Қонуннинг 15-моддасига кўра, Ўзбекистонда яшовчи шахслар ўз исм ва фамилиясини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ ёзиш ҳуқуқига эгадирлар. Собиқ Иттифоқ даврида ҳозирги Ўзбекистон ва Марказий Осиё ҳудудида яшаган аҳоли фамилиясига мажбуран “-ов”, “-эв” каби қўшимчалар қўшилган эди. Қонуннинг юқорида тилга олинган 15-моддаси бу каби қоидалар энди мажбурий эмаслигини белгилайди. Исмини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ ёзишни истаган шахс энди исмини, масалан, “Айджамал Садыкова”дан “Ойжамол Содиқ” ёки “Ойжамол Содиқ қизи”га ўзгартириши мумкин. Шунингдек, рус миллатига мансуб кишининг исмини “Иван Адамов”дан “Иван Одам”га мажбурлаб “ўзбеклаштириш” қонунга зид.

ДАВЛАТ ТИЛИ ТЎҒРИСИДАГИ ҚОНУН
ТАҲРИРГА МУҲТОЖМИ?
Миракмал НИЯЗМАТОВ

Кириш

Ўзбек тилининг Ўзбекистон ҳудудида давлат тили сифатида амал қилишининг ҳуқуқий асослари асосан Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва “Давлат тили ҳақида”ги Қонуни (бундан кейин Қонун) билан тартибга солинади. Конституциянинг 4-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикасида давлат тили ўзбек тилидир ва унинг ҳудудида яшовчи барча миллат ва элатларнинг тиллари ҳурмат қилиниши қонун билан кафолатланган. Давлат тилининг амалдаги ижроси, қўлланилиши қандай? Ватанимиз ҳудудида қўлланиладиган бошқа тилларнинг мақоми ва ҳуқуқий ҳимоясичи? Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилгандан кейинги ўтган 20 йиллик даврда бу борадаги қонунга янги ўзгартиришлар киритиш ёки уни янги таҳрирда қабул қилишга эҳтиёж сезилдими? Мақолада шу масалаларни муҳокама қиламиз.

Давлат тили ва кундалик ҳаёт

Қонуннинг 1-моддасига кўра, Ўзбекистонда давлат тили ўзбек тилидир. Шу билан бирга, Ўзбекистонда яшовчи турли миллат ва элатлар ўз она тилини қўллашларини кафолатлаш мақсадида Қонун ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши мамлакатдаги бошқа халқларнинг ўз она тилини қўллаш ҳуқуқига монелик қилмаслигини ҳам баён этган. Қонунга кўра, турмушда, шахслараро ва миллатлараро муомалада фуқаролар ўз хоҳишларига кўра исталган тилда мулоқот қилишлари мумкин. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида “турмуш” сўзига “инсоннинг яшаш, кун кечириш тарзи, кундалик ҳаёти” дея таъриф берилган. Демак, кундалик ҳаётда Ўзбекистон ҳудудида яшовчи ҳар бир шахс ўзи истаган тилда гапиришга ҳаққи бор. Масалан, кишилар ўзаро мулоқотда рус ёки тожик тилидан фойдаланганлари учун уларни ҳеч ким камситиши мумкин эмас. Ушбу кафолатни янада мустаҳкамлаш мақсадида, Қонуннинг 4- моддасида Ўзбекистон “ҳудудида яшовчи миллатлар ва элатларнинг тилларига иззат-ҳурмат билан муносабатда бўлиш та
ъминланади” деб ёзилган.

Давлат тили ва унинг давлат органларида қўлланилиши

Қонуннинг 14-моддасига кўра, Ўзбекистон ҳудудида яшовчи шахслар давлат ташкилотлари ва муассасаларига ариза ва шикоятларини давлат тилида ёки бошқа тилларда топширишлари мумкин. Демак, давлат органига ёзилган ариза ёки шикоятни фақат давлат тилида ёзилмагани учунгина қабул қилмаслик мумкин эмас. Мазкур модда Ўзбекистон ҳудудида истиқомат қилувчи турли миллат ва элатларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга хизмат қилса ҳам, амалиётда баъзи жиддий қийинчиликларни туғдириши мумкин. Чунки Қонундаги “бошқа тилларда” атамаси айнан қайси тилларни қамраб олиши ҳақида маълумот берилмаган. Давлат тилидан бошқа тиллар деганда рус, тожик ва қорақалпоқ каби маҳаллий тиллар билан бирга, инглиз, немис ва япон каби чет тиллари ҳам тушунилиши мумкин. Бундан ташқари, “бошқа тилларда” ариза ёки шикоят олган давлат органи жавобни қайси тилда бериши керак?

