Бу мўъжизавий бир тош. Ўзи зумраддай яшил ёки кўк. Ичи кўринади. Ҳамма гап ана шунда. Уни Бухоро деган аллақандай мамлакатдан бир киши олиб келган. Жуда бой савдогар одам. Шаҳарнинг бадавлат хонимлари шу тошдан ясалган тақинчоқларни савдолашиб ҳам ўтирмай сотиб олишяпти. Тошнинг ичига қараган киши нималарни кўришини айтиб ўтирмайман…
Неъмат АРСЛОН
АШИРИТ
Неъмат Арслон (Арслонов) 1941 йил 7 июн куни Шаҳрисабз тумани Мираки қўрғончаси яқинидаги Такия қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетини тамомлаган (1965). 1971-80 йиллардан бошлаб «Адабиёт ва санъат» газетаси, «Ёшлик», «Шарқ юлдузи» журналларида ҳикоя, қисса ва романлари босила бошлади. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.
Адибнинг»Аёл сувратига чизгилар», «Олдинда яна тун бор» ҳикоялар тўпламлари, «Адам водийси», «Мавҳумот» романлари ва бир қатор асарлари чоп этилган.
Жонгинам Сюзи!
Қулоқ сол, Кёнигсберг гувраниб ётибди.
Ҳамманинг оғзида битта сўз такрорланади: “Аширит!”, “Аширит!”
Бу мўъжизавий бир тош. Ўзи зумраддай яшил ёки кўк. Ичи кўринади. Ҳамма гап ана шунда. Уни Бухоро деган аллақандай мамлакатдан бир киши олиб келган. Жуда бой савдогар одам. Шаҳарнинг бадавлат хонимлари шу тошдан ясалган тақинчоқларни савдолашиб ҳам ўтирмай сотиб олишяпти. Тошнинг ичига қараган киши нималарни кўришини айтиб ўтирмайман. Чунки бу таърифга ҳам, қоғозга ҳам сиғадиган нарса эмас. Шу Ашурбой дегани Париж орқали Мадридга ўтмоқчи. Эскуриални кўриш ниятида эмиш. Менимча, Париж уни осонликча қўйвормайди! Қисқаси, қуруқ қолма, ҳеч бўлмаганда бирорта узугини қўлга кирит. Бу қандай натижага олиб келишини кейин ўзинг кўрасан.
Сени ўпиб қоламан:
Аглаида Гердер.
P. S. Сенга хат ёзмаганимга анча бўлди. Ҳозир биз бошқа жойда яшаяпмиз. Мабодо йўқламоқчи бўлсанг қуйидаги манзилга ёз:
Кёнигсберг, Преголь-47.
1
Аделина анчагина босиқ, мулоҳазакор, етти ўлчаб бир кесадиган аёл эди Шанье хоним. Шундай бўлса-да, хат уни қаттиқ ҳаяжонга солди. Тошойна олдида туриб қандайдир овозни тинглаётгандек гоҳ ўнг, гоҳ чап чаккасини ойнага солиб кўрди. Аёлнинг ортиқ даражада ҳаяжонланаётган юрак зарбларини ўзида акс эттириб, титраб шуълаланарди қулоғидаги ёқут кўзли ҳалқа. Ва майингина сийпаларди унинг ёноқларини оловранг бу шуълалар. Садафранг сандиқча ичидаги тақинчоқларга ижирғаниброқ қаради Аделина хоним. “Минг йилдан бери алмисоқдан қолган шу дарди ҳариналар менга ҳамроҳ. Беранжье хоним кечаги зиёфатда яна бошқа тақинчоқларини кўз-кўз қилди”, деган фикрдан қони қизиб, ойнадаги аксини танқидий назар билан кузатди ва хаёлан, балки ихтиёрсиз бир тарзда шивирлай бошлади унинг лаблари: “Аширит… Аширит…”
Оқшом пайти ўзининг тунги қароргоҳида ўтириб, банкдаги фақатгина ўзига тегишли бўлган маблағини чек дафтарчаси билан солиштириб ҳисоб-китоб қилди. Таниш ломбард ва уни юритувчи тепакал судхўрнинг кулранг пешонаси кўз ўнгидан ўтди. Аввал ҳам бир неча бор иши тушганди тилла ва кумуш буюмлару антиквар нарсаларнинг нуқси уриб қолган бу одамга. Зеро, бадавлат хонимларни ва жанобларни ҳам гоҳи-гоҳида пул ва инсон шаъни билан боғлиқ қалтис ҳолатларда “ломбард” деб аталмиш маъво шармандаликдан қутқазиб қолиши сир эмас. Ана шу хаёллар билан тақинчоқларга тўла сандиқчани нарироқ суриб қўйиб меҳмонхона, зал ва оралиқ интерьерлардаги сувратларни бир-бир кўздан кечирди. Катта пул туради бу сувратлар. Мана, Диего Веласкеснинг “Инфанта Мария” картинаси. 1628 йил. Шу қаторда 1653 йилда чизилган “Инфанта Маргарита” картинаси, ундан нарироқда Ж.Патернинг “Таманно” картинаси ҳамда француз рассомлари қаламига мансуб бир қатор бошқа сувратлар… Санъатнинг қадрига етар ва санъат асарларини яхши тушунарди Аделина хоним. Авваллари сира мақтанмаганди ўзининг мулки бўлган қимматбаҳо тақинчоқлар билан. Лекин энди…
Орадан бир ҳафта ўтмай Париж зодагонлари орасида ҳам “Аширбай”, “Бухара”, “Аширит” деган сўзлар оғиздан-оғизга ўтиб, бадавлат жаноблар чўнтакларини дам-бадам ушлаб кўрадиган, зодагон хонимлар эрларига ўзгача ғамза қиладиган бўлиб қолдилар. Бухоролик савдогар эса Луврда улуғ рассомларнинг асарларини томоша қилиб юрарди худди шу кунларда. Пер-Лашез қабристонига ҳам борди, қайси халққа мансуб бўлмасин, унинг қабристонини зиёрат қилишни савоб деб биларди Ашурбой. Биби Марям ибодатхонаси ва бошқа диққатга сазовор жойларни ҳам зиёрат қилди. Қаерда бўлмасин, парижликлар катта қизиқиш билан қарашарди унга. Кейин бадавлат хонадонларда бухоролик савдогар шарафига зиёфатлар бошланиб кетди.
2
Мана, ниҳоят, Аделина хонимга ҳам навбат етиб (уни Сюзи деб атарди кёнигсберглик дугонаси), Парижнинг казо-казолари билан тўлди меҳмонхона. Хонимнинг қизи илм йўлидан кетганлиги сабабли олимлар ва фан арбоблари ташкил этарди зиёфатга ташриф буюрган меҳмонларнинг кўпчилигини. Ашурбой – давра тўрида. Гарчи Париж лаҳжасини бироз бузиб гапирса-да, жон қулоғи билан тингламоқда эди меҳмонлар унинг ҳикояларини. Хонимлар эса тоқатсизланишар ва тезроқ бухороча сандиқларнинг очилишини кутишарди. Албатта ўткир нигоҳли заргарлар ва қимматбаҳо маъданларнинг сир-асроридан хабардор кишилар ҳам бор эди меҳмонлар даврасида. Ниҳоят, қўлдан-қўлга ўтди катталиги ростмана кишининг муштидай келадиган зумрад рангли тош. Сандиқларга келганда, уларни ўзи билан олиб юрмаслигини билдирди Ашурбой. Фақат ёнидан ҳамёнини чиқариб мельхиор, тилла ва кумуш гардишли, Аширит тоши қадаб зеб берилган бир неча дона билакузук ва ҳалқаларни намойиш этди. Хонадон соҳибасининг қистови билан сандиқларни очмасликка келишиб олганди бухоролик савдогар. Меҳмонлардан кўпчилиги бухоролик савдогарни ўз хонадонларида кутишларини айтиб тарқала бошладилар. Хона бўшаб қолди.
Савдо шу тартибда бўлганди бошқа хонадонларда ҳам. Аввал зиёфат берилар, меҳмонлар тарқалгандан кейин зиёфат берган уй эгалари олдида очиларди сандиқлар. Шанье хонимникида шу хонадоннинг энг яқин кишиларигина қолган эдилар. Бухоро атласи, кундал ва барқут матоҳлар, рангдор адраслар, заргарлик буюмлари… Ҳаммаси нафис, бежирим ва ҳайратафзо. Аммо буларнинг ҳеч бири Аширит тошичалик мўъжизакор эмас. Тошни қўлига олиб улкан қандиллардан қуйилиб турган ёруғликка тутиб томоша қиларди хонадон бекаси. Тош қаърида турли кўринишдаги дарзлар, чизиқлар ва бир-бирига туташиб жойлашган отқулоқ япроғига монанд шакллар… Қўлнинг ҳаракати озгина бўлса-да ўзгариши билан шакллар бошқа кўриниш олар, тошнинг ички деворларида антиқа чизгилар ва нақшлар ҳосил қиларди улардан таралаётган ички нур толалари.
3
Ногоҳ титраб кетди Шанье хонимнинг бармоқлари. Юзи оқариб лаблари ҳаракатга келди ва товушсиз шивирлади: “Марсель!.. Марсель!..” Сўнг чўчиб атрофига аланглади, ёши қирқдан ошиб қолганига қарамай, хаёлига келган фикрдан қизиллик югурди унинг ҳали ажин тушиб улгурмаган ёноқларига. Аширит қаъридаги чизиқлардан гўё шу сўзни ўқиган ва бўй қизлик пайтидаги жўшқин муҳаббатини эслаб ҳаяжонга келганди аёл. Бундай руҳий ҳолатнинг рўй бериши бежиз эмас. Шаффофланувчи ёки ўзидан нур таратувчи маъданлар нафақат инсон кайфиятига, соғлиғига ва унинг руҳиятига ғойибона таъсир кўрсатади, балки ҳаётининг тубдан ўзгариб кетишига ҳам сабаб бўлишидан башорат қилувчи ақидалар ҳам бор. Хусусан, ҳиссиётга берилиб яшайдиган кишилар қимматбаҳо ва ноёб тошларнинг сеҳру жодусига ортиқ даражада ишонадилар. Француз заргари Таверье 1642 йили Ҳиндистондан олиб келган 45-52 каратли “Хоуп” (“Умид”) деб номланган тош кимнинг қўлига тушмасин, ўша одамнинг, албатта, бахтсизликка учрагани тарихий ҳақиқат. Балки буларнинг барчаси тасодифлар силсиласидир… Хуллас, қимматбаҳо тошларга тийиқсиз бир куч билан интилади инсон. Ва агар олмос, гавҳар каби бебаҳо маъданлардан бирортасини қўлга киритган бўлса-ю, бахт ташриф буюрса ёки бахтсизлик соя солса, тақдир эврилишларини ана шу маъданлардан деб билади инсон. Шунинг учун ҳам “Хоуп” ёки “Кўҳинур”га ўхшаш ноёб тошлар тўғрисида тўқилган афсоналар замирида аслида нималар борлиги худди шу тошларнинг ўзи каби сирлигича қолаверади.
