Ҳар гал китоб варақлаганда ёхуд мақола ёзиш жараёнида тил билан боғлиқ қатор муаммоларга дуч келаман. Айримларига жавоб излагандай, топгандай ҳам бўламан, бироқ кўнгил қурғур ҳеч тўлмайди-да. Балки сиз ҳам бу каби чалкашликларга тўқнаш келарсиз? Уильям Шекспирми Вильям Шекспир? Гомер, Гайне, Гамлетми Ҳомер, Ҳайне, Ҳамлет? Мао Цзедун, Ху Цзинтао, Конфуцийми Мао Зедўнг, Ҳу Жинтао, Кўнг Зи? Олижаноб, туюлмоқ, қоронғуми олийжаноб, ту­йилмоқ, қоронғи? Қай бири тўғри? Ахир, улардан бирини танлаш керак-ку? Тўғри, унисини танласак ҳам, бунисини танласак ҳам маънога путур етмайди. Аммо, сўздаги икки хилликка барҳам бериш, тўғрироғи, аниқлик киритиш ниятида тилшунос олим Равшан Жомонов билан шу мавзуда суҳбат қуришга ошиқдим.

ГОМЕР,ГЕЙНЕ,ГАМЛЕТМИ
ЁКИ ҲОМЕР,ҲАЙНЕ, ҲАМЛЕТМИ?
Тилшунос олим Равшан Жомонов билан суҳбат
Суҳбатдош — Севара Алижонова

Ҳар гал китоб варақлаганда ёхуд мақола ёзиш жараёнида тил билан боғлиқ қатор муаммоларга дуч келаман. Айримларига жавоб излагандай, топгандай ҳам бўламан, бироқ кўнгил қурғур ҳеч тўлмайди-да. Балки сиз ҳам бу каби чалкашликларга тўқнаш келарсиз? Уильям Шекспирми Вильям Шекспир? Гомер, Гайне, Гамлетми Ҳомер, Ҳайне, Ҳамлет? Мао Цзедун, Ху Цзинтао, Конфуцийми Мао Зедўнг, Ҳу Жинтао, Кўнг Зи? Олижаноб, туюлмоқ, қоронғуми олийжаноб, ту­йилмоқ, қоронғи? Қай бири тўғри? Ахир, улардан бирини танлаш керак-ку? Тўғри, унисини танласак ҳам, бунисини танласак ҳам маънога путур етмайди. Аммо, сўздаги икки хилликка барҳам бериш, тўғрироғи, аниқлик киритиш ниятида тилшунос олим Равшан Жомонов билан шу мавзуда суҳбат қуришга ошиқдим.

– Устоз, чет истилоҳларини ишлатишда ҳали-ҳануз бир тўхтамга келинганича йўқ. Ҳар ким ўз билганича фойдаланиб ётибди. Ким учундир у тўғри, яна кимдир бошқасини ёқлайди. Бу борада ҳам маълум меъёрлар бўлиши керак эмасми?

– Жамият тараққиёти қонунларига мувофиқ тарзда ҳар қандай тил ҳам такомиллашиб боради: маълум бир қоидалар эскиради, янги қоидалар юзага келади, айрим сўзлар истеъмолдан чиқади, ўрнига янги атамалар кириб келади, ҳаттоки, фонетик тизимда мавжуд бўлмаган янги товушлар пайдо бўлади, қайсидир товуш истеъмолдан чиқиб кетади. Ўзбек тилига қадимдан бошлаб ҳинд, хитой, мўғул, араб, форс-тожик, кейинроқ эса рус тилидан кўплаб сўзлар ўзлашган. Қадимда сўз ўзлаштириш жуда содда бўлган: халқ қандай талаффуз этса, ўша тарзда тилда қўлланиб кетилаверган. Масалан, лағмон, манти, манпар сўзларининг асли хитойча эканини ҳозир кўпчилик билмаслиги мумкин. Чунки мазкур сўзлар асрлар давомида қўлланавериб, туркий сўзлар каби талаффузга мослашиб кетган.

