Газетанинг навбатдаги сони чиққан куни таҳририятга қўнғироқ бўлди. Бир мақола учун интервью берган мутахассис муаллиф билан гаплашмоқчилигини айтди. Ҳамкасбим гўшакни олди, суҳбатдоши баланд овозда норозилигини айта бошлаганида бизлар ҳам беихтиёр можародан хабардор бўлдик: “Менинг фамилиям Ибрагимова! Иброҳимова эмас! Фамилиямни ўзгартириб ёзишга нима ҳаққингиз бор?!”…

ҲУЖЖАТДАГИ ХАТО —
У БИЗНИ ҚАЧОНГАЧА ТАЪҚИБ ҚИЛАДИ?
Моҳларойим ҚАЮМОВА

Қаюмова Моҳларойим Илҳом қизи 1994-йил Тошкент вилоятида туғилган. 2013-йил Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети халқаро журналистика факултетига қабул қилинган. 2014-йилдан бошлаб «Ҳуррият» «мустақил» газетасида фаолият юритади.

Газетанинг навбатдаги сони чиққан куни таҳририятга қўнғироқ бўлди. Бир мақола учун интервью берган мутахассис муаллиф билан гаплашмоқчилигини айтди. Ҳамкасбим гўшакни олди, суҳбатдоши баланд овозда норозилигини айта бошлаганида бизлар ҳам беихтиёр можародан хабардор бўлдик: “Менинг фамилиям Ибрагимова! Иброҳимова эмас! Фамилиямни ўзгартириб ёзишга нима ҳаққингиз бор?!”…

Ибрагимовами ёки Иброҳимова?

Хўш, бу баҳсда ким ҳақ? Ким хато қилди? Фамилияни имло қоидаларига асосланиб ёзган журналистми ёки ҳужжат билан айнанликни талаб қилаётган қаҳрамонми?

Газета ҳаёт кўзгуси саналади. У нафақат ҳаётда содир бўлган воқеа-ҳодисалар ҳақида хабар беради, балки у орқали ўқувчилар онгига таъсир кўрсатади. Шу боис, газета учун нимани ёритиш билан бирга, қандай ёритиш масаласи ҳам жуда муҳим. У кенг омма аудиториясига мўлжалланган экан, ҳамма тушунадиган тилда, тўғри ва аниқликка асосланиши керак. Бу фақат газета илмининг талаби эмас, ўқувчининг ҳам талабидир. Айниқса, имло масаласида газета доим намуна вазифасини ўтаб келган. Бирор сўзнинг имлоси ҳақида баҳс кетганида, “Газетадан текшириб кўриш керак” ёки “Газетада бундай ёзилибди, демак шу тўғри экан” деган қарашнинг мавжудлиги бор гап. Шундай экан, юқоридаги ҳолатда фамилияни ҳужжатдагидай бериш хатони қонунийлаштириш эмасми? Бироқ қаҳрамонимизни ҳам айбдорга чиқариб бўлмайди. Ахир, ҳужжатда унинг фамилияси “Ибрагимова” бўлса нима қилсин? Балки у шу ном билан ҳамкасблари, эл-юрт орасида танилгандир, дабдурустдан газетада “Иброҳимова” бўлиб қолишни истамас…

Афсуски, ҳужжат ва имлонинг мос тушмаслиги ҳамда шу билан боғлиқ муаммоларга нафақат таҳририят ишида, балки кундалик ҳаётда ҳам тез-тез содир бўлади. Бу муаммо жамиятда қачон пайдо бўлди? Таассуфки, кеча эмас. Қарангки, ушбу масаланинг илк марта миллий матбуотимизда ёритилганига 100 йил бўлибди! Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг “Ойна” журнали 1914 йил 18-сонида чоп этилган “Жаҳолат дардларидан” сарлавҳали мақоласи айнан шу мавзуга бағишланган эди. Муаллиф “Абсамат”, “Обдурахмон”, “Нутфулло” (Лутфулло), “Жодугор” (Ёдгор), “Патхулла”ларнинг исмлари “ҳужжатлар ва ҳукумат маҳкамаларида ҳам шул ғалат ва масҳаралик ҳолатда” ёзилиши ҳақида ачиниш билан ҳикоя қилиб, ўша даврдаёқ бу муаммони ҳал этишга чақирган эди.