…Рафиқасининг нимадандир қаттиқ таъсирланганини пайқади жаноб Эптон Нувель де Шанье, аммо аёлнинг хаёлидан ўтган ҳолатни билишга ожизлик қилди унинг тасаввури. Ва тошни назокат билан хонимнинг қўлидан олиб ёруғликка тутди. Узоқ тикилди бу антиқа маъданнинг ички оламига ва ўзининг ички дунёси гўё шу маъдан ичига ўтгандек, йигитлигини, мансаб пиллапояларини ва ёшликдаги омадсиз севгисини кўз ўнгига келтириб хўрсинганча яна рафиқасига қайтарди уни. Гўё бу ишларга мутлақо алоқаси йўқдек, диванда ўтирганча қайноқ чой ҳўпларди Ашурбой.
Мана, навбат етиб келди савдо-сотиқ ишларига ҳам. Бир жуфт билагузук харид қилди Шанье хоним. Эри таклиф этган сирға жуда нафис ва сержило бўлса-да, билагузукни маъқул кўрди. Билагузукдаги тошларга истаган пайтинг қараб ўтиришинг мумкин, ҳалқа эса қулоқда туради, унга қараш учун ё ойна олдига бориш ёки ечиб қўлга олиш керак деган фикрда шундай қилди. Кёнигсберг шаҳрида яшовчи дугонасининг, яъни Аглаида хонимнинг тахмини тўғри чиқди. Ҳақиқатан ҳам, Ашурбой Парижда қарийб бир ой қолиб кетди. Ёшгина ва ҳали турмушга чиқмаган, афтидан, ҳали-вери бу масалани ўйлаб кўришни хаёлига ҳам келтирмайдиган турколог қизнинг таклифи ва талаби туфайли чўзилди унинг сафари. Ашурбой билан дастлабки учрашувидаёқ, ҳатто дурустроқ сўрашишни ҳам унутиб, саволга тутди турколог қиз:
– Сиз… парс?
– Ўзбек.
– Ўзбек?!
Чарақлаб кетди қизнинг кўзлари:
– Ўзбек?! Монтескьёнинг Ўзбегими?
Бир дам ўйланқираб қолди Ашурбой. Монтескьё ҳақида эшитганди, ёзувчи ва мутафаккир Монтескьё, бу аниқ, аммо унинг Ўзбеги ким ва нима учун унинг Ўзбеги, деган саволлар ўтди дилидан. Турколог қиз кутиб турмади, тилла топган тентакдай қувончини ичига сиғдиролмай ҳайратини ошкор этди:
– Сиз тўғрингизда ўқиганман. Сиз донишмандлик илдизларини қидириб тинч ва осойишта ҳаётингизни, кўп сонли хотинларингизни тарк этиб Европа бўйлаб кезиб юрибсиз. Зашининг сизни қўмсаб ёзган хатларидан қаттиқ таъсирланганман. “Келгин энди менинг бебаҳо, Ўзбегим, бу ерда муҳаббат тантана қилиши учун кел!” деган сатрларга қараганда Заши сизни қаттиқ севаркан. Роксана-чи? Фатима-чи? Аммо сиз назаримда Роксанани кўпроқ севасиз. Аёлларни ҳарамда сақлаб кўплаб қўриқчилар қўйишларингиз тўғрими? Ҳақиқатан ҳам, шундайми? Роксанага йўллаган мактубингизда: “Роксана, сен бу ерда бўлганингда, аёлларнинг шармандали ҳолатларини кўриб аёл бўлганингга пушаймон ер эдинг”, деб ёзгансиз. Европа аёлларини садоқатсизликда айблагансиз… Бу фикрингизга мутлақо қўшилмасдим, агар айрим ҳолатларнинг гувоҳи бўлмаганимда. Шахсан мени дин тўғрисидаги фикрлар ҳам бирмунча қизиқтиради. Мен бошқа бир ҳодиса ҳақида ҳам кўп ўйлаганман… “Дунёга ўн икки нафар имомни берган аёл қабрини зиёрат қилдик-да, яна йўлга тушдик”, дегансиз дўстингиз Рустанга, сафар ойининг 15-куни ёзган мактубингизда. Ана шу аёлнинг кимлигини билишни истайман…
– Биби Фотима у кишининг исмлари.
– Ростми, ҳақиқатан ҳам, ўн икки нафар фарзанд кўрганларми?
– Рост. Шарқда бундай масалаларда ёлғон гапирилмайди.
– Пайғамбар бўлганларми уларнинг ҳаммалари?
–Имом десак тўғрироқ бўлади.
–Имом пайғамбардан улуғми?
Жавоб беришга улгурмади Ашурбой. Турколог қиз суҳбат мавзуини янги ўзанга бурди:
– Аммо сиз келтирган Аширит тоши мени бундан-да кўпроқ қизиқтиряпти. Зеб-зийнат сифатида эмас, мен асли минералогман. Туркий тилни эса, сиз томонларнинг тоғ жинслари ва минералларини туркона тилда айтиш ва ўзимизники билан солиштириб тадқиқ этиш мақсадида ўрганяпман. Бобуршоҳнинг “Кўҳинур” тоши тўғрисида ҳам эшитганман. Сиз келтирган Аширит балки Кўҳинурнинг ўзи ёки унинг бирон-бир кўриниши эмасмикан?..
4
Шошқину жўшқин бу қизнинг гапларини тинглар ва эътироз билдиришга беҳуда уринарди Ашурбой. Қизнинг шошқинлиги туркий миллатга мансуб кишини учратиб қолиб, ўз билимини синаб кўриш ва мусулмонлар тўғрисида профессори сўзлаб берган билимларни тўлдириш, балки уларнинг қанчалик тўғрилигини синовдан ўтказиш бўлса, жўшқинлиги табиат берган феъл-атворга боғлиқлигини, қайси жиҳатдандир фарангларга хослигини англаб турарди суҳбатдоши. Ва файласуф Шарль Монтескьёнинг Ўзбеги тўғрисида ўйларди хаёлан.
– Нотр-Дам сизни ҳайратга солдими чиндан ҳам? – дея бирдан мавзуни яна ўзгартирди қиз. – Редига ёзган мактубингизни шу ҳақдаги фикрлар билан бошлагансиз… Борми Бухорода ҳам бизнинг Нотр-Дам каби ҳайратомуз ёдгорликлар? Ҳаммани ўзига тортади бизнинг Париж! Дарвоқе, уч йилдирки, 1777 йил сентябрдан буён Вольфганг Моцарт ҳам Парижда. Йигирма бир ёшли бу йигитнинг истеъдодидан ҳамма ҳайратда. Балки кейинги ҳафталарда унинг концертига кирармиз?..
Ашурбой табиатан меланхолик бўлиб, оғир табиат ва камгап, бир гапни айтишдан олдин вьетнамликларнинг мақолига амал қилиб, тилини оғзида етти марта айлантириб оладиган одам бўлганлиги сабабли қизнинг тинимсиз жаврашидан ақли шошди, унинг нафас ростлашини кутди ва ҳеч бўлмаганда Бухородаги Ситораи Моҳи Хоса тўғрисида сўзлашга неча бор чоғланди. Буни пайқаган мадам Шанье: “Савол бердингми, жавобини кут, жонгинам”, деб койиган бўлди қизини, билагузугида яшнаб турган тошлардан кўз узмай. Ҳинд аёллари бурнига ҳам зирак таққанидек, билакни тақинчоқ билан безаш қизиқ туюлмоқда эди унга. (Ўзбек ва тожик аёллари ҳам ўша даврларда бурунларига зирак тақиб юришлари ва бу тақинчоқ латвинди деб аталишини билмасди, албатта, Шанье хоним). Ва мўъжизавий Аширит тошига эга бўлган Бухоро мамлакати урфларига, безакларига, аёлларининг кўринишига, мамлакат манзараларига жуда қизиқаётганди.
– Ситораи Моҳи Хоса деб эшитганмисиз? Юлдузларга ва ойга монанд дегани бу. Бухорода ана шундай қадимий ёдгорлик бор. Аммо сизга, мадмуазель Элоиза, аввало Бухоронинг оддийгина бир қишлоғи тўғрисида сўзлаб бермоқчиман, – бир нафас сукут қилди Ашурбой. – Ўйлайманки, бефарқ қолмайсиз.
Билагузукдан кўз узиб, ўша қишлоқни кўрмоқчидек узоқ уфққа тикилди мадам Шанье. Қиз эса Ашурбойдан кўз узмасди. Шарқ аёлларига хос қўнғир эди унинг кўзлари ва корейсларникидек қийиқ эди. Бунинг устига бодомқовоқ ва қаламқош. Юқори лабининг ўнг четида зиғир донасидан ҳам кичик қора хол. Сочи ҳам битта қилиб ўрилган ва орқага ташлаб қўйилган. Этаги узун, яримшаффоф батистдан тикилган кўйлакда бўй-басти янада узун кўринади. “Атлас кўйлак кийса, қандай жозибали бўларкан бу навниҳол хилқат?” деган фикр ўтди шууридан ва ўз фикридан ўзи ўнғайсизланиб нигоҳини ерга олди Бухоро савдогари.
Тик турганча – айвон тўсинига суянган ҳолатда – суҳбатлашардилар улар. Қиз савол берар, фикр билдирар, назарида вақт тез ўтиб кетаётгандай ва кўп нарсани билиб олишга улгурмай қоладигандай шошилар, шундай бўлса-да, суҳбатдошининг ташқи қиёфасини ҳам тарозига солиб, ўлчаб кўрмоқда эди. Рўпарасида турган туркийзабон бу одамнинг ёши ўттиз бешларда бўлса ҳам анча ёш кўринарди. “Юзи бронза тусда, Шарқ қуёшининг тафти бордек, кенг ва очиқ, тароватли ва улуғвор унинг юзи. Афтидан, ўз қадру қимматини биладиган одам. Елкадор, бўйчан ва бақувват. Француз тилида дурустгина гапира олади. Казо-казолар даврасида ўзини эркин тутади ва босиқлик билан ҳикоя қила олади”. Шу билан чеклангандай бўлди қизнинг антропологик тадқиқоти ва яна саволга тутди суҳбатдошини:
– Бухоронинг оддийгина қишлоғи? Гапиринг, мсьё, шу ҳақда эшитгим келади, – деди қиз бироз эркаланганнамо.
– Бухоро музофотида Афшона деган қишлоқ бор. Бир кун келиб бутун дунё ана шу қишлоқдан миннатдор бўлади деб ўйлайман. Чунки оламга Ибн Синони берган бу қишлоқ…
– Афшона! Бунча чиройли бу сўз. Мазмуни нима экан? Мен сўзлар мазмуни билан ўйин қиламан. Бўлакларга бўлиб, қўшиб, тескарисидан ўқиб кўраман. Сўзлар жуда қизиқ. Умуман, дунёдаги барча тилларга қизиқаман. Афшона!.. Жуда жарангдор. Афшона… Афсона!..
– Бу сўз мазмуни, унинг келиб чиқиш тарихи жуда узун. Бир учи хитойга, бошқа бир томири қадимий хуннларга ва Дашти Қипчоққа, яна бошқа ҳудудларга бориб тақалади. Она бўри деб ҳам талқин қиладилар унинг номини. Хуллас, Ибн Сино шу қишлоқда дунёга келган…
– …Ва дунёни ҳайратга солган, – қўшимча қилди қиз, – Алфраганус ҳам бухороликми? Алгоритм-чи, яъни Ал-Харезмий демоқчиман. Бухорога яқинми Харезм? Бунча улуғлар кўп сизнинг юртингизда! Қани энди мен ҳам…
– Элоиза!..
Норозилик оҳанглари яққол сезилиб турарди мадам Шаньенинг сўзида.
– Мам-ан!..
