Бугун ўзбекнинг забардаст ижодкорларидан бири Ўроз Ҳайдар, укажўрам 65 ёшини қаршилади. «Хуршид Даврон кутубхонаси» даврадошлари номидан Ўрозбекни чин юракдан қутлаймиз!

ОЙДИН СЎҚМОҚЛАР
Неъмат АРСЛОН

Инсон табиатан оптимист хилқат. Туғилишдан тортиб ташланган ҳар бир қадамнинг охир оқибат қаерга олиб боришини билгани ҳолда тушкунликка тушмайди. Ҳар лаҳзани кураш билан қарши олади. Курашиб енгиб яшайди. Акс ҳолда ҳаётнинг залвори уни эзиб ташлаши ва руҳан тушкунликка тушириб, яшашдан бездириши ва ҳаётини барбод этиши ва бундан авлодлар бардавомлиги барҳам топиши ҳеч гап эмас. Улуғ файласуф Мирзо Бедилнинг “Бу шодликлар бари ғамдан яралган, асал бирла заҳар ҳамдам яралган” деган мисраларида шунга ишора бор. Яъни шодлик билан ғам баравар юради. Инсон ўз ҳаётининг нима билан тугашини аниқ билгани ҳолда ғам ботқоғига ботиб қолмайди. У ғамлар арсадидан шодлик топади.

Ёзувчи Ўроз Ҳайдарнинг “Буғдойзор оралаган сўқмоқлар” асари ана шундай кайфият билан бошланади. Нималиги мубҳам дард асар бош қаҳрамонини маълум бир муддат тушкунликка солади. Унинг кўзига дунё қоронғу. Ўз жонини эмас, оиласини, фарзандлари тақдирини ўйлайди. Бундай тушкун паллада унинг атрофидаги одамлар, биринчи навбатда ўзининг жуфти ҳалоли ёрдамга келади. “Ўзингизни тутинг, дўхтир дегани худомас, дўхтирнинг айтгани ўнг келганида, қишлақдашингиз Миша (Михливой) бува бундан йигирма беш жил аввал ёруғ оламга бегана бўлайди” дея дашном беради.

Унинг далдаси ўзига хос; дашт аёлининг содда, тўпори ишонч ва умид билан айтилган сўзлар тизимида кучли таскин ифодаси бор. Ва бу ифодада “ж” лашган диалектнинг бошка бирор диалект ёки шевада учрамайдиган ўзига хос кучли оҳанги, унли товушларнинг уйғунлашуви – яъни тилимизда бетакрор саналган –сингармонизм ҳодисаси бор.

Бу қандай ҳодиса? Нега тилшуносликда бу ҳодиса сингармонизм деган атама билан ифода этилган? Юнон тилидан олинган бу сўзни тилшуносларимиз, хусусан, диалектология илми билан шуғулланувчи олимлар туркий тиллардаги алоҳида ҳодиса, сифатида ўрганадилар. Бу ҳодисанинг ўзига хос хусусияти шундаки, сўз ўзагидаги бирон бир унли товушнинг ўзидан кейин келадиган барча унлиларни бўйсундириб, ўз оҳангига солиб, уларнинг уйғунлигини яъни гармониясини ташкил этиши билан изоҳланади. ( масалан: саадатли, асайишталиқ, нагаҳаний ва ҳоказо). Сиз ўқишга чоғланган бу асарда “ж” лашган диалект ўзининг бор жозибаси ва ифода кучи, товушларнинг аниқ ва тиниқлиги билан бўй кўрсатиб турибди. Унда тилимизнинг ўзига хос жозибаси тиниқлиги ва дилбар оҳанглари мужассам.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бу диалект ҳали адабий тилимизга кўчиб улгурмаган ўзининг ифода кучи билан воқеалар, ҳодисалар, ҳолатлар-у муносабатларни қисқа бир кўринишда жуда аниқ ифодалайдиган сўз ва ибораларга бой. Масалан, “Энам тезак қўқимини ўчоққа ташлади” деган гапдаги “қўқим” сўзига эътибор беринг. Буни биз айтайлик, бирон-бир ҳикоя ёзадиган бўлсак, тезакнинг майдасини, майинини, ушоқларини деб ишлатишимиз мумкин, аммо бу сўзларнинг бирортаси ҳам “қўқим”нинг ўрнини боса олмайди. Чунки қўқим майда ҳам, майин ҳам, ушоқ ҳам эмас. Қўқим – ана шуларнинг ҳаммаси. Ёки серрайиб қараб қолдим деган гапда ишлатилган “серрайиб” сўзи тамом ҳайратланиб қотиб қолган одам қиёфасини ҳам, ҳолатини ҳам, бир йўла ифодалай олади. Агар сиздан тракторнинг тутуни қаеридан чиқади деб сўрасалар “трубасидан”деб жавоб берасиз. Труба сўзининг ўзбекчаси йўқми деб сўрайдилар. Ўйлаб қоласиз, тополмайсиз. Ваҳоланки “ж”лашган диалектда “тутунчиққич” деган сўз тайёр турибди. Чорва молларингиз, қўй-қўзиларингиз орасида баъзи бири яхши ривожланмай қолган бўлса, уни ифодалашга шу диалектдаги “каппик” сўз жуда мос келади. Каппик ёши катта бўлгани ҳолда ўзи кичик бўлиб моннимай қолган молларга нисбатан ишлатилади. Ёки: туссоқ – бир ёшли туғмаган қўй, дўржи– каттароқ миқдордаги пул, ажари – ўта ориқ, эти терисига ёпишган чорва молига ишора, эмраниб сўраш–елка қисиб, бўйин эгиб ялингансимон сўраш ва ҳоказо.

Биз асар тўғрисида гапириб унинг тил хусусиятига бироз урғу бергандай бўлдик. Аммо ёзувчи Ўроз Ҳайдаринг максади бу эмас. Асар ёзувчининг болалиги, ўсмирлик дамлари, ўқувчилик йиллари ва ниҳоят соддадил дашт боласининг қалбига шеърият деган неъматнинг кириб келиши, илк ҳайратлар, дастлабки ранжу анолар билан давом этади. Сиз унда бетакрор манзаралар тасвирини кўрасиз, бир қарашда, қўпол, бешафқат, дағал туюлган аммо бағри кенг, бир сўзли ва танти одамлар билан танишасиз. Инсон портретини чизишда ёзувчи уларнинг ботиний кечинмаларидан усталик билан фойдаланади. Ва баъзи ҳолларда замондошларининг сийратини уларнинг суврати орқали, сувратини эса сийрати муқобилида беради.

Асарда кўпгина ёзувчилар, шоирлар, санъаткорлар билан мулоқотда бўласиз. Баъзан рассомлар одам қиёфасини тасвирлашда унинг юзига қараб туриб ички дунёсини, характерини очиб берувчи битта чизги қидирадилар. Биргина шу чизги топилса портрет ўзига хос ва тўлақонли чиқади. Ўрознинг характер яратиш усулида ана шундай белгилар бор.

“Буғдойзор оралаган сўқмоқлар”да энг ёрқин ва энг дилбар образлардан бири ҳеч шубҳасиз, шоир Назар Шукурдир. Ўттиз ёшнинг нари берисида ҳаётдан кўз юмган бу ҳассос ижодкорни мен бор-йўғи бир марта, ҳали Назар ўсмирлик пайтида кўрганман. “Буғдойзор оралаган сўқмоқлар”ни ўқирканман, лабларини кенг ёйиб беғубор жилмайиб турадиган Назар кўз ўнгимдан кетмай қолди. Унинг дастлабки қизиқишлари, дурадгорлик устахонаси, устахонада самолёт ясаб укаси Ўроз (Ўроз Ҳайдар – ушбу китоб муаллифи) билан биргаликда Макрид томон учиши ва қишлоқ болалари ҳаётига хос бошқа жуда қизиқарли воқеалар жуда самимий сатрларда ифодаланган. Токи шеърият қуши Назарнинг юрагига ин қўйгунига қадар давом этади бу ҳолат. Ва бирдан “ажойиб авиаконструктор ва моҳир дурадгор” қачовни, арра-ю рандани қаламга алмаштиради. Шу ўринда шоирнинг “Ўткан кунлар” шеърини келтирмоқчиман.

Ўтмиш – ўтган кунлар.
Қаро кечмишда
Оқил, ҳақ одамлар топмади камол.
Баҳори ранг олди совуқдан, қишдан,
Эркалаб суймади боғларни шамол.

Отабек сингари севсанг эл, халқни,
Кўксингни мўлжалга олди милтиқлар.
Тан олмади ўтган у кунлар Ҳақни,
Одилроқ чиқдингми излади ўқлар.

Кечириб бўлмагай, тубсиз ўпқондай
Шунча оҳ-додларни ютган тунларни.
Кечириб бўлмагай, наҳот, қон билан
Кимлардир булғаган ўтган кунларни!

Китобни мутолаа қилган ўқувчи қизиқ ҳолатларни бошдан кечиради. Асарда Ўроз Ҳайдар ҳаққоний тасвир учун ҳеч кимни аямаган, ҳатто ўзини ҳам. Болалик ва ўсмирлик дамларини қаламга оларкан, ўзини ақлли, билағон, тартиб-интизомда ҳаммага намуна қилиб, бир сўз билан айтганда, шаффоф қилиб кўрсатмайди. У ҳам бошқа қишлоқ болаларидек, кўп ҳолларда ҳаётни ўйиндан иборат деб билади. Кундалик турмуш ташвишларига қоришиб яшайди, ўзи эккан дарахт танасини кемирган эчкини жаҳл билан даст кўтариб ариққа отади, бобоси эккан ёш ниҳолчаларни эса ўйинқароқ бир жўрасининг гапига кириб, томири билан суғуриб олиб ундан чиллак ясайди ва баъзида бобосига ҳам қўрслик қилади, бировнинг полизидан қовун ўғирлайди, ёлғон гапиришдан ҳам тоймайди. Бу ҳаёт ҳақиқати. Қайси биримизнинг ҳаётимизда бўлмаган дейсиз бундай ҳолатлар. “… Мен қилмаган жиноят қолган эмас” дейди улуғ ёзувчи Лев Толстой ўзининг “Иқрорнома” асарида. ”Ҳаёт қироли” деб таърифланган Оскар Уайльд дейсизми ёки Хемингуэй дейсизми, уларнинг ҳаётига доир айрим воқеаларни ўқиб ёқа ушлайсиз. Гап шундаки, бу ёзувчилар тўғрисида фикр билдирган муаллифлар уларни бегуноҳ фаришталарга айлантириб қўймаганлар.

Асарнинг бош қаҳрамони кўп ҳолларда Ғафур Ғуломнинг Шум бола, Худойберди Тўхтабоевнинг Ҳошимжонига ўхшаб беғубор шумликлар кўрсатиб, китобхонни болаликнинг ўйинқароқ чанг кўчаларига томон етаклайди. Бу воқеалар асосан Чироқчининг бағри кенг ва тафти қайноқ Ҳайиткўл, Отчопар даштлари, Жар (ҳозирги Наврўз), Додиқ қишлоқлари, Аёқчисой бўйларида кечади. Сўнгра йигитлик ва етуклик кезлари бошланиб, воқеалар ҳам улғая боради. Тошкент, Бишкек, Навоий, Бухоро каби шаҳарларда бўлган адабий гурунглар, ёзувчи шоирларнинг суҳбатлари сизни бефарқ қолдирмайди. Шоир ва ёзувчилар Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Шукур Холмирзаев, Усмон Азим, Аҳмад Аъзам, Шавкат Раҳмон, Йўлдош Эшбек, Одил Ҳотам, Мирза Кенжабек, Ғози Раҳмон ва бошқа бир қатор ижодкорлар билан бўлган мулоқотлар тасаввурингизни бойитади. “Усмон Азим шеърларида тоғ дарёсининг тезоби, кенглик куйлари шундай омухталашганки, тўшакдаги бемор қария ҳам йигит шиддати билан осмонга отилади. Туғёнли ҳислар фаввораси карахтликнинг муз қотган сукутини парчалаб ташлайди”. Ўроз Ҳайдар шоир Усмон Азим шеъриятига таъриф бераркан, унинг Тангритоғни Боботоғ ҳузурига етаклаб кела олишига ишонади. Асар муаллифи нафақат ўзбек адабиёти ютуқлари ва муаммолари тўғрисида фикр юритади, балки жаҳон адабиёти дурдоналари мавзусида ҳам ибратли фикрлар билдиради. Хусусан, асарнинг Чехов, Борхес, Иван Бунин, Валентин Катаев, Абдулла Орипов, Шукур Холмирзаев ижодига бағишланган ўринларини ўзига хос тадқиқот дейиш мумкин.

Бугун Ўроз Ҳайдар асарлари, хусусан унинг сонетлари ва бошқа шеърий китоблари инглиз, немис, турк, тожик, рус, ассам ва дунёнинг бошқа тилларига таржима қилинган.

Ўйлаймизки, “Буғдойзор оралаган сўқмоқлар” тақдирномасида ҳам бундан-да нурафшон битиклар битилади.

Ўроз ҲАЙДАР
«БУҒДОЙЗОР ОРАЛАГАН СЎҚМОҚЛАР»
КИТОБИДАН БОБЛАР

КЎНГИЛГА ҚАЙТИШ

  Бу воқеани кўпам эслагим келавермайди. Аммо на илож. Ўн йил бурун чап кўкрагимда каттакон чўт тошидек қаттиқ без пайдо бўлди. Гарчи оғриқ бермаса-да, безовталик руҳиятимни чангакдек сиқарди. Олам кўзимга нўхат донаси каби кичрайиб кўринар, қуёга туман пардаси орасида қолгандек заиф нур сочар, ҳар одимда атрофга чўчиб қарайдиган алпозга тушдим. Таниш дўхтирдан маслаҳат олгандим. У вилоят онкология шифохонаси шифокорларига кўринишимни тавсия қилди. Турли шубҳалар қуюни юрагимни қуртдек кемирса-да, бориб анализ топширдим. У ердагилар икки кундан кейин келишимни айтишди. Шубҳалар эса борган сари вужудимни оловли тўрига чирмаб, бирор дақиқа эркин нафас олишимга изн бермасди. Лаборатория мудирига учрашдим. У аниқ ташхис қўя олмади. Фақат кўкрагингиз безида нимадир қорайиб кўриняпти, дегани ҳамон вужудимни қора тер қоплади. Миямга ёмон фикр келди. Яна шифокорга учрашдим. У таҳлил қоғозига наридан-бери қараб олгач:

— Тошкентга, онкология илмий текшириш институтига мурожаат қилмасангиз бўлмайди, профессор Хўжаевнинг маслаҳатини олинг, — деди.

Шу пайт хонага иккинчи бир шифокор кириб келди. У ҳам қоғозга тикилиб турди-да, сўнг чурқ этмай қўлтиғимга қўл ураркан, ҳим-м-м, деб шеригига ғалати ишорада кўз уриштирди. Юрагим тўкилиб, хонадан шалвираб чиқдим. Эшикни ёпарканман, ичкаридан уларнинг овози кўтарилди. «Командир соп бўпти» деди иккинчи шифокор. Бу гапдан тошдай  қотдим. Деворга суяниб, базўр одимлашга тушдим. Кўз ўнгимда болаларимнинг умбалоқ ошиб, қиқирлаб кулиб, рангсиз дунёга бепарво ҳолда ўйнаётган ҳолати жонланди. Ҳали улар мактаб ёшида. Тўнғич қизимни турмушга узатганман, холос. Кўзимдан оловли ёш қуйилади. Юрагим қаттиқ зарб билан ураётганини аниқ эшитиб турибман. Уйга қандай етиб келганимни билмайман. Турмуш ўртоғим менинг пажмурда ҳолатимдан сесканиб тушди. Дардимни унга айтганимдан сўнг, ошхонага ўтдим. Ичим қақраб ёнарди. Чойнакда совиган чой бор экан, чойнакни даст кўтардим-у, чойни ютоққандай ичдим. Ҳозир, худди шу дақиқада, Азроил келиб жонимни суғурадигандай, девордаги тошойнага рангпар аҳволда, минг бир саросима ичра боқдим. Шу пайт хонага кичик ўғлим ўйинчоғини тумшуғидан ушлаган кўйи хонага судралиб кирди. Доим у пешвоз чиққанда, югуриб қучоқлаб олардим, унга бегонасираб боққан бўлсам керак, хотиним титраб:

— Ўзингизни тутинг, дўхтир дегани худомас, дўхтирнинг айтгани ўнг келганида, қшплакдашингиз Миша (Михливой) бува бундан йигирма беш жил аввал ёруғ оламга бегана бўлайди, — дея дашном берди.

Шундан кейин ўзимни руҳан тетик тутишга уриндим. Мен-ку, ўлимдан чўчиганим йўқ, нуқул кўз ўнгимдан болаларим ўтарди. Болаларим чуғури менга бирам ёқардики, олдинлари тушлик вақтида жим ўтиринглар деб, қовоқ-тумшуқ қилган жойларим кўп бўлган. Улар ҳозир полапонлар чуғурини эслатарди. Қани энди, томоғимдан бирон луқма ўтса! Фарзандларимга зимдан бир-бир тикиламан: нафасим бўғзимга тиқилади — унсиз йиғлайман. Ўзимнинг қора хаёлларимни жиловлашга тиришаман. Ич-ичимдан ўзимга шивирлайман:

— Бунча иродасиз бўлма, бир бошга бир ўлим, олгувчиям, бергувчиям, аввало, худонинг ўзи, ҳар  бандасини ризқи билан яратган.

Шу тахлит ўзимни юпатаман, изтиробдан қовурмоч қалбимга далда бўламан.

Уч кун ўзим билан ўзим курашдим. Бироқ болаларим мендаги тушкунликни пайқаб қолгандек, мен билан ювош тортиб гаплашадиган бўлиб қолишди. Томокдан сув ўтмайди, энг тансиқ таом ҳам бўғзимга наштардек қадалади. Бир ҳафта ишга судралиб қатнадим. Худди мени шамол шатакка олган-у, узоқ-узоқларга судраб бориб, тубсиз чоҳга ирғитиб юборадигандай алпозда эдим. Бошлиққа «Билдирги» ёздим. Тошкентга бориб ё у ёқли, ё бу ёқли бўлиб қайтаман, деган ўй миямга тиғдек санчиларди. Ўзимни унутиб қўйган ўша кунларда Ғози Раҳмон йўқлаб келди. Менинг афт-ангоримга нигоҳи тушиши билан ранги қув ўчди. Худди бошқа бир одамга дуч келиб қолгандай, саросима ичра анграйиб, тинсиз боқарди. Унинг мунис қарашларини зумда укдим.

— Ўроз, ўзингизга ўхшамаяпсиз, — атай талмовсиради Ғози ака.

Мен иҳраниб, бўғиқ товушда:
— Нима, Борхеснинг «ниқобли пайғамбар»ига ўхшаб қолибманми? — дедим атай ўзимни ҳазиллашишга чоғлаб.

— Ўн беш кун аввал айғирдай кишнаб юрган…
— Керак бўлса, худо бир кунда кексаликка уйқаштиради.