Мақоладан олинган ушбу парча, айниқса эътиборга молик, гўё Беҳбудий ўтган аср эмас, бугун ҳақида ёзгандай: “Ажаб шулки, идорада ғалат ёзилиб келган исмларни тўғри ёзиб юборилса, эгалари рози бўлмайдур”… Бир аср ўтибдию, хатога “садоқат” ҳисси ўзгармабди. Юқорида гувоҳи бўлганимиздек, одамларимизни исм-шарифларининг тўғри-нотўғри ёзилгани эмас, ҳужжатдагиси билан айнан берилиши кўпроқ қизиқтирмоқда. Имло қоидаларига амал қилган журналист респондентдан таъна эшитгани каби, бошқа ҳолатларда ҳам хато ёзилган исм ёки фамилия эгасини ҳужжатга “хиёнат” қилишга кўндириш қийин. Шундай экан, хато таъқиб қилмоқдами ёки таъқиб қилинмоқдами?

Ўлмас ул эмасми?

Зикр этилган мақолада Беҳбудий ўртага қўядиган савол бугун учун ҳам долзарб: “Исмимизни билмаймиз! Нега?”. Ўшанда муаллиф шундай жавоб топганди: “Бизга ўргатмабдурлар”. Биз-чи? Шундай дея оламизми? Беҳбудий ҳикоя қилаётган даврда тил қоидалари ҳатто яратилмаган эди. Мана, ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганига 25 йил бўлди. Изоҳли луғатлар, имло қоидалари жилд-жилд китоблар ҳолида босиб чиқарилди. Хўш, “ўргатмабдурлар” дейишга ҳақлимизми?

Авваллари хатолар давлат маҳкамаларида асосан рус миллатига мансуб кишиларнинг ишлаши билан изоҳланар эди. Бу муаммо маълум маънода бартараф этилди ҳам, бироқ хатолардан ҳануз қутилмадик. Айниқса, “ҳ” ва “х” харфлари қатнашган исм-фамилияларнинг тўғри ёзилганидан нотўғриси кўп. Қолаверса, шундай исмлар ҳам борки, уларнинг асл имлоси аллақачон унутилиб кетгандай: “Бобир”, “Машкура”, “Бегзод”, “Тимур”, “Немат”…

Исм нотўғри ёзилдими, демак қачондир ундан ҳосил бўладиган фамилия ҳам хато билан ёзилади. “Раджабов”, “Сапаров”, “Касимов”, “Йулдашев”, “Алимов”, “Садиков” каби фамилияларнинг келиб чиқиш тарихи хам шу билан боғлиқ. Афсус, улар авлоддан авлодга ўтиб келмоқда ва уларнинг янги эгалари ҳам бу фамилияларни хатоси билан бирга қабул қилишмоқда. Ҳеч ким бу хатоларга қарши бош кўтаришга журъат қилолмаётгандай! Мана, масалан, кўп учрайдиган фамилиялардан бири – “Артиков”. Наҳот ҳеч кимда савол туғилмаса: “Артик деган исм борми?”. Ёки кўп тарқалган фамилиялардан яна бири: “Бабаджанов”. Наҳот фамилия эгалари бир сўздаги нақ тўртта хатога кўз юмса!

Хатолар шунчаки имло билан боғлиқ бўлса майли, бироқ баъзида улар луғавий маънога ҳам таъсир қилиши мумкин. Мавзуни ўрганиш мобайнида бу каби ҳолатларга дуч келдик. Чирчиқлик шифокор Ўлмас Сафаровнинг айтишича, паспортида исми “Улмас” деб ёзилган. “Ул” эса тилимизда йигит, эркак киши деган маъноларни билдиради… Қибрайлик Дилобар Тўхтаохунованинг исми эса ҳужжатга кўра – “Дилбара”. Бундай исм эса умуман мавжуд ҳам эмас. Пойтахтлик Боймуродовлар оиласи аъзолари мисолида ҳам қизиқ ҳолатни кузатиш мумкин. Ота – Баймуратов, фарзанд – Боймуратов, набира – Боймуротов… Ачинарлиси, уч вариантнинг ҳеч бири тўғри ёзилган эмас. Ҳа, қаҳрамонларимизнинг кўпи шахсини тасдиқловчи ҳужжатни собиқ шўролар даврида олган. Бироқ бу давр интиҳосини топганига 24 йил тўлди-ку! Қачонгача хатони тамғадай кўтариб юриш мумкин?

