Сизга баъзи нарсаларни айтолмагандим. Бир-икки йил яна яшаганингизда ёки бу дунёга (бир неча кунга бўлса ҳам) қайтиб келганингизда эди, ҳаммаси бошқача бўлармиди? Чорасизлик туфайли кўп нарсаларнинг маъноси йўқолиб бормоқда. Ўзингиз бўлмаганингиздан кейин сизга ёзилган мактуб нима ишга ярарди? Фақат мен ҳам бир ишнинг бошини тутдим, отажон. Ён-веримдагиларга сиз ҳақингизда гапириб берсам, “Қандай яхши” дейишади, “Бу нарсалардан бирон жойда фойдаланишинг керак” дея тавсия қилишади. Шу сабаб сиздан узр сўрайман, отажон. Сиздан “бирон жойда” масалан, мактубда фойдаланишга мажбурман.

ЎҒУЗ АТАЙ
ОТАМГА МАКТУБ
Турк тилидан Маъруфжон Йўлдошев таржимаси

Ёзувчи Ўғуз Атай (Oğuz Atay) 1934 йилнинг 12 октябрида Туркиянинг Кастамону вилоятига қарашли Инебўлу туманида туғилган. 1957 йилда Истанбул Техника университетининг Меъморлик факультетини тамомлаган. 1975 йилда Истанбул давлат муҳандислик ва меъморлик академиясида меъморлик соҳаси бўйича доцент унвонини олган. Тадқиқотлари натижасини “Топография” номли ўқув қўлланмасида эълон қилган. У адабиёт мухлисларига газета ва журналларда нашр қилинган адабий мақолалари билан танилган эди. 1971-72 йилларида нашр қилинган “Tutunamayanlar” номли романи эса ўша йилнинг ўзида турк адабиётида катта воқеа сифатида тилга олина бошланган эди. Бу асар Туркия телерадио компаниясининг “Йилнинг энг яхши романи” мукофотига сазовор бўлган. Адабиётшунос Берна Моран бу асарни турк адабиётида бутунлай янги асар эканлигини таъкидлаб “моҳиятан ва услубан бир исён маҳсули” деб таърифлаган эди. Адибнинг нашр қилинган асарлари: Tehlikeli Oyunlar (1973), Bir Bilim Adamının Romanı (1975), Korkuyu Beklerken (1975), Oyunlarla Yaşayanlar (1975), Günlük (1987) Eylembilim (1998).
Ўғуз Атай 1977 йилнинг 13 декабрида мия саратони туфайли 43 ёшида оламдан ўтган.

Азиз отажоним!
Эҳтимол эсламассиз, аммо бугун бу дунёни тарк этганингизга роппа-роса икки йил бўлди. Минг афсуски, бу вақт мобайнида мен зарра қадар ўзгармадим. На яхши одам бўлдим, на ақлим кириб қолди. Ўтган вақтдан фойдаланишни ҳам эплай олмадим. Ҳолбуки, авваллари менинг қўлимдан кўп нарса келишига ишонардингиз. Энди эса айб ўзимда эканлигини тан олишга мажбурман.

Сизга баъзи нарсаларни айтолмагандим. Бир-икки йил яна яшаганингизда ёки бу дунёга (бир неча кунга бўлса ҳам) қайтиб келганингизда эди, ҳаммаси бошқача бўлармиди?

Чорасизлик туфайли кўп нарсаларнинг маъноси йўқолиб бормоқда. Ўзингиз бўлмаганингиздан кейин сизга ёзилган мактуб нима ишга ярарди? Фақат мен ҳам бир ишнинг бошини тутдим, отажон. Ён-веримдагиларга сиз ҳақингизда гапириб берсам, “Қандай яхши” дейишади, “Бу нарсалардан бирон жойда фойдаланишинг керак” дея тавсия қилишади. Шу сабаб сиздан узр сўрайман, отажон. Сиздан “бирон жойда” масалан, мактубда фойдаланишга мажбурман. Ўтиб кетган вақт фақат шу тарзда қиймат қозонаркан. Одамзоднинг ўтмиши шу шаклда маъно касб этаркан. Мен сиз билан боғлиқ хотираларимни гапириб бераётганимда аслида сизнинг қандай инсон эканлигингизни билдирмасликка ҳаракат қиламан. Гўё шундай қилсам, менгагина аён бўлган феълларингизни ҳаммадан асраган бўламан. Кейин сизни тушунмаганлиги учун улардан хафа бўлиб ҳам қўяман. Мендан жаҳлингиз чиқса, “сен ойнада кўрадиган нарсани мен дуволда кўраман” дердингиз. Онам билан бирга “дуволда” дейишингизга кулардик. Мен ҳам энди ёшларга қараб (мендан ёшлар ҳам бор энди, ота) шу гапни айтсам кулишади. Бу гапни айтаётганда асл мақсадим нима эканлигини билишмайди, албатта. Отасининг устидан куляпти ёки катталарни масхаралаяпти, деб ўйлашади. Ҳарҳолда мен очиқ ойдин тушунтиролмаяпман шекилли, нима демоқчи эканлигимни. Табассумни, ичимдаги севгини, демакки, англатаолмаяпман.

Ҳозирги ёшлар бутунлай бошқача, ота. Ҳар бир сўздан бир маъно чиқаришади. Мана шу нарса менинг ғашимни келтиради. Мақсадимни унутиб, сизни уларнинг ҳам яхши кўришини истай бошлайман.

Аслида бу ҳаракатларимнинг маънисизлигини сезиб тураман. Юртнинг энг бадавлат одамлари сизнинг палтонгизни тутиб турганда ёки “Лутфан, Жамил Бей, марҳамат қилинг” дея шахсан палтонгизни кийгазиб қўйишга муштоқ бўлиб турганда ўзларини сиздай ҳис қилолмагандан кейин, сизни ёқтиришларининг қандай маъноси бўлиши мумкин?

Буларнинг бари ўзингизга маълум гаплар, ота. Сизга бироз билмаган нарсаларингиздан гапирай. Масалан, жаноза маросими қандай бўлди? Кимлар келди? Жаноза номози қандай қилинди? Умуман олганда, камчилик бўлмади, отажон. Мен йиғладим. Мактабда у пайтлар эътиборим бўлгани учун бир автобус бўлиб ўқитувчилар келишди, гулчамбар ҳам олиб келишди. Умрингиз бино бўлиб кўрмаган баъзи одамлар қўлларини қовуштириб, бошларини эгиб ўлимнинг тушунарсиз ҳақиқатини идрок этаётгандек бир муддат сукут сақлашди, қабрингиз бошида. Тобут лаҳадга қўйилгандан кейин устига катта бетон блокларни қўйишди. (Бу одатни сира ёқтирмайман, ота. Ошиб бўлмайдиган тўсиқларни асло ёқтирмайман.) Сизни, онам ётган қабристонга қўя олмадик. Баъзи қариндошлар шуни маъқул кўришди. Гўё инсонлар ўлиб кетгандан кейин ҳам уларнинг орасидаги тушунмовчиликлар давом этадигандек… Менинг хафалигимдан фойдаланиб сизни қабристонда ҳам онамдан ажратган яқиним аслида у дунёга умуман ишонмайди. Ҳолбуки менга, “Онанг шундай бўлишини хоҳлаганди” дейишди. Сиз бу одамни ёқтирмасдингиз. Лекин унга ўзингизни яқин кўрсатардингиз. Шу сабабдан унинг ҳеч қандай ҳаққи бўлмаса ҳам сизга “отахон” дерди. Энди мен қариндош бўлмаганларнинг бир-бирларига “отахон, онагинам…” дейишларига бутунлай қаршиман. Энди ҳақиқий қариндошим қолмагани учун бутун бу сохтагарчиликларга қаршиман. Ҳамма бир-бирига исмини айтиб мурожаат қилсин. Мантиқни ёқтирадиган бир инсон сифатида сизнинг ҳам бу фикримга қарши чиқмаслигингизни биламан. Сиз ўлгандан кейин борган сари сўфинамо бўлиб қоляпман, отажон. Масалан, “Оллоҳ ҳеч кимни эрта ота-онасиз қолдирмасин” ва ҳоказо, деб дуо қиляпман. Сиз ҳақингизда гапирганда, кўпинча, “мунаввар бир зот” деб ғурурланганим учун ёки ўзимни шундай деб ўйлаганим учун бу жумлага ҳам “ва ҳоказо”ни илиб қўйишни унутмадим. Ичимизда “маърифат” жиҳатидан (зоҳиран) бир фарқ борлиги аниқ. Сиз бундай нарсаларини тасаввур қилолмайдиган даражада соф ва содда эдингиз. Яъни мендай “зид кучларнинг ҳосиласи” бўлмаганингиз учун эҳтимол бу ёзганларимни қабул қилишингиз ҳам қийин бўлар. Аслида бутун зиддият ичимда. Бу мактубни ёзиш истаги ҳам руҳиятмнинг ўзига хос бир исёни. Бу исён ҳам сизнинг вафотингиз билан боғлиқ. Ичимда кун сайин шиддатланиб, кучайиб борган “Жамилбейни яшатиш истаги” билан боғлиқ. Ичимда мендан айри бир Жамилбейнинг мавжудлигига сиз “тазйиди шахсият”[1]ми ёки “тақсими шахсият”[2]ми дейсиз, билолмайман.

Ўхшаш томонларимизнинг борлиги аниқ. Сиз уст-бошингизга унча аҳамият бермасдингиз. Мен эса на кийим-кечагимга, на машинамга аҳамият бераман. Ҳаётимизнинг каттагина қисми ўтган бу шаҳар кўчаларида икковимиз ҳам пала-партиш кезиб юрдик. (Онам бу гапларимни эшитмасин.) Баъзан машинамни бир тор кўчага қўйиб кичик ва қоронғи майхонага кираман. Сизнинг тилингиз билан айтганда бир нави “тадрижи интиҳор”[3]. Шу билан бирга у-бу нарсаларни қоралаганим учун (шу мактубга ўхшаш) ошна-оғайнилар орасида (ичкилик ва паришонхотирлик каби барча беъманиликларимга қарамай) катта эътиборим борлигини айта оламан. Ҳаётда бўлганингизда эди, мен ёзган нарсалардан битта жумлани ҳам тушунмаганингиз ҳолда барибир мен билан ғурурланиб юрардингиз. Менимча, ота, биз бир-биримизни доим мана шундай тушунмасдан севдик. Ёзганларим аслида “бемаъни” (сизнинг таъбирингиз) нарсалар. Худди онам сериал томоша қилаётиб ёки ўқиган романларидан таъсирланиб йиғлагани каби “бошдан оёқ бемаъни” (бу ҳам сизнинг таъбирингиз) нарсалардир. Сизга ёзаётганим ушбу мактубнинг ҳам бир қисми “бемаъни” бўлиши мумкин. Изоҳи қийин бўлган баъзи нарсаларни сиз тушунадиган тилда ёзиш учун ҳақиқатдан бир қадар узоқлашишга мажбурман. Бундан ташқари, ҳақиқат ёки ёлғон бўлган бу сатрларни мен ҳис қилган шаклда тушунишингизга ҳам ишончим комил эмас. Ҳатто тушуниб тушунмаганингизни ҳам билолмайман.

Шунақа гаплар, отажон. Баъзан ҳақиқат гирдобига тушиб қоламан. Шунинг учун ҳам сизга ҳақиқатдан, сизнинг ҳам қарши чиқишингиз мумкин бўлмаган ҳақиқатлар ҳақида ёзгим келади. Бугунларда, хусусан, энциклопедик ҳақиқатлар модага айланган. Шу боис, ўзим кўрган-билган кишиларнинг кўпчилик назарида аҳамиятсиз ҳисобланган ҳаёт ҳикояларидан иборат энциклопедия ёзишни хоҳлайман. Шунга ўхшаш нарсалар ёздим. Бироқ, улар ҳам сизнинг таъбирингиз билан айтганда, “ғирт бемаъни” нарсалар эди. Шу сабабдан, отажон, ҳаммага қисқа ва лўнда қилиб эълон қиламан: 1892 йилда туғилдингиз. Мамлакатдаги ўртача ёшдан анча узоқ яшадингиз. Эшитишимча, Швециядаги ўртача ёшни бўйлаган экансиз. Қишлоқда, марказдан узоқ ҳудудларда униб-ўсдингиз. Вояга етган чоғингизда мамлакатни бошқарганлар “кўпчилик бўлиб кўринсин” деб чекка ҳудудлардан олиб келиб сафига қўшишди. “Партия умумий котиби”нинг ёки яна бир бошқа “акобир”нинг назарига тушиш учун курсига чиқиб томоқ йиртиб лаганбардорлик қилишни уддалай олмаганингиз учун тарих ўз саҳифаларига сизни ёзмади. Ҳатто бугун мен тузаётган махсус энциклопедиядан ҳам тузукроқ жой ололмайсиз, деб қўрқаман. Сассиз фазилатлар учун ҳайкал ўрнатишмайди. Ёки шунга ўхшаш гаплар…

Катта шаҳарда давлатни бошқарганлар тўпланган залда нега ўтирганингизни ҳеч тушунолмайман. Бундан ташқари, инсоннинг коинотдаги ўрни ҳақида ўйга толганингизни ҳам тасаввур қилолмайман. Фақат (бу айтганларим чиндан ҳам бор гап) мен бутун буларни ўйлаганим ҳолда ўз ўрнимни тополмадим. Мени янада яхши тарбиялаганингизда эди, масалан, билмадим чет элларга юборганингизда эди, бугунгидан катта фарқ қилмаса ҳам ҳарҳолда ўзимни ифода қилиш ва моддиятга муносабатимни тайин ва борлиқдаги ўрнимни собит қилиш хусусида анчагина тажрибалироқ бўлармидим… Сиз ҳар доим мантиқли бўлгансиз. Қандай бўлсангиз шундай кўринишдан чекинмасдингиз, ҳаракатларингиз ҳам табитингизга мос эди.

Мен эса ҳою хаваслар пешида овораман. Сизнинг таъбирингиз билан айтганда, “икки масжид орасида бенамоз” бир бандаман. Ёки сиздан аввал бу оламни тарк этган раҳматли Нўъмонбей “жангу жадал токайгача; ҳожи Муҳаммад ер остида” деганидек беному бенаво бир бандаман. “Тадрижи инхитот”[4] бўляпман, ўзингизга маълум буёғи. Кўряпсизми, сиз ҳақингизда ҳикоя қилиш ўрнига ўзим ҳақимда гапириб ётибман. Сизнинг асолатингизни таворус[5] қилмаганим учун фурсат топилди дегунча ўзимни пешлашдай зиллатга таназзул қилмоқдаман.

Майли, сизга қайтайлик, ота. Ҳеч қандай урушга қатнашмадингиз. Ва сўзнинг маълум маъноси билан ҳеч қандай қаҳрамонлик ҳам кўрсатмагансиз. Шунинг учун орден ва медалларга сазовар бўлмаганингиз каби молк-мулк орттириш пайида ҳам бўлмадингиз. Сиёсат ичида яшаганингиз ҳолда сиёсатни билмаганингиз учун тинч замонда ҳам муваффақиятли бўлолмадингиз. Бу жиҳатдан сизга нисбатан айтишим мумкин бўлган энг катта танқид шу: ўзингизни тақдим қилишни уддалай олмадингиз, ота. Шаҳарда катта мавқега эга ҳамюртларингизни зиёрат қилиб, уларга ташриф қоғозингизни тарқатмадингиз. Маҳаллада сайловчилар билан учрашиб уларнинг эътиборини қозонишга уринмадингиз. Қилган энг катта ишингиз, сайлов участкасига борганингизда, агар рамазон ойига тўғри келса, ташқарида сигарет чекмасликка ҳаракат қилардингиз. Ўзингизни жуда ёқтирсангиз ҳам камчилигингизни билмаганингиз каби имкониятларингизни ҳам чамалай олмагансиз. Одатда қаттиққўл, ҳиссиз ва худбин кўринардингиз.

Бу феълингиз баъзан тарбиясиз болага ўхшаб кетарди. Бола деяпман, чунки бадфеълликдан қандайдир “манфаат таъмин этиш”ни кўзламагансиз. Менга қолса, доим ҳар қандай мавзуда болаларга хос самимий фикр айтардингиз. Шу билан бирга бу болаларча ҳаракатларингиз уйда баъзан “бачканалик” сифатида қабул қилинган, “манфий натижалар тавлиди[6]”га йўл очган ҳолатлар ҳам бўлган. Мен бундай хулоса чиқаришларига қарши эдим ва бу муносабатим туфайли “осий фарзанд” дея аталгандим. Бирга яшаган кунларимизда, нимани ёқтирган бўлсам, ҳаммаси сизга қарши ҳаракатим натижасида шаклланди. Сиз учун турк классик мусиқаси “минғирлаш”дан бошқа нарса эмас. Ғарб мусиқасига бўлган муносабатингизни “ўчир шуни” дейиш билан намоён қилардингиз. Сиз шундай қилганингиз учун мен ҳар иккисини ҳам ёқтиришни ўзим учун бир бурч деб қабул қилгандим. Маданият ҳақидаги фикрларингиз ҳам кўнгилни кўтарадиган даражада эмас эди. Индаллосини айтганда, атрофингиздаги ҳамма нарсани иккига ажратар эдингиз. (Бу жиҳатдан сизга ўхшашимни эътироф этишим зарур.) Сизнингча, бу ёруғ дунёдаги ҳамма нарса ё яхши ё ёмон бўлади. Одамлар ҳам ё ақлли бўлади, ё аҳмоқ. Сизга ўхшаб мағрур бўлмаган инсонларнинг ҳаммасини лаганбардорликда айблардингиз. Сизга ўхшамаган, зиёли ва маданиятли кишиларнинг барчасини олифта атардингиз.

Биз (онам билан бирга) сизга эътироз қилардик. Фақат мен ўзим фарқ қилмаган ҳолда сизнинг ўрта йўл қолдирмаган шафқатсиз таснифингизни юқтириб олибман, отажон. Устига устак (энг ёмони ҳам шу эди мен учун) шундай бўлганимдан ичимдан ғурурланиб қўярдим. Мен шуни тушунолмай қийналаман. Чунки мен оз бўлса ҳам туйғуларимнинг “романтик” томонини (сизнинг жаҳлингиз чиқиши тайин аммо) онамдан мерос қилиб олганман. Хусусан, баъзи китобларни ўқигандан кейин ичимдаги бу олчоқ зиддиятларнинг фарқига бориб, сиз умуман англамайдиган бир тарзда собит назар билан бўшлиққа боқиб қоламан. Сизнинг ишингиз бир томондан осон эди, отажон. Кўп нарсага кўз юмиб муайян интизом асосида умргузаронлик қилардингиз.

Кинога бормасдингиз. Умрингиз бино бўлиб биронта роман ўқимагансиз. Зайтун ёғида пиширилган энгинор[7]дан бирон марта татиб кўрмадингиз. Хорижий мамлакатларга саёҳатни ихтиёр қилмадингиз. Совға бериб бировнинг кўнглини олишни билмай яшадингиз. Уйда сарсабилдан бошқа ўсимлик парвариш қилмадингиз. Эшитганингз фақат халқ қўшиқлари бўлди. Маҳдуд завқингизнинг баъзан мени ажаблантирадиган жиҳатлари ҳам топиларди. Ўрнак келтириш жоиз бўлса:

Тўлғон, Қора денгиз, тўлғон
Кемалар очди елкан…

га ўхшаш менга ёққан эртак қўшиқлари билан бирга

Якта яврум якта
Сургўштларинг қаёқда…в.ҳ.

га ўхшаш маза-матрасиз қўшиқларни ҳам бемалол тинглайверардингиз. Мен қулоққа қуйма тарбиям натижасида иккинчи тоифа қўшиқларга масхараомуз қўшиқлар сифатида қараб ишнинг ичидан осонгина чиқишга ҳаракат қилар эканман. Шу “ва ҳоказо” деб тугатган жумлаларим ҳам аслида менсимаганимни билдириш учун ишлатилган ва ҳоказо… Энди нима бўлса ҳам бу дунёда йўқсиз, отажон. Сиз умр бўйи қобиғингиздан чиқмай яшадингиз. Мендан сўрасангиз, бутунлай мавҳум тарзда яшадингиз ва вафотингиз ҳам шунга мос бўлди.
Сизни энди ўзгартиришнинг иложи йўқ, отажон. Шу жиҳатдан, ўзимни ўзгартиришнинг ҳам иложсизлигини биламан. Собит назар билан бўшлиққа боқиб турган пайтларимда, кўпинча, тамалдаги ўхшашлигимизни яшириш учун умидсиз ўйлар билан ўзимни чарчатаётган эканман. Сиз тушунадиган тилда айтсам, отажон, сиз олифта деб атаган инсонларнинг ички сохтакорлигини яшириш учун асилзода қиёфасига кириб олганларига кўр-кўрона эргашаётгандекман. Сиздек мантиқли бўлмаганим учун кўпинча шубҳага тушиб шошиб қоламан ва маълум муддат дазмолсиз шиму кир кўйлаклар билан хайрлашаман.

Бугун сизни мендан бошқа эслайдиган одам йўқ, отажон. Бу дунёда бўлмаганингиз учун билмайсиз буларни. Аммо сизга очиқча айтишим керакки, атрофингизни ўраган қуруқ оламоннинг ярмидан кўпи ҳали ҳозирдан тарих саҳифаларига киришга улгурди. Дарс китобларида сизга ўхшаган инсонларнинг яшаш тарзи намуна қилиб кўрсатилгани ҳолда, уларнинг икковимизга ҳам маълум бўлган кичик ва қоронғи ҳаёти ўқитилади. Сиз бўлмаганлигингиз учун сизнинг номингизни қўлланиб, баландпарвоз нутқлар, ёлғон мақолалар, хаёлий мунозаралар тўқиб сизнинг исмингизни уларнинг хаёллари ҳам етиб боролмайдиган юксакларда тўлқинлантиришни истайман. Агар сайлов ўтказилса ва сизни чин маънода таниган ўн киши овоз бериши талаб қилинса, уларнинг тўққиз нафари овозини сизга беришлари аниқ, буни исмим каби биламан.

Кўрасиз, отажон. Бир ўзим ёзадиган энциклопедиямни бир бошлаб олсам, ҳаммаси изга тушади. Ҳеч бири тўғри-дуруст билмайдиган бу мамлакатда ундан-бундан (яъни чет эллик ёзувчилардан) олиб бир асар ёзолмасмидингиз?! Таржималарни мен қилардим. Онам сизга ўқиб берарди. (Ҳеч йўқ шунга иқрор бўлишингиз керакки, отажон, кўпинча фақат онам ўқиган нарсаларни тушунардингиз холос. Сизнинг тилингизни ҳам зоҳирдаги зиддиятларга қарамай, фақатгина онам англарди.)

Орамизда ҳеч қачон бошқаларга ўхшаган ота-ўғил муносабати бўлмади. На мен бошқа қизиқувчан болалар каби ҳамма нарсани сиздан сўрадим. На сиз мени ёнингизга олиб баъзи нарсаларни ўргатишни лозим топдингиз.

Шу сабабли кўплаб воқеаларнинг асосини вақтида ўрганолмаганим учун бу дунёнинг кўпгина сирларидан воқиф бўлолмадим. Баъзи воқеаларнинг сабабини ҳам анча кейин ўргандим. Масалан, овқат еб бўлгандан кейин ҳаммадан олдин қўл ювишга чопардингиз. “Мен сигарет чекишим керак” дея мени туртиб шошардингиз. Мен ҳам сиз каби сигарет чека бошлагунимга қадар бу ҳаракатингизнинг маъносини тушунмас эдим. Кейин бирга ўтириб чекишадиган бўлдик. Бир куни дабдурустдан “оёғини отасига узатган ҳолда ўтириб сигарет чекадиган бебош ўғилни” боплаб таъзирини бердингиз. Ҳамма нарсада худди шунга ўхшаб доим кеч қолиб юрардингиз. Хотиним билан ажрашиб сизнинг ёнингизга қайтганимда ҳам “саёқ юрмасдан уйга барвақт кел” деб йиллар аввал таъкидлашингиз керак бўлган танбеҳларингизни қайтариб асабимни бузардингиз.

Ҳолбуки, отажон, мен уйланиб ажрашган ҳам эдим. Ҳатто болам ҳам бор эди. Яъни бир қараганда худди сизнинг вазиятингизда эдим. Сиз ҳам йиллар аввал баъзи ишларни баҳона қилиб катта шаҳарга кетиб бизни бир неча кун ёлғиз қолдирмасмидингиз? Мен ҳам шундай ҳолда эдим, отажон. “Ўзим истагандай яшаш” умидида бир нималарни баҳона қилиб уйдан чиқиб кетдим.

Мен ўшандан кейин уйга қайтмадим, отажон. Баъзи ҳолларда сизга нисбатан ошириб юборганга ўхшайман. Балки бу дунёда ўз ўрнимни топиш мақсадида фикрларимни амалга ошириш пайига тушгандирман. Сиз эса буни асло ўйлаб ҳам кўрмадингиз. Шу билан бирга бу дунёда сиздай эътибор топганимдан ҳам шубҳадаман. Шу сабабдан ҳам асабий, бесабр ва жиззаки бўлиб қолдим. Биласиз сиз билан ҳам кўп тротишиб қолардим. Эшикни қарсиллатиб ёпиб чиқиб кетардим, бундай маҳалларда. Менга нисбатан ҳақсизлик қиляпти, деган ўй ичимни кемирарди. Назаримда, нуқул мени тергашдан завқ олардингиз. Аълочи ўқувчи бўлганим ҳолда “Бу боланинг китобни варақлаганини кўрмадим” деб койир эдингиз. Менга умуман ярашмаган кийимларни олиб берардингиз. Ўзимга ёқмаган мактабга юборардингиз. Шикоятимни тинглашга тобингиз йўқ эди.

Бугун балки сиз орамизда бўлмаганингиз учун менга бир замонлар ҳақсизлик қилганингиз ҳақида ўйлашни хоҳламасам-да, менга ҳақсизлик қилингани ҳақидаги фикр ичимда шу даража ғовладики, энди фақатгина сизни эмас бутун дунёни айблай бошладим. Бу жиҳатдан… Бу жиҳатдан ҳам ўз истакларимга мос бўлмаган жойларга келдим. Энди бутун дунёнинг юзига эшикларни қарсиллатиб ёпиб кетишга одатландим.

Сизни худбин дейишарди. Мени ҳам шундай дейишади орқа-воротдан. Онам вафотидан кейин сиз ҳам бир муддат ёлғиз қолгандингиз-ку, шунинг учун ёлғизликнинг нима эканлигини биласиз, деган умиддаман. Мен ҳам ёлғиз қолганда сизга ўхшаб қолдим, отажон. Ўзимга ўзим овқат пишираман. Сизнинг ғижим рўпдўшамбир[8]ингизга ўхшаган бир нималарни устимга илиб бир қарич соқол билан уй ичида ҳузурсиз бир ҳолда айланиб тураман. Очиқ қолган чироқларни ўчираман. Тинмай пул санайман, нималарнингдир ҳисоб-китобини қиламан. Ўзимни тузукроқ ҳис қилганимда бозорга чиқиб айланиб танлаб-саралаб савдолашиб ул-бул оламан.

Борган сари сизга ўхшаб қоляпман, отажон. Ҳеч кимни жиним суймайди, одамови бўлиб қолганман. Ойнага ҳам кўп қарамайман. Мен ёқтирадиган нарсалардан гапиришганида сизга ўхшаб энса қотириб қўяётганимни ҳам ҳис қиляпман. Бирон кишиникига борсам, овқат еб кетишим учун етарли манзират қилишмаса ҳам худди сиз сингари, балки сиздан ҳам бадтарроқ ғашим келади. Фақат таом мазали чиқмаган бўлса сиздай ошкора танқид қилолмайман. Нима ҳам дердим, бу феълим онамдан ўтгани аниқ. Барибир таом ҳақидаги фикримни у ёки бу шаклда айтиб ўтишдан чекинмайман. Ҳамма менинг инжиқ табиатимни билиб қўйишини истаганим учун шундай қилаётгандайман, ота. Сизнинг бошингизга келган кўргуликларни ўйлаганда ҳеч қандай туйғунинг ичимда қолиб кетмаслиги кераклигига, ҳеч қандай хафагарчиликнинг ичимда палак отишига рози бўлмаяпман, ота. Мен ҳам сиздай тилимга келганини баралла айтишни одат қилдим.

Аввалги писмиқ ўғлингизни кўриб энди ғурурланасиз, демоқчи эмасман. Чунки ҳамсуҳбатларимнинг муносабатига қараганда, ғурурланишга арзийдиган ҳеч қандай хусусиятим йўқ деб ўйлайман, ота. Одатда, мавҳум бир исён ичида юргандек ҳис қиламан ўзимни. Айтишларича, сиз ҳам оқшом уйга кирганда онангизни топа олмасангиз, дарров кўчага қайтиб чиқиб кетар экансиз. Агар қўни-қўшниникига чиққан бўлса, қидириб бориб ўша хонадоннинг деразасига майда тошлардан отиб чақирар экансиз. Мен сизга ўхшаб қишлоқда эмас, шаҳарда ўсиб-улғайдим. Ёлғиз ташлаб кетишса, ўзимча бир муаммони ўйлаб топман ва қайтиб келишганида ташлаб кетишгани учун пушаймон қиламан.

Ҳолбуки, ҳозир сиз ҳақингизда ўйлаб ўз-ўзимча кулиб ўтирибман. Сизни сиз бўлиб яшагим келяпти. Хоҳлардимки, уйда онамга ўхшаган бири бўлсин. Мен ошхонага ўтиб: “Муаззиз! Ошхонангга қараб қўй, бир нималар тошяпти…” – деб бақирсам. Менга: “Тошаётган бўлса, газни ўчириб қўя қолмайсизми, Жамилбей!” десин. Мен эса ҳеч нимага қўл урмай секингина хонамга кириб кетсам. Балки, қандай одам бўлганингизни ҳозир ҳам тўлиқ тасаввур қилолмаётгандайман. Очиғи, бугун, сиз билмайдиган баъзи нарсалардан бохабар бўлгач, сизнинг қандай инсон бўлганингиз ҳақида чуқурроқ ўйлай бошладим.

Қизиқ, онг ости сезгиси ҳақида билармидингиз, ота? Менга баъзан бундай нарсалар сиз яшаган даврда ҳали ижод қилинмагандек туюлади. Гўё усмонлиларда бундай нарсалар бўлмайдигандек… Сизнинг фес[9] ва редингот[10] кийиб тушган расмингизни кўз олдимга келтиряпман-да… Бу сурат билан «экзистенциалист тушкунлик»ни тасаввур қилолмаяпман, очиқчаси… Аслида бугунги авлод тақлидга ўч. Биз шу тақлидчилик балосидан қутулолмаяпмиз. Баъзи масалалар шу сабабли муболағадор бўлиб кўринмоқда. Қизиқ, агар ҳамма масалаларни сизга тушунтирсам, сиз буларни қандай қарши олган бўлардингиз? Ёзганларимни ўқисангиз нима деб ўйлардингиз? Ҳаммасини “бемаъни, аҳмоқона” деб отиб юборармидингиз?

Сизнинг даврингизда ҳарҳолда бундай қийинчиликлар бўлмагандир, отажон. Овқатланиш ва кроссворд ечиш энг асосий иш. Кейин радиодан замонавий қўшиқларни менинг инжиқлигим туфайли тинглашга мажбур бўлардингиз. Пашшаларнинг деразаларни кирлатиб юбориши… Газета саҳифаларидаги саломатлик билан боғлиқ мақолаларга муносабатингиз… Оилавий кирим-чиқим ҳисоблари… Эртанги кун пишириладиган ашура[11]га нималар солиш кераклиги… Ва шунга ўхшаш… Алоқасиз барча тушунчаларингизнинг “онг оқими” деб аталадиган бир мураккаб қатламда тўпланишини тасаввур қилганингизда эди, менимча, овқатдан кейин оромкурсингизга чўкиб уйқуни бошлаб юбормасдингиз. Модданинг асосида тузатиб бўлмайдиган нуқсонларнинг намоён бўлиши ёки баъзи табиат қонунларининг аввалгидек айнан такрорланмаётганини кўрсангиз андишага тушармидингиз?

Аслида, “руҳият билан боғлиқ янгиликларни мен ҳам тўғри-дуруст билолмаяпман, отажон. “ (Масалан, худбин бўлганингиз ҳолда сиз ҳам “эго” ҳақида ҳеч нимани билмасдингиз) Бирон жойда ўқиган тақдирингизда менга: “Ўғлим, сенда Oedipus комплекси[12] борми?” деб сўрасангиз нима деб жавоб беришни билолмай каловланардим. Эслайсизми, мен сиздан аччиғлансам ёки номаълум бир сабабдан хафа бўлсам ташқарига чиқиб бўккунча ичардим… Ҳозиргилар ундай қилишмайди, ота. Улар сиз эшитмаган “онг ости” билан боғлиқ муаммо деб ташхис қўйишади-ю тўппа-тўғри докторга мурожаат қилишади. Мен эса борган сари сизга ўхшаб боряпман, ота. Энди ичкилик ҳам дардимни енгиллатмай қўйди. Шундай пайтларда “оромкурсига бойқушдай ўтириб” ухлаб қоляпман.

Демакки, сизнинг қишлоқча табиатингиз менга мерос қолибди, ота. Маданиятни ёқтирмайман. Бу кунларга етиб келганингизда эди, сиз ҳам мендай телевизордан нафратланардингиз. Мен сиз улғайган қишлоққа қайтишни хоҳлайман. Яъни, сохта денгиз ошуфталари каби соҳилда балиқчилар билан суҳбатлашишни истамайман. Балиқ ови бизга тўғри келмайди, ота. Мен сизнинг бепаён далалар орасидаги миттигина қишлоғингизда (атрофда бир-икки дарахт бўлса кифоя) ёғоч тўсинли пахса девор уйда яшашни истайман. Хаёлимдаги уйнинг тархини ҳам таниш бир меъморга чиздирдим. (Бу борада ҳам ёшларга ишончим қолмаган.) Сизга тушунтиришим қийин, аммо менга ҳақсизлик қилган дунёга нисбатан бир исёнимдир, бу ҳаракатларим. Яъни, мен у ерга кетиш билан “тараққиёт деганингизнинг ҳаммасини кўрдим ва аслимга қайтмоқдаман” (яъни Жамилбейга қайтмоқдаман) дейман аммо улар буни тушунишмайди.

Сиз буни Зиё Пошо[13]нинг ёки Меҳмед Акиф[14]нинг муносабатига ўхшатишингиз мумкин. Онам эшитсалар тинмай йиғлаган бўлардилар. Сиз қандай қабул қиласиз, билолмайман. Ҳарҳолда бу ҳаракатимни ҳам сизга қарши атайин қилинган исён деб ёқтирмаган бўлардингиз. Мени бу кўйга ўқиган китоблар бошлаганини таъкидлардингиз. Lukianos[15]ни ўқиётган пайтимда китобни қўлингизга олиб варақлагандингиз ва тангриларга қарши айтилган сатрларни ўқиб “мана шунинг учун бу бола Оллоҳгаям ишонмайди, менга ҳам доим гап қайтаради” дегандингиз. Менга бу фикрларингиз мантиқли туюлмаганди, ўшанда. Ўзингиз ҳам Оллоҳга (буни эътироф этишингиз қийин, албатта) умрингизнинг сўнгги паллаларида ишона бошлаган эдингиз, ота.

Охирги йилларда жума кунлари ҳеч кимга билдирмай масжидга қатнаганингизни билардим. Қизиқ, аввалроқ, менга ўхшаб ёш бўлган пайтингизда “имон буҳрони”ни бошдан кечирганмидингиз? Ҳа, майли, охирги дамларда бу даражада ўзгарганингизни ҳам қабул қилмадингиз. Ҳар доим “намоз-ниёзни” канда қилмаганингизни айтиб таскин топардингиз. Менинг бу узлатнишинлигимни ҳам балки эски инончларга боғлаб изоҳлашга ҳаракат қилардингиз. Ҳолбуки, мен модаси эскирган бири сифатида “шаклланганим учун” сизнинг болалигингизга сиғиняпман, ота. Бу ҳаракатларимнинг онамдаги каби ҳиссиётга мойиллик билан алоқаси йўқ.

Яъни, энди ҳаддимни биляпман. Олдида “ҳайбат” деб аталадиган ҳарсанг тош турган тоғ этагидаги уйимда вақтида сезмаган руҳий эҳтиёжларимни қондиряпман. Қудуқдан сув тортиб, эшагимга юкланган ўтинларни ташиб ўчоқ ёқяпман. Буни ҳозиргилар “қочиш” деб аташади. Жамиятдаги бир қатор муаммоларни ечишни уддалай олмаган “олифталар”, яъни шаҳарда яшаб, шаҳар ҳаётини ёқтирадиган зиёлилар шундай қилишади. Сиз бундай гапларга эътибор қилманг, ота. Ўғлингизни улардан сўраб ўрганадиган одам эмассизку! Сиз ҳам онамга ўхшаб менинг ҳеч қачон ёмон иш қилмаслигимга ишонасиз, тўғрими? Бир пайтлар ғоявий китобларни ўқиб, уйга турқи совуқ танишларимни етаклаб келиб баланд овозда талашиб-тортишар эдим. Шундай пайтларда онам бир балога илакишиб қолишимдан ташвишланар эди, аммо уни огоҳлантирган қариндошлари олдида мени ҳимоя қиларди. Энди мени ҳимоя қиладиганим қолмади. Икковингиз ҳам бу дунёни тарк этдингиз.

Мана мен ҳам ёлғиз қолдим. Ёлғизлигимни билиш учун кўпинча (собит назар билан бўшлиққа қараганимда) пахса уй ҳақида янада жиддий ўйлай бошлайман. Мен бу турқи совуқ зиёлиларга сира ўхшамайман, ота. Уларга қаршиман ва сизнинг самимиятингиз томонидаман. Баъзи китоблар туфайли бироз ақлим қоришган бўлса ҳам бугун сизнинг самимиятингизни ичимда ташиётганимдан қувонаман. Аммо барибир сизга бутунлай ўхшаб қолишдан ҳам қўрқяпман, отажон. Яъни алал-оқибат мен ҳам сизга ўхшаб ўламанми? Мактубимни шу ерда тугатиб ҳурмат билан қўлингиздан ўпаман.
Ўғлингиз.

Изоҳлар

[1] Инсон руҳиятида ота-боболарга хос феъл-атворнинг намоён бўлиши ҳақидаги фалсафий-психологик ҳолатлар учун ишлатилади.
[2] Бутун-бўлак муносабатининг бир кўриниши.
[3] Секин-аста ўзини ўлдириш, ҳаётига якун ясаш.
[4] Секин аста йўқ бўлиб бориш, чўкиш, ғарқ бўлиш.
[5] Мерос, мерос қилиб олмоқ.

[6] Тавлид – пайдо бўлиш, туғилиш, кўпайиш.
[7] Артишок (Supaga) — ko‘p yillik va bir yillik sabzavot ekini.
[8] Уй ичида кийиладиган эркаклар халати
[9] Қизил матодан тикиладиган бош кийим
[10] Бир пайтлар сиёсий доираларда мода бўлган эркакларнинг расмий уст кийими

[11] Ҳижрий тақвимга кўра мухаррам ойининг ўнинчи кунида пишириладиган ширинлик. Ривоятга кўра, Нуҳ алайҳиссалом тўфондан кейин қўлида қолган дон-дунларни қайнатиб бу ширинликни пиширган экан.
[12] Зигмунд Фрейд илгари сурган “Эдип комплекси”.
[13] Зиё Пошо (Ziya Paşa; 1825-1880). Турк ёзувчиси, шоири ва сиёсат арбоби.
[14] Меҳмет Акиф (Mehmet Âkif Ersoy; 1873 — 1936). Турк шоири ва сиёсат арбоби.
[15] Лукиан (Lucianus; 125 – 180). Сурёний нотиқ, сиёсатчи ва ҳажвий асарлар муаллифи

Манба: www.marufjonyuldashev.com

O’G’UZ ATAY
OTAMGA MAKTUB
Turk tilidan Ma’rufjon Yo’ldoshev tarjimasi

Yozuvchi O’g’uz Atay (Oguz Atay) 1934 yilning 12 oktyabrida Turkiyaning Kastamonu viloyatiga qarashli Inebo’lu tumanida tug’ilgan. 1957 yilda Istanbul Texnika universitetining Me’morlik fakul`tetini tamomlagan. 1975 yilda Istanbul davlat muhandislik va me’morlik akademiyasida me’morlik sohasi bo’yicha dotsent unvonini olgan. Tadqiqotlari natijasini “Topografiya” nomli o’quv qo’llanmasida e’lon qilgan. U adabiyot muxlislariga gazeta va jurnallarda nashr qilingan adabiy maqolalari bilan tanilgan edi. 1971-72 yillarida nashr qilingan “Tutunamayanlar” nomli romani esa o’sha yilning o’zida turk adabiyotida katta voqea sifatida tilga olina boshlangan edi. Bu asar Turkiya teleradio kompaniyasining “Yilning eng yaxshi romani” mukofotiga sazovor bo’lgan. Adabiyotshunos Berna Moran bu asarni turk adabiyotida butunlay yangi asar ekanligini ta’kidlab “mohiyatan va usluban bir isyon mahsuli” deb ta’riflagan edi. Adibning nashr qilingan asarlari: Tehlikeli Oyunlar (1973), Bir Bilim Adam?n?n Roman? (1975), Korkuyu Beklerken (1975), Oyunlarla Yasayanlar (1975), Gunluk (1987) Eylembilim (1998).
O’g’uz Atay 1977 yilning 13 dekabrida miya saratoni tufayli 43 yoshida olamdan o’tgan.

Aziz otajonim!
Ehtimol eslamassiz, ammo bugun bu dunyoni tark etganingizga roppa-rosa ikki yil bo’ldi. Ming afsuski, bu vaqt mobaynida men zarra qadar o’zgarmadim. Na yaxshi odam bo’ldim, na aqlim kirib qoldi. O’tgan vaqtdan foydalanishni ham eplay olmadim. Holbuki, avvallari mening qo’limdan ko’p narsa kelishiga ishonardingiz. Endi esa ayb o’zimda ekanligini tan olishga majburman.

Sizga ba’zi narsalarni aytolmagandim. Bir-ikki yil yana yashaganingizda yoki bu dunyoga (bir necha kunga bo’lsa ham) qaytib kelganingizda edi, hammasi boshqacha bo’larmidi?

Chorasizlik tufayli ko’p narsalarning ma’nosi yo’qolib bormoqda. O’zingiz bo’lmaganingizdan keyin sizga yozilgan maktub nima ishga yarardi? Faqat men ham bir ishning boshini tutdim, otajon. Yon-verimdagilarga siz haqingizda gapirib bersam, “Qanday yaxshi” deyishadi, “Bu narsalardan biron joyda foydalanishing kerak” deya tavsiya qilishadi. Shu sabab sizdan uzr so’rayman, otajon. Sizdan “biron joyda” masalan, maktubda foydalanishga majburman. O’tib ketgan vaqt faqat shu tarzda qiymat qozonarkan. Odamzodning o’tmishi shu shaklda ma’no kasb etarkan. Men siz bilan bog’liq xotiralarimni gapirib berayotganimda aslida sizning qanday inson ekanligingizni bildirmaslikka harakat qilaman. Go’yo shunday qilsam, mengagina ayon bo’lgan fe’llaringizni hammadan asragan bo’laman. Keyin sizni tushunmaganligi uchun ulardan xafa bo’lib ham qo’yaman. Mendan jahlingiz chiqsa, “sen oynada ko’radigan narsani men duvolda ko’raman” derdingiz. Onam bilan birga “duvolda” deyishingizga kulardik. Men ham endi yoshlarga qarab (mendan yoshlar ham bor endi, ota) shu gapni aytsam kulishadi. Bu gapni aytayotganda asl maqsadim nima ekanligini bilishmaydi, albatta. Otasining ustidan kulyapti yoki kattalarni masxaralayapti, deb o’ylashadi. Harholda men ochiq oydin tushuntirolmayapman shekilli, nima demoqchi ekanligimni. Tabassumni, ichimdagi sevgini, demakki, anglataolmayapman.

Hozirgi yoshlar butunlay boshqacha, ota. Har bir so’zdan bir ma’no chiqarishadi. Mana shu narsa mening g’ashimni keltiradi. Maqsadimni unutib, sizni ularning ham yaxshi ko’rishini istay boshlayman.

Aslida bu harakatlarimning ma’nisizligini sezib turaman. Yurtning eng badavlat odamlari sizning paltongizni tutib turganda yoki “Lutfan, Jamil Bey, marhamat qiling” deya shaxsan paltongizni kiygazib qo’yishga mushtoq bo’lib turganda o’zlarini sizday his qilolmagandan keyin, sizni yoqtirishlarining qanday ma’nosi bo’lishi mumkin?

Bularning bari o’zingizga ma’lum gaplar, ota. Sizga biroz bilmagan narsalaringizdan gapiray. Masalan, janoza marosimi qanday bo’ldi? Kimlar keldi? Janoza nomozi qanday qilindi? Umuman olganda, kamchilik bo’lmadi, otajon. Men yig’ladim. Maktabda u paytlar e’tiborim bo’lgani uchun bir avtobus bo’lib o’qituvchilar kelishdi, gulchambar ham olib kelishdi. Umringiz bino bo’lib ko’rmagan ba’zi odamlar qo’llarini qovushtirib, boshlarini egib o’limning tushunarsiz haqiqatini idrok etayotgandek bir muddat sukut saqlashdi, qabringiz boshida. Tobut lahadga qo’yilgandan keyin ustiga katta beton bloklarni qo’yishdi. (Bu odatni sira yoqtirmayman, ota. Oshib bo’lmaydigan to’siqlarni aslo yoqtirmayman.) Sizni, onam yotgan qabristonga qo’ya olmadik. Ba’zi qarindoshlar shuni ma’qul ko’rishdi. Go’yo insonlar o’lib ketgandan keyin ham ularning orasidagi tushunmovchiliklar davom etadigandek… Mening xafaligimdan foydalanib sizni qabristonda ham onamdan ajratgan yaqinim aslida u dunyoga umuman ishonmaydi. Holbuki menga, “Onang shunday bo’lishini xohlagandi” deyishdi. Siz bu odamni yoqtirmasdingiz. Lekin unga o’zingizni yaqin ko’rsatardingiz. Shu sababdan uning hech qanday haqqi bo’lmasa ham sizga “otaxon” derdi. Endi men qarindosh bo’lmaganlarning bir-birlariga “otaxon, onaginam…” deyishlariga butunlay qarshiman. Endi haqiqiy qarindoshim qolmagani uchun butun bu soxtagarchiliklarga qarshiman. Hamma bir-biriga ismini aytib murojaat qilsin. Mantiqni yoqtiradigan bir inson sifatida sizning ham bu fikrimga qarshi chiqmasligingizni bilaman. Siz o’lgandan keyin borgan sari so’finamo bo’lib qolyapman, otajon. Masalan, “Olloh hech kimni erta ota-onasiz qoldirmasin” va hokazo, deb duo qilyapman. Siz haqingizda gapirganda, ko’pincha, “munavvar bir zot” deb g’ururlanganim uchun yoki o’zimni shunday deb o’ylaganim uchun bu jumlaga ham “va hokazo”ni ilib qo’yishni unutmadim. Ichimizda “ma’rifat” jihatidan (zohiran) bir farq borligi aniq. Siz bunday narsalarini tasavvur qilolmaydigan darajada sof va sodda edingiz. Ya’ni menday “zid kuchlarning hosilasi” bo’lmaganingiz uchun ehtimol bu yozganlarimni qabul qilishingiz ham qiyin bo’lar. Aslida butun ziddiyat ichimda. Bu maktubni yozish istagi ham ruhiyatmning o’ziga xos bir isyoni. Bu isyon ham sizning vafotingiz bilan bog’liq. Ichimda kun sayin shiddatlanib, kuchayib borgan “Jamilbeyni yashatish istagi” bilan bog’liq. Ichimda mendan ayri bir Jamilbeyning mavjudligiga siz “tazyidi shaxsiyat”[1]mi yoki “taqsimi shaxsiyat”[2]mi deysiz, bilolmayman.

O’xshash tomonlarimizning borligi aniq. Siz ust-boshingizga uncha ahamiyat bermasdingiz. Men esa na kiyim-kechagimga, na mashinamga ahamiyat beraman. Hayotimizning kattagina qismi o’tgan bu shahar ko’chalarida ikkovimiz ham pala-partish kezib yurdik. (Onam bu gaplarimni eshitmasin.) Ba’zan mashinamni bir tor ko’chaga qo’yib kichik va qorong’i mayxonaga kiraman. Sizning tilingiz bilan aytganda bir navi “tadriji intihor”[3]. Shu bilan birga u-bu narsalarni qoralaganim uchun (shu maktubga o’xshash) oshna-og’aynilar orasida (ichkilik va parishonxotirlik kabi barcha be’maniliklarimga qaramay) katta e’tiborim borligini ayta olaman. Hayotda bo’lganingizda edi, men yozgan narsalardan bitta jumlani ham tushunmaganingiz holda baribir men bilan g’ururlanib yurardingiz. Menimcha, ota, biz bir-birimizni doim mana shunday tushunmasdan sevdik. Yozganlarim aslida “bema’ni” (sizning ta’biringiz) narsalar. Xuddi onam serial tomosha qilayotib yoki o’qigan romanlaridan ta’sirlanib yig’lagani kabi “boshdan oyoq bema’ni” (bu ham sizning ta’biringiz) narsalardir. Sizga yozayotganim ushbu maktubning ham bir qismi “bema’ni” bo’lishi mumkin. Izohi qiyin bo’lgan ba’zi narsalarni siz tushunadigan tilda yozish uchun haqiqatdan bir qadar uzoqlashishga majburman. Bundan tashqari, haqiqat yoki yolg’on bo’lgan bu satrlarni men his qilgan shaklda tushunishingizga ham ishonchim komil emas. Hatto tushunib tushunmaganingizni ham bilolmayman.

Shunaqa gaplar, otajon. Ba’zan haqiqat girdobiga tushib qolaman. Shuning uchun ham sizga haqiqatdan, sizning ham qarshi chiqishingiz mumkin bo’lmagan haqiqatlar haqida yozgim keladi. Bugunlarda, xususan, entsiklopedik haqiqatlar modaga aylangan. Shu bois, o’zim ko’rgan-bilgan kishilarning ko’pchilik nazarida ahamiyatsiz hisoblangan hayot hikoyalaridan iborat entsiklopediya yozishni xohlayman. Shunga o’xshash narsalar yozdim. Biroq, ular ham sizning ta’biringiz bilan aytganda, “g’irt bema’ni” narsalar edi. Shu sababdan, otajon, hammaga qisqa va lo’nda qilib e’lon qilaman: 1892 yilda tug’ildingiz. Mamlakatdagi o’rtacha yoshdan ancha uzoq yashadingiz. Eshitishimcha, Shvetsiyadagi o’rtacha yoshni bo’ylagan ekansiz. Qishloqda, markazdan uzoq hududlarda unib-o’sdingiz. Voyaga yetgan chog’ingizda mamlakatni boshqarganlar “ko’pchilik bo’lib ko’rinsin” deb chekka hududlardan olib kelib safiga qo’shishdi. “Partiya umumiy kotibi”ning yoki yana bir boshqa “akobir”ning nazariga tushish uchun kursiga chiqib tomoq yirtib laganbardorlik qilishni uddalay olmaganingiz uchun tarix o’z sahifalariga sizni yozmadi. Hatto bugun men tuzayotgan maxsus entsiklopediyadan ham tuzukroq joy ololmaysiz, deb qo’rqaman. Sassiz fazilatlar uchun haykal o’rnatishmaydi. Yoki shunga o’xshash gaplar…

Katta shaharda davlatni boshqarganlar to’plangan zalda nega o’tirganingizni hech tushunolmayman. Bundan tashqari, insonning koinotdagi o’rni haqida o’yga tolganingizni ham tasavvur qilolmayman. Faqat (bu aytganlarim chindan ham bor gap) men butun bularni o’ylaganim holda o’z o’rnimni topolmadim. Meni yanada yaxshi tarbiyalaganingizda edi, masalan, bilmadim chet ellarga yuborganingizda edi, bugungidan katta farq qilmasa ham harholda o’zimni ifoda qilish va moddiyatga munosabatimni tayin va borliqdagi o’rnimni sobit qilish xususida anchagina tajribaliroq bo’larmidim… Siz har doim mantiqli bo’lgansiz. Qanday bo’lsangiz shunday ko’rinishdan chekinmasdingiz, harakatlaringiz ham tabitingizga mos edi.

Men esa hoyu xavaslar peshida ovoraman. Sizning ta’biringiz bilan aytganda, “ikki masjid orasida benamoz” bir bandaman. Yoki sizdan avval bu olamni tark etgan rahmatli No»monbey “jangu jadal tokaygacha; hoji Muhammad yer ostida” deganidek benomu benavo bir bandaman. “Tadriji inxitot”[4] bo’lyapman, o’zingizga ma’lum buyog’i. Ko’ryapsizmi, siz haqingizda hikoya qilish o’rniga o’zim haqimda gapirib yotibman. Sizning asolatingizni tavorus[5] qilmaganim uchun fursat topildi deguncha o’zimni peshlashday zillatga tanazzul qilmoqdaman.

Mayli, sizga qaytaylik, ota. Hech qanday urushga qatnashmadingiz. Va so’zning ma’lum ma’nosi bilan hech qanday qahramonlik ham ko’rsatmagansiz. Shuning uchun orden va medallarga sazovar bo’lmaganingiz kabi molk-mulk orttirish payida ham bo’lmadingiz. Siyosat ichida yashaganingiz holda siyosatni bilmaganingiz uchun tinch zamonda ham muvaffaqiyatli bo’lolmadingiz. Bu jihatdan sizga nisbatan aytishim mumkin bo’lgan eng katta tanqid shu: o’zingizni taqdim qilishni uddalay olmadingiz, ota. Shaharda katta mavqega ega hamyurtlaringizni ziyorat qilib, ularga tashrif qog’ozingizni tarqatmadingiz. Mahallada saylovchilar bilan uchrashib ularning e’tiborini qozonishga urinmadingiz. Qilgan eng katta ishingiz, saylov uchastkasiga borganingizda, agar ramazon oyiga to’g’ri kelsa, tashqarida sigaret chekmaslikka harakat qilardingiz. O’zingizni juda yoqtirsangiz ham kamchiligingizni bilmaganingiz kabi imkoniyatlaringizni ham chamalay olmagansiz. Odatda qattiqqo’l, hissiz va xudbin ko’rinardingiz.

Bu fe’lingiz ba’zan tarbiyasiz bolaga o’xshab ketardi. Bola deyapman, chunki badfe’llikdan qandaydir “manfaat ta’min etish”ni ko’zlamagansiz. Menga qolsa, doim har qanday mavzuda bolalarga xos samimiy fikr aytardingiz. Shu bilan birga bu bolalarcha harakatlaringiz uyda ba’zan “bachkanalik” sifatida qabul qilingan, “manfiy natijalar tavlidi[6]”ga yo’l ochgan holatlar ham bo’lgan. Men bunday xulosa chiqarishlariga qarshi edim va bu munosabatim tufayli “osiy farzand” deya atalgandim. Birga yashagan kunlarimizda, nimani yoqtirgan bo’lsam, hammasi sizga qarshi harakatim natijasida shakllandi. Siz uchun turk klassik musiqasi “ming’irlash”dan boshqa narsa emas. G’arb musiqasiga bo’lgan munosabatingizni “o’chir shuni” deyish bilan namoyon qilardingiz. Siz shunday qilganingiz uchun men har ikkisini ham yoqtirishni o’zim uchun bir burch deb qabul qilgandim. Madaniyat haqidagi fikrlaringiz ham ko’ngilni ko’taradigan darajada emas edi. Indallosini aytganda, atrofingizdagi hamma narsani ikkiga ajratar edingiz. (Bu jihatdan sizga o’xshashimni e’tirof etishim zarur.) Sizningcha, bu yorug’ dunyodagi hamma narsa yo yaxshi yo yomon bo’ladi. Odamlar ham yo aqlli bo’ladi, yo ahmoq. Sizga o’xshab mag’rur bo’lmagan insonlarning hammasini laganbardorlikda ayblardingiz. Sizga o’xshamagan, ziyoli va madaniyatli kishilarning barchasini olifta atardingiz.

Biz (onam bilan birga) sizga e’tiroz qilardik. Faqat men o’zim farq qilmagan holda sizning o’rta yo’l qoldirmagan shafqatsiz tasnifingizni yuqtirib olibman, otajon. Ustiga ustak (eng yomoni ham shu edi men uchun) shunday bo’lganimdan ichimdan g’ururlanib qo’yardim. Men shuni tushunolmay qiynalaman. Chunki men oz bo’lsa ham tuyg’ularimning “romantik” tomonini (sizning jahlingiz chiqishi tayin ammo) onamdan meros qilib olganman. Xususan, ba’zi kitoblarni o’qigandan keyin ichimdagi bu olchoq ziddiyatlarning farqiga borib, siz umuman anglamaydigan bir tarzda sobit nazar bilan bo’shliqqa boqib qolaman. Sizning ishingiz bir tomondan oson edi, otajon. Ko’p narsaga ko’z yumib muayyan intizom asosida umrguzaronlik qilardingiz.

Kinoga bormasdingiz. Umringiz bino bo’lib bironta roman o’qimagansiz. Zaytun yog’ida pishirilgan enginor[7]dan biron marta tatib ko’rmadingiz. Xorijiy mamlakatlarga sayohatni ixtiyor qilmadingiz. Sovg’a berib birovning ko’nglini olishni bilmay yashadingiz. Uyda sarsabildan boshqa o’simlik parvarish qilmadingiz. Eshitganingz faqat xalq qo’shiqlari bo’ldi. Mahdud zavqingizning ba’zan meni ajablantiradigan jihatlari ham topilardi. O’rnak keltirish joiz bo’lsa:

To’lg’on, Qora dengiz, to’lg’on
Kemalar ochdi yelkan…

ga o’xshash menga yoqqan ertak qo’shiqlari bilan birga

Yakta yavrum yakta
Surgo’shtlaring qayoqda…v.h.

ga o’xshash maza-matrasiz qo’shiqlarni ham bemalol tinglayverardingiz. Men quloqqa quyma tarbiyam natijasida ikkinchi toifa qo’shiqlarga masxaraomuz qo’shiqlar sifatida qarab ishning ichidan osongina chiqishga harakat qilar ekanman. Shu “va hokazo” deb tugatgan jumlalarim ham aslida mensimaganimni bildirish uchun ishlatilgan va hokazo… Endi nima bo’lsa ham bu dunyoda yo’qsiz, otajon. Siz umr bo’yi qobig’ingizdan chiqmay yashadingiz. Mendan so’rasangiz, butunlay mavhum tarzda yashadingiz va vafotingiz ham shunga mos bo’ldi.
Sizni endi o’zgartirishning iloji yo’q, otajon. Shu jihatdan, o’zimni o’zgartirishning ham ilojsizligini bilaman. Sobit nazar bilan bo’shliqqa boqib turgan paytlarimda, ko’pincha, tamaldagi o’xshashligimizni yashirish uchun umidsiz o’ylar bilan o’zimni charchatayotgan ekanman. Siz tushunadigan tilda aytsam, otajon, siz olifta deb atagan insonlarning ichki soxtakorligini yashirish uchun asilzoda qiyofasiga kirib olganlariga ko’r-ko’rona ergashayotgandekman. Sizdek mantiqli bo’lmaganim uchun ko’pincha shubhaga tushib shoshib qolaman va ma’lum muddat dazmolsiz shimu kir ko’ylaklar bilan xayrlashaman.