Cўз ўзлаштиришдаги асосий мезон – тилнинг ўзлашмаларга бўлган эҳтиёжи ҳисобланади. Дунё­да фақат ўз қатлам сўзларидан иборат бирорта ҳам тил йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Буни барча тиллар мисолида кўриш мумкин. Масалан, рус тилида А ҳарфи билан бошланадиган сўзларнинг аксарияти бошқа тиллардан ўзлашган. Она тилимизда ҳам ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий, диний-ахлоқий мавзудаги сўзлар, шунинг­дек, илм-фан, техника билан алоқадор атамаларнинг аксарияти бошқа тиллардан ўзлаштирилган. Бу борада маълум бир тақиқ ва чекловлар қўйиб бўлмайди. Мана, оддий бир мисол: компьютер сўзи ҳам, унинг ўзи ҳам ўзбеклар ҳаётидан яқиндагина жой олганига қарамай компьютер билан боғлиқ қатор сўзлар ўзбек тили луғатидан жой олишга улгурди: винчестер, дисплей, файл, интерфейс, ворд (Word), экзел (Exсel), клавиатура ва ҳ.к. Асосий гап – бундай ўзлашмаларни ўз ўрнида қўллашда!

– Араб, форс ва бошқа қардош тиллардаги сўзлар ўз ҳолича: дастшу, дазмол, қоғоз, мусаллас, ароба, истеҳком, қалам, исм, лисон, сарбадор, забон, жавонмард ва ҳ.к. кириб келган-у, бироқ “тишимиз унча ҳам ўтмайдиган” хитой, япон, корейс, немис, инглиз, испан ва бошқа оврўпа тилларидаги сўзларнинг воситачи тил (рус тили) орқали, ҳатто унга юкинган ҳолда олиниши тўғримикан? Масалан, хитой тилидаги Шангҳай, Бейжинг каби- жой номлари (бу каби мисоллар талайгина) рус тили орқали Шанхай, Пекинга айланиб кетган. Бу ҳолга қандай қарайсиз?

– Юқорида айтиб ўтилганидек, форсча-тожикча ва арабча сўз­ларнинг кўпчилиги тилимизга чуқур ўзлашиб, сингиб кетган. Рус тили ва у орқали Европа тилларидан ўзлаштирилган сўзлар хусусида бундай фикр юритиб бўлмайди. Негаки, рус тили ор­қали ўзлаштирилган терминлар кўпроқ ёзма адабиётлар орқали кириб келган. Натижада уларнинг ёзилиши ва талаффузи ҳам рус тили қоидалари асосида шаклланган. Шу боис айрим Шарқ мамлакатлари номи ва уларга тегишли топонимлар ҳам русча шаклда ўзбек тилига кўчган. Юқорида келтирилган Шанхай, Пекин сингари жой номлари ҳам бу фикримизни тасдиқлайди.

Эҳтимол, Пекин, Шанхай сўзлари ўзбеклар нутқига анча сингиб кетган бўлиши мумкин, шу сабабли ҳам уларни сиз айтган Шанг­ҳай, Бейжинг тарзида – аслига мувофиқ айтиш ва ёзишга эҳтиёж сезилмас. Лекин энди ўзлаштирилаётган хорижий сўзларни имкон қадар нутқимизга мос, ўзбек тили фонетикаси имкониятларидан келиб чиққан ҳолда ёзиш мақсадга мувофиқдир. Масалан, Гомерни Ҳомер, Генрих Гейнени бемалол Ҳайнриҳ Ҳайне, Гарвардни Ҳарвард тарзида ёзиш мумкин.

Шу ўринда аниқлик киритиб ўтай. Hh – Гг ҳарфлари масаласи нафақат бизда, рус тили имлосида ҳам анча мунозарали. Бу ҳақда кўпгина рус тилшунослари фикр билдиришган. Масалан, А.Калининнинг ёзишича, “Бошқа кўпгина тилларда мавжуд бўлган “h” товуши рус тилида йўқ. Мазкур товушли сўзлар ўзлаштирилганда, улар “x” га ўхшаш товуш билан ёки “г” товуши билан алмашади. Масалан, хоккей (инг. hockey), герцог (нем. herzog), гетман (поляк. hetman), Хорст (нем. Horst), Гейне (нем. Heine), арапник (поляк. harapnik), история (грек. history), Ом қонуни (лот. Homme). Бу хусусда олима С. Отамирзаева ҳам мақолаларида объектив фикрлар билдирган: “Масалан, фарингал ундош “ҳ” товуши кўпгина ғарб тилларида ҳам, ўзбек тилида ҳам мавжуд, бироқ рус тилида бўлмагани туфайли рус тили орқали кириб келган сўзларда тил орқа “g” г тарзида талаффуз қилинади: Гамлет, Генри, Герцен, гербарий, герцог, Гейне, гармония ва бош­қалар. Бундай сўзларнинг ҳаммасида “h”га қайтиш қийин, чунки талаффуз анча ўзлашиб кетди. Шунинг учун турдош отлар талаффузини рус тилидан қабул қилинганича қолдира бериш, Ҳамлет, Ҳенри, Ҳамбург, Ҳолливуд, Ҳарвард каби атоқли отларда эса “h” ни тиклаш зарурдир”.