Кулиб қўйди Ашурбой. Фарангларнинг бурун товушлари, “антр”, маман” каби сўзларни талаффуз қилганда бурун бўшлиғида ҳосил бўладиган “нг” товушига монандроқ ва бизнинг талаффузимиз билан бериш қийин бўлган оҳанг қизиқтирарди уни.
– Сен тугамас саволларинг билан мсьё Ашурбойни толиқтириб қўймагин дейман, – қизига дакки берди она.
– Йўқ, аксинча, менга маъқул бу суҳбат. Билимга чанқоқ қизларни яхши кўраман. Бундай қизлар моддий бойликларга унчалик ружу қўймайдилар. Модомики, қизингиз… мадмуазель Элоиза бизнинг юртга қизиқаркан, бажону дил унинг саволларига жавоб беришга тайёрман.
5
Шу пайт хизматкор ҳабаш чол остонада пайдо бўлиб, профессор жаноб Беранжье ташриф буюрганини эълон қилди ва хонадон бекасининг жавобини кутганча эшик олдида туриб қолди. Жаноб профессорни қабулхонада кутиб олишини билдириб ўрнидан турди мадам Шанье. Ва енгилгина таъзим қилиб, Ашурбойдан узр сўраган бўлди. Аммо орадан тўрт-беш дақиқа ўтмай профессорни бошлаб кирди. Бу ҳурматли жанобни шарқона эҳтиром билан қарши олди Ашурбой. Оддий ва самимий бўлди уларнинг суҳбати. Гап мавзуини фарангларга хос қувноқлик билан дарҳол минералогияга бурди жаноб Беранжье. Ва Бухорони кўриш орзусида юрганлигини айтиб, қимматбаҳо тошларга доир бир неча савол берди.
– Мен бутунлай бошқа соҳанинг одамиман, оддий савдогарман, – жавоб қилди Ашурбой шарқликларга хос елка қисиб. – Бухорода заргарларим бор. Жуда маҳоратли улар. Умуман, Бухоро заргарларини Россияда, хусусан, Оренбург ва Санкт-Петербургда кўп қадрлашади.
– Ҳа, бир неча кундирки, Аширит тошидан ясалган буюмлар тўғрисида эшитиб юрибман. Касбим тақозоси билан ўша тошни бир кўриш орзусида келдим. Албатта, шахсий қизиқиш эмас бу. Яна бир неча кундан кейин Париж минералогларининг катта анжумани бўлади. Агар шу йиғинимизга ташриф буюрсангиз ва Аширит тошини намойиш этиб, жаҳоншумул бу янгиликдан бизни хабардор қилсангиз, бағоят миннатдор бўлардик. Мен шогирдим Элоизани ва бошқа ҳамкасбларимни назарда тутяпман. Ўйлайманки, йўқ демайсиз, – қўшимча қилди профессор Осиё одамининг рад этишидан чўчигандай, бир қадар шошқинлик билан. – Айбга буюрмайсиз… Ҳозир ўша тошни… Агар имкони бўлса…
– Бош устига!
Шундай деб, жаноб Нувелнинг кошонасидан ўзи учун ажратилган хона томон юрди Ашурбой ва сандиқчани олиб чиқди-да, уни очиб профессорнинг олдига қўйди. Чўнтагидан заррабин олиб астойдил ишга киришди жаноб Беранжье. Гарчи ўтирган ўрни ёруғ бўлса ҳам, айвоннинг очиқроқ жойига бориб қуёш нурига тутиб қаради тошни, дунёнинг турли томонига айлантириб син солди. Оғирлигини салмоқлади, ҳатто ҳидлаб, силкитиб ва қулоғига тутиб ҳам кўрди. Ва енгил бир хўрсиниш билан якунлади бу тадқиқотларни.
6
…Орадан бир ҳафта ўтиб Париж геологлари ва минералогларининг йиғинида ўтирарди бухоролик савдогар. Анжуманга минералогия ва тоғ жинслари бўйича илмий тадқиқотлар олиб бораётган нуфузли олимларнинг таклиф этилишига қараганда, асосий гап Бухородан келтирилган зумрад тош устида бориши керак. Дунё кезиб юргани ва кўплаб Европа давлатларида бўлгани, турли тоифадаги одамлар билан мулоқот қилишга тўғри келганига қарамай, бухоролик савдогарни бироз ҳаяжонга солди бу йиғин. Ўзига қолса, олимлар даврасида ўтиргиси йўқ эди, аммо ёш олима мадмуазель Элоиза ва унинг профессори “йиғин атайлаб сизнинг шарафингизга бўляпти”, деб туриб олишди.
Ҳамманинг нигоҳи Ашурбойда. Унга диққат билан қараб олишар ва худди сувратини чизаётган рассомлардай нималарнидир қоғозга туширишар ва ёзишарди, шивир-шивир билан ҳали йиғин бошланмасдан туриб мунозарага киришиб кетган гуруҳлар ҳам бор эди бу залда. Ниҳоят, давранинг биринчи қаторида ўтирган қотмагина тепакал чол ўрнидан турди. Қўлидаги қўнғироқчани бир-икки силкиши билан сув сепгандай тинчиди зал. Ҳамма бухоролик ўзбек билан тезроқ танишишни ўйларди ва ҳали Европага маълум бўлмаган мўъжизавий тошни тезроқ кўришга ошиқарди. Бундай йиғин, яъни геологлар, минералоглар, петрографлар ва туркологлар иштирокида биринчи марта ўтказилаётганлиги, бунинг сабаби Европа учун шу пайтгача номаълум бўлган янги бир минерал билан танишиш кўзда тутилганлиги тўғрисида қисқагина гапириб, тошни намойиш қилиш ва унинг хусусиятлари тўғрисида тушунча беришни илтимос қилиб Ашурбойга қаради йиғилишга раислик қилаётган олим.
– Мен олим эмасман, савдогарман, – деб гап бошлади Ашурбой. – Шу боис минералогия соҳасидаги билимим билан сизнинг даврангизда мақтана олмайман. Аммо ўзим олиб келган маҳсулотнинг айрим хусусиятларини биламан… – Шундай деб ўзи ҳамиша ёнида олиб юрадиган қутичадаги тошни олди. Ва боши узра баланд кўтарди. Улкан қандиллар таратаётган кучли ёруғликда тош қирралари жилоланиб атроф-теваракка зангор ёғдулар сочилди. Бир неча дақиқага чўзилган ҳайратли нидолар босилгандан сўнг сўзини давом эттирди Ашурбой: – Бу ерда ва мен бўлган барча Европа мамлакатларида, хусусан, Россияда худди келишиб олгандай “Аширит” деб аташяпти бу тошни. Аслида унинг номини юнонча “Диоптаз” десак маъқул бўлармикан деб ўйлайман… Биз ўзбеклар “Кўҳинур” деб бироз улуғлаб ва бироз нотўғрироқ атаганмиз. Агар мен қилган таржима тўғри бўлса, “диоптаз” – “ич-ичигача кўряпман” дегани. Дарҳақиқат, тошнинг ўзига, ҳа, фақат ўзига хос хислатларидан бири унинг қаъридаги чизиқлар, шакллар, белгиларнинг кўриниб туриши ва ёруғликда нурланиши ҳамда қўлнинг ҳаракати салгина ўзгариши билан тош ичидаги чизиқлар, япроқсимон нақшларнинг турли кўринишлар ҳосил қилиб жилваланишида. Тош шу қадар сезгирки, ҳатто уни тутиб турган кишининг юрак уришини ҳам илғайди десам муболаға бўлмас… Унинг таркибида мис ва кислород бор. Бошқа яна нималар борлигини аниқлаш шу соҳа олимларига ҳавола. Яна бир фикрни қўшимча қилмоқчиман. Бу тош ҳозирча фақат бизнинг Бухородан топилгани сабабли уни (рус олимларининг фикрига қўшилиб) диоптаз деган бўлсам-да, юнонларнинг ўзи ҳозирча бундан бехабар. Шу боис, диоптаз унга берилган ном эмас, балки унинг шаффофланиш хусусиятига ишора, холос. Мана, марҳамат, – деб тошни анжуман раисига узатди Ашурбой.
Қўлдан-қўлга ўтди тош. Оғиздан-оғизга кўчди сўзлар. Нигоҳларда қизиқиш ва ҳайрат. Чамаси, ярим соатлар давом этди бу ҳол. Бўшаб қолган қутичага қараганча нима сабабдандир маъюсроқ ўтирарди Ашурбой. “Бу тош жуда ноёб: малахит, кальцит, хризаколла, каламин каби минералларга дугона бу тош, яъни шулар билан бирга учрайди”, деган хулосага келдилар мутахассислар. Тош соҳибига қайтиб келиб яна қутичадан жой оларкан, унинг номланиши устидаги тортишув ва мунозара авж олиб кетди:
– Тош Бухородан топилган, уни бизга Ашурбой олиб келган. Фақатгина шу инсон туфайли Европа янги бир минерални кўришга муваффақ бўлди, шундай минерал Ер шарида мавжудлигидан огоҳ бўлди бизнинг Европа. Ҳамма жойда, шу жумладан, Парижда ҳам халқ “Аширит” деб атамоқда бу тошни. Биз халқнинг фикрига қарши бормайлик ва диоптазлик хусусиятига, яъни ичдан нурланиб туриш хусусиятига эга бўлган бу тошни Ашурбойнинг номи билан “Аширит” деб атаб…
Раиснинг сўзи тугамай ўринларидан кўтарилишди олимлар ва қарсаклар билан маъқуллашди унинг фикрини.
– Халқ ҳаммамиздан кўра донишмандроқ, – дея давом этди мажлис раиси. – Мен россиялик ҳамкасбларим билан алоқа қилиб шу тош ҳақида сўраганимда, “Бу ерда Аширит номи билан маълум ўша тош, аммо ҳали расмий равишда тасдиқлаганимизча йўқ”, деган жавобни олдим. Демак, минералогия фанига бу тош “Аширит” деган ном билан ёзилади ва бутун дунё олимларига маълум қилинади!
Бирма-бир қўл сиқиб табриклашди Ашурбойни. Хижолатда эди бухоролик савдогар. Аммо узлуксиз ёғилаётган табрикларга қарши боролмади. Эртаси кун мадмуазель Элоиза уни Испанияга кузатаркан, Сена дарёси бўйлаб пароходда Версалгача борди. Ва хайрлашиш олдидан: “Қайтишда, албатта, бизникига ташриф буюринг”, деб ўтина бошлади. Аммо “Ловелас” лангар кўтаришига ҳали ярим соатдан кўпроқ вақт бор. Ашурбой қизни шундайгина дарё бўйидаги емакхонага таклиф қилди.Ташқарида қуёш чарақлаб турганига қарамасдан нимқоронғи эди бу жой. Ғарб тарафдаги деразадан “Ловелас”нинг тўгараксимон деразалари ярқираб кўринади. Жанубий дераза ортида “Мадам Жьюль Буше” деб номланган оқ атиргуллар барқ уриб очилган…
Шу ерда қандай гап-сўз бўлди уларнинг орасида, нималар ўтди Ашурбойнинг хаёлидан, пароходнинг номидаги яширин маънолар таъсиридами, дабдурустдан сандиқчани қизга узатди. Олимларни ҳайратга солган ўша тош тинчгина ётарди унинг ичида. Иккала қўлини кўксига босиб бош чайқади қиз.