Bugun sizni mendan boshqa eslaydigan odam yo’q, otajon. Bu dunyoda bo’lmaganingiz uchun bilmaysiz bularni. Ammo sizga ochiqcha aytishim kerakki, atrofingizni o’ragan quruq olamonning yarmidan ko’pi hali hozirdan tarix sahifalariga kirishga ulgurdi. Dars kitoblarida sizga o’xshagan insonlarning yashash tarzi namuna qilib ko’rsatilgani holda, ularning ikkovimizga ham ma’lum bo’lgan kichik va qorong’i hayoti o’qitiladi. Siz bo’lmaganligingiz uchun sizning nomingizni qo’llanib, balandparvoz nutqlar, yolg’on maqolalar, xayoliy munozaralar to’qib sizning ismingizni ularning xayollari ham yetib borolmaydigan yuksaklarda to’lqinlantirishni istayman. Agar saylov o’tkazilsa va sizni chin ma’noda tanigan o’n kishi ovoz berishi talab qilinsa, ularning to’qqiz nafari ovozini sizga berishlari aniq, buni ismim kabi bilaman.

Ko’rasiz, otajon. Bir o’zim yozadigan entsiklopediyamni bir boshlab olsam, hammasi izga tushadi. Hech biri to’g’ri-durust bilmaydigan bu mamlakatda undan-bundan (ya’ni chet ellik yozuvchilardan) olib bir asar yozolmasmidingiz?! Tarjimalarni men qilardim. Onam sizga o’qib berardi. (Hech yo’q shunga iqror bo’lishingiz kerakki, otajon, ko’pincha faqat onam o’qigan narsalarni tushunardingiz xolos. Sizning tilingizni ham zohirdagi ziddiyatlarga qaramay, faqatgina onam anglardi.)

Oramizda hech qachon boshqalarga o’xshagan ota-o’g’il munosabati bo’lmadi. Na men boshqa qiziquvchan bolalar kabi hamma narsani sizdan so’radim. Na siz meni yoningizga olib ba’zi narsalarni o’rgatishni lozim topdingiz.

Shu sababli ko’plab voqealarning asosini vaqtida o’rganolmaganim uchun bu dunyoning ko’pgina sirlaridan voqif bo’lolmadim. Ba’zi voqealarning sababini ham ancha keyin o’rgandim. Masalan, ovqat yeb bo’lgandan keyin hammadan oldin qo’l yuvishga chopardingiz. “Men sigaret chekishim kerak” deya meni turtib shoshardingiz. Men ham siz kabi sigaret cheka boshlagunimga qadar bu harakatingizning ma’nosini tushunmas edim. Keyin birga o’tirib chekishadigan bo’ldik. Bir kuni dabdurustdan “oyog’ini otasiga uzatgan holda o’tirib sigaret chekadigan bebosh o’g’ilni” boplab ta’zirini berdingiz. Hamma narsada xuddi shunga o’xshab doim kech qolib yurardingiz. Xotinim bilan ajrashib sizning yoningizga qaytganimda ham “sayoq yurmasdan uyga barvaqt kel” deb yillar avval ta’kidlashingiz kerak bo’lgan tanbehlaringizni qaytarib asabimni buzardingiz.

Holbuki, otajon, men uylanib ajrashgan ham edim. Hatto bolam ham bor edi. Ya’ni bir qaraganda xuddi sizning vaziyatingizda edim. Siz ham yillar avval ba’zi ishlarni bahona qilib katta shaharga ketib bizni bir necha kun yolg’iz qoldirmasmidingiz? Men ham shunday holda edim, otajon. “O’zim istaganday yashash” umidida bir nimalarni bahona qilib uydan chiqib ketdim.

Men o’shandan keyin uyga qaytmadim, otajon. Ba’zi hollarda sizga nisbatan oshirib yuborganga o’xshayman. Balki bu dunyoda o’z o’rnimni topish maqsadida fikrlarimni amalga oshirish payiga tushgandirman. Siz esa buni aslo o’ylab ham ko’rmadingiz. Shu bilan birga bu dunyoda sizday e’tibor topganimdan ham shubhadaman. Shu sababdan ham asabiy, besabr va jizzaki bo’lib qoldim. Bilasiz siz bilan ham ko’p trotishib qolardim. Eshikni qarsillatib yopib chiqib ketardim, bunday mahallarda. Menga nisbatan haqsizlik qilyapti, degan o’y ichimni kemirardi. Nazarimda, nuqul meni tergashdan zavq olardingiz. A’lochi o’quvchi bo’lganim holda “Bu bolaning kitobni varaqlaganini ko’rmadim” deb koyir edingiz. Menga umuman yarashmagan kiyimlarni olib berardingiz. O’zimga yoqmagan maktabga yuborardingiz. Shikoyatimni tinglashga tobingiz yo’q edi.

Bugun balki siz oramizda bo’lmaganingiz uchun menga bir zamonlar haqsizlik qilganingiz haqida o’ylashni xohlamasam-da, menga haqsizlik qilingani haqidagi fikr ichimda shu daraja g’ovladiki, endi faqatgina sizni emas butun dunyoni ayblay boshladim. Bu jihatdan… Bu jihatdan ham o’z istaklarimga mos bo’lmagan joylarga keldim. Endi butun dunyoning yuziga eshiklarni qarsillatib yopib ketishga odatlandim.

Sizni xudbin deyishardi. Meni ham shunday deyishadi orqa-vorotdan. Onam vafotidan keyin siz ham bir muddat yolg’iz qolgandingiz-ku, shuning uchun yolg’izlikning nima ekanligini bilasiz, degan umiddaman. Men ham yolg’iz qolganda sizga o’xshab qoldim, otajon. O’zimga o’zim ovqat pishiraman. Sizning g’ijim ro’pdo’shambir[8]ingizga o’xshagan bir nimalarni ustimga ilib bir qarich soqol bilan uy ichida huzursiz bir holda aylanib turaman. Ochiq qolgan chiroqlarni o’chiraman. Tinmay pul sanayman, nimalarningdir hisob-kitobini qilaman. O’zimni tuzukroq his qilganimda bozorga chiqib aylanib tanlab-saralab savdolashib ul-bul olaman.

Borgan sari sizga o’xshab qolyapman, otajon. Hech kimni jinim suymaydi, odamovi bo’lib qolganman. Oynaga ham ko’p qaramayman. Men yoqtiradigan narsalardan gapirishganida sizga o’xshab ensa qotirib qo’yayotganimni ham his qilyapman. Biron kishinikiga borsam, ovqat yeb ketishim uchun yetarli manzirat qilishmasa ham xuddi siz singari, balki sizdan ham badtarroq g’ashim keladi. Faqat taom mazali chiqmagan bo’lsa sizday oshkora tanqid qilolmayman. Nima ham derdim, bu fe’lim onamdan o’tgani aniq. Baribir taom haqidagi fikrimni u yoki bu shaklda aytib o’tishdan chekinmayman. Hamma mening injiq tabiatimni bilib qo’yishini istaganim uchun shunday qilayotgandayman, ota. Sizning boshingizga kelgan ko’rguliklarni o’ylaganda hech qanday tuyg’uning ichimda qolib ketmasligi kerakligiga, hech qanday xafagarchilikning ichimda palak otishiga rozi bo’lmayapman, ota. Men ham sizday tilimga kelganini baralla aytishni odat qildim.

Avvalgi pismiq o’g’lingizni ko’rib endi g’ururlanasiz, demoqchi emasman. Chunki hamsuhbatlarimning munosabatiga qaraganda, g’ururlanishga arziydigan hech qanday xususiyatim yo’q deb o’ylayman, ota. Odatda, mavhum bir isyon ichida yurgandek his qilaman o’zimni. Aytishlaricha, siz ham oqshom uyga kirganda onangizni topa olmasangiz, darrov ko’chaga qaytib chiqib ketar ekansiz. Agar qo’ni-qo’shninikiga chiqqan bo’lsa, qidirib borib o’sha xonadonning derazasiga mayda toshlardan otib chaqirar ekansiz. Men sizga o’xshab qishloqda emas, shaharda o’sib-ulg’aydim. Yolg’iz tashlab ketishsa, o’zimcha bir muammoni o’ylab topman va qaytib kelishganida tashlab ketishgani uchun pushaymon qilaman.

Holbuki, hozir siz haqingizda o’ylab o’z-o’zimcha kulib o’tiribman. Sizni siz bo’lib yashagim kelyapti. Xohlardimki, uyda onamga o’xshagan biri bo’lsin. Men oshxonaga o’tib: “Muazziz! Oshxonangga qarab qo’y, bir nimalar toshyapti…” – deb baqirsam. Menga: “Toshayotgan bo’lsa, gazni o’chirib qo’ya qolmaysizmi, Jamilbey!” desin. Men esa hech nimaga qo’l urmay sekingina xonamga kirib ketsam. Balki, qanday odam bo’lganingizni hozir ham to’liq tasavvur qilolmayotgandayman. Ochig’i, bugun, siz bilmaydigan ba’zi narsalardan boxabar bo’lgach, sizning qanday inson bo’lganingiz haqida chuqurroq o’ylay boshladim.