– Аҳмад Аъзам ўзининг “Тил номуси” китобида ёзишича, чет истилоҳларини шундайича киритиш она тилимиз ифода бойликларини қашшоқлаштиради. Бу бойликлар ичида товуш талаффузи ҳам алоҳида ўрин тутади. Сингармонизм йўқоляпти, унинг йўқолиши тугул, ўзи ҳақида тасаввур ҳам йитиб кетяпти, бунинг оқибатида фикр ифодаси камбағаллашаётир… Устоз, бундайин баҳсларнинг ечими бормикан?

– Қани энди барча ўзлашмаларни ҳам ўзбекона оҳангда айтиб, ўша тахлитда ёза олганимизда эди! Бироқ сўз ўзлаштиришнинг ўзига хос қонуниятлари бор. Бунинг устига сиёсий-мафкуравий тазйиқлар, юқори идораларнинг ҳуда-беҳуда аралашуви туфайли ҳам рус тили орқали ўзлаштирилган сўзлар имлосида русча шакл ва талаффузнинг сақлаб қолиниши она тилимиз табиатига жиддий таъсир кўрсатди. Аввало, ўзбек адабий тилида унли товушлар сони олтита қилиб белгиланди. Ваҳоланки, аслида уларнинг сони етти-саккизта бўлиши лозим эди. Буни қуйидаги сўзлар талаффузида яққол кўриш мумкин: ўрмон, ўртоқ, ўтлоқ, тўн, қўй каби сўзлардаги “ў” билан ўрдак, кўйлак, бўла (холавачча), ўзбек сўзларидаги “ў” айнан бир товуш эмас. Бунинг ёрқин намунасини қуйидаги омографларда учратиш мумкин. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да бўлмоқ сўзи қуйидагича изоҳланган: Бўлмоқ I 1. Юз бермоқ, воқе бўлмоқ. – Кеча мажлис бўлди. Бўлмоқ II 1. Бутунни (синдириб, қирқиб, ёриб ёки бирор бошқа йўл билан) бўлакларга ажратмоқ, бўлак-бўлак қилмоқ. – Патирни тўрт бўлмоқ. Қоғозни иккига бўлмоқ. Айни шундай ҳолатни Ии ҳарфи мисолида ҳам кўриш мумкин. Мана оддий бир мисол: ким (сўроқ олмоши) – Ким (корейсча фамилия), зина (зинапоя) – Зина (Зинаида). Мазкур мисолларда ҳақиқий ўзбекона [и] товуши ва рус тили орқали ўзлаштирилган, чўзиқ ва кучлироқ айтиладиган [и] товуши иштирок этади. Лекин биз уларни графикамиз имкониятидан келиб чиққан ҳолда битта ҳарф орқали ифодалаймиз, холос. Профессор Х.Дониёров тўғри таъкидлаганидек, “Бизнинг орфографиямизда танқидий таҳлил талаб қиладиган принциплар ҳам бор. Имломиз кўп ҳолларда морфологик принципга таянади. Айни пайтда, бизнинг назаримизда, кўп ҳолатларда фонетик принципга таяниш лозим”.

– Сўзларнинг асл маъносидан узоқлашиб кетиши табиий жараёнми, ёхуд бепарволик оқибатими? Басир, маҳшар, маишат, ифлос, диета, хунук, маҳкам, зимистон, қойил… санайверсак саноғи йўқ. Бу каби сўзлар ҳам тилда, ҳам тафаккурда чалкашликлар келтириб чиқармайдими? Уларнинг асл маъноларини луғатлар, изоҳли луғатларда келтириб ўтиш жоиз эмасми?

– Ардоқли шоиримизнинг “Сўз латофати” китоби она тилимиз, миллий адабиётимиз, қолаверса, ўзбек филологиясига қўшилган муносиб ҳисса бўлди. Шахсан ўзим ушбу китобдан кўп нарсаларни ўргандим, имлода ва нутқда эътибор қилиниши лозим бўлган жиҳатларни илғаб олдим. Тўғри, бундай сўзларнинг айримларига “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да изоҳ бериб ўтилган: Басир (а…..- ўткир кўзли; ўта зийрак) эск. 1. Кўрувчи, кўзи ўткир, ўта сезгир. 2. Кўриш қобилияти йўқ; кўр, сўқир. Назаримда, қаҳрамон шоиримиз кўрсатиб ўтган ҳолатлар мутахассислар томонидан синчиклаб ўрганилиши, олимларимиз бу борада ўз муносабатини билдиришлари лозим.