Қонуннинг 9-моддасига кўра, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларида иш давлат тилида юритилади. Аммо бу моддада ҳам иш материаллари “заруриятга қараб бошқа тилларга таржима қилиниши таъминланади” деган банд мавжуд. Хўш, давлат тилидан бошқа тилда ёзилган ариза ёки шикоят моддадаги “зарурият” ҳолатига кирадими? Бу ҳолатда жавоб ҳам давлат тилида, ҳам мурожаат ёзилган тилда берилиши керакми? Қонунда мазкур саволларга жавоб йўқ.

Давлат тили ва исмлар

Қонуннинг 15-моддасига кўра, Ўзбекистонда яшовчи шахслар ўз исм ва фамилиясини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ ёзиш ҳуқуқига эгадирлар. Собиқ Иттифоқ даврида ҳозирги Ўзбекистон ва Марказий Осиё ҳудудида яшаган аҳоли фамилиясига мажбуран “-ов”, “-эв” каби қўшимчалар қўшилган эди. Қонуннинг юқорида тилга олинган 15-моддаси бу каби қоидалар энди мажбурий эмаслигини белгилайди. Исмини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ ёзишни истаган шахс энди исмини, масалан, “Айджамал Садыкова”дан “Ойжамол Содиқ” ёки “Ойжамол Содиқ қизи”га ўзгартириши мумкин. Шунингдек, рус миллатига мансуб кишининг исмини “Иван Адамов”дан “Иван Одам”га мажбурлаб “ўзбеклаштириш” қонунга зид.

Қонуннинг ушбу бандидан Ўзбекистон аҳолисинг кўпчилик қисми бехабар ва шунинг учун мамлакатда фамилия ёзишда ҳануз Совет давридан қолган қоидалар амал қилиб келмоқда. Бу муаммони Бахтиёр Шоҳназаров 2001-йилда Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ёшлар” телеканалининг “Ҳуқуқ ва бурч” кўрсатувида муҳокама қилган эди.

Қонуннинг 15-моддасида кўзда тутилган ҳақ-ҳуқуқлар ҳақида маълумотни кенг жамоатчиликка етказишда Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш (бундан кейин ФҲДЁ) органларининг ўрни катта. ФҲДЁ органи паспорт ёки туғилганлик ҳақидаги гувоҳномани олишга келган шахсларга исм-шарифларини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ қайд этишлари мумкинлиги ва буни қай тартибда амалга ошириш ҳақида маълумот беришлари керак. Шунда туғилганлик ҳақидаги гувоҳномасида исми “Тахтаева Дильярам Яковлевна” деб ёзилган шахс паспорт олиш чоғида исмини “Тўхтаева Дилором Ёқубовна” ёки “Тўхтаева Дилором Ёқуб қизи” деб ёзишга ҳақли эканини билади. Бундай тушунтириш ишларини самарали амалга ошириш учун ФҲДЁ органлари қисқа маълумотнома-варақалар тайёрлаб, уларни фуқаролик ҳолати далолатномаси учун мурожаат қилган шахсларга тақдим этишлари мақсадга мувофиқ бўлади.

Исмларни миллий-тарихий анъаналарга кўра ёзиш Қонунда белгиланган бўлса ҳам, буни амалга ошириш йўл-ёриқлари ёки бу борадаги меъёр ҳамда чекловлар ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинмаган. Масалан, “Хаджибеков Садикджон Джуманазарович” ўз исмини миллий-тарихий анъаналарга кўра қайд эттирмоқчи бўлса, қуйидаги исмлардан қай бирини танлаши керак: “Содиқжон Ҳожибек Жуманазар”ми ёки “Ҳожибеков Содиқжон Жуманазар ўғли”ми ёки “Содиқжон Ҳожибек Жуманазарий”ми? Ёки исмини миллий-тарихий анъаналар доирасида соддароқ қилиб ёзиш керакми, масалан, “Содиқжон Жуманазар” ёки “Содиқжон Ҳожибек” каби? Бу шахс юқоридаги вариантларнинг исталган бирини танлаши мумкинми ёки бу борада чеклов ёки меъёрлар бўлиши керакми?

“Ўзбекистон Республикаси фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш (ФҲДЁ) органларида иш юритиш тартиби тўғрисида”ги Йўриқномада бу ҳақда ҳеч нарса дейилмаган. Бу эса амалиётда жиддий англашилмовчиликлар ва қийинчиликларга сабаб бўлиши мумкин. Масалан, мерос, банк хизматлари, жиноятчиликка қарши кураш каби масалаларда шахсларнинг исми бир неча ҳужжатга қараб солиштирилади. Исм-шарифларнинг Қонуннинг 15-моддасига кўра қандай ёзилиши самарали ҳуқуқий тартибга солинмаса, яқин келажакда юқорида айтиб ўтилган соҳалардаги ижтимоий муносабатларда ҳам шахс учун, ҳам давлат учун жиддий муаммолар туғилиши табиий.

