olmaydi. Bugungi kunda uning hukmronligi muqarrardek tuyulmoqda. Bundan qutulishga talay harakat qilingan bo’lsa-da, davlat ishlarimizda ingliz tili katta o’rin tutmoqda. Lekin bundan ingliz tili davlat tili bo’lib qolmoqda, degan yanglish xayolga sira bormaslik kerak. Har bir shtatda biz buni osongina sinovdan o’tkazsak bo’ladi. Bengaliya yoki janubiy Hindistonni olaylik, bu shtatlarda ingliz tilining ta’siri hammadan baland. U yerlarda, bordi-yu, xalq bilan bir ish qilmoqchi bo’lsangiz, xalq bugungi kunda hindiy tili yordamida ish tuta olmasligi mumkindir-u, ammo ingliz tili yordamida qila olishi tayin. Ha, shuni e’tirof etish zarurki, shu damgacha bizda bironta til davlat tili bo’la olgan emas. Ingliz tili siyosiy til, shunday bo’lishi tabiiy ham. Ingliz tiliga bundan ortiq baho berib bo’lmaydi, deb bilaman. Bu boradagi har qanday urinish behuda. Hindiston agar rostdan ham yaxlit millat bo’lar ekan, buni birov xohlaydimi, yo’qmi, davlat tili hindiy tili bo’lishi kerak, chunki boshqa hech bir til hindiy tilining o’rnini bosa olmaydi, hech qachon!

Hindular va musulmonlarni qo’shib hisoblaganda, garchi sal-pal o’zgarishlarga duch kelgan bo’lsa-da, qariyb yigirma karor odamning tili hindiy, ya’ni hindustoniydir. Shu bois, har bir shtatda o’sha shtatning tili, butun mamlakatning o’zaro muomalasi uchun hindiy tili va xalqaro munosabatlar uchun ingliz tili vositachi til bo’lishi maqbul va bunga shubha bo’lishi mumkin emas. Hindiy tilida gaplashuvchi aholining nufusi hammasidan ko’p, bu aniq, biroq ingliz tilida so’zlashuvchilar soni bir necha yuz ming bo’lsa bo’lar, ammo undan ko’p emas. Bundan ortig’iga qilingan urinish xalqqa zulm qilish bo’ladi.

Men hozirgina “hindiy-hindustoniy” degan so’zlarni ishlatdim. 1918 yilda sizlar menga mana shu lavozimni berganingizda ham men shu gapni aytgan edim, hindiy bu shunday tilki, unda hindular ham, musulmonlar ham hech bir qiynalmasdan gaplashadilar. Hindustoniy bilan urdu o’rtasida hech qanday farq yo’q. Devanagariy yozuvida yozilgani uchun u hindiy, arab yozuvida yozilgani uchun bu urdu deb ataladi. Biron yozuvchi yoki notiq sanskrit yoxud arab-fors so’zlarini terib-terib ishlatar ekan, u millatiga zarar keltirgan bo’ladi. Bizning davlat tilimizda xalq ichida ishlatib kelinayotgan turli-tuman so’zlar jo bo’lmog’i kerak. Janob Chhanshiyomdan Birma davlat tili yoqlovchilari turli shtatlar tillarida hukmron bo’lgan va davlat tiliga munosib deb topilgan so’zlarni olishlari lozim, deb haq gapni aytgan edi. Har bir umumiy tilning o’z tortish kuchi bo’ladi, shuning uchun ham u ommaviy til bo’lib qoladi. Ingliz tiliga qanaqangi so’zlar kirmagan! Lotin va yunon tillaridagi ozmuncha maqolu matallar ingliz tilida uchramaydi, deysiz. Zamonaviy tillarni ham ular e’tibordan qoldirmaydilar. Bu borada ularning xolisligiga gap yo’q. Ko’plab hindustoniy so’zlar ham ingliz tiliga kirib qolgan. Afrika tillaridan kirgan so’zlar ham uchraydi. Bunda ularning “Fri – Treyd” tamoyillari yaxshi ish beradi. Biroq bu gaplarni men bugungi kunda ingliz tilini yaxshi bilgan o’qimishli yoshlar qilayotgandek, bo’lsa-bo’lmasa turli tillardagi so’zlarni qabul qilib olaverish mumkin degan ma’noda aytayotganim yo’q. Bu borada miyani astoydil ishlatishga to’g’ri keladi. Bizlar kambag’al emasmiz, ammo ochko’zlik ham qilmaymiz. “Kursi” so’zini jon-jon deb “kursi” deyaveramiz, uning o’rniga “to’rt oyoqli taxt” degan iborani qo’llamaymiz.

Kezi bilan bir narsadan xafaligimni ham aytib o’tay. Hindiy tili davlat tili bo’ladimi, yo’qmi, baribir men undan voz kecholmayman. Tulsidasning muxlisi bo’lganligim sababli hindiy tiliga muhabbatim boshqacha bo’lib qolaveradi, biroq hindiyda so’zlashuvchilar ichida Rabindranatlar qani? Praphulchandr Roylar qani? Jagdish Boslar qani? Bundaylarning ko’plarini tilga olishim mumkin. Bilaman, men va menga o’xshagan minglab muxlislarning quruq istagi bilan bunday odamlar o’zidan-o’zi paydo bo’lib qolmaydi. Biroq davlat maqomiga ega bo’luvchi tilda bunday buyuk siymolar yuz ko’rsatishini hamisha orzu qilaveramiz.