— Тўғрику-я, — Ғози аканинг киприклари «пир- пир» учди. — Ё тавба дегинг келади. Қизариб турган ёноқлар дазмол кадидай сўлғин тортса…

— Ака, Тошкентга кетаяпман, менда бир дард борга ўхшайди. Балки бу ерда айтган гаплар ҳавойи чиқар, нима бўлгандаям, кўрикдан ўтмасам, еганим танамга ботмаяпти. Болаларим ҳали норасида…

(Секин «уф» тортган бўлсам керак) Ғози ака оловланди:
— Дардни дард кесади. Сиз билан бирга бораман!

— Ишдан қолиб…
— Бундан муҳимроқ иш бормикан, Ўроз? Дастурхон безатилган зиёфатда улфатмиз-у, дард ёпишганда ўзимизни олиб қочсак, кечирилмас номардлик бўлади. Бу гапни кўнгил учун айтаётганим йўқ.

Шу куни кечга яқин «Тошкент — Денов» поездида иккимиз пойтахтга жўнадик.

Пойтахтга етиб келгунча тун бўйи турли ўй- хаёллар билан мижжа қоқмадим. Республика онкология илмий текшириш институтига етиб келгунга қадар журналист укам Эркин Сатторга қўнғироқ қилдим. У нима гаплигини сўроқлай бошлади. «Онкология» номи унга шапалоқдек урилди, шекилли. «Ҳозир, ака, ҳозир…» дея гўшакни қўйди. Сўнг Ғози ака билан йўлда давом этдим. Профессор Хўжаев ҳузурида бўлганимда, бошим узра кичик х- нада қуёш чарақлагандай бўлди. Вужудимдан сувоқ кўчгандай енгил тортдим, яшаш туйғуси насим янглиғ томирларимда қайта олов ёқди.

— Кўкракдан «зарб» ебсиз-да! Бу дард минг бир эркакдан биттасида учрайди. Ёшингиз нечада?
— Қирқ еттида.
— Операция йўли билан олдириб ташласангиз ҳам бўлади. Аввал анализ топшириб кўринг-чи!

Бироз яна довдирагандай бўлдим. Лабораторияга кириб, анализ топширдим. Ғози ака билан иккимиз анализ натижаси чиққунча, кутдик. Икки азамат йигит бир чолни аравачага солганча суриб юрарди. Негадир уларнинг иши битмадими, яғриндори зардаланди:

— Мард дўхтир бўлса-да, оғзига сиққанини айтса! Пул дегани нима?! Отамнинг дардига даво топган врачни оғзини ёғлайман!

Ғози ака менга кулумсиб қош учирди. Менинг эса ичим қизир, мақсадим натижани тезроқ билиш. Ғози ака бетоқатланишимдан толиқиб, ўзи лаборант қизлар ёнига кетди. Войбўй, бу ердаги одамларни! Гўё ҳамма дардига чора излаб, оёғини қўлга олиб югураётгандай… Кексаларни қўйинг, гўдакларини йўргакка ўраб, кўтариб олганча шифокорлар ҳузурига шошилаётган оналарга раҳмингиз келади. Шифохонада кулгини кам эшитасиз, ваҳимали ва ташвишли шивир-шивирлар ёвуз қурт ўрмалаётгандай, ваҳима уйғотади.

Бир пайт кимдир атай йўталди. Рўпарамда Ғози ака, ёнида оқ халатли лаборант билан гаплашаяпти. Бироздан сўнг, лаборант ёнимга келди-да, миомангиз бор экан, лекин хавфи йўқ. Шифокордан дори- дармон ёздириб олсангиз, худо хоҳласа шифо топасиз! — деганини биламан, Ғози ака мени қучоқлаб олди.

— Яримта қарзсиз? — деди жилмайиб. У менга беғубор гўдакдай термилиб турарди. Борлиғим қайта ёришди. Томиримда қон эмас, асал ҳидли нур югураётгандай фароғат ўти қалбимга чирмашди. Яшаш нақадар гўзаллигини қайта-қайта ҳис этардим. Ҳозир дуч келган нарсани қучиш ва ўпишдан тап тортмасдим. Ғози ака елкамга қўлини қўйган, мен унинг белидан тутиб ташқарига чикдик. Институт тумшуғидаги бекатда Эркин қўлида газета тутганича бизни кутарди. Бизни хурсанд ҳолда кўрганидан, уям яйраганча қучоқ очди. Белимдан қўллари билан қаттиқ сиқиб:

— Ҳали кўп яшайсиз, ака. Сизни Азроилга бериб қўядиган номард йўқ, — дея елкамга бошини қўйди.

Ғози аканинг кўзидан тинмай ёш оқарди. Дастрўмоли билан ёшли кўзларини арта туриб:
— Ажал, бизлардан нари юр, ҳали нимани ёзиб улгурдик?! — деди чатнаб.

 Улар билан шинамгина ошхона топиб, тансиқ таомлардан буюрдик. Мен парҳез таом буюрдим. Негаки, ўн кун ичида этим этга, суягим суякка ажралиб бўлган эди. Ошқозоним бору йўқлигини унутиб ҳам қўйгандим. Кулгимиздан бошқа мижозлар бизга ажабланиб қараб қўярди. Бировнинг дардини биров қаердан билсин! Боши деворга урилган бандаси не дард билан чўғланиб юрибди — ёлғиз унинг ўзигагина аён. Ўйлаб қарасам, қирқдан ўтиб, ўзимнинг соғлигим ҳақида сира қайғурмабман. Катта зиёфатлару тўйларда «хурмача қилиқлар» билан ўтирганларимни эсласам, тирноғимнинг учигача титроқ аралаш тер босади: шунчалар ҳам мечкайлик балчиғига ботиб қолдингми? Ундан кўра, савобли ишларга қўл урсанг бўлмасмиди? — шу тахлит мубҳам ўйлар залвори тинчлик бермасди. Ҳозир икки биродарим билан чақчақлашиб ўтирарканман, ўтмиш воқеалари ўйларимни дамодам тўзғитиб юборарди.

Тошкентдан хурсанд қайтдим. Аммо рангу рўйимни маҳзунлик чирмаб олганди. Энди мен батамом бошқача Ўроз эканимга иймон келтиргандим.

 Одамнинг жони пашшанинг жонича эмас, дейишади. Худонинг бир кунини саодатли ўтказиш олий бахт. Ички ишлар соҳасида ишлаб тинчлик, осойишталикка эришиш шиор эмаслигини, аксинча, ҳаёт-мамот дастури эканлигини юрак-юрагимдан чуқур ҳис этдим. «Сафар»дан соғ-омон қайтганимдан сўнг ўзимни тез-тез муҳокама қиладиган, умрим бўйи йўл қўйган хатоларимни таҳлил этиб, одилона хулосалар чиқаришга қаттиқ киришдим. Авваллари ўзига-ўзи ўралиб қолган экан-да, деб ўйламанг. Характерми, ё табиий мойилликми, билмайман, улфатлар даврасида хушхандон ўтираман. Жаҳлим чиққанда, тилимни тизгинлаганман. Баъзан сўкағонлигим бошимга бало бўлган. Бировнинг дилини ноҳақ оғритсам, ўзимни сира кечирмаганман. Қаршига қайтганимдан сўнг Ғози аканинг укаси Бахтиёр (олий маълумотли шифокор эди) табибга учрашдим. У турфа гиёҳлардан толқон тайёрлаб берди. Унинг тавсияси билан толқонни асалга аралаштириб ўн кун истеъмол қилгандим, мени минг бир азобга дучор этган бездан ном-нишон қолмади, Аллоҳга шукур. Афсус, орадан икки йил ўтиб Бахтиёр ака ҳам оламдан ўтди. Охирати обод бўлсин. Руҳига ҳар доим тиловат қиламан. 

Аммо ногаҳоний зарба асабийликка дучор этди. Бу ҳам бир синов экан-да, деб ўзимга тасалли бераман. Ажал остонасидан қайтганимдан сўнг ижод масъулиятини ўн карра чуқур ҳис этдим. Ёзганларимдан эртанги куннинг завқини туймадим. Бошқача ёзиш керак деган тўхтамга келдим.

БОБОЛАРИМ ВА МОМОЛАРИМ

Инсон шажарасини дарахтга ўхшатаман. Шажарасини билмаганларни илдизсиз дарахтга менгзайман. Мен шу ўринда етти аждодимни номма-ном айта оламан. Тарихий ўзак — ўзлик мазҳаби. Қолган барча оқимларда тушунчалар ва қарашлар ноаниқлик ампуласига яширинган. Аниқлик — ўзликнинг ҳосиласи. Аждодларимиз қурган обидаларда мозийнинг шакл-шамойили ўз оҳанг ва тасвирини аниқ чизиқларда тортади. Шуниси билан ҳам бизнинг тафаккуримиз кўзгусида мўъжизалар яратади. Бугуни билан ҳисоблашмаган авлод, эртаси билан мутлақ ҳисоблашмайди. Мана шу жараёнда маънавий ўзак ўз илдизидан узилиб қолиши аниқ. Биз боболаримиз бобоси ҳақида бирор тасаввурга эга бўлолмаймиз. Оталар хотираси ана шу узилишларга мустаҳкам ришта бўлиб хизмат қилади. Феъл-атворимизга қараб қайси бир бобомизга тортганлигимизни кексаларгина эслатади, холос.

Отамнинг отаси Шукур бувам қазо қилганида ўн саккиз ёшда эдим. Бу ёшда эгар кўрмасак ҳам, от устига сакраб минардик. Бувам оқ-сарикдан келган, кипригу қошларигача оппоқ, йўлбарс кўзли, гавдаси япасқи, елкаси кенглигидан бир пайтлари яғриндор бўлганлиги сезилиб турарди. Узи чўрткесар, саркаш, чапани, зардали гапни ютмайдиган, аммо танти, кўнгли очиқ инсон эди. Қишлоғимизда бувамга ҳеч ким тик боқиб гапиролмаган. Гапга етарманлар уни от устида туғилган дейишарди. Ҳамсоясининг уйигаям отда ўтган. Кўпкарида четгирлиги билан донг қозонган. Тўдадан улоқни олиб чиққан чавандоз унинг ўлжасига айланган.

Бувам ҳам, отаси Холмат бувам ҳам қатағон даврининг қурбонлари. Иккаласи ҳам Сибирга сургун қилиниб, кўп азоб чекишган. Катта бувам Холматбой номи билан машҳур эди. Минг йилқили, сурув-сурув қўю подаси, минг гектарлаб яйлову лалмикор ери бўлган. Қурғоқчилик йиллари кенг дашт очиқ ялангликка айланиб, чорва моллари оғзига чўп тегмаган дамларда касаллик тарқалган. Бувамнинг Ургут туманида отари бўлган. Кўп бойлар катта талафот кўрсаям, шу отар бувамнинг жонига ора кирган. Отамнинг ҳикоя қилишича, буваси сермулоҳаза, оғир- вазмин, қаттиққўл, тартибли, ўзгаларни ўзига тенглайдиган, бойлигини ҳуда-беҳуда сарфламайдиган, чоракорларини сизлаб мурожаат этадиган, кенг феълли оқсоқол бўлган. Китоб беклиги дашт қишлоқларидаги ҳол-аҳволни бувам орқали ҳисоб-китоб қилиб турган.

Худди туялар ўркачини эслатгувчи Отчопар даштининг этаги уфққа туташ. Олисдан тикилсангиз, довулдан пишқириб тўлқин отаётган денгизга ўхшайди. Баҳори чечаклар ифоридан дил яйратса, ёзда юзни куйдиргувчи гармселдан кўз очиб бўлмайди. Қишда қалин қор кўрпаси остида мудраётган чолдек сукутга чўмади. Кузда намхуш ҳаво димоққа сарғайган ёввойи ўтларнинг ачимёиқ ҳидини уфуради. Ҳар фаслда дашт турлича турланиб туради. Даштликлар қудуқлардан сув ичади. Суви булоқ сувидан-да мазали. Юз ювсангиз танангизга чексиз фароғат улашади. Ана шу даштнинг жилови бувам қўлида бўлган. Отамнинг абжирлиги, тутумлилиги, бойлигини кўз- кўз қилишдан тийилишлиги, ўз қадрини ерга урмай, ўзгаларни улуғлаши Холмат бувамга хуш ёққан. Шукур бувам эса қўлига илашганини дуч келганга тортиқ қилиб юборар экан. Ош қайдан, нон қайдан келишини ўйлаб ўтирмаган. Катта бувам ўғлидан олтин ғазнасиниям сир тутган. Мабодо ойдинда тилла тангаларни ёймоқчи бўлса, отамни изидан эргаштираркан. Ярим тунда қопга солинган тангаларни ташқарига олиб чиқишаркан. Олтин тангаларни ойнинг ўткир нури остида толтовоқда елда совуриш туганмас завқ улашишини отам эслаб турарди. Худди кўкдан юлдузлар дув тўкилаётгандек, олтин тангалар шундай жаранг берарканки, атроф ёришиб, шамолга-да зар юқи ўрнашиб қоларкан. Дам-бадам катта бувам отамга Шукур бувамдан койиниб: «Чавандоз дегани гуппи, гурри, эгарга қўнса жерни унутиб қўядиган тўпори. Чавандознинг ақллиси кам учрайди. Тоғасига тортган у. Тилиям бежилов. На кексани, на аёлни билади. Топганини кўчага тутади. Унинг бири икки бўлмайди. Ақли билагидаги кучига уриб кетган. Бола-чақасининг улушиниям бегоналарга тутиб жубораверади. Бундайлар дўст-душманни ажратолмайди. Товоғингдаги азиз таомингни яқин дўстингга тут. Эртага оғир кунингга жарасин у. Ҳеч бўлмаганда, қабринг қошида бир-икки томчи кўз жаш тўкар», дегувчи экан.

Отам катта бувамнинг панд-насиҳатларига кўп гувоҳ бўлган. Юмушдан вақти ортса, отамни ёнига чорлаб юрагини тўкаркан:
— Ҳаммаям топармон-тутармон бўлолмайди. Ҳалол- дан топганинг— олтиндан азиз. Ўғирликдан топга- нинг буюрмайди, косанг оқармайди. Бувангни бой дейишади. Отамдан икки эчки, бир қўй қолувди. Катта ғазнани меҳнатим эвазига жаратдим. Бирор бир бандани кўзига чўп тиқиб зорлатмаганман. Ҳалол меҳнатда гап кўп, улим. 

Холмат бувам ҳақида отам кўп воқеаларни гапириб берган. Отам Иккинчи жаҳон урушидан ярадор бўлиб қишлоққа қайтганида, катта бувам бу ёруғ оламни тарк этган экан. Бир қоп олтин тангаси изсиз йўқолган. Отам жоним омонатга қолди, шунисигаям шукур, деб тавба-тазаррусини сир тутмасди. Ҳар гал ҳазиллашиб: «Кўмманинг жойини биласиз-у, яширасиз, дея гап қотганимда, «Болам, уруш кўрган одамга тирикликнинг ўзи катта мукофот», деб қўярди.

  Шукур бувам Норхол момом (отамнинг ўгай онаси) билан Аёқчисой қирғоғидаги тепаликда, газа ёқасида, чўбкори уйда яшарди. Энам гоҳо тандирдан иссиқ нон узганда мени ёнига чақириб оларди- да, дастурхонга иккита нонни ўраб момомникига элтишимни тайинларди. Чўбкори уй деразаси ойналари тўкилиб тушганидан момом кучи етганича картон қоғозларни омонат ўрнатган. Уй сувоқлари иссиқ-совуқдан идраб тушиб, яқин орада қайта сувалмаган. Уй рўпарасидаги даҳлиз деворлари дуддан қорайиб кетган. Даҳлизга ўчоқ ўрнатилган, қиш кунлари ўчоққа ўт қўйиб, қумғонда сув қайнатарди. Кўклам шивири кезинаётган шу кунларда ҳамма далага отланган.

  Бувамникида момом куймаланиб эски кигизни қоққани ташқарига судраб чиқаётган экан. Мени кўрди-ю, жим қотди. Момом жуда камгап бўлиб, уни Жуйрат момо дердик. Жуйрат — чуют уруғининг бир тўпори. Тўқсон икки уруғнинг орасида «жуйрат» алоҳида уруғ сифатида ҳам номланган. Аммо «қазиаёқли», «ос» сингари, майда-майда даҳаларга бўлиниб яшайдиган қабилалар ҳам турли уруғлар таркибида мавжуд бўлган. Бизнинг чуют уруғида ҳам отчопар, галамиш, қозоқ, жуйрат, қизилкўч, қизилчовра ва шу каби тўплар бўлиб, бир товоқдан ош ейишган. Кўпкарию курашларда ёқа йиртишиб, роса олиш тушган; қиз узатиш, ўғил уйлантиришда ҳам айримчалик қилишмаган.

— Момо, бувам бизларникига борайкан, отам айтти, — дея гап қотганимни биламан, момом койиб:

— Саломингни жеб қўйдингми? — дея тумшайди. — Оқ байтал бувамни Тўрткўлтепага опқочиб кетипти де, отангга. Отни тагида қолгур, буванг ҳолини билмаса. Ҳалиям ўзини жигит билади. От- поти билан жарга қулаб тушса, эс битармиди.

Момомнинг даккисидан (қулоқларимгача қизариб кетган бўлсам керак) довдираб, ҳовлиқиб қолдим. Жуйрат момомни отамнинг энаси қазо қилгандан сўнг, бувам отига ўнгариб, опқочиб келгани ҳақида гап юрарди. Отамнинг энаси — Зайнаб момом икки ёноғи чўғдай қизил, оқ мағиздан келган, ўрта бўй, тили бироз чучук, камсуқумгина бўлган, дейишади. Момом эрта қазо қилган. Бир йил ўтиб бувам Жуйрат момомга совчи қўйса, уларнинг қўли бўш қайтаверган. Бувамнинг саркашлигию довдирлигидан унашмагач, бувамнинг ори келади ва пайт пойлайди. Кўшни қишлоқдан ёлғиз ўзи кўпкаридан қайтиш чоғида Жуйрат момомнинг уйи атрофида ғимирсиб юрганига кўзи тушгач, вужуди оловланади. От бошини шу тарафга буради. Даштликларнинг ҳовлиси очиқ бўлиб, бирон тўсиқ билан ўралмаган. Бувамиз отда қўнқайиб олиб, момомизнинг биқингинасига суркалиб:

— Ҳой, кўзангда сув келтир, кўпкаридан ичим куйиб қайтаяпман, — деб гап қўшган.

  Момомиз толтовоқда сув келтириб узатган.
  — Товоғингга қўлим жетмаяпти, озроққина қўлингни чўз, — зорланган бувамиз. 