– Кимдир халқаро атамаларнинг муқобилини топиш тарафдори, кимдир ўз ҳолича қолганини маъқул кўради. Сиз тилшунос, мунаққид сифатида бу ҳолатга қандай баҳо берасиз?

– Мен бир тилшунос сифатида атрофимизда кечаётган лисоний жараённи объектив баҳолашга ҳаракат қиламан. Масалан, қуйидаги

Бунчалик камолот, айт-чи,кимда бор,
Кимда бор бунчалик латофат, ҳусн.
Шу чирой, шу ишва, шу ноз, шу виқор,
Бахтиёр жуфтингга муборак бўлсин.

тўртлигида шоир гўзаллик таърифида еттита сўз қўллаган. Агар улар этимологиясига назар ташланса, чирой сўзидан бош­қаси ўзлаштирилган сўз бўлиб чиқади. Лекин айни шу сўзлар бугунги кунда ўзбек тилининг бойлиги ҳисобланади, ҳеч ким уларни она тилимиздан чиқариш тарафдори эмас. Негаки, бундай атамалар ўзаро маънодош – синонимлар сифатида ўзбек бадиий услубини бойитиб турибди.

Айни пайтда сиёсий-иқтисодий терминлар ўзбек тилига жадал кириб келмоқда: инвестиция, рецессия, риэлтор, профицид, преференция ва ҳ.к. Назаримда, бундай терминларнинг йўлига ҳам тўсиқ қўйиб бўлмайди. Уларнинг ўзбек адабий тилига кириб, ўзлашиб, сингиб кетишини эса вақт кўрсатади, албатта.

– Крилл алифбосидаги Ь юмшатиш белгисидан ҳануз воз кечолмаяпмиз. Айниқса, жоиз-ножоиз ўринларда қўл­лайвериш ҳолати, жумладан, хорижий топонимия, атоқли отларда, масалан, Нобель, Чарльз, Уольт ва ҳ.к. тез-тез кўзга ташланади. Ахир, лотин алифбоси ёки асл манба – инглиз ва бошқа тиллар алифбосида бу белги йўқ-ку?

– Аслида, алифбога киритилган ҳар бир ҳарф, ҳарф бирикмаси ёки белги маълум бир товушни ифодалашга хизмат қилади. Рус тилида юмшатиш белгиси – ь нинг ўрни катта: у муҳим фонологик вазифа бажаради, яъни ундош товушларнинг юмшоқ-қаттиқлигини кўрсатиб беради. Айни шу ҳолат рус тили учун жуда муҳим, чунки мазкур белги орқали ёзилган ҳарф юмшоқроқ талаффуз этилади ҳамда сўзнинг маъноси бутунлай ўзгаради: брат (ака-ука) – брать (олмоқ), мат (тўшак) – мать (она), угол (бурчак) – уголь (кўмир), был (бўлди) – быль (афсона). Демак, юмшатиш белгиси (ь) рус адабий тилидаги товушларни тўғри ва аниқ ифодалашга хосланган бўлиб, рус алифбосининг ютуғи ҳисобланади.

Маълумки, 1940 йил 8 майдан бошлаб мамлакатимизда кирилл (рус) алифбосига асосланган ўзбек ёзуви жорий қилинди. Ўша даврдан буён ўзбек ёзувида юмшатиш белгиси деб номланган белги – ь қўлланади. Бизга аёнки, ўзбек тилида юмшоқлик–қаттиқлик ҳодисаси мавжуд эмас. Лекин рус тили орқали ўзлаштирилган сўзларнинг график шаклини сақлаб қолиш мақсадида мазкур белги ўзбек кирилл алифбосига ҳам киритилган. Аниқроқ айтганда, кириллча ёзувимизда биз рус алифбосига деярли тўлиқ бўйсунамиз: русча сўзларнинг ҳатто шаклини ўзгартиришга ҳам ҳақимиз йўқ. Чунки 1940 ва 1956 йилларда тасдиқланган имло қоидаларида ҳамда нашр этилган барча имло луғатларида рус тили орқали ўзлаштирилган сўзларнинг имлоси кўрсатиб берилган. Биз кириллча ёзувларда ўша ёзув шаклларига тўлиқ риоя этишга мажбурмиз. Бу ҳақда 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунида ҳам аниқ ва равшан кўрсатиб ўтилган. Шундан келиб чиқадиган бўлсак, январь, февраль, апрель, июнь, июль, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь каби ой номларида талаффузидан қатъий назар юмшатиш белгиси қўйилиши зарур. Ўзбек лотин ёзувида эса вазият бутунлай бошқача.