Vardhada bizning bir qizlar maskanimiz bor. U yerda anjumanimizga a’zo bo’lish uchun bir qancha qizlar tayyorgarlik ko’rmoqdalar. Muallima va toliba qizlar “tayin qilingan darsliklarni o’qishimiz qiyin bo’lyapti”, deb shikoyat qilmoqdalar. Bunday kitoblar shahvoniy usuldagi hikoyalarga to’liq. Hindiy tilida badiiy adabiyot bo’lishi kifoya. Janob Banorasiydas Chaturvediy bir necha yil e’tiborimni shunga tortgan edi. Davlat maqomiga loyiq deb topilgan tilning adabiyoti toza, tabarruk va ko’tarinki bo’lishi kerak. Hindiy tilida hozir bema’ni adabiyotlar ko’plab chop etilayotir. Gazeta va jurnallarning muharrirlari bu borada hushyorlik ko’rsatmayaptilar, aksincha, bunday bema’nilikka yo’l qo’yib bermoqdalar. Menimcha, anjuman bu borada befarq qarab turmasligi lozim. U yaxshi yozuvchilarni rag’batlantirishi kerak. O’quvchilarning qanday kitoblarni sevib o’qishlarini aniqlashda ham anjuman yordamini ayamasligi lozim. Bu ishning oson emasligi aniq, ammo qiyinchilikdan qochib qayoqqa ham borar edik?

Devanagariy yozuvini mukammal egallagan bir musulmon o’quvchi ham darslik kitoblaridan biri haqida shikoyatli gaplarni aytdi. Kitobda Boburiylar sulolasi haqida asossiz gaplar aytilgan ekan. Axir bu sulola uzoq emas, deyarli o’zimiz bilan zamondosh bo’lgan-ku. O’tinib iltimos qilamanki, darslik kitoblar obdon tanlab, aqlni peshlab tayyorlansa, unga umummillat nigohi bilan qaralsa va mundarija ham hozirgi zamon zaruriyatlarini nazarda tutib tuzilsa. Aytayotgan bu gaplarim aslida mening sohamdan tashqari masalalar ekanini bilib turibman. Biroq menga kelib tushgan shikoyatlarni sizga ma’lum qilib qo’yishni o’z vijdoniy burchim deb bilaman.

Hindiy tili sanskritdan kelib chiqqan, assomiy va bengaliy tillari ham unga juda yaqin. Janubiy Hindiston tillari dravid tillari deyiladi. Men ham ularni sanskritdan kelib chiqqanini e’tirof etaman. Agar ularga ishonadigan bo’lsak, odamlarning aytishicha, dravidlar avval boshda oriy bo’lmaganlar, keyinchalik ular sirasiga qo’shilganlar. Biroq tamilliklarning aytishicha, ular vahshiy odamlar bo’lishmagan, oriylik va madaniyat ularning qoniga sut bilan kirgan. Tamil, telugu, kannar singari tillar sanskritcha so’zlar bilan to’lib-toshgan. Bengaliy ham sanskritcha so’zlarga to’la. Bordi-yu, o’z tillarida bironta so’z uchramay qolsa, ular o’sha so’zning muqobilini sanskritchadan olganlar va bemalol ishlataverganlar. Binobarin, barcha tillarning yozuvi bitta bo’lishi shart. Shuning uchun hindiy tiliga ba’zi islohlar kiritilishi ham zarurdir, ammo men bu mojaroga ilashishdan yiroqman. Men sizga o’z fikrimni ochiq bayon etdim. Chunki yozuv bitta qilinsa, tillarni o’rganish ancha oson va qulay bo’lar edi. Bu ishda tashabbusni Kakasohib o’z qo’liga olgan va u shu ishni davom ettiradi. Kakasohib Janubiy Hindiston, Assom va Utkalga borganida uning oldida tog’day bir qiyinchilik ko’ndalang bo’lgan, mahaliy odamlar bu bizning shtatimiz tilini bekor qilib, hindiy tilini joriy qilgani kelgan, deyishgan. Aslida unday emas. Shtatda o’z tili qolaveradi, biroq hindiy tili shunday targ’ib-tashviq qilinishi kerakki, shtat tilining davlat tili maqomiga erishuvi ikkinchi o’ringa tushib qolsin, faqat hindiy tili davlat tili maqomini saqlab qolsin. Biroq men ham Kakasohibdan chegaradan chiqib ketmasligini so’raymanki, u boshqa shtatlar tillari maqomini zarracha kamsitmasin. Shu bois adabiy anjumanga taklif kiritib, bu masalani bir yoqlik qilish lozim bo’ladi.