Момомиз икки ҳоппай ташлаши билан бувамиз илкис унинг қўлидан тортиб, от эгарига ўнгарганда, отига қамчи урган. От сакраш чоғида момомизнинг қўлидаги толтовоғию бошидаги рўмоли, оёғидаги попўши ҳам отилиб, ҳавода ўйнаб қолаверган. Ана энди бундан хабар топган момомизнинг қариндошлари ҳойҳойлашиб, пичадан сўнг ортидан от қўйган. Момомиз бувамизнинг кафтига қўнгандан сўнг… на илож, улар ер тепиниб, отининг жиловини ортга буриб, қўллари бўш қайтишган. Бувамнинг мард туриб:

— Қариндошлар, кечикдинглар, энди қариндош бўлдик. Никоҳни қийдириб, бир қозон ош дамлашга изн беринглар! — деганини кексалар кулиб эслашади.

— Буванг от устида туғилиб, от устида кўз жумди, — деб айтарди энам.

Ҳамон ёдимда: тишсиз оғзини каппа очиб кулумсираганича, оппок қошларини қоқиб, нуроний чеҳра билан боқиб тургани! Бувам аёлига ёв бўлган эркакни қамчилаб ташлашдан тап тортмасди. «Аёлчалиш» эркакгина жуфти ҳалолига қўл кўтаради, деб айтарди. Тўю маъракаларда белбоғига қанд-қурс тугиб берса, йўлма-йўлакай болаларга тарқатиб чиқарди. Бувамнинг қорасини кўрган болалар дувва унинг ортидан эргашарди. Чавандозлиги-ку, алоҳида мавзу.

  Қишлоқда катта тўй. Карнайдан Комилжон Отаниёзов қўшиғи янграмоқда. Катта-кичик ёппасига ҳар жойда ўтириб, ё ёнбошлаб олган кўйи қўшиқ тингламоқда. Вужуд қулоққа айланган. Қўшиқ тугаши билан одамлар дув қўзғалди. Бувам билан тўй дастурхони атрофига ўтирдик. У пайтлари стол-стул дегани бўлмаган. Жун гиламу жулқурс, кигизу пўстакларни тўшаб, кенг сайҳонликка жой  солишарди. Дастурхонга парварда ва майиз чочиб ташланарди. Ҳар-ҳар жойга нон ташланиб, лаганда ош сузилиб, меҳмонларга узатиларди. Кечқурун «кўчма кино» қурилмаси ўрнатилиб, деворга оқ мато қоқилиб, кинофильм намойиш этиларди. Биз болалар учун бу байрам эди. Қай бир тўйчи кураш, қай бири кўпкари бериб, эл олдидан ўтиш одатий тусга айланганди.

Дастурхонга тортилган ошга қўл чўзганимни биламан, бир қишлокдошимиз жағини қайраб, гап сотарди. Отаси тенгилар унинг оғзига кўз тиккан. Бувам унинг алжирашидан ижирғаниб кўяр, қамчилашга шашти бордай эди. Не кўз билан йўлга қараса, эшакка сабзи тўла ортилган қопни бир учига ёпишган кўйи бояги маҳмадонанинг хотини тўпиғигача тупроқ кечиб, кўчадан ўтаяпти. Бувам сергакланди:
— Ҳов гўрсўхта, анови сенданми?

Бувамнинг қўққис зарбасидан маҳмадонанинг тили танглайига ёпишди.

— Вар-вар қилгунча, унга қанот бўл. Эркакнинг ишини аёлга тақиб қўйган эрни тириклай кафанга ўраб, гўрга тиқиш керак!
— Аял уйда ўтириб қолса, аждарга айланади.
— Сен-чи, потимачумчуқ, эшитиб қўй, эр жигит аялини бурвайини яланғочлаб кўчага қўймайди. Хотин қилолмасанг, менга бер, тақимга оламан.

Даврада кулги кўтарилди. Маҳмадона жим қотди. Бувам эса бепарволарча лагандаги сўнгги гуручларни териб ошамлади-да, тубида қолган зиғир ёғини симирди.

— Палов жеганингда қўлингдан оққан ёғ тирсагингдан томсин-да! — деди ёғли қўлини маҳсисига ишқалай туриб. — Шаҳарликлар паловга майиз ташлаб пиширишаркан. Кеча бириникига бориб палов жеялмадим. Паловида гуручдан кўра майиз кўп. Чилп-чилп… бирам қулоққа жомон тегаркан.  Қулоғимни кесиб ташлагим келди. Бизларда тўқсон ё жузга кириб қазо қилганларнинг худойи паловига майиз ташлашади. Бу бир урф. Кичикларниям узоқ умр кўришига ундов: ҳаётинг шу чолларникидай ширин ўтсин, дегани. Ҳали кўрасан, паловга новвот сувиниям солишади. Бу ошпазнинг нўноқлигидан. Ўзимизникига нима жетсин. Зиғир мойда пишган ошнинг таъми тирноғингга кўчади. Тўғрими?..

Дастурхон атрофидагилар бувамни гапини маъқуллашди.

— Буваларни қўниғи кимникида экан, Худоверди? — чайир қўлларини уқалаётган мўйсафидга савол аломати билан қаради бувам.

— Шу денг…
— Нима бунча «денг»лайсан?

— Шукур бува, ўзимникини жуфт демангда, — аччиғлангандай бўлди мўйсафид.
— Овзингди сўлагини оқизмай айт-да, бўмаса. Ҳей, дарди ҳарана.

— Шу денг, Шоназар буваникида денг…
— Умри бўйи «денг-денг»лаб ўтайкансан-да, — зардаланди бувам.

Даврада яна енгил кулги кўтарилди. Карнайдан эса қўшиқ авжланиб, тингловчиларни сел этарди.

Ўйласам, шу дилбарим маккорга ўхшайди-ку…

Миллий мусиқа чолғу асбоблари жўрлигида куйланаётган қўшиқ тобора юксакликка парвоз қилиб қишлоқ бўйлаб тараларди. Суннат тўйларимизда ҳар тўпорга алоҳида қўниқ (қўноқ) ҳақи — жон бошига қараб гуруч, гўшт, ёғ, сабзи деганларидай, масаллиқлар беришарди. Қўниқчилар ўз ҳақига талашиб-тортишиб, тўй эгаси белгилаган кишиникида ош пиширишарди. Гап-гаштак авжига чиқар, ёши улуғлар ёшларга хотираларидан сўзлашарди. Халқ достонларини ўқиш одат тусига кирган. Қироатчи  овозини баландлаган сари ҳамма унинг оғзига тикиларди. Менга ўхшаган ёш-яланглар эса очиқ сайҳонликка чиқиб, ойнинг сутдай ёруғида «оқ суяк», «чуриллак» ўйинларини ҳолдан тойгунча ўйнардик. Дастурхонга ош тортилиб, уни паққос туширгач: «уй-уйига — момо тўйига» қабилида ўлан тўшагимизга тарқалардик.

Ўша тўйнинг эртаси куни, тўғрироғи, мактабдан қайтишимда бувам ҳангисини миниб рўпарамдан чиқиб қолди. Зап қўлга тушдим-да, нафасим ичимга тушди. Бувам халачўпни ўйнатиб:

— Қани, мин. Икковимиз Мавлон полвонникига борамиз, — деди ҳе йўқ, бе йўқ.

— Бува, даштга боришим керак.
— Даштингга эртага борасан, мин, — деди ўшқириб.

На чора, эшакка сас-сабарсиз қўндим. Бувам йўл- йўлакай Мавлон полвон ҳақида гапириб борарди.

— Сенлар Мавлон полвоннинг кимлигини қаердан биласан? Бир пайтлари у Бухоро, Туркманистон, Самарқанд полвонларини улоқтириб, учар гиламга қўндириб жуборган. Қоракўлда бир олиш бўлди-ей, қизталоқ, бўйи бир қарич палакмурда полвонча бизни полвонга от солса бўладими?! Мавлон — дароз, у эса пакана. Даврани айланаяпти — одамлар гур этиб кулишади. Анови жеркиндик тулкидай эпчил экан. Мавлоннинг чотини орасидан зип этиб ўтиб давранинг нари бурчагида қадрайиб турганини айтмайсанми?! У биладики, жегдасини учи полвоннинг қўлига илашиб қоса, ўзини осмонда кўради. Бир гал бир бахя қолди, Мавлон полвонга аранг чап берди: охири, пакана чарчади. Даврадагиларга қарата:

— Оғайнилар, тўй қизиқ ўтсин деб, полвонга атай талаб солдим. Енгимдан ушласа, енгимни, этагимдан ушласа, этагимни узиб беришини биламан. Бизларни орача қилинглар-да, бош товоқни катта полвонга беринглар, — деди.  У пайтлари зот учун бир қадоқ чой қўйиларди. Товоққа нари борса, қўтир эчки қўйилган. Чўнтагимизда ел ўйнасаям, ордан бенасиб қилмаган худо. Ҳозиргини полвонлари зот талашади. Ориятни терисининг остига жаширган; буни устига, ароққа бўкволиб, мижғовлангани ортиқча. Ўзини суяшга куч топмайди-ю, тағин даврани қалтираб айлангани нимаси?!

  Мавлон полвонникига етиб келгунча бувамнинг жағи тинмади. Кузнинг этни жунжиктирувчи елвизагидан қунушиб олдим. Бувам устим юпунлигидан ранжиган бўлиб, койинди: 

— Желвагай чиқсанг, шамоллайсан, бачам. Бугунам шамол ўйнамол. Жигитнинг чотидан совуқ жел ўтмаслиги керак. Ўзбек бекорга чопонига ўралмайди. Маҳси кий деса, ҳаммангни этинг тиришади. Желвизак эсса, ичагинг овзингдан отилгудай бўб жўталганинг жўталган. Ҳамма жоққа ланг тарқатиб, бош овриқ қиласанлар. Жозда аёқ жаланг бўб тупроқ кеч, товонингдан совуқликни шимиб олади, қишда жопинғичингдан қўймасин. Жигит ўзини асрамаса, қирқида аялларга қўшиб қўявер, серкани ўзи! Эҳ, баччам-ай, олифталикка бало борми? Кийган туфлингга қара, овзи карракдай очилиб жотибди. Уста Тўра тиккан нўғой этигу маҳсиларга Бухородан харидорлар келишарди. Нўғой этигини кий-да, улоқ чоп, рақибинг зарб билан қанча қамчи урмасин, чивин чаққанчалик бўмайди. Дарё кечсанг, сув ўтмайди. Ҳозиргини этиги бир қишдан ортмайди.

  Ниҳоят, Мавлон полвоннинг уйига етиб келдик. Мавлон полвоннинг чўбкори уйи ер шохлаб турарди. Том сувоғининг намхуш ҳиди димоққа урилди (яқинда сувалган бўлса керак-да). Кекса полвон чоғроқ ҳужрада, темир каравотда чўзилиб ётарди. Устига кўрпа ёпинган бўлса-да, унинг бесўнақай  гавдаси ерга теккудай эди гўё; узун панжалари билан ёпинғич учларини ҳолсизгина ғижимлаб, бувам билан қуюқ сўрашгач, нолий кетди:

— Ҳе-е-й… тўкилиб қолибман: суякларим танамга бўйсунмаяпти, кўзим хира тортиб, эсим кирди- чикди бўб қолган.
— Ҳалиям даврага чиқарса, манаман деганнинг ўмганини узиб жуборасиз, — далда берган бўлди бувам полвонга.

Полвонга мақтов ёқдими, ишшайиб қўйди.

— Қизилчоврада, мулла Каримнинг тўйида Тўла полвонминан олишганим эсингдами?
— Эсимда.

— Чимлик Норбўта раис баковуллик қилувди. Мени қамокдан оп чиқувдинглар. Яккатутда маҳкумлар пахта терайди. Сен — ўрнимда қогансан (катталарни шунга кўндирувдик-да). Кенг сайҳонликни икки бети тумонат одам. Бош товоққа мен чиққанман. Тўла — бўз жегдада. У даврага отилиб чиқди-да, оёғи жер искаламай, осмонга сапчийди. Қамоқхонани овқати тинкамни қуритиб жуборганакан, овир чакмонни эгнимга ташлаб, секин жойимда айланаман. Тўла ўйноқлаб келди-да, чакмоним жағасидан силтаб тортди, мен жегдасининг баридан ушлаб тортганимни биламан, қўлимда бир парча мато қолди. Ўзимни қаттиқроқ орқага ташлабман, сал қолди чўнқайиб ўтириб қолишимга. Жегдасиям аялларни иштони матоҳиданмикан…

— Орқа тарафга тисланганингизда, кетиминан жерга тегди, деб  Тўлани тарафдорлари оёққа қалқишганакан.

— Бекор гап! Гап қилишган бўлса бордир, тисланганим — ҳақ, айтдим-ку, чўнқаймай, ўрнимдан азот туриб кетдим деб. Иккинчи гал жегдаси жағасидан ушлаб, «туя чил»ни ишга солдим. Бўрбойига қадалган бошмалдоғим пичоқ кесгандай, этини иккига айириб жуборибди… кейин эшитдим. Пичадан сўнг, Тўла полвон ваъз ўқиди:

  — Оғайнилар-ов, икки элни полвонларидан бири жиғилса, яхши бўлмас, орача қилинглар!

  Норбўта баковул элга мурожаат қилди ва эл овозини ҳисобга олиб, бизларни ажратиб қўйди. Кейин билсам, Тўла кўп қон жўғотибди, орқаворатдан эшиттимки, кафтим билан урган зарбим курагини қорайтириб жуборганмиш. Ростми, ўтрик — у жоғини билмайман. Тўла зўр полвон эди, бироз гуппи демаса. Шу курашдан кейин узоқ жашамабди, бечора! Сенга раҳмат, икки кун ўрнимни билдирмай, қамоқда жотдинг. У пайтлар қамокдагиларни қўйни туванлагандай, ҳар куни шом олди туванлаб чиқайди. Ўзбек кун кўрмаган, Худойшукур! Қара-я, бир тош тегирмоним учун қамалдим.

 Бу воқеаларни бугунги кунда кимдир менга завқ билан сўзлаб берганда ҳам ёдимда турмаслиги мумкин эди. Аммо болалик хотираларини қаттиқ уйқудан уйғотиб сўрасангиз ҳам айтиб бера оламан. Хотира парчинланмайдиган кўзгу, деб шунга айтсалар керак-да.

  Энамнинг отасини камгап, камсуқум, меҳнаткаш, кўнгли очиқ, содда; аммо ўжар, бироз ҳўққи, оч сариқдан келган, миқти гавдали бўлгани учун ҳам «Бойназар саман» деб чақиришаркан. Бисотида саман оти бўлиб, кечаю кундуз унинг ёнида парвона бўларкан. Ўзгаларнинг юмуши чиқса ҳам бажариб кетавераркан. Ёзнинг чилласида лаби ёрилиб, қовғадан сув тортиб, элни сувларкан. Бироқ бувамни кўрмаганман. Аммо энамнинг энаси — Норой момомни қишлоқнинг бешикдаги чақалоғигача таниган: орқадор бўлган. Энамнинг айтишича, момом тунлари зумда ғойиб бўлиб қолар, эртаси куни тонгда бувам уни «Анбарона» қабристонидан олиб келаркан.

— Баҳорнинг ойдин оқшоми эди, — дея энам гап бошлади. — Ойу жулдузлардан оппоқ ундек нур эланиб таралади. Момонг ўчоққа қумғон осиб, ўт қўйди. Буванг жайловдан кеч қайтганди. Катта сопол чойнакка бир чимдим чой солиб, момонгга туттим. Отам от жиганини желкасига ташлаб, жанимизга келди. Худди шу пайтда энамни қалтироқ тутди: сас-сабабсиз оқ шарпага айланиб, аяғи жерга тегиб-тегмай, Аёқчисой тарафга жугургилаб кетди. Буванг оти тарафга жугурди, мен изидан чопдим. Отга жуган урди-ю, эгарга қўнди, мениям миндириб, энамнинг изидан от солди. Отимиз чопағон бўлса-да, негадир, нимадандир ҳайиққандек қулоқлари дик учиб, гоҳо қоқилиб, оқсоқланган каби чопарди. Буванг чурқ этмади, оқ шарпа оппоқ туманга сингай-сингай деб борарди; отга қанот битди. Қўрққанимдан чор атрофга қаролмай, отамга маҳкам жовишганман. Кўзим осмонга илкис тушди: ўчокдаги чатнаб турган қўрни титгандай, жулдузлар чирпираб, ҳар жанга чачиларди; бошим айланиб, кўзимни чирт жимдим.

Аёқчисой баҳорда қутуриб тошади. Одам-ку, одам, туяниям ўркачли оч тўлқинида бир жамламай жутади. Мен баттар қўрққанимдан отамга янада қаттиқроқ чирмашаман; у пайтларда жашгина қизча эдим. Баҳорнинг намхуш шабадаси юз-кўзга тикан санчади. От устида учай-учай деймиз. Тиккагузарга келганимизда, отам от тизгинини бирдан тортти. Отнинг олд аяқлари кўтарилиб, жирғаноқ лабига ходадай санчилди. Иккимиз ҳам эгардан учиб, дарё қирғоғига отилиб тушишимизга оз қолди. От пишқирганча жилмай турарди.

— Кечикдик, — деди буванг жувош тортиб. — Отим панд берди.

Момонг қутуриб тошаётган дарё тўлқини узра аяқ жаланг жугуриб борарди; жопирай, ой худди ок кигиз тўшаб қўйгандай, кичик кўприкмонанд жўл очган. Дарёнинг шовқини ичра чилп-чилп этган товуш қулоғимга элас-элас чалиниб турарди: эринчоқлик билан том бўғотидаги сумалакдан томаётган томчи овозига жудаям ўхшаш. Момонг бир зумда чуқур жарликда қора-оқиш соя ташлаган туманга сингиб, кўздан ғойиб бўлиши билан ҳиқиллаб жилаб жубордим. Буванг дўрилдоқ овозда:

  — Қўрқма, қизим, энанг қай бир авлиёнинг мозорига тунайди, — деди хотиржам тортиб. — Аввалги жили қишнинг қаҳратонида Макриднинг жўли жағасидаги бир авлиё мозори ўрасидан топиб келувдим. Яна авлиёлар руҳи безовта қилгандир-да. Аёқчисой бугун қутурган билан тонгда саёзлашади. Кечаги жомғир уч кунгача таъсир ўтказолмайди.

  Отамнинг гапидан сўнг йиғлашдан тўхтадим. Юрагимда ой ярақлагандай бўлди. Баҳор эпкини оқ тўзонга бурканиб, атрофга ҳорғин из ташларди. Йўртаётган от тизгинини отам бўш қўйиб, минғирлаб хиргойи қила бошлади:

Дарё тошқин, сувлар тўлқин, ўтолмайман-а…

  Бувангни хиргойисини илк бор тинглашим эди. Алланечук шарпалар ўйларимни тўзғитиб юборди. Худди сувга бўккан нондек юрагим уюшиб борарди. Бувангга ачиниб кетдим: оқ шарпага ўхшаш аёл билан умргузаронлик қилиш бандасидан тоғдай куч талаб этади. Балки, отамнинг вазмин ва босиқлиги бу рўзғор бутунлигини сақлаб тургандир. Бизнинг даврда эр-хотиннинг ажралиши ўлимга тенг эди. Чимилдиққа кирган қиз бўз жигит билан турмуш қуриши, бола-чақа ўстириб, вояга жетказиши мажбуриятми, билмайман, ҳарна шажара тутимини бир тугунга тугарди.