Назаримизда, давлат тилида ёзилган исмларнинг чет тилида, хусусан, инглиз тилида қандай ёзилиши масаласи ҳам ҳуқуқий тартибга солиниши керак. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси веб-саҳифасига кириб, Қонунчилик Палатаси депутатларининг исм-шарифларига эътибор берсангиз, бу борадаги номутаносибликларга гувоҳ бўлиш мумкин. Давлат тилида “Содиқжон” — «Sodiqjon» деб ёзилган исм инглиз тилида “Sodikzhon”” деб ёзилган. Ёки давлат тилида “Одилхўжаева” — “Odilxo’jaeva” деб ёзилган фамилия инглиз тилида ““Adilhodzhaeva” деб ёзилган. Депутатларнинг исм-шарифлари кўздан кечирилганда, бундай ҳолатни деярли ҳар бир исм ёки фамилияда кузатиш мумкин. Мазкур масала қонун билан тартибга солинмагани учун давлат паспортининг инглиз тилидаги саҳифасида лотин ёзувида берилган исмларда аниқ бир қоидага амал қилинмаган ҳолда турлича ёзилиш ҳолатлари учраб туради. Масалан, бир оилага тегишли бўлган ака-укаларнинг паспортларида фамилиялари лотин ёзувида бирида “Абдуллаев” — “Abdullaev”, иккинчисида эса ““Abdoollaev”” деб ёзилган ҳолатларга ўхшаш мисоллар жуда кўп.

Юқорида таъкидланганидек, исм-шариф каби шахсларнинг кимлигини билдирувчи атамаларни тўғри ёзиш қоидалари тартибга солинмаса, ижтимоий муносабатларда жиддий муаммоларни келтириб чиқариши аниқ.

Давлат тили ва ҳуқуқий ҳужжатлар

Қонуннинг 8-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг бошқа ҳужжатлари давлат тилида қабул қилинади ва эълон қилинади. Қонуннинг мазкур моддаси давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари томонидан кўп ҳолларда бузилаётганини кузатиш мумкин. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базасида” (бундан кейин Қонун ҳужжатлари миллий базаси) топилган қонун ҳужжатларининг баъзилари фақат рус тилида мавжуд эканлигини кўриш мумкин.

Масалан, Қонун ҳужжатлари миллий базасида 1999-йилда Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлигида рўйхатдан ўтказилган “Хориждаги Ўзбекистон Республикаси дипломатик ваколатхоналари ва консуллик муассасалари томонидан Ўзбекистон Республикаси фуқароларига паспорт бериш ва алмаштириш тартиби тўгрисида”ги Йўриқномаси фақат рус тилида берилган. Сайтда “Ҳужжат матни рус тилида келтирилади” деган изоҳ ҳам мавжуд. Бу билан Давлат тили тўғрисидаги қонуннинг 8-моддаси бузилмоқда. Юқорида тилга олинган ҳуқуқий ҳужжат 1999-йилда кучга кирганлигига қарамасдан ҳалигача давлат тилидаги матни тайёрланмаган.

Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг “16 ёшгача болалари бўлган оилаларга нафақалар тайинлаш ва тўлаш тартиби бўйича услубий кўрсатмаларга ўзгартиришлар ва қўшимча киритиш ҳақида”ги Қарорига ёзилган Илова ҳам “Илова рус тилидаги матнда берилган” изоҳи билан фақат рус тилида мавжуд. Бундай миссолларни юзлаб келтириш мумкин.

Олий Мажлис қўмиталарида, янги қонун қабул қилиш учун тузилган қўмиталарда иш, зарурат туғилганда, рус тилида амалга оширилиши мумкин. Аммо қонун матни, қабул қилишга тайёр бўлгандан кейин, албатта, ўзбек тилига таржима қилиниши керак ва шундан кейингина кенг жамоатчилик эътиборига ҳавола қилиниши керак. Бу қонун талабидир.

Маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларининг ҳужжатлари ҳам давлат тилида қабул қилиниб, давлат тилида эълон қилиниши керак. Ўзбек тилида қабул қилинган қонунларнинг, давлат ва маҳаллий ҳокимият ва бошқаруви органлари ҳужжатларининг таржималари бошқа тилларда ҳам эълон қилиниши мумкин. Ушбу қоида Ўзбекистон ҳудудида яшовчи, аммо давлат тилини билмайдиган ёки яхши билмайдиган фуқаролар манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида қабул қилинган. Ушбу қоида ҳам қўшимча ҳуқуқий изоҳ ва тушунтиришга муҳтож. Сабаби Қонунда қандай ҳолатларда давлат ва маҳаллий ҳокимият ва бошқаруви органларининг ҳужжатлари бошқа тилларда эълон қилиниши мумкинлиги ҳақида изоҳ берилмаган.