Hindiy tili bizning milliy tilimizdir. U sanskritcha so’zlardan iborat bo’lishi kerak, deyish noto’g’ri bo’lar edi. Hindular ham, musulmonlar ham uni o’rganishi kerak, degan fikrda emasmiz. Bordi-yu, sanskritcha so’zlar bilan to’ldirish kerak deb aytadigan bo’lsak, undan shu ma’no kelib chiqadi-ki, musulmon birodarlarimiz ham sanskritchani o’rganishga majbur bo’ladilar, ammo bunday bo’lishi zinhor mumkin emas. Deylik, sanskritcha so’zlardan iborat roman yo qissa bo’lsa, uni qishloqdagi odamlar hech qachon tushuna olmaydilar. Yetti karor musulmon og’aynilarni bir chetga surib, biz hindiy tiliga davlat maqomini bermoqchi bo’lsak, bu osmonga gul ekish bilan barobar bo’lar edi, ya’ni osmonga gul ekib, uning hididan bahramand bo’lishga o’xshagan gap-da. Qishloq odamlari g’oyat soddadil bo’lishadi. Ular tushunib yetishi uchun til ham sodda va oddiy bo’lishi darkor. Bu yerda bir ko’rgazma tashkil etilibdi, unda Indor shahrida nimalar qilinishi batafsil bayon etilgan. Sizlarning qishloqdagi birodarlaringiz qo’lidan nimalar keladi? Ular bajargan narsalar bizlarga to’g’ri keladimi yo yo’qmi, bu narsalarni bilish shart. Shaharliklar bizning qishloqliklar bilan ko’pda aloqamiz yo’q deb biladilar, biroq men ular haqida juda ko’p narsalarni bilaman, shaharliklar bizning qishloqliklarni bir-biriga chambarchas bog’lab turgan narsalarni ham bilaman. Aytmoqchimanki, butun Hindistonni boqib turgan oziq-ovqatlarni dehqonlar yetkazib beradilar. Bordi-yu, ular oziq-ovqat yetkazib berishdan bosh tortsalar, sizlarning holingiz voy bo’ladi, och qolasiz, boshingizga Mahoraj Sohib bilan Hukamchand savdogarlarning kuni tushadi. Chunki quruq oltinu kumush bilan hech kimning qorni to’ymaydi. Ular menga o’xshab satyagraha yo’lini tutmaydilar, balki agar qornimizni to’yg’azmasang, ochdan o’lamiz, deb o’liklarini tashlab oladilar, shaharliklar ne kunga qolishlarini shunda ko’ring. Hindistonda yetti lakh (1) qishloq bor. Hammaning tirikligi shularga bog’liq. Shuning uchun ular qaysi tilni tushunishsa, o’sha tilni ishlatish lozim bo’ladi. Arabcha yo forscha so’z uchrab qolsa-yu, biz shartta undan yuz o’girsak, bu to’g’ri bo’lmaydi. Chunki bunday qilish bilan biz hindiy tiliga davlat tili maqomini bera olmaymiz.

HINDIYMI YOKI HINDUSTONIYMI? – I

Bir mo»tabar do’stimiz yozgan g’oyat qiziqarli xat Nagpurda Hindiston adabiyot kengashi tashkil etgan va shu shaharda to’plangan vakillar huzurida o’qib eshittirilgan edi. Xuddi shu mazmundagi xatni bir musulmon birodarimiz ham yozib yuboribdi va yoniga “Bombey kronikal” ning o’tgan yil 27 aprel` sonidagi shu mazmunda yozilgan bosh maqolani ham ilova qilibdi. Ushbu xat va maqolada turli shtatlar uchun bir umumiy til borasidagi mening fikrlarimga o’xshash fikrlar bayon etilgan edi. Shunday bo’lsa-da, menda bir xavotir paydo bo’ldiki, mening bu borada chiqargan xulosalarimdan ba’zi tamoyillar ham e’tirof etilgudek bo’lsa, buning zamirida haligi do’stim oldida turgan maqsadni amalga oshirish niyati yashiringan bo’ladi.

Avvalo, men ba’zi musulmon birodarlar dilida paydo bo’lgan xavotirni bartaraf etmoqchiman. Qayoqqa qaramang, hammayoq shubhadan iborat, har bir odamning so’ziga ham, amaliga ham shubha bilan qaraladi. Barcha an’analar yaxlitligiga erishmoqchi va o’ziga nisbatan shubha tug’diruvchi odamlar uchun mening xohish-irodam sari eltuvchi eng to’g’ri yo’l shuki, ular o’tkinchi ehtiroslarni bir chetga surib qo’yib, vijdonan ishlarini qilaversinlar. Kengash ishlarida ehtirosga berilish to’g’ri kelmaydi. Kengashning maqsadi Hindistondagi barcha tillar ichidan eng yaxshi narsalarni to’plab, ularni mamlakatning katta qismi, yurtdoshlarimiz tushunadigan holga keltirishdir.