Эртаси куни буванг энамни ўша авлиё қабри жанидаги ўрадан топиб келди. Энам афтодаҳол, ранги сўнарган; аяқлари совуқда чўғдай қизарган, иситмалагандай дир-дир қақшарди.

  — Қизим, ўчоққа ўт қўй, қумғонда сув қайнат, — деб буванг иш буюриб қолди. — Энангни жанига кирмай тур. Ўзига келиб олсин, кейин гаплашасан.

  Буванг (қизим қўрқмасин деган бўлса керак-да) даҳлиз деворига суяниб турган энамни суяб олиб чоғроқ ҳужрага кириб кетди. Мен ўчоққа тезак қалаб, ўт қўйдим, журагимни хижиллик чулғаса-да, энамнинг эсон-омон қайтганидан анча женгил торттим. Энам фол очмасди-ю, лекин доира ва қамчи билан беморларни даволарди. Болаларни томоғи овриб, иринг боғласа, уларнинг овзига ёғоч қошиқ тиқиб, тоза пахта билан иллатни артиб аритарди. Кўзи мошдай очилган болаларнинг қувонганини айтмайсанми? Боланг жилағир, тағин яхдай сув ичиб қўйма, илиқ абдиш ич, — деб тайинларди момонг. Боланинг энасиниям қаттиқ огоҳлантирарди. Қишлоқдагилар дўхтир нима, билишмасди. Беморнинг кунигаям момонг ярарди…

  Момом тўқсон ёшни қоралаб, қазо қилди. У бўламнинг уйида, бизнинг қишловдан ўн чақирим нарида жойлашган Додиқда яшаб ўтди. Куннинг очиқ кунлари қишлоғимизга опаси Турсун момо билан уловда меҳмон бўлиб келишарди. Лекин отамни унча ёқтирмасди. Чунки, отам чапани эди. Чапанилигидан баъзан ер тепиниб, дунёни остин-устун қилиб ташларди. Бирпасдан сўнг таниб бўлмас очиқ кўнгил кишига айланарди-қоларди. Отамнинг оғил, ё қўра тарафдан бетийиқ сўкинишларини эшитган- да, «овзингга тилинг сиғмай қогур» деб койинарди момом. Сўнгра энамга ачингандай, енгил хўрсиниб қўярди. Энам момомнинг авзойи хира тортганидан сесканиб:

  — Бу ўлан-қўшиқ, ўрганиб кетганмиз! — дея менга қараб им қоқарди. Момом оғир гапни ютолмасди. Биз, опа-сингилу ака-укалар, барибир, момомизни яхши кўрардик. Аёқчисой дарёсига энишдаги жирғаноққа кўзимиз тушгани ҳамон дўппимизни осмонга отардик. Момом минган эшакка ортилган хуржуннинг икки кўзи тўла бўларди. Бир пақирда помидор-у, бир пақирда узум. Биз, дашт болалари учун шу куни унутилмас байрам бўлар эди; момом ҳаммамизни пешанамиздан ўпиб, елкамизга қоқиб қўяр, Аллоҳдан узоқ умр тиларди.

  Опаси Турсун момо жуссаси кичик, гапга чечан, аммо ўта меҳрибон аёл эди. Энам билан қучоқ очиб сўрашиб қоларди. «Айланай, жигарбандларимдан», дея тилидан бол томганида-ку, опа-укалар талтайиб кетардик. Мен Норой момомнинг пинжига мушук боласидай тиқилиб олардим. Момом бошимни силаганда, ёқимли фароғатдан кўзларим юмилиб кетарди. Укам Шойимназар отамни этагидан тушмаганиданми, момомнинг ёнида кўп бўлмасди, икки кўзи отамни пойлаш билан ўтарди.

  Чамамда, Назар акам ўн беш ёшларда, эсини таниб қолган. Меҳмонлар олдига келишдан тортиниб, омборхона ёнидаги ҳужрани устахонага айлантириб, қош қорайгунча ишга шўнғиб кетарди. Ранда, теша, болға, қачов қўлидан тушмасди. Оғилхона бурчагига тахланган тахталардан олиб стол ё табуретка, гоҳида эса олов қўрида йўғон темирни чўғлантириб, темир қозиқми, ясарди. Отам қалин тахталардан бири гум бўлганидан ва уни столга айланганидан бир ютиниб қўяди-да, акамнинг эркига қарши лом-мим демасди. Акам гоҳо даштга, сурувни боқишга жўнаб кетарди. Энам мени уззукун уйда ялқовланиб ётишимдан зардаланиб койиб берарди. Момом менинг тарафимни оларди: «Уришма, ҳали набирам шундай одам бўлсинки!» — деб қуруқшоқ қўллари билан эркалатиб елкамга қоқиб қўярди. Нима бўлганда ҳам, момомнинг ташрифи менга жуда хуш ёқарди. Энамнинг: «пилигинг жонди-да!» — деган кесатиқлари  эса чивин чаққанчалик таъсир этмасди.

  — Ўқигин, болам, Ғаффорим ғазалкаш эди, Сатторимнинг ширали овози бор эди, жодкашлигини айтмайсанми? Тоғаларингни умрини силарга қўшиб берсин, илойим, — дея кўзига ёш оларди момом.

  Ғаффор тоғам Иккинчи жаҳон урушида бедарак йўқолган. Улғайганимдан кейин собиқ Иттифоқ мудофаа вазирлигига хат йўллаганман. Уларнинг жавобида ҳам шу далил тасдиқланган. Саттор тоғам урушдан ярадор қайтган. Хўжаликда омбор мудири, ферма мудири вазифаларида ишлаган. Саттор тоғам қазо қилганида, акам бешикка йўргакланган чақалоқ бўлган. Момомнинг кўкайини икки ўғил жудолиги куйдирган. Саттор тоғамдан бир қиз — Тўлиш холам қолган. У ҳозир невара- чеварали. Зиёдулла бўлам билан яшашаяпти. Момомнинг уч қизи — Хонсулув, менинг энам Хуррам (қишлоқдошлар уни Зарбуви деб чақиришади), Иқбол бўлиб, уларнинг этак тўла набира-чеваралари бор. Бироқ, ҳозир учаласиям ҳаётдан ўтишган. Хурсанд аммамнинг (кўзи ожиз, отамга қариндош бўлган) айтишича, Хонсулув холам чечанликда дарё бўлган экан. Даврадагиларни оғзига қаратаркан. Иккинчи ўғлини туғаётганда қазо қилган. Иқбол холам юмшоқ табиатлилиги, болажонлилиги менга бирам ёқардики, ёзги таътил пайтида оёғимни қўлга олиб, уларникида пайдо бўлардим. Тўнғич ўғли Абдурашид мендан бир ёш кичик бўлса-да, тенгқурдек эдик. У билан тупроқ кечиб, кунни қорайтирардик. Иккимиз уйни чангитиб, ағдар- тўнтар қилсак ҳам, холам бизни койишни ортиқ билар, мени оғринмасин, деб кулумсиб қўярди. Бирон марта дакки берганини эслолмайман.

  Ҳа, ўз боболарим ва момоларим ҳақида хотиралар узундан-узун. Уларнинг айримларинигина ёдга олдим, холос.

  Шу жумлаларни қаламга оларканман, шўро тузумининг ғалаёнли даврида ёзган эсдаликларимни сизга баён этишни лозим топдим. У «Кўпкари» деб номланган. Мақола 1987 йили туманимиз газетасида босилган. Шўро даврида миллий ўйинимиз «эскилик сарқити»га айланиб улгурган эди. Қишлоғимнинг афсонавий чавандозу полвонлари ёдини хотирлашни аждодларга эҳтиром белгиси деб тушунаман.

  КЎПКАРИ

 Саратоннинг чилласида қўшиб, сомон янчишнинг ўзи азоб. Эшаклар туёғи остида сомон похоллари кепакдай майдаланиб ҳавога кўтарилганда, бўғзинг қичишади. Ўқчиб-ўқчиб туфлайсан.

Сомон одатда чошгохда, кун тандирдай қизиганда янчилгани маъқул. Иссиқда сомон похоли уймаланиб, туёқ тегишига зор бўлиб туради. Ўғирда бир маромда айланавериб ҳориган эшаклар қуймичига таёқлаб урсанг ҳам қимир этмай қолса, беҳуда аччиқ қилишга ҳожат йўқ. Яхшиси, бир жойнамоз ўрнича соя топиб, дам олиш керак.

  Ана шундай хаёл билан гужумнинг қуюқ соясида чалобхўрлик қилиб ўтирган бувамнинг ёнига чўккаладим. Ўшанда ўн уч ёшли бола эдим. Уст-бошимга сомон гарди қўнган, жуда толиққанман; оч ичак баттар ингичка тортиб иштаҳани қўзғайди. Ташналикми, ё иссиқдан лоҳасланибми, кўп тутилаверганидан унниққан қанорни лўла ёстиқ қилиб ёнбошлаб, беихтиёр бувамга ҳазил гап қотганимни сезмай қолибман:

— Ёшлигингизда нуқул Жаббор бувадан йиқилиб юрган экансиз, ҳов анави Тўрткўлтепадан сизни пастга палахмон тошидай отганакан-а?!

Бувамнинг қўлидаги ёғоч қошиқ товоққа тушди. Ғайритабиий важоҳатда:

— Нима, ким мени жиғитипти? — дея суянчга муҳтож одам ўрнидан тик туриб кетса бўладими, важоҳат билан депсина кетди: — Жаббор таговингни тақимга олиб, Маккага элтиб ташларма-а-н. Мана, ҳозир чиқсин, ўртага кампирини қўйсин, олишаман!

Бувамнинг кўзлари ола-кула бўлиб, ҳалқумидан нафас ўтмай қолгандай бўғилиб, менга ёв қараш қилди. Шу пайт:
— Ҳа, Шукур бува? — деган овоз келди-ю,  ҳамсоямизнинг овозидан бувам бўшалган қопдай жойига тап этиб ўтирди. Сўнг:

— Манови тирмизакка қара, Жаббордан жиғилгансиз, дейди-я! Одам боласидан женгилмаганман, жиғилишни билмай ўтаяпман, ишонмасанг, Мавлон полвондан сўра.

Бувамнинг болаларча соддалигидан завқланиб илжайдим. Баттар ўсмоқчилаб, ғашига тегмоқчи бўлганимда, ёғоч товокда чалоб олиб келган энам: «Беадаб бўлма», дея койинди. Энамнинг қўлидаги ёғоч товоқни олиб, чалобни ташнаҳол ютоқиб симирдим. Кўз олдим тиниқлашгандай бўлди.

— Хуррам, бу тирмизагингни ўзидан гапи каттами дейман? Эшакка жоблашиб ўтиролмайди-ю…
— Ҳазиллашаяпти-да, буваси.

— Ҳазили қурсин, болаларингни биронтасидан  чавандоз чиқмайди; тоғаларига ўхшаган: кўчадаги  ташландиқ қоғозниям титкилайди, отдан ҳуркади. Буларингни дастидан тўйлар кўпкарисиз қоп кетмаса гўргайди!

Бувамнинг ўшандаги аччиқ дашномлари, серзарда ҳаракатлари ориятимни қўзғади, ўсмирларга хос чапаничасига сўкинмоқчи бўлган ҳам эдимки, ҳамсоямизнинг ширин таскини тилимга тузоқ солди:

— Булардан чиқмаса, чевараларингиздан чиқар, чавандозлик ҳам суяк суради, бува!

— Жигит тоғага тортади. Буларнинг тоғаси меҳмоннавоз бўганминан, от узангисига аёғи етмаган. Ҳайдаволни (бувамнинг ўртанча ўғли) болаларининг тоғалариям нос чайнаб… отни қўйиб тур, эшакка ҳам тўқим уролмайди. Қизталоқ, асли ўғил уйлантирганда, бўлармоннинг қизини келин қилиш керак экан-да! Мановининг отасини, — деб менга ишора қилди ва сўзида давом этди, — уруш ногирон қилмаганида, тузук чавандоз чиқармиди?! Кенжа амакиси, Бегимқул-ку, тракторни ухлаб ҳайдайди, аммаси Бўстоннинг болалари… Ишқилиб, зурриётимдан чавандоз чиқмай қолмасин деб кўрқаман.

Бувам ҳомуза тортиб, менга илтижоли нигоҳ билан боқиб бош ирғаб қўйди.

Кўпкари — қадимий халқ ўйини. Тўда-тўда талотумда бедовларнинг қаттиқ пишқириши, қамчилар чирсиллаб, ҳавони куйдириши, «ҳалол-ла, зоти (соврин) 50 сўм пул, бир бош тана», — дея баковулнинг оғиз йиртиб бақириши, оломоннинг лаб тишлаб, олазарак кўзи ғолиб чавандозни қидириши — бари-бари ўйинга руҳ, юракка қўр, кўзга равшанлик улашади. Эшак устига қўнган оппоқ соқолли чолларнинг кўзлари хира тортганидан ёш- ялангдан: «Анов чавандоз ким бўлди, улим?» — деб илтижоли сўрашлари-чи?! Кампиру жувонлар, қошида ўсма, кўзига сурма тортилган қизларнинг ҳайрат билан кўпкарини томоша қилишларининг баҳоси— олтиндан қиммат. Айтишларича, аёл ҳидини олган бедов чавандози ҳамиятини туёқлар остида қолдирмай, тўшини кериб, қанот боғлаб талотум тўдани сув айирғичдай ёриб ўтиб, улоқ ёнига чўккалармиш. Шунда бедов тилга кириб: «Ол, эгам, улоқни тақимга бос, шундай елайки, ёлларимда шамол ёнсин, довруғинг селидан дўст кулиб,  душман куйсин», деб нола қилармиш. Бедов отнинг деви бор, деб бекорга айтишмаган-да!

Кўпкари сайҳонликда, хавфсиз майдонда ўтказилган. Аввалига қоқма (зотсиз) бошланиб, ёш-яланглар отларда улоқни тортқилашиб машқ қилишган. Бу — кўҳна удум. Ёшларни бўлғуси чавандозликка тайёрлашда «мактаб» ўрнини ўтаган. Нигоҳи ўткир, зийрак боболар эса набираларининг ҳаракатидан уларнинг уқувли ёхуд уқувсизлигини ажратиб олишган. Набирасининг илдамлигидан суюнган бобо ошнасига ғурур аралаш «бувасини ўзи-да», деб мақтанган ҳам. Ҳатто, эртаси куни қишлоқ оралаб чопағон от излашга тушишдан-да тоймаган. Тўғри-да, чавандоз қонида аждодларининг минг йиллик туғёни жўш уриб турмаса, Бойчиборга қўнса ҳам, улоққа қўли тегмайди. Оний лаҳзада ердаги улоққа човут солган чавандознинг манглайига юлдуз қўнади. Улоққа чилвир солиш, қайиш боғлаш ёхуд уни тугиш ғирромлик ҳисобланган ва уларга зот ҳам берилмаган.

Етмишинчи йилларда энг чопқир отларни «териб олиш» мавсуми бошланди. Бу ҳол чироқчиликларни ҳам четлаб ўтмади. Айниқса, Чироқчи туманига Тилла исмли одам саркотиб этиб тайинлангач, айғиру бедовлар давлатга сўқим учун мажбурий равишда топширила бошланди. Ҳатто, айрим чавандозлар бедовини сақлаб қолиш учун раҳбарларга «товон» тўлашди ҳам. Тўғриси, отларнинг шўри қуриди, чавандознинг кўкайи куйди. Нима эмиш, отлар хўжалик чорвасининг ризқига — арпа-бедасига шерик эмиш! Сўқимликка олинса, дўконда гўшт кўпайиб, элда тўкинчилик бўлармиш…

Эсимда, отам Оқработдан бир от олиб келди. От шундай учқур эдики, айниқса, чопганида ёллари қанотга айланарди. Бир куни отам:

— Ҳа жонивор, кўпкарини қўмсаяпсанми? — деб унинг сағрисига эркалатиб шапатилаб қўйди. Бедов нинг бадани дир-дир учишидан завқим қўзғаганданми, мен ҳар куни унга ўғринча, ёғоч товоқда бир ҳовуч арпа тутардим. Жонивор тумшуғи билан донни туртиб, шундай майин капалардики, манглайидан силасам ҳам бепарво кавшанаверарди. Афсуски, ўша бедовимиз чекига ҳам «сўқимлик» тамғаси тушди.

Қишлоқ кенгашида тузилган комиссия аъзолари ҳовлимизга кириб келганда, отам фақат ғудраниб сўкинди. Участка инспектори отни қозиқдан бўшатиб, уни ўзи боқиб семиртириб қўйгандек, отамга ўдағайлади:

— От боқиш давлатга зарар. Бунингизни пулини заготскотдан оласиз.

Отам бечора ўз отига эгалик ҳукмини ўтказолмай, миршабга лом-лим деёлмади. Саркотиб кўпга бормади: ишдан четлаштирилди, чироқчиликлар назаридан ҳам қолди.

«Отларнинг париси бор», — дейишади боболар. Ажабмаски, уни ана шу парилар бир умр қарғаб ўтса…

Пастдаги суратда: Ўроз Ҳайдар ижодкор дўстлари Хуршид Даврон ва Назар Эшонқул билан

Bugun o’zbekning zabardast ijodkorlaridan biri O’roz Haydar, ukajo’ram 65 yoshini qarshiladi. «Xurshid Davron kutubxonasi» davradoshlari nomidan O’rozbekni chin yurakdan qutlaymiz!
O’roz do’stim! Ilohim, Xudo bergan yoshlarga kirib, farzandu nabiralar, shogirdlar va muxlislar davrasida umrzoq bo’ling!

OYDIN SO’QMOQLAR
Ne’mat ARSLON

Inson tabiatan optimist xilqat. Tug’ilishdan tortib tashlangan har bir qadamning oxir oqibat qaerga olib borishini bilgani holda tushkunlikka tushmaydi. Har lahzani kurash bilan qarshi oladi. Kurashib yengib yashaydi. Aks holda hayotning zalvori uni ezib tashlashi va ruhan tushkunlikka tushirib, yashashdan bezdirishi va hayotini barbod etishi va bundan avlodlar bardavomligi barham topishi hech gap emas. Ulug’ faylasuf Mirzo Bedilning “Bu shodliklar bari g’amdan yaralgan, asal birla zahar hamdam yaralgan” degan misralarida shunga ishora bor. Ya’ni shodlik bilan g’am baravar yuradi. Inson o’z hayotining nima bilan tugashini aniq bilgani holda g’am botqog’iga botib qolmaydi. U g’amlar arsadidan shodlik topadi.

Yozuvchi O’roz Haydarning “Bug’doyzor oralagan so’qmoqlar” asari ana shunday kayfiyat bilan boshlanadi. Nimaligi mubham dard asar bosh qahramonini ma’lum bir muddat tushkunlikka soladi. Uning ko’ziga dunyo qorong’u. O’z jonini emas, oilasini, farzandlari taqdirini o’ylaydi. Bunday tushkun pallada uning atrofidagi odamlar, birinchi navbatda o’zining jufti haloli yordamga keladi. “O’zingizni tuting, do’xtir degani xudomas, do’xtirning aytgani o’ng kelganida, qishlaqdashingiz Misha (Mixlivoy) buva bundan yigirma besh jil avval yorug’ olamga begana bo’laydi” deya dashnom beradi.