– Ол, бизнинг тилимизни шунчалик яхши билган ва урф-одатларимизни ҳурмат қилган, Бухорога ғойибона муҳаббат боғлаган сендай қизга… – Бироз ҳаяжонланиб сўз тополмай қолди Ашурбой. Элоизанинг юзи лоладай қизариб кетди. – Ол! – деб, охири айтилмай қолган гапни якунлади бухоролик савдогар. Қизнинг қўлига тутқазди Аширит ором олаётган сандиқчани ва этак силкиб ўрнидан турди. Ҳамма нарсани шайлаб ташқарида кутиб турарди унинг содиқ хизматкори. Сахтиён сумкачасидан Шарль Монтескьёнинг Европа бўйлаб кезиб юрган Ўзбек тўғрисидаги китобини олиб Ашурбойга узатди қиз ва аранг лабларидан учди “кутаман” деган сўз.
7
Оҳиста чайқалади “Ловелас”. Чайқалади ва аллалайди пароход. Шитоб билан олға интилаётган қудратли ва тирик жонзотни эслатади унинг бир маромдаги пишқириши, ҳар замонда оғир уҳ тортиб қўйиши ва ҳуштак чалиши. “Ловелас”нинг биринчи даражали каютасида кетаётган савдогарнинг қўлида қизгина берган китоб. Ўзбек ва унинг дўсти Риканинг Европа бўйлаб саёҳати ва уларнинг ўз юртига йўллаган мактубларида француз, испан, португал ва бошқа Европа мамлакатлари халқларининг ҳаёт тарзи жуда жонли ва қизиқарли тасвирланган. Секин юзига яқинлаштирди китобни ва енгилгина атир ҳидини туйди. Элоиза пардоз-андозга ва тақинчоқларга унчалик қизиқмаслигини ва ҳатто бир қадар ўзининг ташқи қиёфасига бефарқлигини пайқаганди ўша бир ой давомида. Демак, бу китобни бошқа бир мем ҳам ўқиган… Монтескьё гўё икки халқни, яъни форсий ва туркий халқларни бирлаштиришни кўзда тутгандай: китоб қаҳрамонининг номи Ўзбек, миллати эса форс. Аммо Элоиза китоб қаҳрамони билан Осиёдан ташриф буюрган Ашурбойни бир вужудда ҳис этаётгани ва балки Ашурбойни Ўзбек тимсолида кўраётгани аниқ. Балки Элоиза китобни ўқиш давомида Ўзбекни севиб қолгандир ва мана энди Ашурбой қиёфасида унинг ўзини кўриб турибман, деб шу фикрга ишонч ҳосил қилгандир… Ҳақиқатан ҳам, ақлли, билимли ва мард инсон сифатида яхши таассурот қолдирарди Монтескьёнинг Ўзбеги. “Аммо бир нарса аниқки, йиллар орасидаги тафовутни ҳисобга олмаётир қизгина”, деган хаёлга борди Ашурбой. Ва дарҳол ҳисоблаб кўриб, қиз эмас, балки ўзи янглишганини англади. “Мен эса ҳозир ўттиз бешдаман!..” Беихтиёр хаёлига келган бу фикрнинг бир учи мадмуазель Элоизага бориб туташаётганидан ажабланиб жилмайиб қўйди. Йигирма бир ёшда эди қиз.
Буни қарангки, йиллар ва рақамлар айирмаси солиштирилганда, Монтескьёнинг Ўзбеги билан деярли тенгдош бўлиб чиқди Ашурбой. Демакки, қизгинанинг уни “Форс мактублари”да тасвирланган Ўзбек деб қабул қилишида жон бор. Мана, ниҳоят кўринди Испаниянинг Бельбао порти ва пишқириб, уҳ тортиб, ҳуштаклар чалиб тўхтади “Ловелас”. Ва испан тупроғига қадам босди Ашурбой.
8
…Ҳақиқатан ҳам, ҳайратафзо иншоот эди Эскуриаль. Не-не фикрларни хаёлидан ўтказиб, унинг қаршисида бир муддат туриб қолди бухоролик савдогар. Ўзининг қиррадор пирамидалари билан мағрур қад ростлаб турибди бу улуғвор иншоот. Салобати билан кишини ҳайратга солади унинг оқимтир-кулранг гранитдан тикланган деворлари. Туманли куз манзарасидай. Тошлар… инсон ҳаёти, унинг қизиқишлари… нурланувчи соҳир тошлар… Кўп қизиқ манзаралар намоён бўлди ичкарида. Эскуриаль ва ундаги кутубхона чиндан-да ҳайратомуз. Араблардан қолган кутубхона. Энди у Испаниянинг мулки. Бу мамлакатни мусаххар этган ва кўп йиллар ҳукмронлик қилган араблар пировард-натижада шундай бебаҳо хазинани қолдириб кетишга мажбур бўлганлар. Китобларнинг асосий қисми араб ёзувида. Қўлёзмалар… шеърият, фалсафа, фан дурдоналари. Бир ҳафтадан бери ҳар кун келиб эртадан-кечгача шу бино ичида айланиб юрарди Ашурбой. Алоҳида-алоҳида 16 ички қалъа, 2673 дераза, 1940 эшик, руҳлар ором оладиган 1860 та хона. Инсон тасаввурига сиғмайдиган нарсалар бор эди бу қасрда. Хусусан, авлиёлар жасадини сақлаш учун олтин, кумуш, бронзадан, ўзидан нур таратувчи тошлардан ишланган мақбаралар қизиқтирди уни. Папа Пий бешинчининг сийдик жомидан олинган тошни ҳам кўрсатишди. Ўзи Бухородан келтирган зумрад билан бу тошни хаёлан ёнма-ён қўйиб эти жунжикиб кетди ва дарҳол узоқлашди бу ердан. Эскуриални томоша қилиш қарийб бир ойга чўзилди.
Ўз юртини қаттиқ соғинган Ашурбой кейинги ҳафта охирларида “Қора Кайман” кемасининг Ўрта Ер денгизи орқали Туркияга йўл олишидан хабар топаркан, юрт соғинчи минг чандон ошиб, шу кема билан Туркияга бориш, ундан Эрон орқали Афғонистонга ўтиш ва Амударё сувларини кечиб, тезроқ ўз юрти тупроғига қадам қўйишга аҳд қилди. Ва Парижда қолган дўстлари-ю гумашталарига мактуб йўллаб, дарҳол Бухорога қайтишларига изн берди. Албатта, мадмуазель Элоизага қолдирган тош қанчалик қимматли бўлмасин, Париждан Германияга ёки Чехославакияга, Австрияга, ундан Украинага ўтиб, Қозоғистон чўллари орқали қайтиш икки-уч баробар кўп вақтни олар ва бу вақт нима сабабдандир мадам Шаньелар хонадонида қолдирилган тошдан ҳам қимматли туюларди. Дунё кезиб ўрганган Ашурбой ўзидаги бу бетоқатлик сабабини ўйлаб тушунишга улгурмай, Париждан мактуб олди. Хат мазмунидан қаттиқ ҳаяжонга тушди ва Ўрта Ер денгизи сафарини қолдириб Парижга етиб келди. Ҳеч нарсадан истиҳола қилиб ўтирмай, унинг қучоғига отилди Элоиза.
9
Қизнинг хонасида, стол устида турарди Аширит. Устига қора рангдаги матоҳ ёпиб қўйилган. “Қара”, деб боши билан имо қилди қиз. Тошнинг нимқоронғи бағрида ажиб бир синоатни кўрди Ашурбой. Аввалига ҳеч нарсага тушунмади. Худди Бухородаги улуғвор миноралар соя солиб тургандай бўлди дастлаб. Ана шу тасвирлар оралиғида Лаби Ҳовуз сувлари чайқалиб тургандай. Мадраса-масжид мезаналари, гумбазларнинг қадимий ҳаворанг тоқи… Диққат қилиб қараб тошнинг узоқ бир бурчагида юқоридан қуйига тушаётган заррачалар оқимини пайқади. Гўё Бухородаги Мўлиён ариғининг сувидай. Тош қаърига тикилар ва бутун борлиқни унутиб ички бир товуш билан хиргойи қиларди Ашурбой:
Мўлиён сувин ҳиди келганда алҳол,
Меҳрибон ёр ёдини қўмсайди хаёл.
Ўзи таржима қилган Рўдакийнинг бу форсий ғазалини айтганида таъсирланиб кетарди ҳамиша, бу сафар кўзларига ёш келди ҳатто. Ёзнинг жазирама иссиғида Бухоро кўчаларидан Мўлиён ариғи томон сувдай оқар эди шаҳар болалари. Ва улар гўё ариқни йиллаб кўрмагандай ва соғиниб қолгандай шу шеърни айтганча-қўшиқ қилиб куйлаганча ўзларини муздек сувга отардилар. Бутун бошли мўъжиза эди Мўлиён. Болаликда отаси айтиб берган шу шеър билан боғлиқ бир воқеа ёдига келди.
Ривоят қилишларича, Бухоро амири бир гуруҳ аъёнлари, шоиру шуаролари билан (улар орасида Рўдакий ҳам бор эди) ўзга юртда узоқроқ муддат қолиб кетади. Юртини ва оиласини соғинган аъёнлар амирнинг ҳали-вери ватанга қайтиш нияти йўқлигини кўриб турсалар-да, унинг раъйига қараб фикрларини айта олмайдилар ва “Ҳукмдорга сиз айтинг, кетайлик юртимизга”, деб Рўдакийга илтимос қиладилар. Форснинг улуғ шоири дарҳол шу шеърни ёзади ва амирга тақдим этади. Мўлиён ариғининг бўйини, Бухорода қолиб кетган ёру биродарлари висолини қўмсаб, ўша лаҳзанинг ўзида, ҳатто оёқ кийимларини кийишни ҳам унутиб отга минади ва йўлга тушади шеърни ўқиган ҳукмдор.
Мўлиён ариғининг сувларига ўхшарди Аширитнинг зумрад вужуди ичра ҳаракатланаётган ўша зарралар. Оҳу кўзидек узунчоқ ва япроқсимон шакл қаъридан сизиб чиқар, бир жойда тўпланар ва маълум оғирлик олгандан кейин пастга қулаб тушарди зилол томчилар. Аширитнинг чуқур қаърида, балки Ашурбойнинг қалбида рўй бермоқда эди бу ҳодисот. Буни зийрак ва нафосатли аёлларга хос ички бир ҳиссиёт билан пайқади Элоиза. Аширбойнинг хаёлидан ўтаётган туйғуларда Ватанга бўлган муҳаббат бошқа ҳар қандай ҳиссиётдан кучли эканлигини, она юрт ўз фарзандини тийиқсиз бир куч билан бағрига чорлаётганини сезиб оғир хўрсинди. Тош йиғларди Ашурбойнинг назарида. Ўз тупроғини, ўзи туғилган тоғларни ва тошлар салтанатини ва Мўлиён ариғининг сувларини қўмсаб йиғларди Тош.
Bu mo‘jizaviy bir tosh. O‘zi zumradday yashil yoki ko‘k. Ichi ko‘rinadi. Hamma gap ana shunda. Uni Buxoro degan allaqanday mamlakatdan bir kishi olib kelgan. Juda boy savdogar odam. Shaharning badavlat xonimlari shu toshdan yasalgan taqinchoqlarni savdolashib ham o‘tirmay sotib olishyapti. Toshning ichiga qaragan kishi nimalarni ko‘rishini aytib o‘tirmayman…
Ne’mat ARSLON
ASHIRIT
Ne’mat Arslon (Arslonov) 1941 yil 7 iyun kuni Shahrisabz tumani Miraki qo‘rg‘onchasi yaqinidagi Takiya qishlog‘ida tug‘ilgan. Samarqand davlat universitetini tamomlagan (1965). 1971-80 yillardan boshlab «Adabiyot va san’at» gazetasi, «Yoshlik», «Sharq yulduzi» jurnallarida hikoya, qissa va romanlari bosila boshladi. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi.