Shubhasiz, urdu tilida duru gavharlarga to’la shunday bir xazina borki, u barcha yurtdoshlarimiz uchun umumiy madaniy boylik bo’lib qolishi kerak, hindistonlik musulmonlar dilini yoki Hindiston nuqtai nazaridan turib qilingan islom tafsirini bilmoqchi bo’lgan kishi urdu tiliga befarq qarolmaydi. Agar ushbu kengash urdu adabiyoti xazinasi eshigini ochib, uni muvozanatga keltirib qo’yolmas, uning haqqini ado etolmas ekan, u o’z oldidagi farzu qarzni hech qachon uzolmaydi. Xat yo’llagan birodarimiz bir xatoga yo’l qo’yganki, buni bartaraf etmasam bo’lmaydi. Unda menga xatni Banorasda emas, Ollohobodda topshirishgandi. Uning xatosi shundan iborat ediki, men  karor (2) hindiyzabon deganimda bugungi kunda hindiy tilini “o’ziniki” qilib olganlarni qo’shib aytganman. Bu gapni Vindhyochal shtati shimolida istiqomat qiluvchi aholini nazarda tutib aytganman, shundan yetti karori musulmonlar bo’lib, asli brajbhashadan kelib chiqqan tilda so’zlashar va tushunishar edi, bu tilning grammatik tuzilishi ham brajbhashadan olingan. Uning hindiycha nomi ham o’ziniki emas. Bu nomni unga shimolda yashaydigan odamlar uchun asar yozadigan musulmon adiblar bergan bo’lib, bu ham xuddi hindu og’aynilari yozadigan til kabi edi. Shundan keyin u ikki guruhga bo’linib ketdi – shimoldagi hindularning devanagariyda yoziladigan tili “hindiy”, forscha yo arabcha yozuvda yozadigan musulmonlar tili “urdu” deb atala boshlandi. Butun mamlakatdagi musulmonlarning umumiy tilini urdu deyish to’g’ri emas. Esimda, Ali og’alar va men malabarlik musulmonlar bilan gaplashishda qiynalib qolgan edik. Bir malayalam tilmochni yonimizga olishga majbur bo’lgandik. Sharqiy Bengaliya musulmonlari orasida ham xuddi shunday qiyinchilikka duch kelgandim. Tandanjiy va Rajendr babularning “hindiy” so’zini ishlatishlaridan ularning ma’nosi tirnoqcha ham o’zgarib qolmaydi.

Do’stimning shimoliy Hindistondagilarning ozgina qismi tushunadigan “hindiy”da yozuvchi adiblardan nolishi bejiz emasdi. Xat yo’llovchi janob so’rashi mumkin: “hindiy” yo “hindustoniy” degan gaplarni qo’yib, shunchaki “hindustoniy” deb qo’ya qolsa bo’lmaydimi? Menda buning uchun shunchaki bir isbot bor. Bu shundan iboratki, menga o’xshagan yangi odam uchun 25 yillik eski iboraning nomini o’zgartirish befarosatlik sanaladi, buning ustiga uning nomini o’zgartirishga hech bir jo’yali sabab bo’lmagan bir paytda Yangi Kengash eski muassasaning hosilasi va u Shimoliy Hindistonda istiqomat qiluvchi va bitta ona tilida gaplashuvchi hindu-musulmon ikkalasining ehtiyojini qondirmoqchi ekan, buning uchun tilning nima deb atalishi ahamiyatli emas, uni xoh “hindiy” deb atang, xoh “hindustoniy” deb. Men ikkala nomdan ham to’la qanoat hosil qilaman.

Bashartiki, til mening tilimdan bo’lsa, “hindiy” so’zini qo’llovchilar bilan aslo san-manga bormas edim.

“Jumla hindistonliklar” – bu so’zlarning qo’llanishiga e’tiroz bildirishganini men hech tushuna olmaganman, butun mamlakatdagi hindular buni albatta tushunadilar. Men dangal shu gapni ayta olamanki, shimolda yashovchi musulmonlar ham buni tushunadilar. Hozirgi vaqtda Hindiston madaniyati shakllanmoqda. Ko’pchilik musulmonlar hozir bir-biri bilan nizolarga borib turgan barcha madaniyatlardan umumiy, bir-biriga o’xshash madaniy qiyofa tayyorlashga bel bog’laganlar. Alohida yashashga harakat qiluvchi bironta ham madaniyat uzoqqa bormaydi. Shu kunlarda Hindistonda mutloq sof oriy madaniyat deb aytish mumkin bo’lgan bironta ham alohida yashayotgan madaniyat qolmagan. Oriylar bu yerdagi eng qadimiy aholi yoki ajnabiy bosqinchilar bo’lgan, bu haqda bahs qilishdan hech qanday ma’no yo’q deb bilaman. Faqat bir narsani aytmoqchimanki, mening eng qadimgi ajdodlarim to’la ozodliklari bilan bir-birlariga o’xshab ketganlar, hozirgi avlodlar bo’lgan bizlar esa o’sha o’xshashlik mevalari bo’lamiz. Bu kengashni tashkil etib, biz o’z vatanimiz yoki mo»jazgina dunyomiz uchun savob ishlar qilyapmizmi yoki unga ortiqcha yuk bo’layapmizmi, buni faqat kelajak ayta oladi. Biroq mening shu narsaga iymonim komilki, Yangi Kengash va “hind adabiyoti” anjumani – ikkalasi birgalikda Hindistondagi barcha tillarda mavjud go’zalliklarni bir-biriga chatishtirishda ajoyib ishlar qila oladi. Bordiyu shunday qilishmasa, ular tarqab ketadi. Biroq chatishtirishdan maqsad uni mana bu oriy, mana bu arab, mana bu ingliz deb ajratib qo’yish bo’lmasligi kerak.