Тил – муқаддас, ёзув – азиз неъмат. Шу боисдан ҳам имло қоидалари юқори орган томонидан тасдиқланади, уларга амал қилиш мажбурий саналади. Демак, 1956 йилги имло қоидалари бирор расмий идора томонидан ўзгартирилмаган экан, унга риоя қилиш ўзбек тилидан фойдаланувчилар учун ҳам фарз, ҳам қарз ҳисобланади.

Манба: «Китоб дунёси» газетаси

GOMER,GEYNE,GAMLETMI
YOKI HOMER,HAYNE, HAMLETMI?
Tilshunos olim Ravshan Jomonov bilan suhbat
Suhbatdosh — Sevara Alijonova

Har gal kitob varaqlaganda yoxud maqola yozish  jarayonida til bilan bog’liq qator muammolarga duch kelaman. Ayrimlariga javob izlaganday, topganday ham bo’laman, biroq ko’ngil qurg’ur hech to’lmaydi-da. Balki siz ham bu kabi chalkashliklarga to’qnash kelarsiz? Uil`yam Shekspirmi Vil`yam Shekspir? Gomer, Gayne, Gamletmi Homer, Hayne, Hamlet? Mao Szedun, Xu Szintao, Konfutsiymi Mao Zedo’ng, Hu Jintao, Ko’ng Zi? Olijanob, tuyulmoq, qorong’umi oliyjanob, tu­yilmoq, qorong’i? Qay biri to’g’ri? Axir, ulardan birini tanlash kerak-ku? To’g’ri, unisini tanlasak ham, bunisini tanlasak ham ma’noga putur yetmaydi. Ammo, so’zdagi ikki xillikka barham berish, to’g’rirog’i, aniqlik kiritish niyatida tilshunos olim Ravshan Jomonov bilan shu mavzuda suhbat qurishga oshiqdim.

– Ustoz, chet istilohlarini ishlatishda hali-hanuz bir to’xtamga kelinganicha yo’q. Har kim o’z bilganicha foydalanib yotibdi. Kim uchundir u to’g’ri, yana kimdir boshqasini yoqlaydi. Bu borada ham ma’lum me’yorlar bo’lishi kerak emasmi?

– Jamiyat taraqqiyoti qonunlariga muvofiq tarzda har qanday til ham takomillashib boradi: ma’lum bir qoidalar eskiradi, yangi qoidalar yuzaga keladi, ayrim so’zlar iste’moldan chiqadi, o’rniga yangi atamalar kirib keladi, hattoki, fonetik tizimda mavjud bo’lmagan yangi tovushlar paydo bo’ladi, qaysidir tovush iste’moldan chiqib ketadi. O’zbek tiliga qadimdan boshlab hind, xitoy, mo’g’ul, arab, fors-tojik, keyinroq esa rus tilidan ko’plab so’zlar o’zlashgan. Qadimda so’z o’zlashtirish juda sodda bo’lgan: xalq qanday talaffuz etsa, o’sha tarzda tilda qo’llanib ketilavergan. Masalan, lag’mon, manti, manpar so’zlarining asli xitoycha ekanini hozir ko’pchilik bilmasligi mumkin. Chunki mazkur so’zlar asrlar davomida qo’llanaverib, turkiy so’zlar kabi talaffuzga moslashib ketgan.

Co’z o’zlashtirishdagi asosiy mezon – tilning o’zlashmalarga bo’lgan ehtiyoji hisoblanadi. Dunyo­da faqat o’z qatlam so’zlaridan iborat birorta ham til yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. Buni barcha tillar misolida ko’rish mumkin. Masalan, rus tilida A harfi bilan boshlanadigan so’zlarning aksariyati boshqa tillardan o’zlashgan. Ona tilimizda ham ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy, diniy-axloqiy mavzudagi so’zlar, shuning­dek, ilm-fan, texnika bilan aloqador atamalarning aksariyati boshqa tillardan o’zlashtirilgan. Bu borada ma’lum bir taqiq va cheklovlar qo’yib bo’lmaydi. Mana, oddiy bir misol: komp`yuter so’zi ham, uning o’zi ham o’zbeklar hayotidan yaqindagina joy olganiga qaramay komp`yuter bilan bog’liq qator so’zlar o’zbek tili lug’atidan joy olishga ulgurdi: vinchester, displey, fayl, interfeys, vord (Word), ekzel (Exsel), klaviatura va h.k. Asosiy gap – bunday o’zlashmalarni o’z o’rnida qo’llashda!