Adibning»Ayol suvratiga chizgilar», «Oldinda yana tun bor» hikoyalar to‘plamlari, «Adam vodiysi», «Mavhumot» romanlari va bir qator asarlari chop etilgan.
Jonginam Syuzi!
Quloq sol, Kyonigsberg guvranib yotibdi.
Hammaning og‘zida bitta so‘z takrorlanadi: “Ashirit!”, “Ashirit!”
Bu mo‘jizaviy bir tosh. O‘zi zumradday yashil yoki ko‘k. Ichi ko‘rinadi. Hamma gap ana shunda. Uni Buxoro degan allaqanday mamlakatdan bir kishi olib kelgan. Juda boy savdogar odam. Shaharning badavlat xonimlari shu toshdan yasalgan taqinchoqlarni savdolashib ham o‘tirmay sotib olishyapti. Toshning ichiga qaragan kishi nimalarni ko‘rishini aytib o‘tirmayman. Chunki bu ta’rifga ham, qog‘ozga ham sig‘adigan narsa emas. Shu Ashurboy degani Parij orqali Madridga o‘tmoqchi. Eskurialni ko‘rish niyatida emish. Menimcha, Parij uni osonlikcha qo‘yvormaydi! Qisqasi, quruq qolma, hech bo‘lmaganda birorta uzugini qo‘lga kirit. Bu qanday natijaga olib kelishini keyin o‘zing ko‘rasan.
Seni o‘pib qolaman:
Aglaida Gerder.
P. S. Senga xat yozmaganimga ancha bo‘ldi. Hozir biz boshqa joyda yashayapmiz. Mabodo yo‘qlamoqchi bo‘lsang quyidagi manzilga yoz:
Kyonigsberg, Pregol-47.
1
Adelina anchagina bosiq, mulohazakor, yetti o‘lchab bir kesadigan ayol edi Shanye xonim. Shunday bo‘lsa-da, xat uni qattiq hayajonga soldi. Toshoyna oldida turib qandaydir ovozni tinglayotgandek goh o‘ng, goh chap chakkasini oynaga solib ko‘rdi. Ayolning ortiq darajada hayajonlanayotgan yurak zarblarini o‘zida aks ettirib, titrab shu’lalanardi qulog‘idagi yoqut ko‘zli halqa. Va mayingina siypalardi uning yonoqlarini olovrang bu shu’lalar. Sadafrang sandiqcha ichidagi taqinchoqlarga ijirg‘anibroq qaradi Adelina xonim. “Ming yildan beri almisoqdan qolgan shu dardi harinalar menga hamroh. Beranjye xonim kechagi ziyofatda yana boshqa taqinchoqlarini ko‘z-ko‘z qildi”, degan fikrdan qoni qizib, oynadagi aksini tanqidiy nazar bilan kuzatdi va xayolan, balki ixtiyorsiz bir tarzda shivirlay boshladi uning lablari: “Ashirit… Ashirit…”
Oqshom payti o‘zining tungi qarorgohida o‘tirib, bankdagi faqatgina o‘ziga tegishli bo‘lgan mablag‘ini chek daftarchasi bilan solishtirib hisob-kitob qildi. Tanish lombard va uni yurituvchi tepakal sudxo‘rning kulrang peshonasi ko‘z o‘ngidan o‘tdi. Avval ham bir necha bor ishi tushgandi tilla va kumush buyumlaru antikvar narsalarning nuqsi urib qolgan bu odamga. Zero, badavlat xonimlarni va janoblarni ham gohi-gohida pul va inson sha’ni bilan bog‘liq qaltis holatlarda “lombard” deb atalmish ma’vo sharmandalikdan qutqazib qolishi sir emas. Ana shu xayollar bilan taqinchoqlarga to‘la sandiqchani nariroq surib qo‘yib mehmonxona, zal va oraliq interyerlardagi suvratlarni bir-bir ko‘zdan kechirdi. Katta pul turadi bu suvratlar. Mana, Diyego Velaskesning “Infanta Mariya” kartinasi. 1628 yil. Shu qatorda 1653 yilda chizilgan “Infanta Margarita” kartinasi, undan nariroqda J.Paterning “Tamanno” kartinasi hamda fransuz rassomlari qalamiga mansub bir qator boshqa suvratlar… San’atning qadriga yetar va san’at asarlarini yaxshi tushunardi Adelina xonim. Avvallari sira maqtanmagandi o‘zining mulki bo‘lgan qimmatbaho taqinchoqlar bilan. Lekin endi…
Oradan bir hafta o‘tmay Parij zodagonlari orasida ham “Ashirbay”, “Buxara”, “Ashirit” degan so‘zlar og‘izdan-og‘izga o‘tib, badavlat janoblar cho‘ntaklarini dam-badam ushlab ko‘radigan, zodagon xonimlar erlariga o‘zgacha g‘amza qiladigan bo‘lib qoldilar. Buxorolik savdogar esa Luvrda ulug‘ rassomlarning asarlarini tomosha qilib yurardi xuddi shu kunlarda. Per-Lashez qabristoniga ham bordi, qaysi xalqqa mansub bo‘lmasin, uning qabristonini ziyorat qilishni savob deb bilardi Ashurboy. Bibi Maryam ibodatxonasi va boshqa diqqatga sazovor joylarni ham ziyorat qildi. Qayerda bo‘lmasin, parijliklar katta qiziqish bilan qarashardi unga. Keyin badavlat xonadonlarda buxorolik savdogar sharafiga ziyofatlar boshlanib ketdi.
2
Mana, nihoyat, Adelina xonimga ham navbat yetib (uni Syuzi deb atardi kyonigsberglik dugonasi), Parijning kazo-kazolari bilan to‘ldi mehmonxona. Xonimning qizi ilm yo‘lidan ketganligi sababli olimlar va fan arboblari tashkil etardi ziyofatga tashrif buyurgan mehmonlarning ko‘pchiligini. Ashurboy – davra to‘rida. Garchi Parij lahjasini biroz buzib gapirsa-da, jon qulog‘i bilan tinglamoqda edi mehmonlar uning hikoyalarini. Xonimlar esa toqatsizlanishar va tezroq buxorocha sandiqlarning ochilishini kutishardi. Albatta o‘tkir nigohli zargarlar va qimmatbaho ma’danlarning sir-asroridan xabardor kishilar ham bor edi mehmonlar davrasida. Nihoyat, qo‘ldan-qo‘lga o‘tdi kattaligi rostmana kishining mushtiday keladigan zumrad rangli tosh. Sandiqlarga kelganda, ularni o‘zi bilan olib yurmasligini bildirdi Ashurboy. Faqat yonidan hamyonini chiqarib melxior, tilla va kumush gardishli, Ashirit toshi qadab zeb berilgan bir necha dona bilakuzuk va halqalarni namoyish etdi. Xonadon sohibasining qistovi bilan sandiqlarni ochmaslikka kelishib olgandi buxorolik savdogar. Mehmonlardan ko‘pchiligi buxorolik savdogarni o‘z xonadonlarida kutishlarini aytib tarqala boshladilar. Xona bo‘shab qoldi.
Savdo shu tartibda bo‘lgandi boshqa xonadonlarda ham. Avval ziyofat berilar, mehmonlar tarqalgandan keyin ziyofat bergan uy egalari oldida ochilardi sandiqlar. Shanye xonimnikida shu xonadonning eng yaqin kishilarigina qolgan edilar. Buxoro atlasi, kundal va barqut matohlar, rangdor adraslar, zargarlik buyumlari… Hammasi nafis, bejirim va hayratafzo. Ammo bularning hech biri Ashirit toshichalik mo‘jizakor emas. Toshni qo‘liga olib ulkan qandillardan quyilib turgan yorug‘likka tutib tomosha qilardi xonadon bekasi. Tosh qa’rida turli ko‘rinishdagi darzlar, chiziqlar va bir-biriga tutashib joylashgan otquloq yaprog‘iga monand shakllar… Qo‘lning harakati ozgina bo‘lsa-da o‘zgarishi bilan shakllar boshqa ko‘rinish olar, toshning ichki devorlarida antiqa chizgilar va naqshlar hosil qilardi ulardan taralayotgan ichki nur tolalari.
3
Nogoh titrab ketdi Shanye xonimning barmoqlari. Yuzi oqarib lablari harakatga keldi va tovushsiz shivirladi: “Marsel!.. Marsel!..” So‘ng cho‘chib atrofiga alangladi, yoshi qirqdan oshib qolganiga qaramay, xayoliga kelgan fikrdan qizillik yugurdi uning hali ajin tushib ulgurmagan yonoqlariga. Ashirit qa’ridagi chiziqlardan go‘yo shu so‘zni o‘qigan va bo‘y qizlik paytidagi jo‘shqin muhabbatini eslab hayajonga kelgandi ayol. Bunday ruhiy holatning ro‘y berishi bejiz emas. Shaffoflanuvchi yoki o‘zidan nur taratuvchi ma’danlar nafaqat inson kayfiyatiga, sog‘lig‘iga va uning ruhiyatiga g‘oyibona ta’sir ko‘rsatadi, balki hayotining tubdan o‘zgarib ketishiga ham sabab bo‘lishidan bashorat qiluvchi aqidalar ham bor. Xususan, hissiyotga berilib yashaydigan kishilar qimmatbaho va noyob toshlarning sehru jodusiga ortiq darajada ishonadilar. Fransuz zargari Taverye 1642 yili Hindistondan olib kelgan 45-52 karatli “Xoup” (“Umid”) deb nomlangan tosh kimning qo‘liga tushmasin, o‘sha odamning, albatta, baxtsizlikka uchragani tarixiy haqiqat. Balki bularning barchasi tasodiflar silsilasidir… Xullas, qimmatbaho toshlarga tiyiqsiz bir kuch bilan intiladi inson. Va agar olmos, gavhar kabi bebaho ma’danlardan birortasini qo‘lga kiritgan bo‘lsa-yu, baxt tashrif buyursa yoki baxtsizlik soya solsa, taqdir evrilishlarini ana shu ma’danlardan deb biladi inson. Shuning uchun ham “Xoup” yoki “Ko‘hinur”ga o‘xshash noyob toshlar to‘g‘risida to‘qilgan afsonalar zamirida aslida nimalar borligi xuddi shu toshlarning o‘zi kabi sirligicha qolaveradi.
…Rafiqasining nimadandir qattiq ta’sirlanganini payqadi janob Epton Nuvel de Shanye, ammo ayolning xayolidan o‘tgan holatni bilishga ojizlik qildi uning tasavvuri. Va toshni nazokat bilan xonimning qo‘lidan olib yorug‘likka tutdi. Uzoq tikildi bu antiqa ma’danning ichki olamiga va o‘zining ichki dunyosi go‘yo shu ma’dan ichiga o‘tgandek, yigitligini, mansab pillapoyalarini va yoshlikdagi omadsiz sevgisini ko‘z o‘ngiga keltirib xo‘rsingancha yana rafiqasiga qaytardi uni. Go‘yo bu ishlarga mutlaqo aloqasi yo‘qdek, divanda o‘tirgancha qaynoq choy ho‘plardi Ashurboy.