– Паспортимда исмим ҳам, фамилиям ҳам хато ёзилган, – дейди пойтахтлик тадбиркор Фарруҳ Нажмиддинов (1976 йил туғилган). – Бир эмас, бир нечта хато билан “Фарух Натжмитдинов” дейилган. Расмий ҳужжатларни тўлдиргандан паспортдаги ёзувни айнан келтиришга тўғри келади, шунда ўз исм-шарифимни хато билан ёзишга уяламан. Аслида уни тўғирлаб такроран паспорт олиш ҳақида ҳам ўйлаганман. Бироқ бу кейинчалик расмий ҳужжатлар билан ишлаётганда қийинчилик туғдиради, деган хаёлда бу қарордан воз кечганман.

Бу каби фикрларни яна кўпчиликдан эшитдик. Айниқса, бирор кўчмас мулкка эгалик қилганлар ёки тадбиркорлик билан шуғулланадиганлар исм-фамилиядаги биттагина ҳарфни ҳам ўзгартиришга чўчишаркан. Айтишларича, бир ҳужжатда исмни тўғирлаш бошқа ҳужжатларга ҳам ўзгартириш киритишни тақазо қилади.

– Исм-шарифдаги имловий хатони тўғирлаш қийинчилик туғдирмайди, – дейди Чилонзор тумани 1-нотариал идора ходими Васила Каримова. – Туғилганлик тўғрисидаги гувоҳнома ва паспортнинг такроран берилишини сўраб тегишли идораларга ариза ёзилади. Исм-фамилия ўзгартирилгандан кейинги юритиладиган ҳужжатларга эса шахсни тасдиқловчи ҳужжатнинг дастлабкиси ва ўзгартирилгани, шунингдек, ўзгартириш сабаби қайд этилган маълумотнома илова қилинади.

“Сўзда айтиш осон-да”, – дерсиз ҳойнаҳой. Ахир расмий ҳужжатлар ҳақида гап кетганида одамларимиз кўз ўнгига идорама-идора юриш, сарсонгарчилик, эшиклар олдида соатлаб навбат пойлаш кабилар келади. Қолаверса, бу ерда гап ҳужжат олиш эмас, борини тўғирлаш ҳақида кетганидан кейин, “шуниси ҳам бўлаверади” дейдиганлар топилади…

Хато ҳам меросдир…

Исм-шарифларнинг авваллари хато ёзилгани-ку майли, бугун бу муаммонинг мавжудлигини қандай изоҳлаш мумкин? Ҳазрат Навоий тимсолида бутун Шарқ оламини тилга эътиборли бўлишга ундаган миллатнинг вакили исм-шарифини хато ёзса, буни қандай оқлаб бўлади? Нима учун бу ҳанузгача муаммолигича қолмоқда?
Ушбу масалага аниқлик киритиш мақсадида, туғилганлик гувоҳномаларини ёзиш тартиби билан қизиқдик. Хусусан, Тошкент шаҳар Шайхонтоҳур тумани ФҲДЁ бўлими фаолияти билан яқиндан танишдик.

– Туғилганлик ҳақидаги гувоҳномани олиш учун келган ота ёки бошқа васий шахс чақалоққа қўйиладиган исмни аризада ёзма равишда тақдим қилади, – дейди Шайхонтоҳур тумани ФҲДЁ бўлими 1-тоифали инспектори Камола Содиқова. – Биз уни имло луғатларидан текширамиз. Агар хатолик бўлса, тўғри вариантни кўрсатиб, тушунтириш ишларини олиб борамиз. Ишимизда доим луғатга таянамиз.

Чиндан, иш столи устида имло луғати ва Эрнст Бегматов таҳрири остида чоп этилган исмлар китобини кўрдик. Хўш, луғатлардан фойдаланишса, хатолар нима учун камаймаяпти? Бу масалага буткул аниқлик киритиш мақсадида ФҲДЁ архивини ўрганганда, қизиқ фактларга дуч келдик. Бўлим ходимларининг берган маълумотларига қараганда, туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномага боланинг фамилияси ота-онасининг паспортидан (агар бошқа фамилия берилмаса) кўчирилади. Мустабид тизими даврида ёзилган ҳужжатлардаги хатоликлар ҳақида юқорида гапирдик. Бугунда ФҲДЁ бўлимларида ота фамилиясидаги хато фарзандининг ҳужжатига тўғирлаб ёзилиши тартиби йўлга қўйилган. Бироқ қонунчиликка асосан, фақат ота-она розилиги билангина бундай ўзгартириш киритилиши мумкин. Ачинарлиси, олган маълумотларимизга қараганда, кўпчилик фамилиядаги хатонинг тузатилишини истамайди. “Хато бўлса ҳам, фамилиямиз бир хил бўла қолсин!” дейишганда, ФҲДЁ ходимининг фамилияни хато билан ёзишдан бошқа иложи қолмайди. Майли, бир хил бўлсин, лекин хато отадан болага “мерос” бўлиши тўғрими?