– Arab, fors va boshqa qardosh tillardagi so’zlar o’z holicha: dastshu, dazmol, qog’oz, musallas, aroba, istehkom, qalam, ism, lison, sarbador, zabon, javonmard va h.k. kirib kelgan-u, biroq “tishimiz uncha ham o’tmaydigan” xitoy, yapon, koreys, nemis, ingliz, ispan va boshqa ovro’pa tillaridagi so’zlarning vositachi til (rus tili) orqali, hatto unga yukingan holda olinishi to’g’rimikan? Masalan, xitoy tilidagi Shanghay, Beyjing kabi- joy nomlari (bu kabi misollar talaygina) rus tili orqali Shanxay, Pekinga aylanib ketgan. Bu holga qanday qaraysiz?

– Yuqorida aytib o’tilganidek, forscha-tojikcha va arabcha so’z­larning ko’pchiligi tilimizga chuqur o’zlashib, singib ketgan. Rus tili va u orqali Yevropa tillaridan o’zlashtirilgan so’zlar xususida bunday fikr yuritib bo’lmaydi. Negaki, rus tili or­qali o’zlashtirilgan terminlar ko’proq yozma adabiyotlar orqali kirib kelgan. Natijada ularning yozilishi va talaffuzi ham rus tili qoidalari asosida shakllangan. Shu bois ayrim Sharq mamlakatlari nomi va ularga tegishli toponimlar ham ruscha shaklda o’zbek tiliga ko’chgan. Yuqorida keltirilgan Shanxay, Pekin singari joy nomlari ham bu fikrimizni tasdiqlaydi.

Ehtimol, Pekin, Shanxay so’zlari o’zbeklar nutqiga ancha singib ketgan bo’lishi mumkin, shu sababli ham ularni siz aytgan Shang­hay, Beyjing tarzida – asliga muvofiq aytish va yozishga ehtiyoj sezilmas. Lekin endi o’zlashtirilayotgan xorijiy so’zlarni imkon qadar nutqimizga mos, o’zbek tili fonetikasi imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda yozish maqsadga muvofiqdir. Masalan, Gomerni Homer, Genrix Geyneni bemalol Haynrih Hayne, Garvardni Harvard tarzida yozish mumkin.

Shu o’rinda aniqlik kiritib o’tay. Hh – Gg harflari masalasi nafaqat bizda, rus tili imlosida ham ancha munozarali. Bu haqda ko’pgina rus tilshunoslari fikr bildirishgan. Masalan, A.Kalininning yozishicha, “Boshqa ko’pgina tillarda mavjud bo’lgan “h” tovushi rus tilida yo’q. Mazkur tovushli so’zlar o’zlashtirilganda, ular “x” ga o’xshash tovush bilan yoki “g” tovushi bilan almashadi. Masalan, xokkey (ing. hockey), gertsog (nem. herzog), getman (polyak. hetman), Xorst (nem. Horst), Geyne (nem. Heine), arapnik (polyak. harapnik), istoriya (grek. history), Om qonuni (lot. Homme). Bu xususda olima S. Otamirzaeva ham maqolalarida ob’ektiv fikrlar bildirgan: “Masalan, faringal undosh “h” tovushi ko’pgina g’arb tillarida ham, o’zbek tilida ham mavjud, biroq rus tilida bo’lmagani tufayli rus tili orqali kirib kelgan so’zlarda til orqa “g” g tarzida talaffuz qilinadi: Gamlet, Genri, Gertsen, gerbariy, gertsog, Geyne, garmoniya va bosh­qalar. Bunday so’zlarning hammasida “h”ga qaytish qiyin, chunki talaffuz ancha o’zlashib ketdi. Shuning uchun turdosh otlar talaffuzini rus tilidan qabul qilinganicha qoldira berish, Hamlet, Henri, Hamburg, Hollivud, Harvard kabi atoqli otlarda esa “h” ni tiklash zarurdir”.

– Ahmad A’zam o’zining “Til nomusi” kitobida yozishicha, chet istilohlarini shundayicha kiritish ona tilimiz ifoda boyliklarini qashshoqlashtiradi. Bu boyliklar ichida tovush talaffuzi ham alohida o’rin tutadi. Singarmonizm yo’qolyapti, uning yo’qolishi tugul, o’zi haqida tasavvur ham yitib ketyapti, buning oqibatida fikr ifodasi kambag’allashayotir… Ustoz, bundayin bahslarning yechimi bormikan?