HINDIYMI YO HINDUSTONIYMI? – II

O’tgan sondagi “Hindiymi yoki hindustoniymi?” nomli maqolamda men “hindiy” hamda “hindustoniy” so’zlarini nima uchun va qay tariqa ma’nodosh deb tushunishim va nima uchun “hindiy” so’zini qo’llashda davom etish kerakligini aytib o’tgan edim.

O’tgan sonda shu bilan bog’liq bir maktub chop etilgan edi, unda “hindiy” so’zini ishlatishga qarshi e’tiroz bildirilgandi.

Qadimda musulmonlar hindiy tilini o’rganar edilar, unga adabiy til maqomini berishda hindu birodarlaridan ortiq bo’lsa bordirki, kam harakat qilmaganlar. Lekin adabiy maqomdan tashqari hindiy tilining diniy va madaniy maqomi ham borki, uni musulmonlarning butun jamoasi o’zlashtira olmaydi. Boz ustiga u juda ko’p so’zlarni o’zlashtirib olyaptiki, ularning barchasi sof hindiychadir, urduzabon kishilarning ko’pchiligi bu so’zlarni tushuna olmaydi.

Agar oldingi zamon musulmonlari hindiyni o’rgangan va unga adabiy til rutbasini bergan ekan, hozirgi zamon musulmonlari nega undan o’zlarini olib qochadilar? Beshak, o’sha zamondagi hindiy tili bugungi hindiy tiliga qaraganda ko’proq diniy va madaniy ma’noga ega bo’lgan. Unda biron til diniy va madaniy mazmunga ega bo’lar ekan, faqat shu nuqtai nazar tufayli o’sha tildan uzoqroq bo’lish kerak ekan-da? Agar men o’zimni shu tufayli uzoq tutadigan bo’lsam, bunga sabab o’sha tillarning diniy va madaniy mazmunda bo’lishi ekan-da? Bordiyu men ulardan mutaassir bo’lishni istamasam yoki ko’nglimda ularga nisbatan nafrat va irganish bo’lsa, ulardan qanday qilib mutaassir bo’la olardim? Shubhasiz, agar biz qondosh va jondoshlar singari bu yerda birga yashashimizga to’g’ri kelar ekan, biz bir-birimizning dinimiz va madaniyatimizdan cho’chishimizga hojat ne? Sanskritcha so’zlardan foydalanishda adovatga borib, hindiy tilining o’ziga qarshi nega bosh ko’tarib chiqaylik? Tamildagi oddiygina so’zlar o’rniga sanskritcha so’zlarni qo’yish yoki jumlani ataylab sanskritcha shaklga solib, ohangjamali, balandparvoz tus berish, albatta, yaxshi emas. Bu esa tilning asl shirasini yo’qotadi. Biroq millat taraqqiy topa borgani sayin faqat sanskritni biladigan hindular sanskrit so’zlarini ma’lum darajaga yetgancha iste’mol qiladilar, buni tabiiy hol deb bilmoq kerak, faqat arabcha biladigan musulmonlar ham shunday qiladilar, holbuki ikkalasi ham bitta tilda yozadi va bunda qay darajada yoqtirish yoki yoqtirmasliklarining ahamiyati yo’q. O’qimishli hindular va musulmonlar tillarining har ikkala turidan boxabar bo’lishga to’g’ri keladi. Ingliz tili singari taraqqiy etgan tillar borasida gap ketganda, buning haqiqat ekaniga ishonmasdan bo’ladimi? Savodxon ingliz kishisi “sympathy” va “falo-feelying”, yoki “fatherly” va “paternal” yoki “early” va “annual” so’zlarining har ikkalasini biladi. Bizni qiynayotgan narsa shuki, bugungi kunda bizlar yakdil emasmiz va bizdan ko’ra e’tiborliroq odamlarga ham o’zaro ishonchsizlik bamisoli zahardek o’z ta’sirini o’tkazmoqda.

“Hindiy”, “hindustoniy” va “urdu” birgina tilning turlicha nomlanishi, xolos. Bizning maqsadimiz bugun bir yangi til yasash emas, balki “hindiy”, “hindustoniy” va “urdu” deb ataladigan tilni shtatlararo (elatlararo) tilga aylantirishdir. Janob Kanheyyala’l Munshiy “Hans” jurnali tilini qo’llab-quvvatlagan holda bildirgan fikrlarini to’g’ri deb bilaman. Tamil yo telugu tilidagi biror narsani hindiy yo hindustoniyga ag’darganingizda unda sankritcha so’zlar bo’lmasligi mumkin emas. Sanskritcha so’zlar, albatta, bo’ladi, chunki bu tillarda sanskritcha so’zlar to’lib-toshib yotibdi. Arab tilida ham shu holni ko’ramiz. Agar arabchadan biror narsani hindiy yo hindustoniyga tarjima qilmoqchi bo’lsak, unda arabcha so’zlar uchramay qolmaydi. Agar Rabindranat Thagorning “Gitanjali”sining hindiy yo hindustoniyga tarjimasida sanskritcha so’zlar (bunday so’zlar bengal tilida haddan tashqari ko’p) ataylab olib tashlansa, undagi badiiylik va jozibadan asar ham qolmaydi. Mavlaviy Abdul Haq yo Oqil sohibdek musulmon adiblar aytganiday, umumiy tilni faqat hindular gaplashadigan til shaklini ixtiyor ettirishdan asrab qolinsa, juda katta ish qilingan bo’lar emish. Agar qo’limdan kelganida, urdu faqat chin musulmonlar tilidir, degan xayolni ularning miyasidan chiqarib tashlardim. Hindiy faqat hindular tili degan fikrni hindu adiblari fikrini ham batamom o’zgartirardim. Agar ikkala tomon adiblari ko’nglidan shu fikrlar chiqarib tashlanmas ekan, Shimoliy Hindistonning hindu va musulmon qabilalari hech qachon umumiy tilga ega bo’la olmaydilar, keyin siz unga qanday nom qo’ysangiz, qo’yavering. Shuning uchun bu yerda, hech bo’lmaganda, nom ustidagi janjal-bahslarga barham berishimiz kerak. Agar sizlar vijdonan bitta til bo’lishini xohlar ekansiz, unga qanday nom berish har kimning o’z ixtiyorida.

Endi yozuv muammosiga kelsak. Musulmonlar devanagariy yozuvida yozishlari kerak, degan fikrni bir chetga qo’yib turaylik. Ko’pchilikni tashkil etuvchi hindu qavmi arab yozuvini qabul qilishlari kerak, degan fikr ham shuning bittasi. Shuning uchun hindiy yo hindustoniy tili arab yozuviga o’tishi kerak bo’ladi. Oldin aytib o’tgan edimki, Shimoliy Hindiston hindu va musulmonlari gaplashadigan til xoh devanagariy yozuvida, xoh urdu yozuvida bo’lsin, u hindiy yoki hindustoniy tili bo’lib qolaveradi. Bunga qarshilar ham chiqqan edi, ammo men o’z fikrimdan qaytganim yo’q. Biroq devanagariy yozuvida qandaydir islohlar bo’lmoqda, men buni chin dildan qo’llab-quvvatlayman. Bu isloh shundan iboratki, turli shtatlarda, asosan sanskritcha so’zlar eng ko’p ishlatiladigan shtatlarda gapiriladigan barcha tillar uchun devanagariy yozuvi taomildagi yozuv deb qabul qilinishi lozim. Qanday qilib bo’lmasin, Hindistonning barcha tillaridagi durdona badiiy asarlarni devanagariy yozuvida yozishga harakat qilmoqdalar.

Hindiy (hindustoniy) va urdu o’rtasidagi nizo va buning asosiy sababi hindu va musulmon qavmlari bir-birini dushman deb qarashganidandir. Janubiy Afrikadan qaytib kelganimdan buyon shu ahvolni ko’ryapman. Aslida nizolashishga hech qanday asos yo’q, chunki agar musulmonlar hindiy tilidagi bitta ham so’zni ishlatmaslikka qasam ichganlarida ham buning uddasidan chiqolmagan bo’lar edilar. Buning sababi shundaki, ikkalasining sarfu nahvi bir xil. Shunga o’xshab forsiy va urduning ashaddiy muxlislari ham forsiy va urdu so’zlarini chiqarib tashlay olmaydilar. Bu narsani Tulsidasning “Ramayana” asarida ko’rish mumkin, unda forscha va arabcha so’zlar talaygina ishlatilgan.

Hindiy yoki hindustoniy tili bugun Hindistonning davlat tili bo’la oladi, chunki bu ommaviy tildir va tashqi zarbalarga bardosh bera oladi, shu ma’nodaki, unda barcha tillardagi eng go’zal jihatlar tajassum topgan. Hindiyni soddalashtirish kerak, ammo uni sanskritga yaqinlashtirish uchun qilinayotgan sa’y-harakatlar to’g’ri emas. Barcha tillarda ishlatib kelinayotgan maqol va matallarni hindiy tiliga o’zlashtirish kerak.

Hindiy tilidagi kitoblarni avval inglizchaga, undan keyin esa bangol yoki boshqa tilga tarjima qilish an’anasi yaxshi emas. Bordiyu sizlar milliy tilimiz bo’lishini xohlasangiz va ko’zlagan maqsadingizga yetmoq istasangiz, Hindiston xalq ommasi xohish-irodasini hisobga olib, ingliz tilini o’zingizdan ajratib olishingiz kerak bo’ladi. Ingliz tili jahon tilidir va uning xalqaro miqyosdagi ahamiyati katta. Men ingliz tilining ahamiyatini kamsitmayman, ammo hindustoniy butun Hindistonning davlat tili bo’lmog’i kerak. Xalqning ongida mahkam o’rnashib qolgan “eng yaxshi asarlar ingliz tilida yaratiladi” degan fikrni ildizi bilan sug’urib tashlamoq darkor. Har kim o’z tili va madaniyati qobig’iga pilla qurtiday o’ralib yashayotganidan xursand bo’lsa-yu (mayli, xursand bo’laversin), shundoq yon qo’shni-jon qo’shni bo’lib yashayotgan shtatning tili va adabiyoti bilan tanish bo’lmasa, bu juda achinarli hol-ku. Bir hovuch adabiyot bilimdonlarimiz turli shtatlar tiliga tarjimalar qilishayotgan bo’lishi mumkindir. Biroq biz ishlarni ko’ngil to’qligi uchun nomigagina qilmasligimiz kerak, balki bundan ko’ra jiddiyroq va muhimroq ishlarni bajarishimiz lozim bo’ladi.