Архивни ўрганиш жараёнида яна бир қизиқ жиҳатга дуч келдик. Маълумки, қонунчиликка асосан, болага исм қўйиш ота-онанинг ҳуқуқидир. Туғилганлик ҳақидаги гувоҳномага ҳам исм ота-она қандай хоҳласа, шундай ёзилади. Айтайлик, исмнинг хато билан ёзилишини талаб қилиш ҳам ота-онанинг ҳуқуқидир. ФҲДЁ архивидаги ҳужжатларни ўрганиш жараёнида бунинг кўплаб мисолларига дуч келдик. Хусусан, Собиров Ҳусниддин қизи Хадичанинг исмини, ФҲДЁ ходимлари берган тушунтиришларга қарамасдан, “Ҳ” ҳарфи билан ёзилишини талаб қилган. Хусусан, аризада шундай дейилган: “Имлоси билан танишдим. Хато бўлишига қарамасдан, “Хадича” деб ёзилишини истайман”. Буни қандай изоҳлаш мумкин? Бу онгли равишда саводсизликка интилиш эмасми? Афсуски, бу каби мисолларга кўплаб дуч келдик, “Бобир”, “Рано”, “Тимур”, “Камила”, “Джасмина”ларнинг туғилганлик ҳақидаги гувоҳномаси ота-оналарининг ўз хоҳишига кўра ана шундай хато ёзилганини билиб яна саволлар домида қолдик. Суғдиёнани “Сагдиана” ё Иброҳимни “Ибрагим” дейиш Ғарбга кўр-кўрона тақлид қилишдай гап. Самир, Румейса, Симран, Зиннура, Ҳюрам, Индира… Бу каби янгича исмларни қўйиш урфга кирди. Яқин йилларда эса спорт ишқибозлари ўзининг севимли юлдузларининг исмларини фарзандига қўядиган бўлишди: ўзбек боласига Зинедин, Рональдо, Месси исмлари билан чақириладиган бўлди. Булар бошқа-бошқа мавзулардир балки, лекин уларни туташтирадиган савол бир: исм қўйиш масъулиятини қачон ҳис қиламиз?

Қай бирига таяниш керак: ҳужжатми ёки луғат?

Хатони ҳужжат билан боғладик, ҳатто кўпчиликнинг ориқча қоғозбозликни хушламагани учун уни тузатмаслигини билдик. Ҳужжатлардан ташқарида ўз исмимизни тўғри ёзамизми? “Facebook” ижтимоий тармоғида ўзбекистонлик фойдаланувчилар сони 100 мингга яқиндир. Эътиборга молик жиҳати, уларнинг аксарияти исм-шарифини профилига хато(лар) билан ёзган. Ҳатто катта ёшли, айрим ҳолларда олий маълумотли кишилар ҳам исмларини хато билан ёзишганини кўриш мумкин. Демак, чиндан, Беҳбудий ёзганидек, “Исмимизни билмаймиз”…

Мақоланинг муқаддимасидаги мавзуга қайтмай илож йўқ. Зеро, газеталаримизда ҳам исм-шарифларнинг хатолар билан ёзилишига тез-тез кўзимиз тушади. Таҳририятлар буни ҳужжат билан айнанликни таъминлашга интилгани билан изоҳлашади. Айниқса, чет муаллифлар ёки интервью берган респондентлар исм-фамилиялари ўзгартириб ёзилганда, норозилик билдириш мумкин. Хўш, аслида бу каби ҳолатларда таҳририят қандай йўл тутиши керак? Хатони тузатиш керакми ёки газета орқали қонунийлаштиришми?…

…Куни кеча устоз-журналистларимиз даврасида гап ватанпарварлик ҳақида кетди. Таниқли ижодкор Маҳмуд Саъдий шундай деди: “Ватанпарварлик баландпарвоз гаплар, ғурур ёки ютуқларни олқишлаш эмас!”. Устознинг сўзларидан таъсирланиб кетдим. Ватанпарварлик асли нима? У нимадан бошланади? Ўйланиб қолдим: миллат равнақи йўлида кичик бир хатони тузатиш ҳам ватанпарварлик эмасми? Қолаверса, ватанпарварлик ўзликни англашдан бошланади. Ўзлигинг эса авваламбор, ота-онанг берган номинг, исмингдир…

Манба: “Hurriyat” газетаси

HUJJATDAGI XATO —
U BIZNI QACHONGACHA TA’QIB QILADI?
Mohlaroyim QAYUMOVA

Qayumova Mohlaroyim Ilhom qizi 1994-yil Toshkent viloyatida tug’ilgan. 2013-yil O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti xalqaro jurnalistika fakultetiga qabul qilingan. 2014-yildan boshlab «Hurriyat» mustaqil gazetasida faoliyat yuritadi.

Gazetaning navbatdagi soni chiqqan kuni tahririyatga qo’ng’iroq bo’ldi. Bir maqola uchun interv`yu bergan mutaxassis muallif bilan gaplashmoqchiligini aytdi. Hamkasbim go’shakni oldi, suhbatdoshi baland ovozda noroziligini ayta boshlaganida bizlar ham beixtiyor mojarodan xabardor bo’ldik: “Mening familiyam Ibragimova! Ibrohimova emas! Familiyamni o’zgartirib yozishga nima haqqingiz bor?!”…

Ibragimovami yoki Ibrohimova?

Xo’sh, bu bahsda kim haq? Kim xato qildi? Familiyani imlo qoidalariga asoslanib yozgan jurnalistmi yoki hujjat bilan aynanlikni talab qilayotgan qahramonmi?

Gazeta hayot ko’zgusi sanaladi. U nafaqat hayotda sodir bo’lgan voqea-hodisalar haqida xabar beradi, balki u orqali o’quvchilar ongiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bois, gazeta uchun nimani yoritish bilan birga, qanday yoritish masalasi ham juda muhim. U keng omma auditoriyasiga mo’ljallangan ekan, hamma tushunadigan tilda, to’g’ri va aniqlikka asoslanishi kerak. Bu faqat gazeta ilmining talabi emas, o’quvchining ham talabidir. Ayniqsa, imlo masalasida gazeta doim namuna vazifasini o’tab kelgan. Biror so’zning imlosi haqida bahs ketganida, “Gazetadan tekshirib ko’rish kerak” yoki “Gazetada bunday yozilibdi, demak shu to’g’ri ekan” degan qarashning mavjudligi bor gap. Shunday ekan, yuqoridagi holatda familiyani hujjatdagiday berish xatoni qonuniylashtirish emasmi? Biroq qahramonimizni ham aybdorga chiqarib bo’lmaydi. Axir, hujjatda uning familiyasi “Ibragimova” bo’lsa nima qilsin? Balki u shu nom bilan hamkasblari,
el-yurt orasida tanilgandir, dabdurustdan gazetada “Ibrohimova” bo’lib qolishni istamas…

Afsuski, hujjat va imloning mos tushmasligi hamda shu bilan bog’liq muammolarga nafaqat tahririyat ishida, balki kundalik hayotda ham tez-tez sodir bo’ladi. Bu muammo jamiyatda qachon paydo bo’ldi? Taassufki, kecha emas. Qarangki, ushbu masalaning ilk marta milliy matbuotimizda yoritilganiga 100 yil bo’libdi! Mahmudxo’ja Behbudiyning “Oyna” jurnali 1914 yil 18-sonida chop etilgan “Jaholat dardlaridan” sarlavhali maqolasi aynan shu mavzuga bag’ishlangan edi. Muallif “Absamat”, “Obduraxmon”, “Nutfullo” (Lutfullo), “Jodugor” (Yodgor), “Patxulla”larning ismlari “hujjatlar va hukumat mahkamalarida ham shul g’alat va mas’haralik holatda” yozilishi haqida achinish bilan hikoya qilib, o’sha davrdayoq bu muammoni hal etishga chaqirgan edi.

Maqoladan olingan ushbu parcha, ayniqsa e’tiborga molik, go’yo Behbudiy o’tgan asr emas, bugun haqida yozganday: “Ajab shulki, idorada g’alat yozilib kelgan ismlarni to’g’ri yozib yuborilsa, egalari rozi bo’lmaydur”… Bir asr o’tibdiyu, xatoga “sadoqat” hissi o’zgarmabdi. Yuqorida guvohi bo’lganimizdek, odamlarimizni ism-shariflarining to’g’ri-noto’g’ri yozilgani emas, hujjatdagisi bilan aynan berilishi ko’proq qiziqtirmoqda. Imlo qoidalariga amal qilgan jurnalist respondentdan ta’na eshitgani kabi, boshqa holatlarda ham xato yozilgan ism yoki familiya egasini hujjatga “xiyonat” qilishga ko’ndirish qiyin. Shunday ekan, xato ta’qib qilmoqdami yoki ta’qib qilinmoqdami?

O’lmas ul emasmi?

Zikr etilgan maqolada Behbudiy o’rtaga qo’yadigan savol bugun uchun ham dolzarb: “Ismimizni bilmaymiz! Nega?”. O’shanda muallif shunday javob topgandi: “Bizga o’rgatmabdurlar”. Biz-chi? Shunday deya olamizmi? Behbudiy hikoya qilayotgan davrda til qoidalari hatto yaratilmagan edi. Mana, o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilganiga 25 yil bo’ldi. Izohli lug’atlar, imlo qoidalari jild-jild kitoblar holida bosib chiqarildi. Xo’sh, “o’rgatmabdurlar” deyishga haqlimizmi?

Avvallari xatolar davlat mahkamalarida asosan rus millatiga mansub kishilarning ishlashi bilan izohlanar edi. Bu muammo ma’lum ma’noda bartaraf etildi ham, biroq xatolardan hanuz qutilmadik. Ayniqsa, “h” va “x” xarflari qatnashgan ism-familiyalarning to’g’ri yozilganidan noto’g’risi ko’p. Qolaversa, shunday ismlar ham borki, ularning asl imlosi allaqachon unutilib ketganday: “Bobir”, “Mashkura”, “Begzod”, “Timur”,
Nemat”…

Ism noto’g’ri yozildimi, demak qachondir undan hosil bo’ladigan familiya ham xato bilan yoziladi. “Radjabov”, “Saparov”, “Kasimov”, “Yuldashev”, “Alimov”, “Sadikov” kabi familiyalarning kelib chiqish tarixi xam shu bilan bog’liq. Afsus, ular avloddan avlodga o’tib kelmoqda va ularning yangi egalari ham bu familiyalarni xatosi bilan birga qabul qilishmoqda. Hech kim bu xatolarga qarshi bosh ko’tarishga jur’at qilolmayotganday! Mana, masalan, ko’p uchraydigan familiyalardan biri – “Artikov”. Nahot hech kimda savol tug’ilmasa: “Artik degan ism bormi?”. Yoki ko’p tarqalgan familiyalardan yana biri: “Babadjanov”. Nahot familiya egalari bir so’zdagi naq to’rtta xatoga ko’z yumsa!

Xatolar shunchaki imlo bilan bog’liq bo’lsa mayli, biroq ba’zida ular lug’aviy ma’noga ham ta’sir qilishi mumkin. Mavzuni o’rganish mobaynida bu kabi holatlarga duch keldik. Chirchiqlik shifokor O’lmas Safarovning aytishicha, pasportida ismi “Ulmas” deb yozilgan. “Ul” esa tilimizda yigit, erkak kishi degan ma’nolarni bildiradi… Qibraylik Dilobar To’xtaoxunovaning ismi esa hujjatga ko’ra – “Dilbara”. Bunday ism esa umuman mavjud ham emas. Poytaxtlik Boymurodovlar oilasi a’zolari misolida ham qiziq holatni kuzatish mumkin. Ota – Baymuratov, farzand – Boymuratov, nabira – Boymurotov… Achinarlisi, uch variantning hech biri to’g’ri yozilgan emas. Ha, qahramonlarimizning ko’pi shaxsini tasdiqlovchi hujjatni sobiq sho’rolar davrida olgan. Biroq bu davr intihosini topganiga 24 yil to’ldi-ku! Qachongacha xatoni tamg’aday ko’tarib yurish mumkin?

– Pasportimda ismim ham, familiyam ham xato yozilgan, – deydi poytaxtlik tadbirkor Farruh Najmiddinov (1976 yil tug’ilgan). – Bir emas, bir nechta xato bilan “Farux Natjmitdinov” deyilgan. Rasmiy hujjatlarni to’ldirgandan pasportdagi yozuvni aynan keltirishga to’g’ri keladi, shunda o’z ism-sharifimni xato bilan yozishga uyalaman. Aslida uni to’g’irlab takroran pasport olish haqida ham o’ylaganman. Biroq bu keyinchalik rasmiy hujjatlar bilan ishlayotganda qiyinchilik tug’diradi, degan xayolda bu qarordan voz kechganman.

Bu kabi fikrlarni yana ko’pchilikdan eshitdik. Ayniqsa, biror ko’chmas mulkka egalik qilganlar yoki tadbirkorlik bilan shug’ullanadiganlar ism-familiyadagi bittagina harfni ham o’zgartirishga cho’chisharkan. Aytishlaricha, bir hujjatda ismni to’g’irlash boshqa hujjatlarga ham o’zgartirish kiritishni taqazo qiladi.

– Ism-sharifdagi imloviy xatoni to’g’irlash qiyinchilik tug’dirmaydi, – deydi Chilonzor tumani 1-notarial idora xodimi Vasila Karimova. – Tug’ilganlik to’g’risidagi guvohnoma va pasportning takroran berilishini so’rab tegishli idoralarga ariza yoziladi. Ism-familiya o’zgartirilgandan keyingi yuritiladigan hujjatlarga esa shaxsni tasdiqlovchi hujjatning dastlabkisi va o’zgartirilgani, shuningdek, o’zgartirish sababi qayd etilgan ma’lumotnoma ilova qilinadi.

“So’zda aytish oson-da”, – dersiz hoynahoy. Axir rasmiy hujjatlar haqida gap ketganida odamlarimiz ko’z o’ngiga idorama-idora yurish, sarsongarchilik, eshiklar oldida soatlab navbat poylash kabilar keladi. Qolaversa, bu yerda gap hujjat olish emas, borini to’g’irlash haqida ketganidan keyin, “shunisi ham bo’laveradi” deydiganlar topiladi…

Xato ham merosdir…

Ism-shariflarning avvallari xato yozilgani-ku mayli, bugun bu muammoning mavjudligini qanday izohlash mumkin? Hazrat Navoiy timsolida butun Sharq olamini tilga e’tiborli bo’lishga undagan millatning vakili ism-sharifini xato yozsa, buni qanday oqlab bo’ladi? Nima uchun bu hanuzgacha muammoligicha qolmoqda?
Ushbu masalaga aniqlik kiritish maqsadida, tug’ilganlik guvohnomalarini yozish tartibi bilan qiziqdik. Xususan, Toshkent shahar Shayxontohur tumani FHDYO bo’limi faoliyati bilan yaqindan tanishdik.

– Tug’ilganlik haqidagi guvohnomani olish uchun kelgan ota yoki boshqa vasiy shaxs chaqaloqqa qo’yiladigan ismni arizada yozma ravishda taqdim qiladi, – deydi Shayxontohur tumani FHDYO bo’limi 1-toifali inspektori Kamola Sodiqova. – Biz uni imlo lug’atlaridan tekshiramiz. Agar xatolik bo’lsa, to’g’ri variantni ko’rsatib, tushuntirish ishlarini olib boramiz. Ishimizda doim lug’atga tayanamiz.

Chindan, ish stoli ustida imlo lug’ati va Ernst Begmatov tahriri ostida chop etilgan ismlar kitobini ko’rdik. Xo’sh, lug’atlardan foydalanishsa, xatolar nima uchun kamaymayapti? Bu masalaga butkul aniqlik kiritish maqsadida FHDYO arxivini o’rganganda, qiziq faktlarga duch keldik. Bo’lim xodimlarining bergan ma’lumotlariga qaraganda, tug’ilganlik to’g’risidagi guvohnomaga bolaning familiyasi ota-onasining pasportidan (agar boshqa familiya berilmasa) ko’chiriladi. Mustabid tizimi davrida yozilgan hujjatlardagi xatoliklar haqida yuqorida gapirdik. Bugunda FHDYO bo’limlarida ota familiyasidagi xato farzandining hujjatiga to’g’irlab yozilishi tartibi yo’lga qo’yilgan. Biroq qonunchilikka asosan, faqat ota-ona roziligi bilangina bunday o’zgartirish kiritilishi mumkin. Achinarlisi, olgan ma’lumotlarimizga qaraganda, ko’pchilik familiyadagi xatoning tuzatilishini istamaydi. “Xato bo’lsa ham, familiyamiz bir xil bo’la qolsin!” deyishganda, FHDYO xodimining familiyani xato bilan yozishdan boshqa iloji qolmaydi. Mayli, bir xil bo’lsin, lekin xato otadan bolaga “meros” bo’lishi to’g’rimi?