– Qani endi barcha o’zlashmalarni ham o’zbekona ohangda aytib, o’sha taxlitda yoza olganimizda edi! Biroq so’z o’zlashtirishning o’ziga xos qonuniyatlari bor. Buning ustiga siyosiy-mafkuraviy tazyiqlar, yuqori idoralarning huda-behuda aralashuvi tufayli ham rus tili orqali o’zlashtirilgan so’zlar imlosida ruscha shakl va talaffuzning saqlab qolinishi ona tilimiz tabiatiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Avvalo, o’zbek adabiy tilida unli tovushlar soni oltita qilib belgilandi. Vaholanki, aslida ularning soni yetti-sakkizta bo’lishi lozim edi. Buni quyidagi so’zlar talaffuzida yaqqol ko’rish mumkin: o’rmon, o’rtoq, o’tloq, to’n, qo’y kabi so’zlardagi “o’” bilan o’rdak, ko’ylak, bo’la (xolavachcha), o’zbek so’zlaridagi “o’” aynan bir tovush emas. Buning yorqin namunasini quyidagi omograflarda uchratish mumkin. “O’zbek tilining izohli lug’ati”da bo’lmoq so’zi quyidagicha izohlangan: Bo’lmoq I 1. Yuz bermoq, voqe bo’lmoq. – Kecha majlis bo’ldi. Bo’lmoq II 1. Butunni (sindirib, qirqib, yorib yoki biror boshqa yo’l bilan) bo’laklarga ajratmoq, bo’lak-bo’lak qilmoq. – Patirni to’rt bo’lmoq. Qog’ozni ikkiga bo’lmoq. Ayni shunday holatni Ii harfi misolida ham ko’rish mumkin. Mana oddiy bir misol: kim (so’roq olmoshi) – Kim (koreyscha familiya), zina (zinapoya) – Zina (Zinaida). Mazkur misollarda haqiqiy o’zbekona [i] tovushi va rus tili orqali o’zlashtirilgan, cho’ziq va kuchliroq aytiladigan [i] tovushi ishtirok etadi. Lekin biz ularni grafikamiz imkoniyatidan kelib chiqqan holda bitta harf orqali ifodalaymiz, xolos. Professor X.Doniyorov to’g’ri ta’kidlaganidek, “Bizning orfografiyamizda tanqidiy tahlil talab qiladigan printsiplar ham bor. Imlomiz ko’p hollarda morfologik printsipga tayanadi. Ayni paytda, bizning nazarimizda, ko’p holatlarda fonetik printsipga tayanish lozim”.

– So’zlarning asl ma’nosidan uzoqlashib ketishi tabiiy jarayonmi, yoxud beparvolik oqibatimi? Basir, mahshar, maishat, iflos, dieta, xunuk, mahkam, zimiston, qoyil… sanayversak sanog’i yo’q. Bu kabi so’zlar ham tilda, ham tafakkurda chalkashliklar keltirib chiqarmaydimi? Ularning asl ma’nolarini lug’atlar, izohli lug’atlarda keltirib o’tish joiz emasmi?

– Ardoqli shoirimizning “So’z latofati” kitobi ona tilimiz, milliy adabiyotimiz, qolaversa, o’zbek filologiyasiga qo’shilgan munosib hissa bo’ldi. Shaxsan o’zim ushbu kitobdan ko’p narsalarni o’rgandim, imloda va nutqda e’tibor qilinishi lozim bo’lgan jihatlarni ilg’ab oldim. To’g’ri, bunday so’zlarning ayrimlariga “O’zbek tilining izohli lug’ati”da izoh berib o’tilgan: Basir (a…..- o’tkir ko’zli; o’ta ziyrak) esk. 1. Ko’ruvchi, ko’zi o’tkir, o’ta sezgir. 2. Ko’rish qobiliyati yo’q; ko’r, so’qir. Nazarimda, qahramon shoirimiz ko’rsatib o’tgan holatlar mutaxassislar tomonidan sinchiklab o’rganilishi, olimlarimiz bu borada o’z munosabatini bildirishlari lozim.

– Kimdir xalqaro atamalarning muqobilini topish tarafdori, kimdir o’z holicha qolganini ma’qul ko’radi. Siz tilshunos, munaqqid sifatida bu holatga qanday baho berasiz?