Давлат тилининг хўжалик бошқаруви ва жамоат жойларида қўлланилиши

Қонуннинг 10- моддасига кўра, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда иш юритиш, ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳужжатлари давлат тилида юритилади. Агар корхоналарда ишловчиларнинг кўпчилиги ўзбек тилини билмаса, давлат тили билан бир қаторда бошқа тилларда ҳам иш юритиш мумкин. Масалан, бир корхонанинг ҳисоб-китоб бўлимида, асосан, рус миллатига мансуб ходимлар ишласа, бу ҳолатда уларга корхона ҳужжатларини рус тилида тайёрлашга рухсат берилади. Лекин рус тилида иш юритилишига қарамай, корхонанинг ҳисоб-китоб бўлими барча ҳужжатларни ўзбек тилида ҳам тайёрлашга мажбур.

Ўзбекистон Республикаси Реклама тўғрисидаги Қонунининг (бундан кейин Реклама Қонуни) 5-моддасига кўра, давлатимиз ҳудудида реклама давлат тилида берилиши билан бирга, реклама берувчининг хоҳишига кўра бошқа тилларда ҳам эълон қилиниши мумкин. Шу масалага боғлиқ бўлган яна бир муаммо бу реклама ёзув тахталари ва баннерларидаги реклама матнларининг жиддий хатолар билан ёзилаётганидир. Реклама матнларини эътиборсизлик натижасида жиддий хатолар билан ёзиш учун жавобгарлик борми? Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодексининг (бундан кейин Кодекс) 42-моддасига кўра, давлат тилини менсимаганлар энг кам иш ҳақининг бир бараваридан икки бараваригача миқдорда жаримага тортилиши мумкин. Аммо Кодексда қайси ҳолатлар “менсимаслик” деб баҳоланиши мумкинлиги ҳақида ҳеч нарса дейилмаган. Ўзбек тилининг изоҳли луғатига кўра, “менсимаслик” деб “эътиборсизлик ва паст назар билан қараш”га айтилади. Давлат тили ёки бошқа тилларда ёзилган матндаги хатоларни эътиборсизлик деб баҳолаш мумкин, аммо уларнинг “паст назар билан қараш” мақсадида қилинганини исботлаш қийин.

Рекламаларда давлат тилини ишлатишда хатоларнинг олдини олиш на Давлат тили тўғрисидаги Қонунда ва на Реклама тўғрисидаги Қонунда тартибга солинган. Реклама ёзув тахталарида учраб турадиган қўпол имло хатолари учун ким жавобгар? Реклама берувчими ёки реклама агентлигими?

Амалдаги қонун ҳужжатлари орасида реклама агентликларига реклама матнини давлат тили ёки бошқа тилда хатосиз ёзилганлигини текшириш вазифасини юкловчи бирор йўриқнома топилмади. Филология фанлари номзоди Равшан Жомоновга кўра, Қонун талаблари тўлиқ бажарилишини таъминлаш мақсадида ҳокимликлар ҳузурида атамалар комиссиялари тузилган. Мазкур комиссияларнинг ишини жонлантириш ечимлардан бири бўлиши мумкин. Баъзилар рекламада учрайдиган имловий ва услубий хатолар давлат органлари томонидан тартибга солинмаслиги керак, бозор муносабатлари бундай ҳолатларни ўзи аста-секин тартибга солиб юборади деб ҳисоблаши мумкин. Бу фикр ҳам ўринли кўринади. Аммо шундай бўлган тақдирда ҳам бу ҳақда қонун ҳужжатларида қоида бўлиши керак.

Реклама ёзув тахтасидаги қўпол хатолар ҳақида хабар бериб, уларнинг тўғриланишини талаб этишда фуқаролар фаоллиги ҳам муҳим аҳамиятга эга. Аммо улар бундай ҳолатларда кимга ёки қаерга мурожаат этишлари керак? Реклама берувчи ёки реклама агентлиги хатоларга эътиборсизлик билан қараса, уни бартараф этиш учун ҳеч қандай чора кўрмаса, фуқаролар кимга шикоят қилиши мумкин? Хатоларни бартараф этиш масаласига бундай эътиборсизлик билан қараган реклама берувчи шахс ёки реклама агентлигининг хатти-ҳаракатларини “менсимаслик” ёки “эътиборсизлик ва паст назар билан қараш” деб таърифлаб, уларни маъмурий жавобгарликка тортиш мумкинми?

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикасида чакана савдо қоидаларининг ҳамда Ўзбекистон Республикасида умумий овқатланиш маҳсулотларини (хизматларини) ишлаб чиқариш ва сотиш қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида”ги Қарорининг (бундан кейин Қарор) 16-бандига кўра, “сотувчи, товарлар ва уларни тайёрловчилар тўғрисидаги маълумотлар харидорлар эътиборига давлат тилида етказилади, шунингдек, бошқа тилларда такрорланиши мумкин”. Лекин чакана савдо расталарида товарлар тўғрисидаги маълумотлар харидорлар эътиборига ҳар доим ҳам давлат тилида етказилмайди. Масалан, пишлоқнинг ҳар-хил турларини сотаётган сотувчи бир пишлоқ тури устига “Галански Сир! Свежи!” деб ёзиб қўйган бўлса (кундалик ҳаётимизда кўп учрайдиган бундай ёзувларга мисолларни Равшан Жомоновнинг “Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб ёз” мақоласидан топишингиз мумкин), бу реклама ҳисобланадими ёки маҳсулот тўғрисидаги маълумотми? Агар реклама ҳисобланса, унда реклама давлат тилида берилиши талаб этилмайди. Агар мазкур ёзув маҳсулот тўғрисидаги маълумот деб талқин этилса, унда бошқа тил билан бирга давлат тилида ҳам ёзилиши шарт.

Хулоса ўрнида

Ўзбекистон ҳудудида давлат тилининг амал қилишини тартибга солувчи қонунчилик ўзгартириш ва қўшимчаларга эҳтиёжи бор, деб ҳисоблаймиз. Янги қонун ёки ўзгартиришларни қабул қилишда юқорида тилга олинган ва бошқа шу каби муаммо ҳамда камчиликларга эътибор бериш зарур.

Манба: www.tashabbus.uz

DAVLAT TILI TO’G’RISIDAGI QONUN TAHRIRGA MUHTOJMI?
Mirakmal NIYAZMATOV

Kirish

O’zbek tilining O’zbekiston hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari asosan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va “Davlat tili haqida”gi Qonuni (bundan keyin Qonun) bilan tartibga solinadi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida davlat tili o’zbek tilidir va uning hududida yashovchi barcha millat va elatlarning tillari hurmat qilinishi qonun bilan kafolatlangan. Davlat tilining amaldagi ijrosi, qo’llanilishi qanday? Vatanimiz hududida qo’llaniladigan boshqa tillarning maqomi va huquqiy himoyasichi? O’zbek tiliga davlat tili maqomi berilgandan keyingi o’tgan 20 yillik davrda bu boradagi qonunga yangi o’zgartirishlar kiritish yoki uni yangi tahrirda qabul qilishga ehtiyoj sezildimi? Maqolada shu masalalarni muhokama qilamiz.

Davlat tili va kundalik hayot

Qonunning 1-moddasiga ko’ra, O’zbekistonda davlat tili o’zbek tilidir. Shu bilan birga, O’zbekistonda yashovchi turli millat va elatlar o’z ona tilini qo’llashlarini kafolatlash maqsadida Qonun o’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi mamlakatdagi boshqa xalqlarning o’z ona tilini qo’llash huquqiga monelik qilmasligini ham bayon etgan. Qonunga ko’ra, turmushda, shaxslararo va millatlararo muomalada fuqarolar o’z xohishlariga ko’ra istalgan tilda muloqot qilishlari mumkin. O’zbek tilining izohli lug’atida “turmush” so’ziga “insonning yashash, kun kechirish tarzi, kundalik hayoti” deya ta’rif berilgan. Demak, kundalik hayotda O’zbekiston hududida yashovchi har bir shaxs o’zi istagan tilda gapirishga haqqi bor. Masalan, kishilar o’zaro muloqotda rus yoki tojik tilidan foydalanganlari uchun ularni hech kim kamsitishi mumkin emas. Ushbu kafolatni yanada mustahkamlash maqsadida, Qonunning 4- moddasida O’zbekiston “hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo’lish ta ‘minlanadi” deb yozilgan.

Davlat tili va uning davlat organlarida qo’llanilishi

Qonunning 14-moddasiga ko’ra, O’zbekiston hududida yashovchi shaxslar davlat tashkilotlari va muassasalariga ariza va shikoyatlarini davlat tilida yoki boshqa tillarda topshirishlari mumkin. Demak, davlat organiga yozilgan ariza yoki shikoyatni faqat davlat tilida yozilmagani uchungina qabul qilmaslik mumkin emas. Mazkur modda O’zbekiston hududida istiqomat qiluvchi turli millat va elatlarning huquqlarini himoya qilishga xizmat qilsa ham, amaliyotda ba’zi jiddiy qiyinchiliklarni tug’dirishi mumkin. Chunki Qonundagi “boshqa tillarda” atamasi aynan qaysi tillarni qamrab olishi haqida ma’lumot berilmagan. Davlat tilidan boshqa tillar deganda rus, tojik va qoraqalpoq kabi mahalliy tillar bilan birga, ingliz, nemis va yapon kabi chet tillari ham tushunilishi mumkin. Bundan tashqari, “boshqa tillarda” ariza yoki shikoyat olgan davlat organi javobni qaysi tilda berishi kerak?

Qonunning 9-moddasiga ko’ra, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarida ish davlat tilida yuritiladi. Ammo bu moddada ham ish materiallari “zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanadi” degan band mavjud. Xo’sh, davlat tilidan boshqa tilda yozilgan ariza yoki shikoyat moddadagi “zaruriyat” holatiga kiradimi? Bu holatda javob ham davlat tilida, ham murojaat yozilgan tilda berilishi kerakmi? Qonunda mazkur savollarga javob yo’q.