Arxivni o’rganish jarayonida yana bir qiziq jihatga duch keldik. Ma’lumki, qonunchilikka asosan, bolaga ism qo’yish ota-onaning huquqidir. Tug’ilganlik haqidagi guvohnomaga ham ism ota-ona qanday xohlasa, shunday yoziladi. Aytaylik, ismning xato bilan yozilishini talab qilish ham ota-onaning huquqidir. FHDYO arxividagi hujjatlarni o’rganish jarayonida buning ko’plab misollariga duch keldik. Xususan, Sobirov Husniddin qizi Xadichaning ismini, FHDYO xodimlari bergan tushuntirishlarga qaramasdan, “H” harfi bilan yozilishini talab qilgan. Xususan, arizada shunday deyilgan: “Imlosi bilan tanishdim. Xato bo’lishiga qaramasdan, “Xadicha” deb yozilishini istayman”. Buni qanday izohlash mumkin? Bu ongli ravishda savodsizlikka intilish emasmi? Afsuski, bu kabi misollarga ko’plab duch keldik, “Bobir”, “Rano”, “Timur”, “Kamila”, “Djasmina”larning tug’ilganlik haqidagi guvohnomasi ota-onalarining o’z xohishiga ko’ra ana shunday xato yozilganini bilib yana savollar domida qoldik. Sug’diyonani “Sagdiana” yo Ibrohimni “Ibragim” deyish G’arbga ko’r-ko’rona taqlid qilishday gap. Samir, Rumeysa, Simran, Zinnura, Hyuram, Indira… Bu kabi yangicha ismlarni qo’yish urfga kirdi. Yaqin yillarda esa sport ishqibozlari o’zining sevimli yulduzlarining ismlarini farzandiga qo’yadigan bo’lishdi: o’zbek bolasiga Zinedin, Ronal`do, Messi ismlari bilan chaqiriladigan bo’ldi. Bular boshqa-boshqa mavzulardir balki, lekin ularni tutashtiradigan savol bir: ism qo’yish mas’uliyatini qachon his qilamiz?

Qay biriga tayanish kerak: hujjatmi yoki lug’at?

Xatoni hujjat bilan bog’ladik, hatto ko’pchilikning oriqcha qog’ozbozlikni xushlamagani uchun uni tuzatmasligini bildik. Hujjatlardan tashqarida o’z ismimizni to’g’ri yozamizmi? “Facebook” ijtimoiy tarmog’ida o’zbekistonlik foydalanuvchilar soni 100 mingga yaqindir. E’tiborga molik jihati, ularning aksariyati ism-sharifini profiliga xato(lar) bilan yozgan. Hatto katta yoshli, ayrim hollarda oliy ma’lumotli kishilar ham ismlarini xato bilan yozishganini ko’rish mumkin. Demak, chindan, Behbudiy yozganidek, “Ismimizni bilmaymiz”…

Maqolaning muqaddimasidagi mavzuga qaytmay iloj yo’q. Zero, gazetalarimizda ham ism-shariflarning xatolar bilan yozilishiga tez-tez ko’zimiz tushadi. Tahririyatlar buni hujjat bilan
aynanlikni ta’minlashga intilgani bilan izohlashadi. Ayniqsa, chet mualliflar yoki interv`yu bergan respondentlar ism-familiyalari o’zgartirib yozilganda, norozilik bildirish mumkin. Xo’sh, aslida bu kabi holatlarda tahririyat qanday yo’l tutishi kerak? Xatoni tuzatish kerakmi yoki gazeta orqali qonuniylashtirishmi?…

…Kuni kecha ustoz-jurnalistlarimiz davrasida gap vatanparvarlik haqida ketdi. Taniqli ijodkor Mahmud Sa’diy shunday dedi: “Vatanparvarlik balandparvoz gaplar, g’urur yoki yutuqlarni olqishlash emas!”. Ustozning so’zlaridan ta’sirlanib ketdim. Vatanparvarlik asli nima? U nimadan boshlanadi? O’ylanib qoldim: millat ravnaqi yo’lida kichik bir xatoni tuzatish ham vatanparvarlik emasmi? Qolaversa, vatanparvarlik o’zlikni anglashdan boshlanadi. O’zliging esa avvalambor, ota-onang bergan noming, ismingdir…

Manba: “Hurriyat” gazetasi