Ommaviy adabiyotni ommaviy tildagina targ’ib va tashviq qilish mumkin. Boshqa tillardan ko’ra hindustoniy tili bu talabga ko’proq javob bera oladi.”Hindiy”ni “hindustoniy” deb aytishdan maqsad shuki, bu tilda forsiy iboralarning ruhi saqlanib qolishi maqsadga muvofiqdir.

Ingliz tili hech qachon shtatlar o’rtasida bog’lovchi (yoki vositachi)lik vazifasini ado etolmaydi. Bordiyu rostdan ham biz Hindiston adabiyotini rivojlantirishni istasak, turli tillar qa’rida yashirinib yotgan dur- gavharlarni Hindistonning million-millionlab aholisi orasida namoyon etmoqchi bo’lsak, bu ishni muvaffaqiyatli amalga oshira olamiz. Shuni nazarda tutib, mashhur yozuvchi Munshiy Premchand oylik “Hans” (Oqqush) jurnalini chiqardi. Uni har tomonlama rivojlantirish zarur.

HINDIY TILI TARG’IBOTI HAQIDA

Fursatdan foydalanib, davlat tili nima uchun aynan hindiy yoki hindustoniy bo’lishi kerak degan savolga javob berishga harakat qilaman. Sizlar Karnatakda yashaysizlar, Karnatakdan narini ko’rish imkoniga ega emassizlar va kannar tili bo’yicha bilimingiz bilan kifoyalanib qolgansizlar. Biroq agar mamlakat qishloqlariga ko’z tashlagudek bo’lsangiz, nigohingiz ham, dunyoqarashingiz ham kengayib ketadi, endi siz Karnatak emas, butun Hindistonni nazarda tutib o’ylay boshlaysiz. Karnatakdan tashqaridagi voqealarga qiziqishingiz ortadi. Bordiyu agar tilning biron- bir hammabop vositachisi yoki bog’lovchisi bo’lmasa, sizdagi bu qiziqish uzoqqa bormaydi. Karnatakliklar sindhlar yoki boshqa shtatlarning odamlari bilan qanday qilib aloqa o’rnatadilar-u, bu aloqani qanday davom ettiradilar? Ba’zi odamlar ingliz tili xuddi shunday vazifani ado eta oladi, deb o’ylar edi va hozir ham shu fikrda bo’lsalar, ajab emas. Agar bu muammo bizning mingtacha o’qimishli odamlarimiz borasidagi muammo bo’lganida edi, shunday bo’lishi ehtimoldan uzoq emasdi. Lekin mening imonim komilki, bu sizlardan birontangizni qanoatlantirmagan bo’lardi.

Siz bilan biz shuni istaymizki, millionlab odamlar shtatlararo aloqalarni o’rnatsalar. Bunday aloqalar ingliz tili yordamida o’rnatilganda ham, shu narsa aniqki, hali necha avlodlargacha bunga erishib bo’lmaydi. Ular barchasi aynan ingliz tilini o’rganishlariga hech qanday asos yo’q. Qolaversa, ingliz tili zinhor pul ishlab topishning muqarrar va muayyan vositasi bo’lolmaydi. Qancha ko’proq odamlar uni o’rgana borgan sayin (ish nuqtai nazaridan), uning qiymati tobora yo’qolib boraveradi. Boz ustiga ingliz tilini o’rganish qanchalik qiyin bo’lsa, hindustoniyni o’rganish shuncha oson. Ingliz tilini o’rganishga ketadigan vaqt hindiy- hindustoniyni o’rganishga ketadigan vaqtdan ancha ko’p. Imonim komilki, kunda bir necha soat qunt bilan mashg’ulot olib borilsa, bir oyda hindiyni o’rgansa bo’ladi. Yoshim oltmish yettiga borib qoldi. Umrimning ko’pi ketib, ozi qolgan. Xoh ishoning, xoh ishonmang, men kannarcha tarjimaga quloq solib turganimda, shunday xulosaga keldimki, agar kunda bir necha soatdan mashq qilib borsam, kannarni o’rganib olishimga bor-yo’g’i sakkiz kun ketar ekan. Hindiyni o’rganishning osonligi shundaki, Hindistonda hindular gaplashadigan tillar ichida Janubiy Hindistonning to’rtta tili ham bor, ularning barchasida sanskritcha so’zlar juda ko’p. Tariximizdan ma’lumki, qadimgi zamonda Shimol bilan Janub o’zaro muammolarni sanskrit tili yordamida hal etgan. Bugungi kunda ham Janubning olimlari Shimolning olimlari bilan sanskrit tili yordamida gaplashadilar. Hindistonning turli tillari asosan sarfu nahvlari bilan farq qiladi. Shimoliy Hindiston tillarining sarfu nahvi ham bir xil. To’g’ri, Janubiy Hindiston tillarining sarfu nahvi bir-biridan farq qiladi. Sanskrit joriy bo’lishidan ilgari ularning so’zlari ham turlicha edi. Biroq endi ular ham ko’plab sanskritcha so’zlarni o’zlashtirib olgan. Ular sanskritcha so’zlarni shunchalik o’zlashtirib olganki, men Janubni aylanib yurganimda bu yerdagi to’rtta tilda gapirilgan narsalarning ma’nosini anglab olish men uchun qiyinchilik tug’dirmagandi.