Davlat tili va ismlar

Qonunning 15-moddasiga ko’ra, O’zbekistonda yashovchi shaxslar o’z ism va familiyasini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar. Sobiq Ittifoq davrida hozirgi O’zbekiston va Markaziy Osiyo hududida yashagan aholi familiyasiga majburan “-ov”, “-ev” kabi qo’shimchalar qo’shilgan edi. Qonunning yuqorida tilga olingan 15-moddasi bu kabi qoidalar endi majburiy emasligini belgilaydi. Ismini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozishni istagan shaxs endi ismini, masalan, “Aydjamal Sadikova”dan “Oyjamol Sodiq” yoki “Oyjamol Sodiq qizi”ga o’zgartirishi mumkin. Shuningdek, rus millatiga mansub kishining ismini “Ivan Adamov”dan “Ivan Odam”ga majburlab “o’zbeklashtirish” qonunga zid.

Qonunning ushbu bandidan O’zbekiston aholising ko’pchilik qismi bexabar va shuning uchun mamlakatda familiya yozishda hanuz Sovet davridan qolgan qoidalar amal qilib kelmoqda. Bu muammoni Baxtiyor Shohnazarov 2001-yilda O’zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “Yoshlar” telekanalining “Huquq va burch” ko’rsatuvida muhokama qilgan edi.

Qonunning 15-moddasida ko’zda tutilgan haq-huquqlar haqida ma’lumotni keng jamoatchilikka yetkazishda Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (bundan keyin FHDYO) organlarining o’rni katta. FHDYO organi pasport yoki tug’ilganlik haqidagi guvohnomani olishga kelgan shaxslarga ism-shariflarini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq qayd etishlari mumkinligi va buni qay tartibda amalga oshirish haqida ma’lumot berishlari kerak. Shunda tug’ilganlik haqidagi guvohnomasida ismi “Taxtaeva Dil`yaram Yakovlevna” deb yozilgan shaxs pasport olish chog’ida ismini “To’xtaeva Dilorom Yoqubovna” yoki “To’xtaeva Dilorom Yoqub qizi” deb yozishga haqli ekanini biladi. Bunday tushuntirish ishlarini samarali amalga oshirish uchun FHDYO organlari qisqa ma’lumotnoma-varaqalar tayyorlab, ularni fuqarolik holati dalolatnomasi uchun murojaat qilgan shaxslarga taqdim etishlari maqsadga muvofiq bo’ladi.

Ismlarni milliy-tarixiy an’analarga ko’ra yozish Qonunda belgilangan bo’lsa ham, buni amalga oshirish yo’l-yoriqlari yoki bu boradagi me’yor hamda cheklovlar huquqiy jihatdan tartibga solinmagan. Masalan, “Xadjibekov Sadikdjon Djumanazarovich” o’z ismini milliy-tarixiy an’analarga ko’ra qayd ettirmoqchi bo’lsa, quyidagi ismlardan qay birini tanlashi kerak: “Sodiqjon Hojibek Jumanazar”mi yoki “Hojibekov Sodiqjon Jumanazar o’g’li”mi yoki “Sodiqjon Hojibek Jumanazariy”mi? Yoki ismini milliy-tarixiy an’analar doirasida soddaroq qilib yozish kerakmi, masalan, “Sodiqjon Jumanazar” yoki “Sodiqjon Hojibek” kabi? Bu shaxs yuqoridagi variantlarning istalgan birini tanlashi mumkinmi yoki bu borada cheklov yoki me’yorlar bo’lishi kerakmi?

“O’zbekiston Respublikasi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FHDYO) organlarida ish yuritish tartibi to’g’risida”gi Yo’riqnomada bu haqda hech narsa deyilmagan. Bu esa amaliyotda jiddiy anglashilmovchiliklar va qiyinchiliklarga sabab bo’lishi mumkin. Masalan, meros, bank xizmatlari, jinoyatchilikka qarshi kurash kabi masalalarda shaxslarning ismi bir necha hujjatga qarab solishtiriladi. Ism-shariflarning Qonunning 15-moddasiga ko’ra qanday yozilishi samarali huquqiy tartibga solinmasa, yaqin kelajakda yuqorida aytib o’tilgan sohalardagi ijtimoiy munosabatlarda ham shaxs uchun, ham davlat uchun jiddiy muammolar tug’ilishi tabiiy.