Uning daldasi o’ziga xos; dasht ayolining sodda, to’pori ishonch va umid bilan aytilgan so’zlar tizimida kuchli taskin ifodasi bor. Va bu ifodada “j” lashgan dialektning boshka biror dialekt yoki shevada uchramaydigan o’ziga xos kuchli ohangi, unli tovushlarning uyg’unlashuvi – ya’ni tilimizda betakror sanalgan –singarmonizm hodisasi bor.

Bu qanday hodisa? Nega tilshunoslikda bu hodisa singarmonizm degan atama bilan ifoda etilgan? Yunon tilidan olingan bu so’zni tilshunoslarimiz, xususan, dialektologiya ilmi bilan shug’ullanuvchi olimlar turkiy tillardagi alohida hodisa, sifatida o’rganadilar. Bu hodisaning o’ziga xos xususiyati shundaki, so’z o’zagidagi biron bir unli tovushning o’zidan keyin keladigan barcha unlilarni bo’ysundirib, o’z ohangiga solib, ularning uyg’unligini ya’ni garmoniyasini tashkil etishi bilan izohlanadi. ( masalan: saadatli, asayishtaliq, nagahaniy va hokazo). Siz o’qishga chog’langan bu asarda “j” lashgan dialekt o’zining bor jozibasi va ifoda kuchi, tovushlarning aniq va tiniqligi bilan bo’y ko’rsatib turibdi. Unda tilimizning o’ziga xos jozibasi tiniqligi va dilbar ohanglari mujassam.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, bu dialekt hali adabiy tilimizga ko’chib ulgurmagan o’zining ifoda kuchi bilan voqealar, hodisalar, holatlar-u munosabatlarni qisqa bir ko’rinishda juda aniq ifodalaydigan so’z va iboralarga boy. Masalan, “Enam tezak qo’qimini o’choqqa tashladi” degan gapdagi “qo’qim” so’ziga e’tibor bering. Buni biz aytaylik, biron-bir hikoya yozadigan bo’lsak, tezakning maydasini, mayinini, ushoqlarini deb ishlatishimiz mumkin, ammo bu so’zlarning birortasi ham “qo’qim”ning o’rnini bosa olmaydi. Chunki qo’qim mayda ham, mayin ham, ushoq ham emas. Qo’qim – ana shularning hammasi. Yoki serrayib qarab qoldim degan gapda ishlatilgan “serrayib” so’zi tamom hayratlanib qotib qolgan odam qiyofasini ham, holatini ham, bir yo’la ifodalay oladi. Agar sizdan traktorning tutuni qaeridan chiqadi deb so’rasalar “trubasidan”deb javob berasiz. Truba so’zining o’zbekchasi yo’qmi deb so’raydilar. O’ylab qolasiz, topolmaysiz. Vaholanki “j”lashgan dialektda “tutunchiqqich” degan so’z tayyor turibdi. Chorva mollaringiz, qo’y-qo’zilaringiz orasida ba’zi biri yaxshi rivojlanmay qolgan bo’lsa, uni ifodalashga shu dialektdagi “kappik” so’z juda mos keladi. Kappik yoshi katta bo’lgani holda o’zi kichik bo’lib monnimay qolgan mollarga nisbatan ishlatiladi. Yoki: tussoq – bir yoshli tug’magan qo’y, do’rji– kattaroq miqdordagi pul, ajari – o’ta oriq, eti terisiga yopishgan chorva moliga ishora, emranib so’rash–elka qisib, bo’yin egib yalingansimon so’rash va hokazo.

Biz asar to’g’risida gapirib uning til xususiyatiga biroz urg’u berganday bo’ldik. Ammo yozuvchi O’roz Haydaring maksadi bu emas. Asar yozuvchining bolaligi, o’smirlik damlari, o’quvchilik yillari va nihoyat soddadil dasht bolasining qalbiga she’riyat degan ne’matning kirib kelishi, ilk hayratlar, dastlabki ranju anolar bilan davom etadi. Siz unda betakror manzaralar tasvirini ko’rasiz, bir qarashda, qo’pol, beshafqat, dag’al tuyulgan ammo bag’ri keng, bir so’zli va tanti odamlar bilan tanishasiz. Inson portretini chizishda yozuvchi ularning botiniy kechinmalaridan ustalik bilan foydalanadi. Va ba’zi hollarda zamondoshlarining siyratini ularning suvrati orqali, suvratini esa siyrati muqobilida beradi.

Asarda ko’pgina yozuvchilar, shoirlar, san’atkorlar bilan muloqotda bo’lasiz. Ba’zan rassomlar odam qiyofasini tasvirlashda uning yuziga qarab turib ichki dunyosini, xarakterini ochib beruvchi bitta chizgi qidiradilar. Birgina shu chizgi topilsa portret o’ziga xos va to’laqonli chiqadi. O’rozning xarakter yaratish usulida ana shunday belgilar bor.

“Bug’doyzor oralagan so’qmoqlar”da eng yorqin va eng dilbar obrazlardan biri hech shubhasiz, shoir Nazar Shukurdir. O’ttiz yoshning nari berisida hayotdan ko’z yumgan bu hassos ijodkorni men  bor-yo’g’i bir marta, hali Nazar o’smirlik paytida ko’rganman. “Bug’doyzor oralagan so’qmoqlar”ni o’qirkanman, lablarini keng yoyib beg’ubor jilmayib turadigan Nazar ko’z o’ngimdan ketmay qoldi. Uning dastlabki qiziqishlari, duradgorlik ustaxonasi, ustaxonada samolyot yasab ukasi O’roz (O’roz Haydar – ushbu kitob muallifi) bilan birgalikda Makrid tomon uchishi va qishloq bolalari hayotiga xos boshqa juda qiziqarli voqealar juda samimiy satrlarda ifodalangan. Toki she’riyat qushi Nazarning yuragiga in qo’yguniga qadar davom etadi bu holat. Va birdan “ajoyib aviakonstruktor va mohir duradgor” qachovni, arra-yu randani qalamga almashtiradi. Shu o’rinda shoirning “O’tkan kunlar” she’rini keltirmoqchiman.

O’tmish – o’tgan kunlar.
Qaro kechmishda
Oqil, haq odamlar topmadi kamol.
Bahori rang oldi sovuqdan, qishdan,
Erkalab suymadi bog’larni shamol.

Otabek singari sevsang el, xalqni,
Ko’ksingni mo’ljalga oldi miltiqlar.
Tan olmadi o’tgan u kunlar Haqni,
Odilroq chiqdingmi izladi o’qlar.

Kechirib bo’lmagay, tubsiz o’pqonday
Shuncha oh-dodlarni yutgan tunlarni.
Kechirib bo’lmagay, nahot, qon bilan
Kimlardir bulg’agan o’tgan kunlarni!

Kitobni mutolaa qilgan o’quvchi qiziq holatlarni boshdan kechiradi. Asarda O’roz Haydar haqqoniy tasvir uchun hech kimni ayamagan, hatto o’zini ham. Bolalik va o’smirlik damlarini qalamga olarkan, o’zini aqlli, bilag’on, tartib-intizomda hammaga namuna qilib, bir so’z bilan aytganda, shaffof qilib ko’rsatmaydi. U ham boshqa qishloq bolalaridek, ko’p hollarda hayotni o’yindan iborat deb biladi. Kundalik turmush tashvishlariga qorishib yashaydi, o’zi ekkan daraxt tanasini kemirgan echkini jahl bilan dast ko’tarib ariqqa otadi, bobosi ekkan yosh niholchalarni esa o’yinqaroq bir jo’rasining gapiga kirib, tomiri bilan sug’urib olib undan chillak yasaydi va ba’zida bobosiga ham qo’rslik qiladi, birovning polizidan qovun o’g’irlaydi, yolg’on gapirishdan ham toymaydi. Bu hayot haqiqati. Qaysi birimizning hayotimizda bo’lmagan deysiz bunday holatlar. “… Men qilmagan jinoyat qolgan emas” deydi ulug’ yozuvchi Lev Tolstoy o’zining “Iqrornoma” asarida. ”Hayot qiroli” deb ta’riflangan Oskar Uayl`d deysizmi yoki Xeminguey deysizmi, ularning hayotiga doir ayrim voqealarni o’qib yoqa ushlaysiz. Gap shundaki, bu yozuvchilar to’g’risida fikr bildirgan mualliflar ularni begunoh farishtalarga aylantirib qo’ymaganlar.

Asarning bosh qahramoni ko’p hollarda G’afur G’ulomning Shum bola, Xudoyberdi To’xtaboevning Hoshimjoniga o’xshab beg’ubor shumliklar ko’rsatib, kitobxonni bolalikning o’yinqaroq chang ko’chalariga tomon yetaklaydi. Bu voqealar asosan Chiroqchining bag’ri keng va tafti qaynoq Hayitko’l, Otchopar dashtlari, Jar (hozirgi Navro’z), Dodiq qishloqlari, Ayoqchisoy bo’ylarida kechadi. So’ngra yigitlik va yetuklik kezlari boshlanib, voqealar ham ulg’aya boradi. Toshkent, Bishkek, Navoiy, Buxoro kabi shaharlarda bo’lgan adabiy gurunglar, yozuvchi shoirlarning suhbatlari sizni befarq qoldirmaydi. Shoir va yozuvchilar Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Shukur Xolmirzaev, Usmon Azim, Ahmad A’zam, Shavkat Rahmon, Yo’ldosh Eshbek, Odil Hotam, Mirza Kenjabek, G’ozi Rahmon va boshqa bir qator ijodkorlar bilan bo’lgan muloqotlar tasavvuringizni boyitadi. “Usmon Azim she’rlarida tog’ daryosining tezobi, kenglik kuylari shunday omuxtalashganki, to’shakdagi bemor qariya ham yigit shiddati bilan osmonga otiladi. Tug’yonli hislar favvorasi karaxtlikning muz qotgan sukutini parchalab tashlaydi”. O’roz Haydar shoir Usmon Azim she’riyatiga ta’rif berarkan, uning Tangritog’ni Bobotog’ huzuriga yetaklab kela olishiga ishonadi. Asar muallifi nafaqat o’zbek adabiyoti yutuqlari va muammolari to’g’risida fikr yuritadi, balki jahon adabiyoti durdonalari mavzusida ham ibratli fikrlar bildiradi. Xususan, asarning Chexov, Borxes, Ivan Bunin, Valentin Kataev, Abdulla Oripov, Shukur Xolmirzaev ijodiga bag’ishlangan o’rinlarini o’ziga xos tadqiqot deyish mumkin.

Bugun O’roz Haydar asarlari, xususan uning sonetlari va boshqa she’riy kitoblari ingliz, nemis, turk, tojik, rus, assam va dunyoning boshqa tillariga tarjima qilingan.

O’ylaymizki, “Bug’doyzor oralagan so’qmoqlar” taqdirnomasida ham bundan-da nurafshon bitiklar bitiladi.

Pastdagi suratda: O‘roz Haydar ijodkor do‘stlari Nazar Eshonqul va Salim Ashur  bilan

O‘roz HAYDAR
“BUG‘DOYZOR ORALAGAN SO‘QMOQLAR”
KITOBIDAN BOBLAR

KO‘NGILGA QAYTISH

Bu voqeani ko‘pam eslagim kelavermaydi. Ammo na iloj. O‘n yil burun chap ko‘kragimda kattakon cho‘t toshidek qattiq bez paydo bo‘ldi. Garchi og‘riq bermasa-da, bezovtalik ruhiyatimni changakdek siqardi. Olam ko‘zimga no‘xat donasi kabi kichrayib ko‘rinar, quyoga tuman pardasi orasida qolgandek zaif nur sochar, har odimda atrofga cho‘chib qaraydigan alpozga tushdim. Tanish do‘xtirdan maslahat olgandim. U viloyat onkologiya shifoxonasi shifokorlariga ko‘rinishimni tavsiya qildi. Turli shubhalar quyuni yuragimni qurtdek kemirsa-da, borib analiz topshirdim. U yerdagilar ikki kundan keyin kelishimni aytishdi. Shubhalar esa borgan sari vujudimni olovli to‘riga chirmab, biror daqiqa erkin nafas olishimga izn bermasdi. Laboratoriya mudiriga uchrashdim. U aniq tashxis qo‘ya olmadi. Faqat ko‘kragingiz bezida nimadir qorayib ko‘rinyapti, degani hamon vujudimni qora ter qopladi. Miyamga yomon fikr keldi. Yana shifokorga uchrashdim. U tahlil qog‘oziga naridan-beri qarab olgach:

— Toshkentga, onkologiya ilmiy tekshirish institutiga murojaat qilmasangiz bo‘lmaydi, professor Xo‘jayevning maslahatini oling, — dedi.

Shu payt xonaga ikkinchi bir shifokor kirib keldi. U ham qog‘ozga tikilib turdi-da, so‘ng churq etmay qo‘ltig‘imga qo‘l urarkan, him-m-m, deb sherigiga g‘alati ishorada ko‘z urishtirdi. Yuragim to‘kilib, xonadan shalvirab chiqdim. Eshikni yoparkanman, ichkaridan ularning ovozi ko‘tarildi. «Komandir sop bo‘pti» dedi ikkinchi shifokor. Bu gapdan toshday qotdim. Devorga suyanib, bazo‘r odimlashga tushdim. Ko‘z o‘ngimda bolalarimning umbaloq oshib, qiqirlab kulib, rangsiz dunyoga beparvo holda o‘ynayotgan holati jonlandi. Hali ular maktab yoshida. To‘ng‘ich qizimni turmushga uzatganman, xolos. Ko‘zimdan olovli yosh quyiladi. Yuragim qattiq zarb bilan urayotganini aniq eshitib turibman. Uyga qanday yetib kelganimni bilmayman. Turmush o‘rtog‘im mening pajmurda holatimdan seskanib tushdi. Dardimni unga aytganimdan so‘ng, oshxonaga o‘tdim. Ichim qaqrab yonardi. Choynakda sovigan choy bor ekan, choynakni dast ko‘tardim-u, choyni yutoqqanday ichdim. Hozir, xuddi shu daqiqada, Azroil kelib jonimni sug‘uradiganday, devordagi toshoynaga rangpar ahvolda, ming bir sarosima ichra boqdim. Shu payt xonaga kichik o‘g‘lim o‘yinchog‘ini tumshug‘idan ushlagan ko‘yi xonaga sudralib kirdi. Doim u peshvoz chiqqanda, yugurib quchoqlab olardim, unga begonasirab boqqan bo‘lsam kerak, xotinim titrab:

— O‘zingizni tuting, do‘xtir degani xudomas, do‘xtirning aytgani o‘ng kelganida, qshplakdashingiz Misha (Mixlivoy) buva bundan yigirma besh jil avval yorug‘ olamga begana bo‘laydi, — deya dashnom berdi.

Shundan keyin o‘zimni ruhan tetik tutishga urindim. Men-ku, o‘limdan cho‘chiganim yo‘q, nuqul ko‘z o‘ngimdan bolalarim o‘tardi. Bolalarim chug‘uri menga biram yoqardiki, oldinlari tushlik vaqtida jim o‘tiringlar deb, qovoq-tumshuq qilgan joylarim ko‘p bo‘lgan. Ular hozir polaponlar chug‘urini eslatardi. Qani endi, tomog‘imdan biron luqma o‘tsa! Farzandlarimga zimdan bir-bir tikilaman: nafasim bo‘g‘zimga tiqiladi — unsiz yig‘layman. O‘zimning qora xayollarimni jilovlashga tirishaman. Ich-ichimdan o‘zimga shivirlayman:

— Buncha irodasiz bo‘lma, bir boshga bir o‘lim, olguvchiyam, berguvchiyam, avvalo, xudoning o‘zi, har bandasini rizqi bilan yaratgan.

Shu taxlit o‘zimni yupataman, iztirobdan qovurmoch qalbimga dalda bo‘laman.

Uch kun o‘zim bilan o‘zim kurashdim. Biroq bolalarim mendagi tushkunlikni payqab qolgandek, men bilan yuvosh tortib gaplashadigan bo‘lib qolishdi. Tomokdan suv o‘tmaydi, eng tansiq taom ham bo‘g‘zimga nashtardek qadaladi. Bir hafta ishga sudralib qatnadim. Xuddi meni shamol shatakka olgan-u, uzoq-uzoqlarga sudrab borib, tubsiz chohga irg‘itib yuboradiganday alpozda edim. Boshliqqa «Bildirgi» yozdim. Toshkentga borib yo u yoqli, yo bu yoqli bo‘lib qaytaman, degan o‘y miyamga tig‘dek sanchilardi. O‘zimni unutib qo‘ygan o‘sha kunlarda G‘ozi Rahmon yo‘qlab keldi. Mening aft-angorimga nigohi tushishi bilan rangi quv o‘chdi. Xuddi boshqa bir odamga duch kelib qolganday, sarosima ichra angrayib, tinsiz boqardi. Uning munis qarashlarini zumda ukdim.

— O‘roz, o‘zingizga o‘xshamayapsiz, — atay talmovsiradi G‘ozi aka.

Men ihranib, bo‘g‘iq tovushda:
— Nima, Borxesning «niqobli payg‘ambar»iga o‘xshab qolibmanmi? — dedim atay o‘zimni hazillashishga chog‘lab.

— O‘n besh kun avval ayg‘irday kishnab yurgan…
— Kerak bo‘lsa, xudo bir kunda keksalikka uyqashtiradi.

— To‘g‘riku-ya, — G‘ozi akaning kipriklari «pir- pir» uchdi. — Yo tavba deging keladi. Qizarib turgan yonoqlar dazmol kadiday so‘lg‘in tortsa…

— Aka, Toshkentga ketayapman, menda bir dard borga o‘xshaydi. Balki bu yerda aytgan gaplar havoyi chiqar, nima bo‘lgandayam, ko‘rikdan o‘tmasam, yeganim tanamga botmayapti. Bolalarim hali norasida…

(Sekin «uf» tortgan bo‘lsam kerak) G‘ozi aka olovlandi:
— Dardni dard kesadi. Siz bilan birga boraman!

— Ishdan qolib…
— Bundan muhimroq ish bormikan, O‘roz? Dasturxon bezatilgan ziyofatda ulfatmiz-u, dard yopishganda o‘zimizni olib qochsak, kechirilmas nomardlik bo‘ladi. Bu gapni ko‘ngil uchun aytayotganim yo‘q.

Shu kuni kechga yaqin «Toshkent — Denov» poyezdida ikkimiz poytaxtga jo‘nadik.

Poytaxtga yetib kelguncha tun bo‘yi turli o‘y- xayollar bilan mijja qoqmadim. Respublika onkologiya ilmiy tekshirish institutiga yetib kelgunga qadar jurnalist ukam Erkin Sattorga qo‘ng‘iroq qildim. U nima gapligini so‘roqlay boshladi. «Onkologiya» nomi unga shapaloqdek urildi, shekilli. «Hozir, aka, hozir…» deya go‘shakni qo‘ydi. So‘ng G‘ozi aka bilan yo‘lda davom etdim. Professor Xo‘jayev huzurida bo‘lganimda, boshim uzra kichik x- nada quyosh charaqlaganday bo‘ldi. Vujudimdan suvoq ko‘chganday yengil tortdim, yashash tuyg‘usi nasim yanglig‘ tomirlarimda qayta olov yoqdi.

— Ko‘krakdan «zarb» yebsiz-da! Bu dard ming bir erkakdan bittasida uchraydi. Yoshingiz nechada?
— Qirq yettida.
— Operatsiya yo‘li bilan oldirib tashlasangiz ham bo‘ladi. Avval analiz topshirib ko‘ring-chi!

Biroz yana dovdiraganday bo‘ldim. Laboratoriyaga kirib, analiz topshirdim. G‘ozi aka bilan ikkimiz analiz natijasi chiqquncha, kutdik. Ikki azamat yigit bir cholni aravachaga solgancha surib yurardi. Negadir ularning ishi bitmadimi, yag‘rindori zardalandi:

— Mard do‘xtir bo‘lsa-da, og‘ziga siqqanini aytsa! Pul degani nima?! Otamning dardiga davo topgan vrachni og‘zini yog‘layman!

G‘ozi aka menga kulumsib qosh uchirdi. Mening esa ichim qizir, maqsadim natijani tezroq bilish. G‘ozi aka betoqatlanishimdan toliqib, o‘zi laborant qizlar yoniga ketdi. Voybo‘y, bu yerdagi odamlarni! Go‘yo hamma dardiga chora izlab, oyog‘ini qo‘lga olib yugurayotganday… Keksalarni qo‘ying, go‘daklarini yo‘rgakka o‘rab, ko‘tarib olgancha shifokorlar huzuriga shoshilayotgan onalarga rahmingiz keladi. Shifoxonada kulgini kam eshitasiz, vahimali va tashvishli shivir-shivirlar yovuz qurt o‘rmalayotganday, vahima uyg‘otadi.

Bir payt kimdir atay yo‘taldi. Ro‘paramda G‘ozi aka, yonida oq xalatli laborant bilan gaplashayapti. Birozdan so‘ng, laborant yonimga keldi-da, miomangiz bor ekan, lekin xavfi yo‘q. Shifokordan dori- darmon yozdirib olsangiz, xudo xohlasa shifo topasiz! — deganini bilaman, G‘ozi aka meni quchoqlab oldi.

— Yarimta qarzsiz? — dedi jilmayib. U menga beg‘ubor go‘dakday termilib turardi. Borlig‘im qayta yorishdi. Tomirimda qon emas, asal hidli nur yugurayotganday farog‘at o‘ti qalbimga chirmashdi. Yashash naqadar go‘zalligini qayta-qayta his etardim. Hozir duch kelgan narsani quchish va o‘pishdan tap tortmasdim. G‘ozi aka yelkamga qo‘lini qo‘ygan, men uning belidan tutib tashqariga chikdik. Institut tumshug‘idagi bekatda Erkin qo‘lida gazeta tutganicha bizni kutardi. Bizni xursand holda ko‘rganidan, uyam yayragancha quchoq ochdi. Belimdan qo‘llari bilan qattiq siqib:

— Hali ko‘p yashaysiz, aka. Sizni Azroilga berib qo‘yadigan nomard yo‘q, — deya yelkamga boshini qo‘ydi.

G‘ozi akaning ko‘zidan tinmay yosh oqardi. Dastro‘moli bilan yoshli ko‘zlarini arta turib:
— Ajal, bizlardan nari yur, hali nimani yozib ulgurdik?! — dedi chatnab.

Ular bilan shinamgina oshxona topib, tansiq taomlardan buyurdik. Men parhez taom buyurdim. Negaki, o‘n kun ichida etim etga, suyagim suyakka ajralib bo‘lgan edi. Oshqozonim boru yo‘qligini unutib ham qo‘ygandim. Kulgimizdan boshqa mijozlar bizga ajablanib qarab qo‘yardi. Birovning dardini birov qayerdan bilsin! Boshi devorga urilgan bandasi ne dard bilan cho‘g‘lanib yuribdi — yolg‘iz uning o‘zigagina ayon. O‘ylab qarasam, qirqdan o‘tib, o‘zimning sog‘ligim haqida sira qayg‘urmabman. Katta ziyofatlaru to‘ylarda «xurmacha qiliqlar» bilan o‘tirganlarimni eslasam, tirnog‘imning uchigacha titroq aralash ter bosadi: shunchalar ham mechkaylik balchig‘iga botib qoldingmi? Undan ko‘ra, savobli ishlarga qo‘l ursang bo‘lmasmidi? — shu taxlit mubham o‘ylar zalvori tinchlik bermasdi. Hozir ikki birodarim bilan chaqchaqlashib o‘tirarkanman, o‘tmish voqealari o‘ylarimni damodam to‘zg‘itib yuborardi.

Toshkentdan xursand qaytdim. Ammo rangu ro‘yimni mahzunlik chirmab olgandi. Endi men batamom boshqacha O‘roz ekanimga iymon keltirgandim.

Odamning joni pashshaning jonicha emas, deyishadi. Xudoning bir kunini saodatli o‘tkazish oliy baxt. Ichki ishlar sohasida ishlab tinchlik, osoyishtalikka erishish shior emasligini, aksincha, hayot-mamot dasturi ekanligini yurak-yuragimdan chuqur his etdim. «Safar»dan sog‘-omon qaytganimdan so‘ng o‘zimni tez-tez muhokama qiladigan, umrim bo‘yi yo‘l qo‘ygan xatolarimni tahlil etib, odilona xulosalar chiqarishga qattiq kirishdim. Avvallari o‘ziga-o‘zi o‘ralib qolgan ekan-da, deb o‘ylamang. Xaraktermi, yo tabiiy moyillikmi, bilmayman, ulfatlar davrasida xushxandon o‘tiraman. Jahlim chiqqanda, tilimni tizginlaganman. Ba’zan so‘kag‘onligim boshimga balo bo‘lgan. Birovning dilini nohaq og‘ritsam, o‘zimni sira kechirmaganman. Qarshiga qaytganimdan so‘ng G‘ozi akaning ukasi Baxtiyor (oliy ma’lumotli shifokor edi) tabibga uchrashdim. U turfa giyohlardan tolqon tayyorlab berdi. Uning tavsiyasi bilan tolqonni asalga aralashtirib o‘n kun iste’mol qilgandim, meni ming bir azobga duchor etgan bezdan nom-nishon qolmadi, Allohga shukur. Afsus, oradan ikki yil o‘tib Baxtiyor aka ham olamdan o‘tdi. Oxirati obod bo‘lsin. Ruhiga har doim tilovat qilaman.

Ammo nogahoniy zarba asabiylikka duchor etdi. Bu ham bir sinov ekan-da, deb o‘zimga tasalli beraman. Ajal ostonasidan qaytganimdan so‘ng ijod mas’uliyatini o‘n karra chuqur his etdim. Yozganlarimdan ertangi kunning zavqini tuymadim. Boshqacha yozish kerak degan to‘xtamga keldim.

BOBOLARIM VA MOMOLARIM

Inson shajarasini daraxtga o‘xshataman. Shajarasini bilmaganlarni ildizsiz daraxtga mengzayman. Men shu o‘rinda yetti ajdodimni nomma-nom ayta olaman. Tarixiy o‘zak — o‘zlik mazhabi. Qolgan barcha oqimlarda tushunchalar va qarashlar noaniqlik ampulasiga yashiringan. Aniqlik — o‘zlikning hosilasi. Ajdodlarimiz qurgan obidalarda moziyning shakl-shamoyili o‘z ohang va tasvirini aniq chiziqlarda tortadi. Shunisi bilan ham bizning tafakkurimiz ko‘zgusida mo‘’jizalar yaratadi. Buguni bilan hisoblashmagan avlod, ertasi bilan mutlaq hisoblashmaydi. Mana shu jarayonda ma’naviy o‘zak o‘z ildizidan uzilib qolishi aniq. Biz bobolarimiz bobosi haqida biror tasavvurga ega bo‘lolmaymiz. Otalar xotirasi ana shu uzilishlarga mustahkam rishta bo‘lib xizmat qiladi. Fe’l-atvorimizga qarab qaysi bir bobomizga tortganligimizni keksalargina eslatadi, xolos.

Otamning otasi Shukur buvam qazo qilganida o‘n sakkiz yoshda edim. Bu yoshda egar ko‘rmasak ham, ot ustiga sakrab minardik. Buvam oq-sarikdan kelgan, kiprigu qoshlarigacha oppoq, yo‘lbars ko‘zli, gavdasi yapasqi, yelkasi kengligidan bir paytlari yag‘rindor bo‘lganligi sezilib turardi. Uzi cho‘rtkesar, sarkash, chapani, zardali gapni yutmaydigan, ammo tanti, ko‘ngli ochiq inson edi. Qishlog‘imizda buvamga hech kim tik boqib gapirolmagan. Gapga yetarmanlar uni ot ustida tug‘ilgan deyishardi. Hamsoyasining uyigayam otda o‘tgan. Ko‘pkarida chetgirligi bilan dong qozongan. To‘dadan uloqni olib chiqqan chavandoz uning o‘ljasiga aylangan.

Buvam ham, otasi Xolmat buvam ham qatag‘on davrining qurbonlari. Ikkalasi ham Sibirga surgun qilinib, ko‘p azob chekishgan. Katta buvam Xolmatboy nomi bilan mashhur edi. Ming yilqili, suruv-suruv qo‘yu podasi, ming gektarlab yaylovu lalmikor yeri bo‘lgan. Qurg‘oqchilik yillari keng dasht ochiq yalanglikka aylanib, chorva mollari og‘ziga cho‘p tegmagan damlarda kasallik tarqalgan. Buvamning Urgut tumanida otari bo‘lgan. Ko‘p boylar katta talafot ko‘rsayam, shu otar buvamning joniga ora kirgan. Otamning hikoya qilishicha, buvasi sermulohaza, og‘ir- vazmin, qattiqqo‘l, tartibli, o‘zgalarni o‘ziga tenglaydigan, boyligini huda-behuda sarflamaydigan, chorakorlarini sizlab murojaat etadigan, keng fe’lli oqsoqol bo‘lgan. Kitob bekligi dasht qishloqlaridagi hol-ahvolni buvam orqali hisob-kitob qilib turgan.

Xuddi tuyalar o‘rkachini eslatguvchi Otchopar dashtining etagi ufqqa tutash. Olisdan tikilsangiz, dovuldan pishqirib to‘lqin otayotgan dengizga o‘xshaydi. Bahori chechaklar iforidan dil yayratsa, yozda yuzni kuydirguvchi garmseldan ko‘z ochib bo‘lmaydi. Qishda qalin qor ko‘rpasi ostida mudrayotgan choldek sukutga cho‘madi. Kuzda namxush havo dimoqqa sarg‘aygan yovvoyi o‘tlarning achimyoiq hidini ufuradi. Har faslda dasht turlicha turlanib turadi. Dashtliklar quduqlardan suv ichadi. Suvi buloq suvidan-da mazali. Yuz yuvsangiz tanangizga cheksiz farog‘at ulashadi. Ana shu dashtning jilovi buvam qo‘lida bo‘lgan. Otamning abjirligi, tutumliligi, boyligini ko‘z- ko‘z qilishdan tiyilishligi, o‘z qadrini yerga urmay, o‘zgalarni ulug‘lashi Xolmat buvamga xush yoqqan. Shukur buvam esa qo‘liga ilashganini duch kelganga tortiq qilib yuborar ekan. Osh qaydan, non qaydan kelishini o‘ylab o‘tirmagan. Katta buvam o‘g‘lidan oltin g‘aznasiniyam sir tutgan. Mabodo oydinda tilla tangalarni yoymoqchi bo‘lsa, otamni izidan ergashtirarkan. Yarim tunda qopga solingan tangalarni tashqariga olib chiqisharkan. Oltin tangalarni oyning o‘tkir nuri ostida toltovoqda yelda sovurish tuganmas zavq ulashishini otam eslab turardi. Xuddi ko‘kdan yulduzlar duv to‘kilayotgandek, oltin tangalar shunday jarang berarkanki, atrof yorishib, shamolga-da zar yuqi o‘rnashib qolarkan. Dam-badam katta buvam otamga Shukur buvamdan koyinib: «Chavandoz degani guppi, gurri, egarga qo‘nsa jerni unutib qo‘yadigan to‘pori. Chavandozning aqllisi kam uchraydi. Tog‘asiga tortgan u. Tiliyam bejilov. Na keksani, na ayolni biladi. Topganini ko‘chaga tutadi. Uning biri ikki bo‘lmaydi. Aqli bilagidagi kuchiga urib ketgan. Bola-chaqasining ulushiniyam begonalarga tutib juboraveradi. Bundaylar do‘st-dushmanni ajratolmaydi. Tovog‘ingdagi aziz taomingni yaqin do‘stingga tut. Ertaga og‘ir kuningga jarasin u. Hech bo‘lmaganda, qabring qoshida bir-ikki tomchi ko‘z jash to‘kar», deguvchi ekan.

Otam katta buvamning pand-nasihatlariga ko‘p guvoh bo‘lgan. Yumushdan vaqti ortsa, otamni yoniga chorlab yuragini to‘karkan:
— Hammayam toparmon-tutarmon bo‘lolmaydi. Halol- dan topganing— oltindan aziz. O‘g‘irlikdan topga- ning buyurmaydi, kosang oqarmaydi. Buvangni boy deyishadi. Otamdan ikki echki, bir qo‘y qoluvdi. Katta g‘aznani mehnatim evaziga jaratdim. Biror bir bandani ko‘ziga cho‘p tiqib zorlatmaganman. Halol mehnatda gap ko‘p, ulim.

Xolmat buvam haqida otam ko‘p voqealarni gapirib bergan. Otam Ikkinchi jahon urushidan yarador bo‘lib qishloqqa qaytganida, katta buvam bu yorug‘ olamni tark etgan ekan. Bir qop oltin tangasi izsiz yo‘qolgan. Otam jonim omonatga qoldi, shunisigayam shukur, deb tavba-tazarrusini sir tutmasdi. Har gal hazillashib: «Ko‘mmaning joyini bilasiz-u, yashirasiz, deya gap qotganimda, «Bolam, urush ko‘rgan odamga tiriklikning o‘zi katta mukofot», deb qo‘yardi.

Shukur buvam Norxol momom (otamning o‘gay onasi) bilan Ayoqchisoy qirg‘og‘idagi tepalikda, gaza yoqasida, cho‘bkori uyda yashardi. Enam goho tandirdan issiq non uzganda meni yoniga chaqirib olardi- da, dasturxonga ikkita nonni o‘rab momomnikiga eltishimni tayinlardi. Cho‘bkori uy derazasi oynalari to‘kilib tushganidan momom kuchi yetganicha karton qog‘ozlarni omonat o‘rnatgan. Uy suvoqlari issiq-sovuqdan idrab tushib, yaqin orada qayta suvalmagan. Uy ro‘parasidagi dahliz devorlari duddan qorayib ketgan. Dahlizga o‘choq o‘rnatilgan, qish kunlari o‘choqqa o‘t qo‘yib, qumg‘onda suv qaynatardi. Ko‘klam shiviri kezinayotgan shu kunlarda hamma dalaga otlangan.

Buvamnikida momom kuymalanib eski kigizni qoqqani tashqariga sudrab chiqayotgan ekan. Meni ko‘rdi-yu, jim qotdi. Momom juda kamgap bo‘lib, uni Juyrat momo derdik. Juyrat — chuyut urug‘ining bir to‘pori. To‘qson ikki urug‘ning orasida «juyrat» alohida urug‘ sifatida ham nomlangan. Ammo «qaziayoqli», «os» singari, mayda-mayda dahalarga bo‘linib yashaydigan qabilalar ham turli urug‘lar tarkibida mavjud bo‘lgan. Bizning chuyut urug‘ida ham otchopar, galamish, qozoq, juyrat, qizilko‘ch, qizilchovra va shu kabi to‘plar bo‘lib, bir tovoqdan osh yeyishgan. Ko‘pkariyu kurashlarda yoqa yirtishib, rosa olish tushgan; qiz uzatish, o‘g‘il uylantirishda ham ayrimchalik qilishmagan.

— Momo, buvam bizlarnikiga boraykan, otam aytti, — deya gap qotganimni bilaman, momom koyib:

— Salomingni jeb qo‘ydingmi? — deya tumshaydi. — Oq baytal buvamni To‘rtko‘ltepaga opqochib ketipti de, otangga. Otni tagida qolgur, buvang holini bilmasa. Haliyam o‘zini jigit biladi. Ot- poti bilan jarga qulab tushsa, es bitarmidi.

Momomning dakkisidan (quloqlarimgacha qizarib ketgan bo‘lsam kerak) dovdirab, hovliqib qoldim. Juyrat momomni otamning enasi qazo qilgandan so‘ng, buvam otiga o‘ngarib, opqochib kelgani haqida gap yurardi. Otamning enasi — Zaynab momom ikki yonog‘i cho‘g‘day qizil, oq mag‘izdan kelgan, o‘rta bo‘y, tili biroz chuchuk, kamsuqumgina bo‘lgan, deyishadi. Momom erta qazo qilgan. Bir yil o‘tib buvam Juyrat momomga sovchi qo‘ysa, ularning qo‘li bo‘sh qaytavergan. Buvamning sarkashligiyu dovdirligidan unashmagach, buvamning ori keladi va payt poylaydi. Ko‘shni qishloqdan yolg‘iz o‘zi ko‘pkaridan qaytish chog‘ida Juyrat momomning uyi atrofida g‘imirsib yurganiga ko‘zi tushgach, vujudi olovlanadi. Ot boshini shu tarafga buradi. Dashtliklarning hovlisi ochiq bo‘lib, biron to‘siq bilan o‘ralmagan. Buvamiz otda qo‘nqayib olib, momomizning biqinginasiga surkalib:

— Hoy, ko‘zangda suv keltir, ko‘pkaridan ichim kuyib qaytayapman, — deb gap qo‘shgan.

Momomiz toltovoqda suv keltirib uzatgan.
— Tovog‘ingga qo‘lim jetmayapti, ozroqqina qo‘lingni cho‘z, — zorlangan buvamiz.

Momomiz ikki hoppay tashlashi bilan buvamiz ilkis uning qo‘lidan tortib, ot egariga o‘ngarganda, otiga qamchi urgan. Ot sakrash chog‘ida momomizning qo‘lidagi toltovog‘iyu boshidagi ro‘moli, oyog‘idagi popo‘shi ham otilib, havoda o‘ynab qolavergan. Ana endi bundan xabar topgan momomizning qarindoshlari hoyhoylashib, pichadan so‘ng ortidan ot qo‘ygan. Momomiz buvamizning kaftiga qo‘ngandan so‘ng… na iloj, ular yer tepinib, otining jilovini ortga burib, qo‘llari bo‘sh qaytishgan. Buvamning mard turib:

— Qarindoshlar, kechikdinglar, endi qarindosh bo‘ldik. Nikohni qiydirib, bir qozon osh damlashga izn beringlar! — deganini keksalar kulib eslashadi.