Mana, navbat yetib keldi savdo-sotiq ishlariga ham. Bir juft bilaguzuk xarid qildi Shanye xonim. Eri taklif etgan sirg‘a juda nafis va serjilo bo‘lsa-da, bilaguzukni ma’qul ko‘rdi. Bilaguzukdagi toshlarga istagan payting qarab o‘tirishing mumkin, halqa esa quloqda turadi, unga qarash uchun yo oyna oldiga borish yoki yechib qo‘lga olish kerak degan fikrda shunday qildi. Kyonigsberg shahrida yashovchi dugonasining, ya’ni Aglaida xonimning taxmini to‘g‘ri chiqdi. Haqiqatan ham, Ashurboy Parijda qariyb bir oy qolib ketdi. Yoshgina va hali turmushga chiqmagan, aftidan, hali-veri bu masalani o‘ylab ko‘rishni xayoliga ham keltirmaydigan turkolog qizning taklifi va talabi tufayli cho‘zildi uning safari. Ashurboy bilan dastlabki uchrashuvidayoq, hatto durustroq so‘rashishni ham unutib, savolga tutdi turkolog qiz:
– Siz… pars?
– O‘zbek.
– O‘zbek?!
Charaqlab ketdi qizning ko‘zlari:
– O‘zbek?! Monteskyoning O‘zbegimi?
Bir dam o‘ylanqirab qoldi Ashurboy. Monteskyo haqida eshitgandi, yozuvchi va mutafakkir Monteskyo, bu aniq, ammo uning O‘zbegi kim va nima uchun uning O‘zbegi, degan savollar o‘tdi dilidan. Turkolog qiz kutib turmadi, tilla topgan tentakday quvonchini ichiga sig‘dirolmay hayratini oshkor etdi:
– Siz to‘g‘ringizda o‘qiganman. Siz donishmandlik ildizlarini qidirib tinch va osoyishta hayotingizni, ko‘p sonli xotinlaringizni tark etib Yevropa bo‘ylab kezib yuribsiz. Zashining sizni qo‘msab yozgan xatlaridan qattiq ta’sirlanganman. “Kelgin endi mening bebaho, O‘zbegim, bu yerda muhabbat tantana qilishi uchun kel!” degan satrlarga qaraganda Zashi sizni qattiq sevarkan. Roksana-chi? Fatima-chi? Ammo siz nazarimda Roksanani ko‘proq sevasiz. Ayollarni haramda saqlab ko‘plab qo‘riqchilar qo‘yishlaringiz to‘g‘rimi? Haqiqatan ham, shundaymi? Roksanaga yo‘llagan maktubingizda: “Roksana, sen bu yerda bo‘lganingda, ayollarning sharmandali holatlarini ko‘rib ayol bo‘lganingga pushaymon yer eding”, deb yozgansiz. Yevropa ayollarini sadoqatsizlikda ayblagansiz… Bu fikringizga mutlaqo qo‘shilmasdim, agar ayrim holatlarning guvohi bo‘lmaganimda. Shaxsan meni din to‘g‘risidagi fikrlar ham birmuncha qiziqtiradi. Men boshqa bir hodisa haqida ham ko‘p o‘ylaganman… “Dunyoga o‘n ikki nafar imomni bergan ayol qabrini ziyorat qildik-da, yana yo‘lga tushdik”, degansiz do‘stingiz Rustanga, safar oyining 15-kuni yozgan maktubingizda. Ana shu ayolning kimligini bilishni istayman…
– Bibi Fotima u kishining ismlari.
– Rostmi, haqiqatan ham, o‘n ikki nafar farzand ko‘rganlarmi?
– Rost. Sharqda bunday masalalarda yolg‘on gapirilmaydi.
– Payg‘ambar bo‘lganlarmi ularning hammalari?
–Imom desak to‘g‘riroq bo‘ladi.
–Imom payg‘ambardan ulug‘mi?
Javob berishga ulgurmadi Ashurboy. Turkolog qiz suhbat mavzuini yangi o‘zanga burdi:
– Ammo siz keltirgan Ashirit toshi meni bundan-da ko‘proq qiziqtiryapti. Zeb-ziynat sifatida emas, men asli mineralogman. Turkiy tilni esa, siz tomonlarning tog‘ jinslari va minerallarini turkona tilda aytish va o‘zimizniki bilan solishtirib tadqiq etish maqsadida o‘rganyapman. Boburshohning “Ko‘hinur” toshi to‘g‘risida ham eshitganman. Siz keltirgan Ashirit balki Ko‘hinurning o‘zi yoki uning biron-bir ko‘rinishi emasmikan?..
4
Shoshqinu jo‘shqin bu qizning gaplarini tinglar va e’tiroz bildirishga behuda urinardi Ashurboy. Qizning shoshqinligi turkiy millatga mansub kishini uchratib qolib, o‘z bilimini sinab ko‘rish va musulmonlar to‘g‘risida professori so‘zlab bergan bilimlarni to‘ldirish, balki ularning qanchalik to‘g‘riligini sinovdan o‘tkazish bo‘lsa, jo‘shqinligi tabiat bergan fe’l-atvorga bog‘liqligini, qaysi jihatdandir faranglarga xosligini anglab turardi suhbatdoshi. Va faylasuf Sharl Monteskyoning O‘zbegi to‘g‘risida o‘ylardi xayolan.
– Notr-Dam sizni hayratga soldimi chindan ham? – deya birdan mavzuni yana o‘zgartirdi qiz. – Rediga yozgan maktubingizni shu haqdagi fikrlar bilan boshlagansiz… Bormi Buxoroda ham bizning Notr-Dam kabi hayratomuz yodgorliklar? Hammani o‘ziga tortadi bizning Parij! Darvoqe, uch yildirki, 1777 yil sentyabrdan buyon Volfgang Motsart ham Parijda. Yigirma bir yoshli bu yigitning iste’dodidan hamma hayratda. Balki keyingi haftalarda uning konsertiga kirarmiz?..
Ashurboy tabiatan melanxolik bo‘lib, og‘ir tabiat va kamgap, bir gapni aytishdan oldin vyetnamliklarning maqoliga amal qilib, tilini og‘zida yetti marta aylantirib oladigan odam bo‘lganligi sababli qizning tinimsiz javrashidan aqli shoshdi, uning nafas rostlashini kutdi va hech bo‘lmaganda Buxorodagi Sitorai Mohi Xosa to‘g‘risida so‘zlashga necha bor chog‘landi. Buni payqagan madam Shanye: “Savol berdingmi, javobini kut, jonginam”, deb koyigan bo‘ldi qizini, bilaguzugida yashnab turgan toshlardan ko‘z uzmay. Hind ayollari burniga ham zirak taqqanidek, bilakni taqinchoq bilan bezash qiziq tuyulmoqda edi unga. (O‘zbek va tojik ayollari ham o‘sha davrlarda burunlariga zirak taqib yurishlari va bu taqinchoq latvindi deb atalishini bilmasdi, albatta, Shanye xonim). Va mo‘jizaviy Ashirit toshiga ega bo‘lgan Buxoro mamlakati urflariga, bezaklariga, ayollarining ko‘rinishiga, mamlakat manzaralariga juda qiziqayotgandi.
– Sitorai Mohi Xosa deb eshitganmisiz? Yulduzlarga va oyga monand degani bu. Buxoroda ana shunday qadimiy yodgorlik bor. Ammo sizga, madmuazel Eloiza, avvalo Buxoroning oddiygina bir qishlog‘i to‘g‘risida so‘zlab bermoqchiman, – bir nafas sukut qildi Ashurboy. – O‘ylaymanki, befarq qolmaysiz.
Bilaguzukdan ko‘z uzib, o‘sha qishloqni ko‘rmoqchidek uzoq ufqqa tikildi madam Shanye. Qiz esa Ashurboydan ko‘z uzmasdi. Sharq ayollariga xos qo‘ng‘ir edi uning ko‘zlari va koreyslarnikidek qiyiq edi. Buning ustiga bodomqovoq va qalamqosh. Yuqori labining o‘ng chetida zig‘ir donasidan ham kichik qora xol. Sochi ham bitta qilib o‘rilgan va orqaga tashlab qo‘yilgan. Etagi uzun, yarimshaffof batistdan tikilgan ko‘ylakda bo‘y-basti yanada uzun ko‘rinadi. “Atlas ko‘ylak kiysa, qanday jozibali bo‘larkan bu navnihol xilqat?” degan fikr o‘tdi shuuridan va o‘z fikridan o‘zi o‘ng‘aysizlanib nigohini yerga oldi Buxoro savdogari.
Tik turgancha – ayvon to‘siniga suyangan holatda – suhbatlashardilar ular. Qiz savol berar, fikr bildirar, nazarida vaqt tez o‘tib ketayotganday va ko‘p narsani bilib olishga ulgurmay qoladiganday shoshilar, shunday bo‘lsa-da, suhbatdoshining tashqi qiyofasini ham taroziga solib, o‘lchab ko‘rmoqda edi. Ro‘parasida turgan turkiyzabon bu odamning yoshi o‘ttiz beshlarda bo‘lsa ham ancha yosh ko‘rinardi. “Yuzi bronza tusda, Sharq quyoshining tafti bordek, keng va ochiq, tarovatli va ulug‘vor uning yuzi. Aftidan, o‘z qadru qimmatini biladigan odam. Yelkador, bo‘ychan va baquvvat. Fransuz tilida durustgina gapira oladi. Kazo-kazolar davrasida o‘zini erkin tutadi va bosiqlik bilan hikoya qila oladi”. Shu bilan cheklanganday bo‘ldi qizning antropologik tadqiqoti va yana savolga tutdi suhbatdoshini:
– Buxoroning oddiygina qishlog‘i? Gapiring, msyo, shu haqda eshitgim keladi, – dedi qiz biroz erkalangannamo.
– Buxoro muzofotida Afshona degan qishloq bor. Bir kun kelib butun dunyo ana shu qishloqdan minnatdor bo‘ladi deb o‘ylayman. Chunki olamga Ibn Sinoni bergan bu qishloq…
– Afshona! Buncha chiroyli bu so‘z. Mazmuni nima ekan? Men so‘zlar mazmuni bilan o‘yin qilaman. Bo‘laklarga bo‘lib, qo‘shib, teskarisidan o‘qib ko‘raman. So‘zlar juda qiziq. Umuman, dunyodagi barcha tillarga qiziqaman. Afshona!.. Juda jarangdor. Afshona… Afsona!..
– Bu so‘z mazmuni, uning kelib chiqish tarixi juda uzun. Bir uchi xitoyga, boshqa bir tomiri qadimiy xunnlarga va Dashti Qipchoqqa, yana boshqa hududlarga borib taqaladi. Ona bo‘ri deb ham talqin qiladilar uning nomini. Xullas, Ibn Sino shu qishloqda dunyoga kelgan…
– …Va dunyoni hayratga solgan, – qo‘shimcha qildi qiz, – Alfraganus ham buxorolikmi? Algoritm-chi, ya’ni Al-Xarezmiy demoqchiman. Buxoroga yaqinmi Xarezm? Buncha ulug‘lar ko‘p sizning yurtingizda! Qani endi men ham…
– Eloiza!..
Norozilik ohanglari yaqqol sezilib turardi madam Shanyening so‘zida.
– Mam-an!..
Kulib qo‘ydi Ashurboy. Faranglarning burun tovushlari, “antr”, maman” kabi so‘zlarni talaffuz qilganda burun bo‘shlig‘ida hosil bo‘ladigan “ng” tovushiga monandroq va bizning talaffuzimiz bilan berish qiyin bo‘lgan ohang qiziqtirardi uni.