Nazarimizda, davlat tilida yozilgan ismlarning chet tilida, xususan, ingliz tilida qanday yozilishi masalasi ham huquqiy tartibga solinishi kerak. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi veb sahifasiga kirib, Qonunchilik Palatasi deputatlarining ism-shariflariga e’tibor bersangiz, bu boradagi nomutanosibliklarga guvoh bo’lish mumkin. Davlat tilida “Sodiqjon”deb yozilgan ism ingliz tilida “Sodikzhon”” deb yozilgan. Yoki davlat tilida “Odilxo’jaeva” deb yozilgan familiya ingliz tilida ““Adilhodzhaeva” deb yozilgan. Deputatlarning ism-shariflari ko’zdan kechirilganda, bunday holatni deyarli har bir ism yoki familiyada kuzatish mumkin. Mazkur masala qonun bilan tartibga solinmagani uchun davlat pasportining ingliz tilidagi sahifasida lotin yozuvida berilgan ismlarda aniq bir qoidaga amal qilinmagan holda turlicha yozilish holatlari uchrab turadi. Masalan, bir oilaga tegishli bo’lgan aka-ukalarning pasportlarida familiyalari lotin yozuvida birida “Abdullaev”, ikkinchisida esa ““Abdoollaev”” deb yozilgan holatlarga o’xshash misollar juda ko’p.

Yuqorida ta’kidlanganidek, ism-sharif kabi shaxslarning kimligini bildiruvchi atamalarni to’g’ri yozish qoidalari tartibga solinmasa, ijtimoiy munosabatlarda jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi aniq.

Davlat tili va huquqiy hujjatlar

Qonunning 8-moddasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon qilinadi. Qonunning mazkur moddasi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan ko’p hollarda buzilayotganini kuzatish mumkin. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasida” (bundan keyin Qonun hujjatlari milliy bazasi) topilgan qonun hujjatlarining ba’zilari faqat rus tilida mavjud ekanligini ko’rish mumkin.

Masalan, Qonun hujjatlari milliy bazasida 1999-yilda O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida ro’yxatdan o’tkazilgan “Xorijdagi O’zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatxonalari va konsullik muassasalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga pasport berish va almashtirish tartibi to’grisida”gi Yo’riqnomasi faqat rus tilida berilgan. Saytda “Hujjat matni rus tilida keltiriladi” degan izoh ham mavjud. Bu bilan Davlat tili to’g’risidagi qonunning 8-moddasi buzilmoqda. Yuqorida tilga olingan huquqiy hujjat 1999-yilda kuchga kirganligiga qaramasdan haligacha davlat tilidagi matni tayyorlanmagan.

O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining “16 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga nafaqalar tayinlash va to’lash tartibi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalarga o’zgartirishlar va qo’shimcha kiritish haqida”gi Qaroriga yozilgan Ilova ham “Ilova rus tilidagi matnda berilgan” izohi bilan faqat rus tilida mavjud. Bunday missollarni yuzlab keltirish mumkin.

Oliy Majlis qo’mitalarida, yangi qonun qabul qilish uchun tuzilgan qo’mitalarda ish, zarurat tug’ilganda, rus tilida amalga oshirilishi mumkin. Ammo qonun matni, qabul qilishga tayyor bo’lgandan keyin, albatta, o’zbek tiliga tarjima qilinishi kerak va shundan keyingina keng jamoatchilik e’tiboriga havola qilinishi kerak. Bu qonun talabidir.

Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari ham davlat tilida qabul qilinib, davlat tilida e’lon qilinishi kerak. O’zbek tilida qabul qilingan qonunlarning, davlat va mahalliy hokimiyat va boshqaruvi organlari hujjatlarining tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinishi mumkin. Ushbu qoida O’zbekiston hududida yashovchi, ammo davlat tilini bilmaydigan yoki yaxshi bilmaydigan fuqarolar manfaatlarini himoya qilish maqsadida qabul qilingan. Ushbu qoida ham qo’shimcha huquqiy izoh va tushuntirishga muhtoj. Sababi Qonunda qanday holatlarda davlat va mahalliy hokimiyat va boshqaruvi organlarining hujjatlari boshqa tillarda e’lon qilinishi mumkinligi haqida izoh berilmagan.

Davlat tilining xo’jalik boshqaruvi va jamoat joylarida qo’llanilishi

Qonunning 10- moddasiga ko’ra, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi. Agar korxonalarda ishlovchilarning ko’pchiligi o’zbek tilini bilmasa, davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham ish yuritish mumkin. Masalan, bir korxonaning hisob-kitob bo’limida, asosan, rus millatiga mansub xodimlar ishlasa, bu holatda ularga korxona hujjatlarini rus tilida tayyorlashga ruxsat beriladi. Lekin rus tilida ish yuritilishiga qaramay, korxonaning hisob-kitob bo’limi barcha hujjatlarni o’zbek tilida ham tayyorlashga majbur.