– Men bir tilshunos sifatida atrofimizda kechayotgan lisoniy jarayonni ob’ektiv baholashga harakat qilaman. Masalan, quyidagi

Bunchalik kamolot, ayt-chi,kimda bor,
Kimda bor bunchalik latofat, husn.
Shu chiroy, shu ishva, shu noz, shu viqor,
Baxtiyor juftingga muborak bo’lsin.

to’rtligida shoir go’zallik ta’rifida yettita so’z qo’llagan. Agar ular etimologiyasiga nazar tashlansa, chiroy so’zidan bosh­qasi o’zlashtirilgan so’z bo’lib chiqadi. Lekin ayni shu so’zlar bugungi kunda o’zbek tilining boyligi hisoblanadi, hech kim ularni ona tilimizdan chiqarish tarafdori emas. Negaki, bunday atamalar o’zaro ma’nodosh – sinonimlar sifatida o’zbek badiiy uslubini boyitib turibdi.

Ayni paytda siyosiy-iqtisodiy terminlar o’zbek tiliga jadal kirib kelmoqda: investitsiya, retsessiya, rieltor, profitsid, preferentsiya va h.k. Nazarimda, bunday terminlarning yo’liga ham to’siq qo’yib bo’lmaydi. Ularning o’zbek adabiy tiliga kirib, o’zlashib, singib ketishini esa vaqt ko’rsatadi, albatta.

– Krill alifbosidagi ` yumshatish belgisidan hanuz voz kecholmayapmiz. Ayniqsa, joiz-nojoiz o’rinlarda qo’l­layverish holati, jumladan, xorijiy toponimiya, atoqli otlarda, masalan, Nobel, Charlz, Uolt va h.k. tez-tez ko’zga tashlanadi. Axir, lotin alifbosi yoki asl manba – ingliz va boshqa tillar alifbosida bu belgi yo’q-ku?

– Aslida, alifboga kiritilgan har bir harf, harf birikmasi yoki belgi ma’lum bir tovushni ifodalashga xizmat qiladi. Rus tilida yumshatish belgisi – ` ning o’rni katta: u muhim fonologik vazifa bajaradi, ya’ni undosh tovushlarning yumshoq-qattiqligini ko’rsatib beradi. Ayni shu holat rus tili uchun juda muhim, chunki mazkur belgi orqali yozilgan harf yumshoqroq talaffuz etiladi hamda so’zning ma’nosi butunlay o’zgaradi: brat (aka-uka) – brat` (olmoq), mat (to’shak) – mat` (ona), ugol (burchak) – ugol` (ko’mir), bil (bo’ldi) – bil` (afsona). Demak, yumshatish belgisi (`) rus adabiy tilidagi tovushlarni to’g’ri va aniq ifodalashga xoslangan bo’lib, rus alifbosining yutug’i hisoblanadi.

Ma’lumki, 1940 yil 8 maydan boshlab mamlakatimizda kirill (rus) alifbosiga asoslangan o’zbek yozuvi joriy qilindi. O’sha davrdan buyon o’zbek yozuvida yumshatish belgisi deb nomlangan belgi – ` qo’llanadi. Bizga ayonki, o’zbek tilida yumshoqlik–qattiqlik hodisasi mavjud emas. Lekin rus tili orqali o’zlashtirilgan so’zlarning grafik shaklini saqlab qolish maqsadida mazkur belgi o’zbek kirill alifbosiga ham kiritilgan. Aniqroq aytganda, kirillcha yozuvimizda biz rus alifbosiga deyarli to’liq bo’ysunamiz: ruscha so’zlarning hatto shaklini o’zgartirishga ham haqimiz yo’q. Chunki 1940 va 1956 yillarda tasdiqlangan imlo qoidalarida hamda nashr etilgan barcha imlo lug’atlarida rus tili orqali o’zlashtirilgan so’zlarning imlosi ko’rsatib berilgan. Biz kirillcha yozuvlarda o’sha yozuv shakllariga to’liq rioya etishga majburmiz. Bu haqda 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonunida ham aniq va ravshan ko’rsatib o’tilgan. Shundan kelib chiqadigan bo’lsak, yanvar’, fevral’, aprel’, iyun’, iyul’, sentyabr’, oktyabr’, noyabr’, dekabr’ kabi oy nomlarida talaffuzidan qat’iy nazar yumshatish belgisi qo’yilishi zarur. O’zbek lotin yozuvida esa vaziyat butunlay boshqacha.

Til – muqaddas, yozuv – aziz ne’mat. Shu boisdan ham imlo qoidalari yuqori organ tomonidan tasdiqlanadi, ularga amal qilish majburiy sanaladi. Demak, 1956 yilgi imlo qoidalari biror rasmiy idora tomonidan o’zgartirilmagan ekan, unga rioya qilish o’zbek tilidan foydalanuvchilar uchun ham farz, ham qarz hisoblanadi.

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi