Дераза рафида ойнинг нимранг шуъласи. Нимранг: на мовий, на сариқ, ва на оқ. Шундай ҳолатни нимранг деса тўғри бўлармикин? Бу оқшом унинг ёруғида жуда кўп ранглар бордай. Тўлишган ой нурига хос рангни тополмади Ойнисо. “Сутдай ойдин”, – шивирлади унинг лаблари.

Неъмат АРСЛОН
ОЙ ЖОДУСИ

Неъмат Арслон (Арслонов) 1941 йил 7 июн куни Шаҳрисабз тумани Мираки қўрғончаси яқинидаги Такия қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетини тамомлаган (1965). 1971-80 йиллардан бошлаб «Адабиёт ва санъат» газетаси, «Ёшлик», «Шарқ юлдузи» журналларида ҳикоя, қисса ва романлари босила бошлади. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.
Адибнинг»Аёл сувратига чизгилар», «Олдинда яна тун бор» ҳикоялар тўпламлари, «Адам водийси», «Мавҳумот» романлари ва бир қатор асарлари чоп этилган.

1

Ой – мунгли сайёра.
Муаллиф

Дераза рафида ойнинг нимранг шуъласи. Нимранг: на мовий, на сариқ, ва на оқ. Шундай ҳолатни нимранг деса тўғри бўлармикин? Бу оқшом унинг ёруғида жуда кўп ранглар бордай. Тўлишган ой нурига хос рангни тополмади Ойнисо. “Сутдай ойдин”, – шивирлади унинг лаблари. Дарҳақиқат, ҳовли сутдай ойдин. Шу таърифга мойиллик бор қизнинг шуурида. Бошқа бирор таъриф ёки тавсиф мос эмас. Аслида бу момосидан қолган гап. Ой ойдин кечалар деразадан қараб “сутдай ойдин” деб қўярди ва оғир-оғир хўрсинарди кампир. Шундай дерди, хўрсинарди хаёлчан тарзда ва гўё иситмоқчи бўлгандек ой шуъласига тутиб турарди қуришган бармоқларини. Шунда кампирнинг исмсиз бармоғидаги мис узукнинг кўзида парчаланиб кетиб хирагина милтирарди самовий шуъла. Дераза рафини силаётгандай ёки унинг ғуборини артаётгандай оҳиста ҳаракатланарди унинг узукли бармоқлари. Энди кампир йўқ, ой шуъласи эса ҳамон ўша-ўша. Сокин, хаёлчан ва мунгли. Нимадандир ўксинаётгандай ва нималарнидир сўзлаб бермоқчидай ва яна қандайдир сирдан – инсон зотига маълум бўлмаган, унинг тасаввурига сиғмайдиган сирдан огоҳ этмоқчидай… Дераза токчасида, хонтахта четида ва хона деворидаги йўл-йўл чизиқлар ҳам худди аввалгидек. Ҳеч нарса ўзгармаган. Ойнисо учун бу жуда антиқа манзара. Унда қандайдир сир-синоат бор. Момосининг култапўшогини бошига кийиб оларди-да, бу синоатнинг нималигини англашга ҳаракат қиларди қиз. Оддий нақшлар эмас улар. Йўқ, улар оддий нақшлар эмас. Бу нақшлар дераза шишасининг вужуди. Ҳар қандай вужудда эса сир-синоат яширин.

2

Ой тўлиша бошлаган кечалар чироқни ўчириб қўйиб хона деворидан кўз узмай ёлғиз ўтирган қизни тасаввур қилинг энди. Бошида ўша, йўл-йўл кандирдан тикилган ва мисқолгарди деган матоҳдан астар қўйиб қавилган култапўшок. Унда Ойдиной момонинг оппоқ сочлари қолдирган ажабтовур, қўнғирсиқ ҳид бор. Қизнинг нигоҳида аллақандай хавотир, Ойнинг соҳир шуъласида эса кўз илғамас ҳаракат. Бу ҳаракатда енгиб бўлмас бир куч ва муқаррарлик ва айни пайтда сокинлик ва майинлик ва маҳзунлик, ва яна аллақандай мунг бор. Аслида ҳам Ой – мунгли сайёра. Бирон бир жонзотга, ҳеч бўлмаганда бир тупгина гулга ҳам эга эмас. Қани энди унинг кулранг тупроғида бир тупгина ток ўсса, ток новдасида бир бош қора кишмиш ёки нимранг тойиби бўлса ёки бир бутагина райҳон ҳид таратиб турса! Балки шунинг орзусида соҳир нурлари билан ерни пайпаслар, гиёҳларни, денгиз ва дарё сувларини ўзига тортар… Модомики шундай экан, ер юзидаги одамларни ҳам, бинолар ва дарахтларни ҳам, ҳаттоки қабристонни ва улар қаторида Субҳоннинг қабрини ҳам интиқ бир куч билан ўзига тортаётгани тайин.