Qiziq, ong osti sezgisi haqida bilarmidingiz, ota? Menga ba’zan bunday narsalar siz yashagan davrda hali ijod qilinmagandek tuyuladi. Go’yo usmonlilarda bunday narsalar bo’lmaydigandek… Sizning fes[9] va redingot[10] kiyib tushgan rasmingizni ko’z oldimga keltiryapman-da… Bu surat bilan «ekzistentsialist tushkunlik»ni tasavvur qilolmayapman, ochiqchasi… Aslida bugungi avlod taqlidga o’ch. Biz shu taqlidchilik balosidan qutulolmayapmiz. Ba’zi masalalar shu sababli mubolag’ador bo’lib ko’rinmoqda. Qiziq, agar hamma masalalarni sizga tushuntirsam, siz bularni qanday qarshi olgan bo’lardingiz? Yozganlarimni o’qisangiz nima deb o’ylardingiz? Hammasini “bema’ni, ahmoqona” deb otib yuborarmidingiz?

Sizning davringizda harholda bunday qiyinchiliklar bo’lmagandir, otajon. Ovqatlanish va krossvord yechish eng asosiy ish. Keyin radiodan zamonaviy qo’shiqlarni mening injiqligim tufayli tinglashga majbur bo’lardingiz. Pashshalarning derazalarni kirlatib yuborishi… Gazeta sahifalaridagi salomatlik bilan bog’liq maqolalarga munosabatingiz… Oilaviy kirim-chiqim hisoblari… Ertangi kun pishiriladigan ashura[11]ga nimalar solish kerakligi… Va shunga o’xshash… Aloqasiz barcha tushunchalaringizning “ong oqimi” deb ataladigan bir murakkab qatlamda to’planishini tasavvur qilganingizda edi, menimcha, ovqatdan keyin oromkursingizga cho’kib uyquni boshlab yubormasdingiz. Moddaning asosida tuzatib bo’lmaydigan nuqsonlarning namoyon bo’lishi yoki ba’zi tabiat qonunlarining avvalgidek aynan takrorlanmayotganini ko’rsangiz andishaga tusharmidingiz?

Aslida, “ruhiyat bilan bog’liq yangiliklarni men ham to’g’ri-durust bilolmayapman, otajon. “ (Masalan, xudbin bo’lganingiz holda siz ham “ego” haqida hech nimani bilmasdingiz) Biron joyda o’qigan taqdiringizda menga: “O’g’lim, senda Oedipus kompleksi[12] bormi?” deb so’rasangiz nima deb javob berishni bilolmay kalovlanardim. Eslaysizmi, men sizdan achchig’lansam yoki noma’lum bir sababdan xafa bo’lsam tashqariga chiqib bo’kkuncha ichardim… Hozirgilar unday qilishmaydi, ota. Ular siz eshitmagan “ong osti” bilan bog’liq muammo deb tashxis qo’yishadi-yu to’ppa-to’g’ri doktorga murojaat qilishadi. Men esa borgan sari sizga o’xshab boryapman, ota. Endi ichkilik ham dardimni yengillatmay qo’ydi. Shunday paytlarda “oromkursiga boyqushday o’tirib” uxlab qolyapman.

Demakki, sizning qishloqcha tabiatingiz menga meros qolibdi, ota. Madaniyatni yoqtirmayman. Bu kunlarga yetib kelganingizda edi, siz ham menday televizordan nafratlanardingiz. Men siz ulg’aygan qishloqqa qaytishni xohlayman. Ya’ni, soxta dengiz oshuftalari kabi sohilda baliqchilar bilan suhbatlashishni istamayman. Baliq ovi bizga to’g’ri kelmaydi, ota. Men sizning bepayon dalalar orasidagi mittigina qishlog’ingizda (atrofda bir-ikki daraxt bo’lsa kifoya) yog’och to’sinli paxsa devor uyda yashashni istayman. Xayolimdagi uyning tarxini ham tanish bir me’morga chizdirdim. (Bu borada ham yoshlarga ishonchim qolmagan.) Sizga tushuntirishim qiyin, ammo menga haqsizlik qilgan dunyoga nisbatan bir isyonimdir, bu harakatlarim. Ya’ni, men u yerga ketish bilan “taraqqiyot deganingizning hammasini ko’rdim va aslimga qaytmoqdaman” (ya’ni Jamilbeyga qaytmoqdaman) deyman ammo ular buni tushunishmaydi.

Siz buni Ziyo Posho[13]ning yoki Mehmed Akif[14]ning munosabatiga o’xshatishingiz mumkin. Onam eshitsalar tinmay yig’lagan bo’lardilar. Siz qanday qabul qilasiz, bilolmayman. Harholda bu harakatimni ham sizga qarshi atayin qilingan isyon deb yoqtirmagan bo’lardingiz. Meni bu ko’yga o’qigan kitoblar boshlaganini ta’kidlardingiz. Lukianos[15]ni o’qiyotgan paytimda kitobni qo’lingizga olib varaqlagandingiz va tangrilarga qarshi aytilgan satrlarni o’qib “mana shuning uchun bu bola Ollohgayam ishonmaydi, menga ham doim gap qaytaradi” degandingiz. Menga bu fikrlaringiz mantiqli tuyulmagandi, o’shanda. O’zingiz ham Ollohga (buni e’tirof etishingiz qiyin, albatta) umringizning so’nggi pallalarida ishona boshlagan edingiz, ota.

Oxirgi yillarda juma kunlari hech kimga bildirmay masjidga qatnaganingizni bilardim. Qiziq, avvalroq, menga o’xshab yosh bo’lgan paytingizda “imon buhroni”ni boshdan kechirganmidingiz? Ha, mayli, oxirgi damlarda bu darajada o’zgarganingizni ham qabul qilmadingiz. Har doim “namoz-niyozni” kanda qilmaganingizni aytib taskin topardingiz. Mening bu uzlatnishinligimni ham balki eski inonchlarga bog’lab izohlashga harakat qilardingiz. Holbuki, men modasi eskirgan biri sifatida “shakllanganim uchun” sizning bolaligingizga sig’inyapman, ota. Bu harakatlarimning onamdagi kabi hissiyotga moyillik bilan aloqasi yo’q.

Ya’ni, endi haddimni bilyapman. Oldida “haybat” deb ataladigan harsang tosh turgan tog’ etagidagi uyimda vaqtida sezmagan ruhiy ehtiyojlarimni qondiryapman. Quduqdan suv tortib, eshagimga yuklangan o’tinlarni tashib o’choq yoqyapman. Buni hozirgilar “qochish” deb atashadi. Jamiyatdagi bir qator muammolarni yechishni uddalay olmagan “oliftalar”, ya’ni shaharda yashab, shahar hayotini yoqtiradigan ziyolilar shunday qilishadi. Siz bunday gaplarga e’tibor qilmang, ota. O’g’lingizni ulardan so’rab o’rganadigan odam emassizku! Siz ham onamga o’xshab mening hech qachon yomon ish qilmasligimga ishonasiz, to’g’rimi? Bir paytlar g’oyaviy kitoblarni o’qib, uyga turqi sovuq tanishlarimni yetaklab kelib baland ovozda talashib-tortishar edim. Shunday paytlarda onam bir baloga ilakishib qolishimdan tashvishlanar edi, ammo uni ogohlantirgan qarindoshlari oldida meni himoya qilardi. Endi meni himoya qiladiganim qolmadi. Ikkovingiz ham bu dunyoni tark etdingiz.

Mana men ham yolg’iz qoldim. Yolg’izligimni bilish uchun ko’pincha (sobit nazar bilan bo’shliqqa qaraganimda) paxsa uy haqida yanada jiddiy o’ylay boshlayman. Men bu turqi sovuq ziyolilarga sira o’xshamayman, ota. Ularga qarshiman va sizning samimiyatingiz tomonidaman. Ba’zi kitoblar tufayli biroz aqlim qorishgan bo’lsa ham bugun sizning samimiyatingizni ichimda tashiyotganimdan quvonaman. Ammo baribir sizga butunlay o’xshab qolishdan ham qo’rqyapman, otajon. Ya’ni alal-oqibat men ham sizga o’xshab o’lamanmi? Maktubimni shu yerda tugatib hurmat bilan qo’lingizdan o’paman.
O’g’lingiz.

Izohlar

[1] Inson ruhiyatida ota-bobolarga xos fe’l-atvorning namoyon bo’lishi haqidagi falsafiy-psixologik holatlar uchun ishlatiladi.
[2] Butun-bo’lak munosabatining bir ko’rinishi.
[3] Sekin-asta o’zini o’ldirish, hayotiga yakun yasash.
[4] Sekin asta yo’q bo’lib borish, cho’kish, g’arq bo’lish.
[5] Meros, meros qilib olmoq.

[6] Tavlid – paydo bo’lish, tug’ilish, ko’payish.
[7] Artishok (Supaga) — ko‘p yillik va bir yillik sabzavot ekini.
[8] Uy ichida kiyiladigan erkaklar xalati
[9] Qizil matodan tikiladigan bosh kiyim
[10] Bir paytlar siyosiy doiralarda moda bo’lgan erkaklarning rasmiy ust kiyimi

[11] Hijriy taqvimga ko’ra muxarram oyining o’ninchi kunida pishiriladigan shirinlik. Rivoyatga ko’ra, Nuh alayhissalom to’fondan keyin qo’lida qolgan don-dunlarni qaynatib bu shirinlikni pishirgan ekan.
[12] Zigmund Freyd ilgari surgan “Edip kompleksi”.
[13] Ziyo Posho (Ziya Pasa; 1825-1880). Turk yozuvchisi, shoiri va siyosat arbobi.
[14] Mehmet Akif (Mehmet Akif Ersoy; 1873 — 1936). Turk shoiri va siyosat arbobi.
[15] Lukian (Lucianus; 125 – 180). Suryoniy notiq, siyosatchi va hajviy asarlar muallifi

Manba: www.marufjonyuldashev.com