O’zbekiston Respublikasi Reklama to’g’risidagi Qonunining (bundan keyin Reklama Qonuni) 5-moddasiga ko’ra, davlatimiz hududida reklama davlat tilida berilishi bilan birga, reklama beruvchining xohishiga ko’ra boshqa tillarda ham e’lon qilinishi mumkin. Shu masalaga bog’liq bo’lgan yana bir muammo bu reklama yozuv taxtalari va bannerlaridagi reklama matnlarining jiddiy xatolar bilan yozilayotganidir. Reklama matnlarini e’tiborsizlik natijasida jiddiy xatolar bilan yozish uchun javobgarlik bormi? O’zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi Kodeksining (bundan keyin Kodeks) 42-moddasiga ko’ra, davlat tilini mensimaganlar eng kam ish haqining bir baravaridan ikki baravarigacha miqdorda jarimaga tortilishi mumkin. Ammo Kodeksda qaysi holatlar “mensimaslik” deb baholanishi mumkinligi haqida hech narsa deyilmagan. O’zbek tilining izohli lug’atiga ko’ra, “mensimaslik” deb “e’tiborsizlik va past nazar bilan qarash”ga aytiladi. Davlat tili yoki boshqa tillarda yozilgan matndagi xatolarni e’tiborsizlik deb baholash mumkin, ammo ularning “past nazar bilan qarash” maqsadida qilinganini isbotlash qiyin.

Reklamalarda davlat tilini ishlatishda xatolarning oldini olish na Davlat tili to’g’risidagi Qonunda va na Reklama to’g’risidagi Qonunda tartibga solingan. Reklama yozuv taxtalarida uchrab turadigan qo’pol imlo xatolari uchun kim javobgar? Reklama beruvchimi yoki reklama agentligimi?

Amaldagi qonun hujjatlari orasida reklama agentliklariga reklama matnini davlat tili yoki boshqa tilda xatosiz yozilganligini tekshirish vazifasini yuklovchi biror yo’riqnoma topilmadi. Filologiya fanlari nomzodi Ravshan Jomonovga ko’ra, Qonun talablari to’liq bajarilishini ta’minlash maqsadida hokimliklar huzurida atamalar komissiyalari tuzilgan. Mazkur komissiyalarning ishini jonlantirish yechimlardan biri bo’lishi mumkin. Ba’zilar reklamada uchraydigan imloviy va uslubiy xatolar davlat organlari tomonidan tartibga solinmasligi kerak, bozor munosabatlari bunday holatlarni o’zi asta-sekin tartibga solib yuboradi deb hisoblashi mumkin. Bu fikr ham o’rinli ko’rinadi. Ammo shunday bo’lgan taqdirda ham bu haqda qonun hujjatlarida qoida bo’lishi kerak.

Reklama yozuv taxtasidagi qo’pol xatolar haqida xabar berib, ularning to’g’rilanishini talab etishda fuqarolar faolligi ham muhim ahamiyatga ega. Ammo ular bunday holatlarda kimga yoki qaerga murojaat etishlari kerak? Reklama beruvchi yoki reklama agentligi xatolarga e’tiborsizlik bilan qarasa, uni bartaraf etish uchun hech qanday chora ko’rmasa, fuqarolar kimga shikoyat qilishi mumkin? Xatolarni bartaraf etish masalasiga bunday e’tiborsizlik bilan qaragan reklama beruvchi shaxs yoki reklama agentligining xatti-harakatlarini “mensimaslik” yoki “e’tiborsizlik va past nazar bilan qarash” deb ta’riflab, ularni ma’muriy javobgarlikka tortish mumkinmi?

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida chakana savdo qoidalarining hamda O’zbekiston Respublikasida umumiy ovqatlanish mahsulotlarini (xizmatlarini) ishlab chiqarish va sotish qoidalarini tasdiqlash to’g’risida”gi Qarorining (bundan keyin Qaror) 16-bandiga ko’ra, “sotuvchi, tovarlar va ularni tayyorlovchilar to’g’risidagi ma’lumotlar xaridorlar e’tiboriga davlat tilida yetkaziladi, shuningdek, boshqa tillarda takrorlanishi mumkin”. Lekin chakana savdo rastalarida tovarlar to’g’risidagi ma’lumotlar xaridorlar e’tiboriga har doim ham davlat tilida yetkazilmaydi. Masalan, pishloqning har-xil turlarini sotayotgan sotuvchi bir pishloq turi ustiga “Galanski Sir! Sveji!” deb yozib qo’ygan bo’lsa (kundalik hayotimizda ko’p uchraydigan bunday yozuvlarga misollarni Ravshan Jomonovning “O’ynab gapirsang ham o’ylab yoz” maqolasidan topishingiz mumkin), bu reklama hisoblanadimi yoki mahsulot to’g’risidagi ma’lumotmi? Agar reklama hisoblansa, unda reklama davlat tilida berilishi talab etilmaydi. Agar mazkur yozuv mahsulot to’g’risidagi ma’lumot deb talqin etilsa, unda boshqa til bilan birga davlat tilida ham yozilishi shart.

Xulosa o’rnida

O’zbekiston hududida davlat tilining amal qilishini tartibga soluvchi qonunchilik o’zgartirish va qo’shimchalarga ehtiyoji bor, deb hisoblaymiz. Yangi qonun yoki o’zgartirishlarni qabul qilishda yuqorida tilga olingan va boshqa shu kabi muammo hamda kamchiliklarga e’tibor berish zarur.

Manba: www.tashabbus.uz