Ҳовлида, супа тагида бир туп садарайҳон бор. Агар гул кўп бўлса, биридан бошқасига, ундан яна бошқасига сакрайди нигоҳинг. Нимадир йўқолади, нимадир сусаяда. Қайбирига меҳр қўйиш керак? Кўп гул бу – гулзор, гулзор эса бамисли оломон. Якка ўсган бир туп гул ёлғизлиги билан ва яна танҳолиги билан, Субҳонга ўхшаши билан қизнинг дилига яқин, оломондан эса узоқ.

Тунда ой нурига чўмиб ухлаётган қабристонга қараш… Фақат бир мартагина бунга журъат этганди Ойнисо. Кейин кўп нарсалар ўзгариб кетди. Ва ниҳоят, Субҳон айтиб берган воқеа такрорланди. Дарахт ғўласи устида ёнма-ён ўтиришди улар кунлардан бир кун. Ёз фасли. “Тирч-тирч” этиб сайрайди қорачигирткалар. Узун, қора дирижёрлик либосида улар. “Худди шундай ёз оқшоми эди, – дейди Субҳон. – Ой ойдин, сутдай. Етти… йўқ, тўрт-беш ёшларда эдим чамаси… (Субҳоннинг овозини эшитиши билан машғулотини таққа тўхтатади шу яқин ўртада мусиқа асбобини жўр қилаётган қорачигиртка. Инсон овозига қулоқ тутиб қолади, афтидан) ҳа, б…б-беш ёшларда. Хонанинг ўртасида ётардилар онам. Оқ кўйлакда. Мен қўрқмадим аввал. Онамни қучоқлаб йиғладим. Ўлим ҳақида унчалик тасаввурга эга эмасдим. Хона қоронғи. Ҳар доим бирор нарса устида хархаша қилганимда бошимни силайдиган қўллар беҳаракат. Нега бундай? Нега меҳрибон онам ҳамма нарсага бефарқ? Ҳеч нарсага тушунмай, шу ҳолатда ухлаб қолибман…”

3

Энди Ойниса хонада ёлғиз. Оҳиста ҳаракатланаётган нур оқими гўё девор сиртидан ниманидир қидираётгандай. Девор сирти лимон рангида, ўртада дафтар катталигида қуроқ кашта. Кашта ўртасида Субҳоннинг сурати. Суратга томон оқади нур. Субҳон эса тобора яқинлашиб келаётган ой шуъласидан кўз узмай бундан уч йил аввал сўзлашни бошлаган қўрқинчли ҳикоясини ҳамон давом эттираётгандай. Онасининг ўлими, тунда беш ёшли боланинг жасад ёнида ёлғиз қолиши, ой оҳиста силжиб келиб оқ кўйлакда ётган жасадни ёритиши… Онанинг кўкрагидан бўйнига томон, ундан иягига, лабларига томон сирғалиб ўтаётган оқ илонга ўхшаш ингичка ва узун ой нури. Жасаднинг кўзлари ҳайратлангандай очиқ. “Ой сутдай ойдин кечалардан ҳозир ҳам қўрқаман. Ой нури кафанни эслатади”. Сурат томон тобора яқинлашиб бораётган ой нурига қараб тураркан, Субҳоннинг гапларини эслади ва бутун вужуди билан титраб кетди Ойнисо. Ва ойга қаради, унинг суратга томон бетиним ҳаракатланаётган шуъласидан кўз узиб. Қизиқ бир нарсани – ҳали дунёда ҳеч кимнинг хаёлига келмаган нарсани кашф этди шунда. Ой юзидаги доғ – осмон малаги Исрофил! Ё парвардигор, нега бир ожиз бандангнинг хаёлига бундай нарсаларни соласан?! Бир оёғини олдинга қўйиб, иккинчи оёғига таянганча бироз ортга чалқайган кўйи турарди малоика Исрофил. Оғзида қиёмат куни чалинадиган карнай. Исрофил сур тортадиган карнайнинг беҳад катталигини ва бу карнай ҳамма нарсани, ҳатто ер куррасини ҳам ютиб юбориши мумкинлигини эшитганди Ойнисо момосидан. “Исрофил сур тортса қиёмат бўлади”. Шундай дер эди момо. Аммо ойнинг бетидаги доғнинг фаришта Исрофилга ўхшашини ҳеч ким айтмаган. Ҳеч кимнинг хаёлига келмаган бу кашфиёт.

Бора-бора жиддий машғулотга айланди Ойнисонинг ой билан мулоқоти. Балки бу ёлғизликнинг оддий эрмагидан бошқа нарса эмас, дерсиз? Унда нима сабабдан ой нури чизган тасвирларга лупа орқали қарайди қизгина ва дафтарга нималарни ёзиб қўяди? Қўлига паргар ва чизғич олиб само ёритгичидан тўкилаётган ёрқин ва хира нур йўлакчалар оралиғини ўлчайди… Рақамлар билан белгиланган дафтар варақларида улар. Бетартиб бир тарзда сочиб ташланган ҳарфлар, турли кўринишдаги белгилар бор.