– Sen tugamas savollaring bilan msyo Ashurboyni toliqtirib qo‘ymagin deyman, – qiziga dakki berdi ona.
– Yo‘q, aksincha, menga ma’qul bu suhbat. Bilimga chanqoq qizlarni yaxshi ko‘raman. Bunday qizlar moddiy boyliklarga unchalik ruju qo‘ymaydilar. Modomiki, qizingiz… madmuazel Eloiza bizning yurtga qiziqarkan, bajonu dil uning savollariga javob berishga tayyorman.
5
Shu payt xizmatkor habash chol ostonada paydo bo‘lib, professor janob Beranjye tashrif buyurganini e’lon qildi va xonadon bekasining javobini kutgancha eshik oldida turib qoldi. Janob professorni qabulxonada kutib olishini bildirib o‘rnidan turdi madam Shanye. Va yengilgina ta’zim qilib, Ashurboydan uzr so‘ragan bo‘ldi. Ammo oradan to‘rt-besh daqiqa o‘tmay professorni boshlab kirdi. Bu hurmatli janobni sharqona ehtirom bilan qarshi oldi Ashurboy. Oddiy va samimiy bo‘ldi ularning suhbati. Gap mavzuini faranglarga xos quvnoqlik bilan darhol mineralogiyaga burdi janob Beranjye. Va Buxoroni ko‘rish orzusida yurganligini aytib, qimmatbaho toshlarga doir bir necha savol berdi.
– Men butunlay boshqa sohaning odamiman, oddiy savdogarman, – javob qildi Ashurboy sharqliklarga xos yelka qisib. – Buxoroda zargarlarim bor. Juda mahoratli ular. Umuman, Buxoro zargarlarini Rossiyada, xususan, Orenburg va Sankt-Peterburgda ko‘p qadrlashadi.
– Ha, bir necha kundirki, Ashirit toshidan yasalgan buyumlar to‘g‘risida eshitib yuribman. Kasbim taqozosi bilan o‘sha toshni bir ko‘rish orzusida keldim. Albatta, shaxsiy qiziqish emas bu. Yana bir necha kundan keyin Parij mineraloglarining katta anjumani bo‘ladi. Agar shu yig‘inimizga tashrif buyursangiz va Ashirit toshini namoyish etib, jahonshumul bu yangilikdan bizni xabardor qilsangiz, bag‘oyat minnatdor bo‘lardik. Men shogirdim Eloizani va boshqa hamkasblarimni nazarda tutyapman. O‘ylaymanki, yo‘q demaysiz, – qo‘shimcha qildi professor Osiyo odamining rad etishidan cho‘chiganday, bir qadar shoshqinlik bilan. – Aybga buyurmaysiz… Hozir o‘sha toshni… Agar imkoni bo‘lsa…
– Bosh ustiga!
Shunday deb, janob Nuvelning koshonasidan o‘zi uchun ajratilgan xona tomon yurdi Ashurboy va sandiqchani olib chiqdi-da, uni ochib professorning oldiga qo‘ydi. Cho‘ntagidan zarrabin olib astoydil ishga kirishdi janob Beranjye. Garchi o‘tirgan o‘rni yorug‘ bo‘lsa ham, ayvonning ochiqroq joyiga borib quyosh nuriga tutib qaradi toshni, dunyoning turli tomoniga aylantirib sin soldi. Og‘irligini salmoqladi, hatto hidlab, silkitib va qulog‘iga tutib ham ko‘rdi. Va yengil bir xo‘rsinish bilan yakunladi bu tadqiqotlarni.
6
…Oradan bir hafta o‘tib Parij geologlari va mineraloglarining yig‘inida o‘tirardi buxorolik savdogar. Anjumanga mineralogiya va tog‘ jinslari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan nufuzli olimlarning taklif etilishiga qaraganda, asosiy gap Buxorodan keltirilgan zumrad tosh ustida borishi kerak. Dunyo kezib yurgani va ko‘plab Yevropa davlatlarida bo‘lgani, turli toifadagi odamlar bilan muloqot qilishga to‘g‘ri kelganiga qaramay, buxorolik savdogarni biroz hayajonga soldi bu yig‘in. O‘ziga qolsa, olimlar davrasida o‘tirgisi yo‘q edi, ammo yosh olima madmuazel Eloiza va uning professori “yig‘in ataylab sizning sharafingizga bo‘lyapti”, deb turib olishdi.
Hammaning nigohi Ashurboyda. Unga diqqat bilan qarab olishar va xuddi suvratini chizayotgan rassomlarday nimalarnidir qog‘ozga tushirishar va yozishardi, shivir-shivir bilan hali yig‘in boshlanmasdan turib munozaraga kirishib ketgan guruhlar ham bor edi bu zalda. Nihoyat, davraning birinchi qatorida o‘tirgan qotmagina tepakal chol o‘rnidan turdi. Qo‘lidagi qo‘ng‘iroqchani bir-ikki silkishi bilan suv sepganday tinchidi zal. Hamma buxorolik o‘zbek bilan tezroq tanishishni o‘ylardi va hali Yevropaga ma’lum bo‘lmagan mo‘jizaviy toshni tezroq ko‘rishga oshiqardi. Bunday yig‘in, ya’ni geologlar, mineraloglar, petrograflar va turkologlar ishtirokida birinchi marta o‘tkazilayotganligi, buning sababi Yevropa uchun shu paytgacha noma’lum bo‘lgan yangi bir mineral bilan tanishish ko‘zda tutilganligi to‘g‘risida qisqagina gapirib, toshni namoyish qilish va uning xususiyatlari to‘g‘risida tushuncha berishni iltimos qilib Ashurboyga qaradi yig‘ilishga raislik qilayotgan olim.
– Men olim emasman, savdogarman, – deb gap boshladi Ashurboy. – Shu bois mineralogiya sohasidagi bilimim bilan sizning davrangizda maqtana olmayman. Ammo o‘zim olib kelgan mahsulotning ayrim xususiyatlarini bilaman… – Shunday deb o‘zi hamisha yonida olib yuradigan qutichadagi toshni oldi. Va boshi uzra baland ko‘tardi. Ulkan qandillar taratayotgan kuchli yorug‘likda tosh qirralari jilolanib atrof-tevarakka zangor yog‘dular sochildi. Bir necha daqiqaga cho‘zilgan hayratli nidolar bosilgandan so‘ng so‘zini davom ettirdi Ashurboy: – Bu yerda va men bo‘lgan barcha Yevropa mamlakatlarida, xususan, Rossiyada xuddi kelishib olganday “Ashirit” deb atashyapti bu toshni. Aslida uning nomini yunoncha “Dioptaz” desak ma’qul bo‘larmikan deb o‘ylayman… Biz o‘zbeklar “Ko‘hinur” deb biroz ulug‘lab va biroz noto‘g‘riroq ataganmiz. Agar men qilgan tarjima to‘g‘ri bo‘lsa, “dioptaz” – “ich-ichigacha ko‘ryapman” degani. Darhaqiqat, toshning o‘ziga, ha, faqat o‘ziga xos xislatlaridan biri uning qa’ridagi chiziqlar, shakllar, belgilarning ko‘rinib turishi va yorug‘likda nurlanishi hamda qo‘lning harakati salgina o‘zgarishi bilan tosh ichidagi chiziqlar, yaproqsimon naqshlarning turli ko‘rinishlar hosil qilib jilvalanishida. Tosh shu qadar sezgirki, hatto uni tutib turgan kishining yurak urishini ham ilg‘aydi desam mubolag‘a bo‘lmas… Uning tarkibida mis va kislorod bor. Boshqa yana nimalar borligini aniqlash shu soha olimlariga havola. Yana bir fikrni qo‘shimcha qilmoqchiman. Bu tosh hozircha faqat bizning Buxorodan topilgani sababli uni (rus olimlarining fikriga qo‘shilib) dioptaz degan bo‘lsam-da, yunonlarning o‘zi hozircha bundan bexabar. Shu bois, dioptaz unga berilgan nom emas, balki uning shaffoflanish xususiyatiga ishora, xolos. Mana, marhamat, – deb toshni anjuman raisiga uzatdi Ashurboy.
Qo‘ldan-qo‘lga o‘tdi tosh. Og‘izdan-og‘izga ko‘chdi so‘zlar. Nigohlarda qiziqish va hayrat. Chamasi, yarim soatlar davom etdi bu hol. Bo‘shab qolgan qutichaga qaragancha nima sababdandir ma’yusroq o‘tirardi Ashurboy. “Bu tosh juda noyob: malaxit, kalsit, xrizakolla, kalamin kabi minerallarga dugona bu tosh, ya’ni shular bilan birga uchraydi”, degan xulosaga keldilar mutaxassislar. Tosh sohibiga qaytib kelib yana qutichadan joy olarkan, uning nomlanishi ustidagi tortishuv va munozara avj olib ketdi:
– Tosh Buxorodan topilgan, uni bizga Ashurboy olib kelgan. Faqatgina shu inson tufayli Yevropa yangi bir mineralni ko‘rishga muvaffaq bo‘ldi, shunday mineral Yer sharida mavjudligidan ogoh bo‘ldi bizning Yevropa. Hamma joyda, shu jumladan, Parijda ham xalq “Ashirit” deb atamoqda bu toshni. Biz xalqning fikriga qarshi bormaylik va dioptazlik xususiyatiga, ya’ni ichdan nurlanib turish xususiyatiga ega bo‘lgan bu toshni Ashurboyning nomi bilan “Ashirit” deb atab…
Raisning so‘zi tugamay o‘rinlaridan ko‘tarilishdi olimlar va qarsaklar bilan ma’qullashdi uning fikrini.
– Xalq hammamizdan ko‘ra donishmandroq, – deya davom etdi majlis raisi. – Men rossiyalik hamkasblarim bilan aloqa qilib shu tosh haqida so‘raganimda, “Bu yerda Ashirit nomi bilan ma’lum o‘sha tosh, ammo hali rasmiy ravishda tasdiqlaganimizcha yo‘q”, degan javobni oldim. Demak, mineralogiya faniga bu tosh “Ashirit” degan nom bilan yoziladi va butun dunyo olimlariga ma’lum qilinadi!
Birma-bir qo‘l siqib tabriklashdi Ashurboyni. Xijolatda edi buxorolik savdogar. Ammo uzluksiz yog‘ilayotgan tabriklarga qarshi borolmadi. Ertasi kun madmuazel Eloiza uni Ispaniyaga kuzatarkan, Sena daryosi bo‘ylab paroxodda Versalgacha bordi. Va xayrlashish oldidan: “Qaytishda, albatta, biznikiga tashrif buyuring”, deb o‘tina boshladi. Ammo “Lovelas” langar ko‘tarishiga hali yarim soatdan ko‘proq vaqt bor. Ashurboy qizni shundaygina daryo bo‘yidagi yemakxonaga taklif qildi.Tashqarida quyosh charaqlab turganiga qaramasdan nimqorong‘i edi bu joy. G‘arb tarafdagi derazadan “Lovelas”ning to‘garaksimon derazalari yarqirab ko‘rinadi. Janubiy deraza ortida “Madam Jyul Bushe” deb nomlangan oq atirgullar barq urib ochilgan…
Shu yerda qanday gap-so‘z bo‘ldi ularning orasida, nimalar o‘tdi Ashurboyning xayolidan, paroxodning nomidagi yashirin ma’nolar ta’siridami, dabdurustdan sandiqchani qizga uzatdi. Olimlarni hayratga solgan o‘sha tosh tinchgina yotardi uning ichida. Ikkala qo‘lini ko‘ksiga bosib bosh chayqadi qiz.