— Buvang ot ustida tug‘ilib, ot ustida ko‘z jumdi, — deb aytardi enam.

Hamon yodimda: tishsiz og‘zini kappa ochib kulumsiraganicha, oppok qoshlarini qoqib, nuroniy chehra bilan boqib turgani! Buvam ayoliga yov bo‘lgan erkakni qamchilab tashlashdan tap tortmasdi. «Ayolchalish» erkakgina jufti haloliga qo‘l ko‘taradi, deb aytardi. To‘yu ma’rakalarda belbog‘iga qand-qurs tugib bersa, yo‘lma-yo‘lakay bolalarga tarqatib chiqardi. Buvamning qorasini ko‘rgan bolalar duvva uning ortidan ergashardi. Chavandozligi-ku, alohida mavzu.

Qishloqda katta to‘y. Karnaydan Komiljon Otaniyozov qo‘shig‘i yangramoqda. Katta-kichik yoppasiga har joyda o‘tirib, yo yonboshlab olgan ko‘yi qo‘shiq tinglamoqda. Vujud quloqqa aylangan. Qo‘shiq tugashi bilan odamlar duv qo‘zg‘aldi. Buvam bilan to‘y dasturxoni atrofiga o‘tirdik. U paytlari stol-stul degani bo‘lmagan. Jun gilamu julqurs, kigizu po‘staklarni to‘shab, keng sayhonlikka joy solishardi. Dasturxonga parvarda va mayiz chochib tashlanardi. Har-har joyga non tashlanib, laganda osh suzilib, mehmonlarga uzatilardi. Kechqurun «ko‘chma kino» qurilmasi o‘rnatilib, devorga oq mato qoqilib, kinofilm namoyish etilardi. Biz bolalar uchun bu bayram edi. Qay bir to‘ychi kurash, qay biri ko‘pkari berib, el oldidan o‘tish odatiy tusga aylangandi.

Dasturxonga tortilgan oshga qo‘l cho‘zganimni bilaman, bir qishlokdoshimiz jag‘ini qayrab, gap sotardi. Otasi tengilar uning og‘ziga ko‘z tikkan. Buvam uning aljirashidan ijirg‘anib ko‘yar, qamchilashga shashti borday edi. Ne ko‘z bilan yo‘lga qarasa, eshakka sabzi to‘la ortilgan qopni bir uchiga yopishgan ko‘yi boyagi mahmadonaning xotini to‘pig‘igacha tuproq kechib, ko‘chadan o‘tayapti. Buvam sergaklandi:
— Hov go‘rso‘xta, anovi sendanmi?

Buvamning qo‘qqis zarbasidan mahmadonaning tili tanglayiga yopishdi.

— Var-var qilguncha, unga qanot bo‘l. Erkakning ishini ayolga taqib qo‘ygan erni tiriklay kafanga o‘rab, go‘rga tiqish kerak!
— Ayal uyda o‘tirib qolsa, ajdarga aylanadi.
— Sen-chi, potimachumchuq, eshitib qo‘y, er jigit ayalini burvayini yalang‘ochlab ko‘chaga qo‘ymaydi. Xotin qilolmasang, menga ber, taqimga olaman.

Davrada kulgi ko‘tarildi. Mahmadona jim qotdi. Buvam esa beparvolarcha lagandagi so‘nggi guruchlarni terib oshamladi-da, tubida qolgan zig‘ir yog‘ini simirdi.

— Palov jeganingda qo‘lingdan oqqan yog‘ tirsagingdan tomsin-da! — dedi yog‘li qo‘lini mahsisiga ishqalay turib. — Shaharliklar palovga mayiz tashlab pishirisharkan. Kecha birinikiga borib palov jeyalmadim. Palovida guruchdan ko‘ra mayiz ko‘p. Chilp-chilp… biram quloqqa jomon tegarkan. Qulog‘imni kesib tashlagim keldi. Bizlarda to‘qson yo juzga kirib qazo qilganlarning xudoyi paloviga mayiz tashlashadi. Bu bir urf. Kichiklarniyam uzoq umr ko‘rishiga undov: hayoting shu chollarnikiday shirin o‘tsin, degani. Hali ko‘rasan, palovga novvot suviniyam solishadi. Bu oshpazning no‘noqligidan. O‘zimiznikiga nima jetsin. Zig‘ir moyda pishgan oshning ta’mi tirnog‘ingga ko‘chadi. To‘g‘rimi?..

Dasturxon atrofidagilar buvamni gapini ma’qullashdi.

— Buvalarni qo‘nig‘i kimnikida ekan, Xudoverdi? — chayir qo‘llarini uqalayotgan mo‘ysafidga savol alomati bilan qaradi buvam.

— Shu deng…
— Nima buncha «deng»laysan?

— Shukur buva, o‘zimnikini juft demangda, — achchig‘langanday bo‘ldi mo‘ysafid.
— Ovzingdi so‘lagini oqizmay ayt-da, bo‘masa. Hey, dardi harana.

— Shu deng, Shonazar buvanikida deng…
— Umri bo‘yi «deng-deng»lab o‘taykansan-da, — zardalandi buvam.

Davrada yana yengil kulgi ko‘tarildi. Karnaydan esa qo‘shiq avjlanib, tinglovchilarni sel etardi.

O‘ylasam, shu dilbarim makkorga o‘xshaydi-ku…

Milliy musiqa cholg‘u asboblari jo‘rligida kuylanayotgan qo‘shiq tobora yuksaklikka parvoz qilib qishloq bo‘ylab taralardi. Sunnat to‘ylarimizda har to‘porga alohida qo‘niq (qo‘noq) haqi — jon boshiga qarab guruch, go‘sht, yog‘, sabzi deganlariday, masalliqlar berishardi. Qo‘niqchilar o‘z haqiga talashib-tortishib, to‘y egasi belgilagan kishinikida osh pishirishardi. Gap-gashtak avjiga chiqar, yoshi ulug‘lar yoshlarga xotiralaridan so‘zlashardi. Xalq dostonlarini o‘qish odat tusiga kirgan. Qiroatchi ovozini balandlagan sari hamma uning og‘ziga tikilardi. Menga o‘xshagan yosh-yalanglar esa ochiq sayhonlikka chiqib, oyning sutday yorug‘ida «oq suyak», «churillak» o‘yinlarini holdan toyguncha o‘ynardik. Dasturxonga osh tortilib, uni paqqos tushirgach: «uy-uyiga — momo to‘yiga» qabilida o‘lan to‘shagimizga tarqalardik.

O‘sha to‘yning ertasi kuni, to‘g‘rirog‘i, maktabdan qaytishimda buvam hangisini minib ro‘paramdan chiqib qoldi. Zap qo‘lga tushdim-da, nafasim ichimga tushdi. Buvam xalacho‘pni o‘ynatib:

— Qani, min. Ikkovimiz Mavlon polvonnikiga boramiz, — dedi he yo‘q, be yo‘q.

— Buva, dashtga borishim kerak.
— Dashtingga ertaga borasan, min, — dedi o‘shqirib.

Na chora, eshakka sas-sabarsiz qo‘ndim. Buvam yo‘l- yo‘lakay Mavlon polvon haqida gapirib borardi.

— Senlar Mavlon polvonning kimligini qayerdan bilasan? Bir paytlari u Buxoro, Turkmaniston, Samarqand polvonlarini uloqtirib, uchar gilamga qo‘ndirib juborgan. Qorako‘lda bir olish bo‘ldi-yey, qiztaloq, bo‘yi bir qarich palakmurda polvoncha bizni polvonga ot solsa bo‘ladimi?! Mavlon — daroz, u esa pakana. Davrani aylanayapti — odamlar gur etib kulishadi. Anovi jerkindik tulkiday epchil ekan. Mavlonning chotini orasidan zip etib o‘tib davraning nari burchagida qadrayib turganini aytmaysanmi?! U biladiki, jegdasini uchi polvonning qo‘liga ilashib qosa, o‘zini osmonda ko‘radi. Bir gal bir baxya qoldi, Mavlon polvonga arang chap berdi: oxiri, pakana charchadi. Davradagilarga qarata:

— Og‘aynilar, to‘y qiziq o‘tsin deb, polvonga atay talab soldim. Yengimdan ushlasa, yengimni, etagimdan ushlasa, etagimni uzib berishini bilaman. Bizlarni oracha qilinglar-da, bosh tovoqni katta polvonga beringlar, — dedi. U paytlari zot uchun bir qadoq choy qo‘yilardi. Tovoqqa nari borsa, qo‘tir echki qo‘yilgan. Cho‘ntagimizda yel o‘ynasayam, ordan benasib qilmagan xudo. Hozirgini polvonlari zot talashadi. Oriyatni terisining ostiga jashirgan; buni ustiga, aroqqa bo‘kvolib, mijg‘ovlangani ortiqcha. O‘zini suyashga kuch topmaydi-yu, tag‘in davrani qaltirab aylangani nimasi?!

Mavlon polvonnikiga yetib kelguncha buvamning jag‘i tinmadi. Kuzning etni junjiktiruvchi yelvizagidan qunushib oldim. Buvam ustim yupunligidan ranjigan bo‘lib, koyindi:

— Jelvagay chiqsang, shamollaysan, bacham. Bugunam shamol o‘ynamol. Jigitning chotidan sovuq jel o‘tmasligi kerak. O‘zbek bekorga choponiga o‘ralmaydi. Mahsi kiy desa, hammangni eting tirishadi. Jelvizak essa, ichaging ovzingdan otilguday bo‘b jo‘talganing jo‘talgan. Hamma joqqa lang tarqatib, bosh ovriq qilasanlar. Jozda ayoq jalang bo‘b tuproq kech, tovoningdan sovuqlikni shimib oladi, qishda joping‘ichingdan qo‘ymasin. Jigit o‘zini asramasa, qirqida ayallarga qo‘shib qo‘yaver, serkani o‘zi! Eh, bachcham-ay, oliftalikka balo bormi? Kiygan tuflingga qara, ovzi karrakday ochilib jotibdi. Usta To‘ra tikkan no‘g‘oy etigu mahsilarga Buxorodan xaridorlar kelishardi. No‘g‘oy etigini kiy-da, uloq chop, raqibing zarb bilan qancha qamchi urmasin, chivin chaqqanchalik bo‘maydi. Daryo kechsang, suv o‘tmaydi. Hozirgini etigi bir qishdan ortmaydi.

Nihoyat, Mavlon polvonning uyiga yetib keldik. Mavlon polvonning cho‘bkori uyi yer shoxlab turardi. Tom suvog‘ining namxush hidi dimoqqa urildi (yaqinda suvalgan bo‘lsa kerak-da). Keksa polvon chog‘roq hujrada, temir karavotda cho‘zilib yotardi. Ustiga ko‘rpa yopingan bo‘lsa-da, uning beso‘naqay gavdasi yerga tekkuday edi go‘yo; uzun panjalari bilan yoping‘ich uchlarini holsizgina g‘ijimlab, buvam bilan quyuq so‘rashgach, noliy ketdi:

— He-ye-y… to‘kilib qolibman: suyaklarim tanamga bo‘ysunmayapti, ko‘zim xira tortib, esim kirdi- chikdi bo‘b qolgan.
— Haliyam davraga chiqarsa, manaman deganning o‘mganini uzib juborasiz, — dalda bergan bo‘ldi buvam polvonga.

Polvonga maqtov yoqdimi, ishshayib qo‘ydi.

— Qizilchovrada, mulla Karimning to‘yida To‘la polvonminan olishganim esingdami?
— Esimda.

— Chimlik Norbo‘ta rais bakovullik qiluvdi. Meni qamokdan op chiquvdinglar. Yakkatutda mahkumlar paxta teraydi. Sen — o‘rnimda qogansan (kattalarni shunga ko‘ndiruvdik-da). Keng sayhonlikni ikki beti tumonat odam. Bosh tovoqqa men chiqqanman. To‘la — bo‘z jegdada. U davraga otilib chiqdi-da, oyog‘i jer iskalamay, osmonga sapchiydi. Qamoqxonani ovqati tinkamni quritib juborganakan, ovir chakmonni egnimga tashlab, sekin joyimda aylanaman. To‘la o‘ynoqlab keldi-da, chakmonim jag‘asidan siltab tortdi, men jegdasining baridan ushlab tortganimni bilaman, qo‘limda bir parcha mato qoldi. O‘zimni qattiqroq orqaga tashlabman, sal qoldi cho‘nqayib o‘tirib qolishimga. Jegdasiyam ayallarni ishtoni matohidanmikan…

— Orqa tarafga tislanganingizda, ketiminan jerga tegdi, deb To‘lani tarafdorlari oyoqqa qalqishganakan.

— Bekor gap! Gap qilishgan bo‘lsa bordir, tislanganim — haq, aytdim-ku, cho‘nqaymay, o‘rnimdan azot turib ketdim deb. Ikkinchi gal jegdasi jag‘asidan ushlab, «tuya chil»ni ishga soldim. Bo‘rboyiga qadalgan boshmaldog‘im pichoq kesganday, etini ikkiga ayirib juboribdi… keyin eshitdim. Pichadan so‘ng, To‘la polvon va’z o‘qidi:

— Og‘aynilar-ov, ikki elni polvonlaridan biri jig‘ilsa, yaxshi bo‘lmas, oracha qilinglar!

Norbo‘ta bakovul elga murojaat qildi va el ovozini hisobga olib, bizlarni ajratib qo‘ydi. Keyin bilsam, To‘la ko‘p qon jo‘g‘otibdi, orqavoratdan eshittimki, kaftim bilan urgan zarbim kuragini qoraytirib juborganmish. Rostmi, o‘trik — u jog‘ini bilmayman. To‘la zo‘r polvon edi, biroz guppi demasa. Shu kurashdan keyin uzoq jashamabdi, bechora! Senga rahmat, ikki kun o‘rnimni bildirmay, qamoqda jotding. U paytlar qamokdagilarni qo‘yni tuvanlaganday, har kuni shom oldi tuvanlab chiqaydi. O‘zbek kun ko‘rmagan, Xudoyshukur! Qara-ya, bir tosh tegirmonim uchun qamaldim.

Bu voqealarni bugungi kunda kimdir menga zavq bilan so‘zlab berganda ham yodimda turmasligi mumkin edi. Ammo bolalik xotiralarini qattiq uyqudan uyg‘otib so‘rasangiz ham aytib bera olaman. Xotira parchinlanmaydigan ko‘zgu, deb shunga aytsalar kerak-da.

Enamning otasini kamgap, kamsuqum, mehnatkash, ko‘ngli ochiq, sodda; ammo o‘jar, biroz ho‘qqi, och sariqdan kelgan, miqti gavdali bo‘lgani uchun ham «Boynazar saman» deb chaqirisharkan. Bisotida saman oti bo‘lib, kechayu kunduz uning yonida parvona bo‘larkan. O‘zgalarning yumushi chiqsa ham bajarib ketaverarkan. Yozning chillasida labi yorilib, qovg‘adan suv tortib, elni suvlarkan. Biroq buvamni ko‘rmaganman. Ammo enamning enasi — Noroy momomni qishloqning beshikdagi chaqalog‘igacha tanigan: orqador bo‘lgan. Enamning aytishicha, momom tunlari zumda g‘oyib bo‘lib qolar, ertasi kuni tongda buvam uni «Anbarona» qabristonidan olib kelarkan.

— Bahorning oydin oqshomi edi, — deya enam gap boshladi. — Oyu julduzlardan oppoq undek nur elanib taraladi. Momong o‘choqqa qumg‘on osib, o‘t qo‘ydi. Buvang jaylovdan kech qaytgandi. Katta sopol choynakka bir chimdim choy solib, momongga tuttim. Otam ot jiganini jelkasiga tashlab, janimizga keldi. Xuddi shu paytda enamni qaltiroq tutdi: sas-sababsiz oq sharpaga aylanib, ayag‘i jerga tegib-tegmay, Ayoqchisoy tarafga jugurgilab ketdi. Buvang oti tarafga jugurdi, men izidan chopdim. Otga jugan urdi-yu, egarga qo‘ndi, meniyam mindirib, enamning izidan ot soldi. Otimiz chopag‘on bo‘lsa-da, negadir, nimadandir hayiqqandek quloqlari dik uchib, goho qoqilib, oqsoqlangan kabi chopardi. Buvang churq etmadi, oq sharpa oppoq tumanga singay-singay deb borardi; otga qanot bitdi. Qo‘rqqanimdan chor atrofga qarolmay, otamga mahkam jovishganman. Ko‘zim osmonga ilkis tushdi: o‘chokdagi chatnab turgan qo‘rni titganday, julduzlar chirpirab, har janga chachilardi; boshim aylanib, ko‘zimni chirt jimdim.

Ayoqchisoy bahorda quturib toshadi. Odam-ku, odam, tuyaniyam o‘rkachli och to‘lqinida bir jamlamay jutadi. Men battar qo‘rqqanimdan otamga yanada qattiqroq chirmashaman; u paytlarda jashgina qizcha edim. Bahorning namxush shabadasi yuz-ko‘zga tikan sanchadi. Ot ustida uchay-uchay deymiz. Tikkaguzarga kelganimizda, otam ot tizginini birdan tortti. Otning old ayaqlari ko‘tarilib, jirg‘anoq labiga xodaday sanchildi. Ikkimiz ham egardan uchib, daryo qirg‘og‘iga otilib tushishimizga oz qoldi. Ot pishqirgancha jilmay turardi.

— Kechikdik, — dedi buvang juvosh tortib. — Otim pand berdi.

Momong quturib toshayotgan daryo to‘lqini uzra ayaq jalang jugurib borardi; jopiray, oy xuddi ok kigiz to‘shab qo‘yganday, kichik ko‘prikmonand jo‘l ochgan. Daryoning shovqini ichra chilp-chilp etgan tovush qulog‘imga elas-elas chalinib turardi: erinchoqlik bilan tom bo‘g‘otidagi sumalakdan tomayotgan tomchi ovoziga judayam o‘xshash. Momong bir zumda chuqur jarlikda qora-oqish soya tashlagan tumanga singib, ko‘zdan g‘oyib bo‘lishi bilan hiqillab jilab jubordim. Buvang do‘rildoq ovozda:

— Qo‘rqma, qizim, enang qay bir avliyoning mozoriga tunaydi, — dedi xotirjam tortib. — Avvalgi jili qishning qahratonida Makridning jo‘li jag‘asidagi bir avliyo mozori o‘rasidan topib keluvdim. Yana avliyolar ruhi bezovta qilgandir-da. Ayoqchisoy bugun quturgan bilan tongda sayozlashadi. Kechagi jomg‘ir uch kungacha ta’sir o‘tkazolmaydi.