Endi musulmon birodarlarimizga qaytaylik. Ular o’z hududlari tilini bilishi tabiiy bir hol. Bundan tashqari, ular urduni ham biladilar. Hindiy va urdu yoki hindustoniyda hech qanaqa farq yo’q, ikkalasining sarfu nahvi bir xil. Yozuv tufayli bir-biridan farq qilishi turgan gap. Obdon o’ylab ko’rilsa, shu narsa ma’lum bo’ladiki, “hindiy”, “hindustoniy” va “urdu” – bu uchala so’z bir tilning alomati. Bu tillarning lug’atlarini qaraydigan bo’lsak, shu narsa ayon bo’ladiki, ulardagi ko’plab so’zlar mushtarakdir. Shu bois, birgina yozuv masalasi chiqarib tashlansa, bunda musulmon birodarlarimiz uchun hech qanday qiyinchilik qolmaydi. Ular yozuv masalasi esa yo’l-yo’lakay hal bo’lib ketadi.

Shu bois yana avvalgi gapimga qaytib aytamanki, agar shimolda Shrinagardan tortib, janubda Kanyakumariygacha va g’arbda Karachidan tortib, sharqda Dibrugarhgacha ko’z yugurtirib chiqilsa, sizning hindiy tilini o’rganishdan boshqa chorangiz qolmaydi. Ingliz tili bizning davlat tilimiz bo’la olmasligini sizlarga tushuntirib berdim. Mening ingliz tiliga qarshi adovatim yo’q. Ba’zi olimlar uchun ingliz tilini bilish zaruriy. Xalqaro aloqalar uchun va G’arbning ilmu fanidan boxabar bo’lmoq uchun ingliz tili kerak bo’ladi. Lekin ingliz tiliga u munosib bo’lmagan rutba taqdim etilishidan xafa bo’lib ketaman.

HINDIY TILI – DAVLAT TILI

Bundan buyon bizga umumhindiston munosabatlari uchun hind oilasiga tegishli shunday bir til kerak bo’ladiki, u aholining katta qismiga oldindan tanish, hamma uchun tushunarli bo’lsin va boshqalar uni osonlik bilan o’rgana olsin. Bu til, hech shubhasiz, hindiy tilidir. Uni Shimoliy Hindistondagi hindular va musulmonlar yaxshi biladilar va unda bemalol so’zlashadilar. Urdu yozuvida yozadiganlar uni urdu tili, deb ataydilar. Milliy kongress 1925 yildagi Konpur konventsiyasida tasdiqlangan o’zining mashhur rezolyutsiyasida uni “hindustoniy” deb nomladi. O’shandan buyon, hech bo’lmaganda rasmiy ravishda, “hindustoniy” bizning davlat tilimiz bo’lib qolgandi. “Rasmiy ravishda” deyishimning sababi shundaki, kongresschilar ham bunga keragicha amal qilganlari yo’q.

Ommaviy–siyosiy ta’lim uchun Hindiston tillarining ahamiyatini anglab yetish va e’tirof etish uchun 1920 yilda jiddiy harakatlar boshlanib ketdi. Shu bilan birga siyosiy onglari oshgan hindistonliklar qiynalmay gaplasha oladigan, Kongressning umumhindiston palatalarida turli shtatlardan kelgan kongresschilar tushunadigan umumhindiston tili ahamiyatini ham izohlashga harakat qilindi. Bu davlat tilida biz har ikkala uslubda tushuna va gaplasha olishimiz va har ikkala yozuvda yoza olishimiz lozim bo’ladi.

Afsus bilan aytishga majburmanki, ko’plab kongresschilar bu rezolyutsiyaga amal qilmadilar. Bugungi kunda kongresschilar inglizcha gaplashishga da’vat etmoqdalar va o’zlariga qo’shib, boshqalarni ham inglizcha gaplashishga majbur qilmoqdalar. Buni men sharmandali hol deb o’ylayman. Ingliz tili bizni shunday sehrlab, komiga tortib ketganki, buning asoratidan hamon xalos bo’lganimiz yo’q. biz uning sehriga tushib Hindistonni taraqqiy toptirish yo’lidagi maqsadimizga o’zimiz g’ov bo’lmoqdamiz. Bizlar ingliz tilini o’rganishga shuncha yillardan beri qimmatli vaqtimizni sarflab kelyapmiz. Modomiki, hindustoniyni o’rganish uchun bir necha oy vaqt sarflashga ko’zimiz qiymas ekanmi, ona halqimni sevaman degan gapimiz bir pulga qimmat bo’lib qolaveradi.

IZOHLAR

1 L a k h – yuz ming.
2 K a r o r – o’n million.

Hind tilidan Zamira SHODIEVA tarjimasi

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali,2012-09