– Ol, bizning tilimizni shunchalik yaxshi bilgan va urf-odatlarimizni hurmat qilgan, Buxoroga g‘oyibona muhabbat bog‘lagan senday qizga… – Biroz hayajonlanib so‘z topolmay qoldi Ashurboy. Eloizaning yuzi loladay qizarib ketdi. – Ol! – deb, oxiri aytilmay qolgan gapni yakunladi buxorolik savdogar. Qizning qo‘liga tutqazdi Ashirit orom olayotgan sandiqchani va etak silkib o‘rnidan turdi. Hamma narsani shaylab tashqarida kutib turardi uning sodiq xizmatkori. Saxtiyon sumkachasidan Sharl Monteskyoning Yevropa bo‘ylab kezib yurgan O‘zbek to‘g‘risidagi kitobini olib Ashurboyga uzatdi qiz va arang lablaridan uchdi “kutaman” degan so‘z.
7
Ohista chayqaladi “Lovelas”. Chayqaladi va allalaydi paroxod. Shitob bilan olg‘a intilayotgan qudratli va tirik jonzotni eslatadi uning bir maromdagi pishqirishi, har zamonda og‘ir uh tortib qo‘yishi va hushtak chalishi. “Lovelas”ning birinchi darajali kayutasida ketayotgan savdogarning qo‘lida qizgina bergan kitob. O‘zbek va uning do‘sti Rikaning Yevropa bo‘ylab sayohati va ularning o‘z yurtiga yo‘llagan maktublarida fransuz, ispan, portugal va boshqa Yevropa mamlakatlari xalqlarining hayot tarzi juda jonli va qiziqarli tasvirlangan. Sekin yuziga yaqinlashtirdi kitobni va yengilgina atir hidini tuydi. Eloiza pardoz-andozga va taqinchoqlarga unchalik qiziqmasligini va hatto bir qadar o‘zining tashqi qiyofasiga befarqligini payqagandi o‘sha bir oy davomida. Demak, bu kitobni boshqa bir mem ham o‘qigan… Monteskyo go‘yo ikki xalqni, ya’ni forsiy va turkiy xalqlarni birlashtirishni ko‘zda tutganday: kitob qahramonining nomi O‘zbek, millati esa fors. Ammo Eloiza kitob qahramoni bilan Osiyodan tashrif buyurgan Ashurboyni bir vujudda his etayotgani va balki Ashurboyni O‘zbek timsolida ko‘rayotgani aniq. Balki Eloiza kitobni o‘qish davomida O‘zbekni sevib qolgandir va mana endi Ashurboy qiyofasida uning o‘zini ko‘rib turibman, deb shu fikrga ishonch hosil qilgandir… Haqiqatan ham, aqlli, bilimli va mard inson sifatida yaxshi taassurot qoldirardi Monteskyoning O‘zbegi. “Ammo bir narsa aniqki, yillar orasidagi tafovutni hisobga olmayotir qizgina”, degan xayolga bordi Ashurboy. Va darhol hisoblab ko‘rib, qiz emas, balki o‘zi yanglishganini angladi. “Men esa hozir o‘ttiz beshdaman!..” Beixtiyor xayoliga kelgan bu fikrning bir uchi madmuazel Eloizaga borib tutashayotganidan ajablanib jilmayib qo‘ydi. Yigirma bir yoshda edi qiz.
Buni qarangki, yillar va raqamlar ayirmasi solishtirilganda, Monteskyoning O‘zbegi bilan deyarli tengdosh bo‘lib chiqdi Ashurboy. Demakki, qizginaning uni “Fors maktublari”da tasvirlangan O‘zbek deb qabul qilishida jon bor. Mana, nihoyat ko‘rindi Ispaniyaning Belbao porti va pishqirib, uh tortib, hushtaklar chalib to‘xtadi “Lovelas”. Va ispan tuprog‘iga qadam bosdi Ashurboy.
8
…Haqiqatan ham, hayratafzo inshoot edi Eskurial. Ne-ne fikrlarni xayolidan o‘tkazib, uning qarshisida bir muddat turib qoldi buxorolik savdogar. O‘zining qirrador piramidalari bilan mag‘rur qad rostlab turibdi bu ulug‘vor inshoot. Salobati bilan kishini hayratga soladi uning oqimtir-kulrang granitdan tiklangan devorlari. Tumanli kuz manzarasiday. Toshlar… inson hayoti, uning qiziqishlari… nurlanuvchi sohir toshlar… Ko‘p qiziq manzaralar namoyon bo‘ldi ichkarida. Eskurial va undagi kutubxona chindan-da hayratomuz. Arablardan qolgan kutubxona. Endi u Ispaniyaning mulki. Bu mamlakatni musaxxar etgan va ko‘p yillar hukmronlik qilgan arablar pirovard-natijada shunday bebaho xazinani qoldirib ketishga majbur bo‘lganlar. Kitoblarning asosiy qismi arab yozuvida. Qo‘lyozmalar… she’riyat, falsafa, fan durdonalari. Bir haftadan beri har kun kelib ertadan-kechgacha shu bino ichida aylanib yurardi Ashurboy. Alohida-alohida 16 ichki qal’a, 2673 deraza, 1940 eshik, ruhlar orom oladigan 1860 ta xona. Inson tasavvuriga sig‘maydigan narsalar bor edi bu qasrda. Xususan, avliyolar jasadini saqlash uchun oltin, kumush, bronzadan, o‘zidan nur taratuvchi toshlardan ishlangan maqbaralar qiziqtirdi uni. Papa Piy beshinchining siydik jomidan olingan toshni ham ko‘rsatishdi. O‘zi Buxorodan keltirgan zumrad bilan bu toshni xayolan yonma-yon qo‘yib eti junjikib ketdi va darhol uzoqlashdi bu yerdan. Eskurialni tomosha qilish qariyb bir oyga cho‘zildi.
O‘z yurtini qattiq sog‘ingan Ashurboy keyingi hafta oxirlarida “Qora Kayman” kemasining O‘rta Yer dengizi orqali Turkiyaga yo‘l olishidan xabar toparkan, yurt sog‘inchi ming chandon oshib, shu kema bilan Turkiyaga borish, undan Eron orqali Afg‘onistonga o‘tish va Amudaryo suvlarini kechib, tezroq o‘z yurti tuprog‘iga qadam qo‘yishga ahd qildi. Va Parijda qolgan do‘stlari-yu gumashtalariga maktub yo‘llab, darhol Buxoroga qaytishlariga izn berdi. Albatta, madmuazel Eloizaga qoldirgan tosh qanchalik qimmatli bo‘lmasin, Parijdan Germaniyaga yoki Chexoslavakiyaga, Avstriyaga, undan Ukrainaga o‘tib, Qozog‘iston cho‘llari orqali qaytish ikki-uch barobar ko‘p vaqtni olar va bu vaqt nima sababdandir madam Shanyelar xonadonida qoldirilgan toshdan ham qimmatli tuyulardi. Dunyo kezib o‘rgangan Ashurboy o‘zidagi bu betoqatlik sababini o‘ylab tushunishga ulgurmay, Parijdan maktub oldi. Xat mazmunidan qattiq hayajonga tushdi va O‘rta Yer dengizi safarini qoldirib Parijga yetib keldi. Hech narsadan istihola qilib o‘tirmay, uning quchog‘iga otildi Eloiza.
9
Qizning xonasida, stol ustida turardi Ashirit. Ustiga qora rangdagi matoh yopib qo‘yilgan. “Qara”, deb boshi bilan imo qildi qiz. Toshning nimqorong‘i bag‘rida ajib bir sinoatni ko‘rdi Ashurboy. Avvaliga hech narsaga tushunmadi. Xuddi Buxorodagi ulug‘vor minoralar soya solib turganday bo‘ldi dastlab. Ana shu tasvirlar oralig‘ida Labi Hovuz suvlari chayqalib turganday. Madrasa-masjid mezanalari, gumbazlarning qadimiy havorang toqi… Diqqat qilib qarab toshning uzoq bir burchagida yuqoridan quyiga tushayotgan zarrachalar oqimini payqadi. Go‘yo Buxorodagi Mo‘liyon arig‘ining suviday. Tosh qa’riga tikilar va butun borliqni unutib ichki bir tovush bilan xirgoyi qilardi Ashurboy:
Mo‘liyon suvin hidi kelganda alhol,
Mehribon yor yodini qo‘msaydi xayol.
O‘zi tarjima qilgan Ro‘dakiyning bu forsiy g‘azalini aytganida ta’sirlanib ketardi hamisha, bu safar ko‘zlariga yosh keldi hatto. Yozning jazirama issig‘ida Buxoro ko‘chalaridan Mo‘liyon arig‘i tomon suvday oqar edi shahar bolalari. Va ular go‘yo ariqni yillab ko‘rmaganday va sog‘inib qolganday shu she’rni aytgancha-qo‘shiq qilib kuylagancha o‘zlarini muzdek suvga otardilar. Butun boshli mo‘jiza edi Mo‘liyon. Bolalikda otasi aytib bergan shu she’r bilan bog‘liq bir voqea yodiga keldi.
Rivoyat qilishlaricha, Buxoro amiri bir guruh ayonlari, shoiru shuarolari bilan (ular orasida Ro‘dakiy ham bor edi) o‘zga yurtda uzoqroq muddat qolib ketadi. Yurtini va oilasini sog‘ingan ayonlar amirning hali-veri vatanga qaytish niyati yo‘qligini ko‘rib tursalar-da, uning ra’yiga qarab fikrlarini ayta olmaydilar va “Hukmdorga siz ayting, ketaylik yurtimizga”, deb Ro‘dakiyga iltimos qiladilar. Forsning ulug‘ shoiri darhol shu she’rni yozadi va amirga taqdim etadi. Mo‘liyon arig‘ining bo‘yini, Buxoroda qolib ketgan yoru birodarlari visolini qo‘msab, o‘sha lahzaning o‘zida, hatto oyoq kiyimlarini kiyishni ham unutib otga minadi va yo‘lga tushadi she’rni o‘qigan hukmdor.
Mo‘liyon arig‘ining suvlariga o‘xshardi Ashiritning zumrad vujudi ichra harakatlanayotgan o‘sha zarralar. Ohu ko‘zidek uzunchoq va yaproqsimon shakl qa’ridan sizib chiqar, bir joyda to‘planar va ma’lum og‘irlik olgandan keyin pastga qulab tushardi zilol tomchilar. Ashiritning chuqur qa’rida, balki Ashurboyning qalbida ro‘y bermoqda edi bu hodisot. Buni ziyrak va nafosatli ayollarga xos ichki bir hissiyot bilan payqadi Eloiza. Ashirboyning xayolidan o‘tayotgan tuyg‘ularda Vatanga bo‘lgan muhabbat boshqa har qanday hissiyotdan kuchli ekanligini, ona yurt o‘z farzandini tiyiqsiz bir kuch bilan bag‘riga chorlayotganini sezib og‘ir xo‘rsindi. Tosh yig‘lardi Ashurboyning nazarida. O‘z tuprog‘ini, o‘zi tug‘ilgan tog‘larni va toshlar saltanatini va Mo‘liyon arig‘ining suvlarini qo‘msab yig‘lardi Tosh.