Otamning gapidan so‘ng yig‘lashdan to‘xtadim. Yuragimda oy yaraqlaganday bo‘ldi. Bahor epkini oq to‘zonga burkanib, atrofga horg‘in iz tashlardi. Yo‘rtayotgan ot tizginini otam bo‘sh qo‘yib, ming‘irlab xirgoyi qila boshladi:

Daryo toshqin, suvlar to‘lqin, o‘tolmayman-a…

Buvangni xirgoyisini ilk bor tinglashim edi. Allanechuk sharpalar o‘ylarimni to‘zg‘itib yubordi. Xuddi suvga bo‘kkan nondek yuragim uyushib borardi. Buvangga achinib ketdim: oq sharpaga o‘xshash ayol bilan umrguzaronlik qilish bandasidan tog‘day kuch talab etadi. Balki, otamning vazmin va bosiqligi bu ro‘zg‘or butunligini saqlab turgandir. Bizning davrda er-xotinning ajralishi o‘limga teng edi. Chimildiqqa kirgan qiz bo‘z jigit bilan turmush qurishi, bola-chaqa o‘stirib, voyaga jetkazishi majburiyatmi, bilmayman, harna shajara tutimini bir tugunga tugardi.

Ertasi kuni buvang enamni o‘sha avliyo qabri janidagi o‘radan topib keldi. Enam aftodahol, rangi so‘nargan; ayaqlari sovuqda cho‘g‘day qizargan, isitmalaganday dir-dir qaqshardi.

— Qizim, o‘choqqa o‘t qo‘y, qumg‘onda suv qaynat, — deb buvang ish buyurib qoldi. — Enangni janiga kirmay tur. O‘ziga kelib olsin, keyin gaplashasan.

Buvang (qizim qo‘rqmasin degan bo‘lsa kerak-da) dahliz devoriga suyanib turgan enamni suyab olib chog‘roq hujraga kirib ketdi. Men o‘choqqa tezak qalab, o‘t qo‘ydim, juragimni xijillik chulg‘asa-da, enamning eson-omon qaytganidan ancha jengil torttim. Enam fol ochmasdi-yu, lekin doira va qamchi bilan bemorlarni davolardi. Bolalarni tomog‘i ovrib, iring bog‘lasa, ularning ovziga yog‘och qoshiq tiqib, toza paxta bilan illatni artib aritardi. Ko‘zi moshday ochilgan bolalarning quvonganini aytmaysanmi? Bolang jilag‘ir, tag‘in yaxday suv ichib qo‘yma, iliq abdish ich, — deb tayinlardi momong. Bolaning enasiniyam qattiq ogohlantirardi. Qishloqdagilar do‘xtir nima, bilishmasdi. Bemorning kunigayam momong yarardi…

Momom to‘qson yoshni qoralab, qazo qildi. U bo‘lamning uyida, bizning qishlovdan o‘n chaqirim narida joylashgan Dodiqda yashab o‘tdi. Kunning ochiq kunlari qishlog‘imizga opasi Tursun momo bilan ulovda mehmon bo‘lib kelishardi. Lekin otamni uncha yoqtirmasdi. Chunki, otam chapani edi. Chapaniligidan ba’zan yer tepinib, dunyoni ostin-ustun qilib tashlardi. Birpasdan so‘ng tanib bo‘lmas ochiq ko‘ngil kishiga aylanardi-qolardi. Otamning og‘il, yo qo‘ra tarafdan betiyiq so‘kinishlarini eshitgan- da, «ovzingga tiling sig‘may qogur» deb koyinardi momom. So‘ngra enamga achinganday, yengil xo‘rsinib qo‘yardi. Enam momomning avzoyi xira tortganidan seskanib:

— Bu o‘lan-qo‘shiq, o‘rganib ketganmiz! — deya menga qarab im qoqardi. Momom og‘ir gapni yutolmasdi. Biz, opa-singilu aka-ukalar, baribir, momomizni yaxshi ko‘rardik. Ayoqchisoy daryosiga enishdagi jirg‘anoqqa ko‘zimiz tushgani hamon do‘ppimizni osmonga otardik. Momom mingan eshakka ortilgan xurjunning ikki ko‘zi to‘la bo‘lardi. Bir paqirda pomidor-u, bir paqirda uzum. Biz, dasht bolalari uchun shu kuni unutilmas bayram bo‘lar edi; momom hammamizni peshanamizdan o‘pib, yelkamizga qoqib qo‘yar, Allohdan uzoq umr tilardi.

Opasi Tursun momo jussasi kichik, gapga chechan, ammo o‘ta mehribon ayol edi. Enam bilan quchoq ochib so‘rashib qolardi. «Aylanay, jigarbandlarimdan», deya tilidan bol tomganida-ku, opa-ukalar taltayib ketardik. Men Noroy momomning pinjiga mushuk bolasiday tiqilib olardim. Momom boshimni silaganda, yoqimli farog‘atdan ko‘zlarim yumilib ketardi. Ukam Shoyimnazar otamni etagidan tushmaganidanmi, momomning yonida ko‘p bo‘lmasdi, ikki ko‘zi otamni poylash bilan o‘tardi.

Chamamda, Nazar akam o‘n besh yoshlarda, esini tanib qolgan. Mehmonlar oldiga kelishdan tortinib, omborxona yonidagi hujrani ustaxonaga aylantirib, qosh qorayguncha ishga sho‘ng‘ib ketardi. Randa, tesha, bolg‘a, qachov qo‘lidan tushmasdi. Og‘ilxona burchagiga taxlangan taxtalardan olib stol yo taburetka, gohida esa olov qo‘rida yo‘g‘on temirni cho‘g‘lantirib, temir qoziqmi, yasardi. Otam qalin taxtalardan biri gum bo‘lganidan va uni stolga aylanganidan bir yutinib qo‘yadi-da, akamning erkiga qarshi lom-mim demasdi. Akam goho dashtga, suruvni boqishga jo‘nab ketardi. Enam meni uzzukun uyda yalqovlanib yotishimdan zardalanib koyib berardi. Momom mening tarafimni olardi: «Urishma, hali nabiram shunday odam bo‘lsinki!» — deb quruqshoq qo‘llari bilan erkalatib yelkamga qoqib qo‘yardi. Nima bo‘lganda ham, momomning tashrifi menga juda xush yoqardi. Enamning: «piliging jondi-da!» — degan kesatiqlari esa chivin chaqqanchalik ta’sir etmasdi.

— O‘qigin, bolam, G‘afforim g‘azalkash edi, Sattorimning shirali ovozi bor edi, jodkashligini aytmaysanmi? Tog‘alaringni umrini silarga qo‘shib bersin, iloyim, — deya ko‘ziga yosh olardi momom.

G‘affor tog‘am Ikkinchi jahon urushida bedarak yo‘qolgan. Ulg‘ayganimdan keyin sobiq Ittifoq mudofaa vazirligiga xat yo‘llaganman. Ularning javobida ham shu dalil tasdiqlangan. Sattor tog‘am urushdan yarador qaytgan. Xo‘jalikda ombor mudiri, ferma mudiri vazifalarida ishlagan. Sattor tog‘am qazo qilganida, akam beshikka yo‘rgaklangan chaqaloq bo‘lgan. Momomning ko‘kayini ikki o‘g‘il judoligi kuydirgan. Sattor tog‘amdan bir qiz — To‘lish xolam qolgan. U hozir nevara- chevarali. Ziyodulla bo‘lam bilan yashashayapti. Momomning uch qizi — Xonsuluv, mening enam Xurram (qishloqdoshlar uni Zarbuvi deb chaqirishadi), Iqbol bo‘lib, ularning etak to‘la nabira-chevaralari bor. Biroq, hozir uchalasiyam hayotdan o‘tishgan. Xursand ammamning (ko‘zi ojiz, otamga qarindosh bo‘lgan) aytishicha, Xonsuluv xolam chechanlikda daryo bo‘lgan ekan. Davradagilarni og‘ziga qaratarkan. Ikkinchi o‘g‘lini tug‘ayotganda qazo qilgan. Iqbol xolam yumshoq tabiatliligi, bolajonliligi menga biram yoqardiki, yozgi ta’til paytida oyog‘imni qo‘lga olib, ularnikida paydo bo‘lardim. To‘ng‘ich o‘g‘li Abdurashid mendan bir yosh kichik bo‘lsa-da, tengqurdek edik. U bilan tuproq kechib, kunni qoraytirardik. Ikkimiz uyni changitib, ag‘dar- to‘ntar qilsak ham, xolam bizni koyishni ortiq bilar, meni og‘rinmasin, deb kulumsib qo‘yardi. Biron marta dakki berganini eslolmayman.

Ha, o‘z bobolarim va momolarim haqida xotiralar uzundan-uzun. Ularning ayrimlarinigina yodga oldim, xolos.

Shu jumlalarni qalamga olarkanman, sho‘ro tuzumining g‘alayonli davrida yozgan esdaliklarimni sizga bayon etishni lozim topdim. U «Ko‘pkari» deb nomlangan. Maqola 1987 yili tumanimiz gazetasida bosilgan. Sho‘ro davrida milliy o‘yinimiz «eskilik sarqiti»ga aylanib ulgurgan edi. Qishlog‘imning afsonaviy chavandozu polvonlari yodini xotirlashni ajdodlarga ehtirom belgisi deb tushunaman.

KO‘PKARI

Saratonning chillasida qo‘shib, somon yanchishning o‘zi azob. Eshaklar tuyog‘i ostida somon poxollari kepakday maydalanib havoga ko‘tarilganda, bo‘g‘zing qichishadi. O‘qchib-o‘qchib tuflaysan.

Somon odatda choshgoxda, kun tandirday qiziganda yanchilgani ma’qul. Issiqda somon poxoli uymalanib, tuyoq tegishiga zor bo‘lib turadi. O‘g‘irda bir maromda aylanaverib horigan eshaklar quymichiga tayoqlab ursang ham qimir etmay qolsa, behuda achchiq qilishga hojat yo‘q. Yaxshisi, bir joynamoz o‘rnicha soya topib, dam olish kerak.

Ana shunday xayol bilan gujumning quyuq soyasida chalobxo‘rlik qilib o‘tirgan buvamning yoniga cho‘kkaladim. O‘shanda o‘n uch yoshli bola edim. Ust-boshimga somon gardi qo‘ngan, juda toliqqanman; och ichak battar ingichka tortib ishtahani qo‘zg‘aydi. Tashnalikmi, yo issiqdan lohaslanibmi, ko‘p tutilaverganidan unniqqan qanorni lo‘la yostiq qilib yonboshlab, beixtiyor buvamga hazil gap qotganimni sezmay qolibman:

— Yoshligingizda nuqul Jabbor buvadan yiqilib yurgan ekansiz, hov anavi To‘rtko‘ltepadan sizni pastga palaxmon toshiday otganakan-a?!

Buvamning qo‘lidagi yog‘och qoshiq tovoqqa tushdi. G‘ayritabiiy vajohatda:

— Nima, kim meni jig‘itipti? — deya suyanchga muhtoj odam o‘rnidan tik turib ketsa bo‘ladimi, vajohat bilan depsina ketdi: — Jabbor tagovingni taqimga olib, Makkaga eltib tashlarma-a-n. Mana, hozir chiqsin, o‘rtaga kampirini qo‘ysin, olishaman!

Buvamning ko‘zlari ola-kula bo‘lib, halqumidan nafas o‘tmay qolganday bo‘g‘ilib, menga yov qarash qildi. Shu payt:
— Ha, Shukur buva? — degan ovoz keldi-yu, hamsoyamizning ovozidan buvam bo‘shalgan qopday joyiga tap etib o‘tirdi. So‘ng:

— Manovi tirmizakka qara, Jabbordan jig‘ilgansiz, deydi-ya! Odam bolasidan jengilmaganman, jig‘ilishni bilmay o‘tayapman, ishonmasang, Mavlon polvondan so‘ra.

Buvamning bolalarcha soddaligidan zavqlanib iljaydim. Battar o‘smoqchilab, g‘ashiga tegmoqchi bo‘lganimda, yog‘och tovokda chalob olib kelgan enam: «Beadab bo‘lma», deya koyindi. Enamning qo‘lidagi yog‘och tovoqni olib, chalobni tashnahol yutoqib simirdim. Ko‘z oldim tiniqlashganday bo‘ldi.

— Xurram, bu tirmizagingni o‘zidan gapi kattami deyman? Eshakka joblashib o‘tirolmaydi-yu…
— Hazillashayapti-da, buvasi.

— Hazili qursin, bolalaringni birontasidan chavandoz chiqmaydi; tog‘alariga o‘xshagan: ko‘chadagi tashlandiq qog‘ozniyam titkilaydi, otdan hurkadi. Bularingni dastidan to‘ylar ko‘pkarisiz qop ketmasa go‘rgaydi!

Buvamning o‘shandagi achchiq dashnomlari, serzarda harakatlari oriyatimni qo‘zg‘adi, o‘smirlarga xos chapanichasiga so‘kinmoqchi bo‘lgan ham edimki, hamsoyamizning shirin taskini tilimga tuzoq soldi:

— Bulardan chiqmasa, chevaralaringizdan chiqar, chavandozlik ham suyak suradi, buva!

— Jigit tog‘aga tortadi. Bularning tog‘asi mehmonnavoz bo‘ganminan, ot uzangisiga ayog‘i yetmagan. Haydavolni (buvamning o‘rtancha o‘g‘li) bolalarining tog‘alariyam nos chaynab… otni qo‘yib tur, eshakka ham to‘qim urolmaydi. Qiztaloq, asli o‘g‘il uylantirganda, bo‘larmonning qizini kelin qilish kerak ekan-da! Manovining otasini, — deb menga ishora qildi va so‘zida davom etdi, — urush nogiron qilmaganida, tuzuk chavandoz chiqarmidi?! Kenja amakisi, Begimqul-ku, traktorni uxlab haydaydi, ammasi Bo‘stonning bolalari… Ishqilib, zurriyotimdan chavandoz chiqmay qolmasin deb ko‘rqaman.

Buvam homuza tortib, menga iltijoli nigoh bilan boqib bosh irg‘ab qo‘ydi.

Ko‘pkari — qadimiy xalq o‘yini. To‘da-to‘da talotumda bedovlarning qattiq pishqirishi, qamchilar chirsillab, havoni kuydirishi, «halol-la, zoti (sovrin) 50 so‘m pul, bir bosh tana», — deya bakovulning og‘iz yirtib baqirishi, olomonning lab tishlab, olazarak ko‘zi g‘olib chavandozni qidirishi — bari-bari o‘yinga ruh, yurakka qo‘r, ko‘zga ravshanlik ulashadi. Eshak ustiga qo‘ngan oppoq soqolli chollarning ko‘zlari xira tortganidan yosh- yalangdan: «Anov chavandoz kim bo‘ldi, ulim?» — deb iltijoli so‘rashlari-chi?! Kampiru juvonlar, qoshida o‘sma, ko‘ziga surma tortilgan qizlarning hayrat bilan ko‘pkarini tomosha qilishlarining bahosi— oltindan qimmat. Aytishlaricha, ayol hidini olgan bedov chavandozi hamiyatini tuyoqlar ostida qoldirmay, to‘shini kerib, qanot bog‘lab talotum to‘dani suv ayirg‘ichday yorib o‘tib, uloq yoniga cho‘kkalarmish. Shunda bedov tilga kirib: «Ol, egam, uloqni taqimga bos, shunday yelayki, yollarimda shamol yonsin, dovrug‘ing selidan do‘st kulib, dushman kuysin», deb nola qilarmish. Bedov otning devi bor, deb bekorga aytishmagan-da!

Ko‘pkari sayhonlikda, xavfsiz maydonda o‘tkazilgan. Avvaliga qoqma (zotsiz) boshlanib, yosh-yalanglar otlarda uloqni tortqilashib mashq qilishgan. Bu — ko‘hna udum. Yoshlarni bo‘lg‘usi chavandozlikka tayyorlashda «maktab» o‘rnini o‘tagan. Nigohi o‘tkir, ziyrak bobolar esa nabiralarining harakatidan ularning uquvli yoxud uquvsizligini ajratib olishgan. Nabirasining ildamligidan suyungan bobo oshnasiga g‘urur aralash «buvasini o‘zi-da», deb maqtangan ham. Hatto, ertasi kuni qishloq oralab chopag‘on ot izlashga tushishdan-da toymagan. To‘g‘ri-da, chavandoz qonida ajdodlarining ming yillik tug‘yoni jo‘sh urib turmasa, Boychiborga qo‘nsa ham, uloqqa qo‘li tegmaydi. Oniy lahzada yerdagi uloqqa chovut solgan chavandozning manglayiga yulduz qo‘nadi. Uloqqa chilvir solish, qayish bog‘lash yoxud uni tugish g‘irromlik hisoblangan va ularga zot ham berilmagan.

Yetmishinchi yillarda eng chopqir otlarni «terib olish» mavsumi boshlandi. Bu hol chiroqchiliklarni ham chetlab o‘tmadi. Ayniqsa, Chiroqchi tumaniga Tilla ismli odam sarkotib etib tayinlangach, ayg‘iru bedovlar davlatga so‘qim uchun majburiy ravishda topshirila boshlandi. Hatto, ayrim chavandozlar bedovini saqlab qolish uchun rahbarlarga «tovon» to‘lashdi ham. To‘g‘risi, otlarning sho‘ri quridi, chavandozning ko‘kayi kuydi. Nima emish, otlar xo‘jalik chorvasining rizqiga — arpa-bedasiga sherik emish! So‘qimlikka olinsa, do‘konda go‘sht ko‘payib, elda to‘kinchilik bo‘larmish…

Esimda, otam Oqrabotdan bir ot olib keldi. Ot shunday uchqur ediki, ayniqsa, chopganida yollari qanotga aylanardi. Bir kuni otam:

— Ha jonivor, ko‘pkarini qo‘msayapsanmi? — deb uning sag‘risiga erkalatib shapatilab qo‘ydi. Bedov ning badani dir-dir uchishidan zavqim qo‘zg‘agandanmi, men har kuni unga o‘g‘rincha, yog‘och tovoqda bir hovuch arpa tutardim. Jonivor tumshug‘i bilan donni turtib, shunday mayin kapalardiki, manglayidan silasam ham beparvo kavshanaverardi. Afsuski, o‘sha bedovimiz chekiga ham «so‘qimlik» tamg‘asi tushdi.

Qishloq kengashida tuzilgan komissiya a’zolari hovlimizga kirib kelganda, otam faqat g‘udranib so‘kindi. Uchastka inspektori otni qoziqdan bo‘shatib, uni o‘zi boqib semirtirib qo‘ygandek, otamga o‘dag‘ayladi:

— Ot boqish davlatga zarar. Buningizni pulini zagotskotdan olasiz.

Otam bechora o‘z otiga egalik hukmini o‘tkazolmay, mirshabga lom-lim deyolmadi. Sarkotib ko‘pga bormadi: ishdan chetlashtirildi, chiroqchiliklar nazaridan ham qoldi.

«Otlarning parisi bor», — deyishadi bobolar. Ajabmaski, uni ana shu parilar bir umr qarg‘ab o‘tsa…