Кейинчалик – орадан бир неча йил ўтиб, Ойнисо бедарак йўқолгандан кейин унинг эгасиз қолган уйига кўчиб ўтдим. Ва Ойшунос қизнинг тадқиқотларини жиддий тадқиқ этишга киришдим. Ва айтиш мумкинки, сочиб ташланган ҳарфларда ҳамда шаклларда узвийлик борлигини аниқладим. Қадимги дунёнинг улуғ рассоми Леонардо да Винчи ҳеч ким ўқий олмасин деб хатни тескарисига ёзар ва зарурат туғилганда уни ойнага тутиб ўқирди. Ойна барча ўнг нарсаларни чаппасига, ва аксинча тескари нарсаларни ўнггариб кўрсатади. Ана шундай қайсар ва сирли “жонзот” ойна деганлари. Хуллас, шу воқеа ёдимга тушиб дераза жомларидан иккитасини ўрнидан кўчириб олдим, бор ҳунаримни ишга солиб шиша жом сиртига кумуш эритмаси суртдим ва аввал кулранг бўёқ билан, сўнгра қизил бўёқ билан бўядим. Шишанинг шаффоф вужуди ўзлигидан кечиб тиниқлашди ва ойнага айланди. Ойналарни бир-бирига қаратиб қўйдим. Шунда чексизлик ҳосил бўлди. Дафтарнинг биринчи варағини ўзимга тескари турган ойна сиртига ёпиштирдим, натижада ҳарфлар, белгилар ва шакллару чизгилар чексиз даражада такрорий тасвир зуҳур этди. Аммо бу тажриба кутилган натижани бермади. Дафтар варағидаги барча белгилар ойна сиртида тескари бўлиб кўринарди, холос. Худди шу усулда ой тасвирини ойнага тушириб чексиз даражада ой ҳосил қилишдан ҳам қониқмадим. Алламаҳалгача кўзимга уйқу илинмади. Ухламоқчи ҳам эмасман. Ўйларим чувалашган, уларнинг ҳаммаси бир томонга қараб оқим ҳосил қилган. Бу оқимда ҳаттоки ўзим ҳам сузиб бораётгандайман. Оқим Ойнисога ва унинг ой нури билан ўтказган тажрибаларига бориб урилади. Ва мен болалигимда юз берган бир воқеани эслайман ҳар сафар. Ташқарида, ҳовлининг ўртасида ётардик биз, яъни онам иккаламиз. Супасиз, деворсиз бир чети қишлоқ марказидаги подахонага туташиб кетган ҳовли. Ёз оқшоми, ҳовли сутдай ойдин. Нақ пешонамнинг устида парпираб турган ой гўё шу харобгина қишлоқни ва шу қишлоқнинг харобгина ҳовлисида ётган қўрқоқ бир вужудни, яъни мени қўрқитиш учун кўкка кўтарилгандай. Юрагим тўла ваҳм. Ваҳм вужудимни шу қадар исканжасига олганки, бошимни буришга ва ёнимда ухлаб ётган онамга қарашга ва умуман, қилт этиб қимирлашга қўрқаман. Гўё бутун дунёни қўрқув ўз исканжасига олган. Онамга яқинроқ сурилишни ўйлайман, қўлим билан онамнинг қўлларини ушласам озгина бўлса ҳам юрагимни тўлдирган ваҳмдан қутулардим балки. Афсуски, бундай қилолмайман, бирор туким қилт этса қўрқув мени кўриб қоладигандай. Ана шундай ҳолатда ётарканман, подахонанинг нариги четида, Ўтаган аканинг уйи ортида катта қора тўрт бурчакка кўзим тушди. Шу қора тўртбурчакнинг ўртасида – балки унинг бир четроғидадир – ўша қоронғиликдан ҳам қорароқ бир нарса ҳаракатланарди. Антиқа бир тарзда – худди рақс тушаётгандай – ҳаракатланарди ўша қора нарса.

4

Ўшанда гарчи беш-олти ёшларда бўлсамда, бу рақснинг беўхшовлигини ва шу беўхшовлиги билан ғайришуурийлигини англадим. Гоҳ ёйилар, гоҳида йиғилиб бир жойда қўюқ қора бўёқ ҳосил қилар ва гоҳида юқорига томон ўсиб бораётган каби ғайритабиий шаклга кирарди ўша қора нарса. Ой тўлишган ва борлиқ сутдай ойдин бўлса ҳам ёрита олмасди ўша қоронғиликни. Том бўғоти остидан, девор соя­сидан паноҳ топганди ўша қора раққоса. Рақс тушаётган қора туманлик – балки қора қурум десам тўғри келар – назаримда мендан кўзини ўзмаган ҳолда ҳаракат қилар, даҳшатдан бир бўлак кесакка, дарахтнинг кесиб ташланган ғўлачасига айланиб қолган менинг вужудимни ҳам рақсга чорларди, афтидан. Имларди мени… ўшанда бу ўлим рақси эканлигини англамаганман. Аммо мубҳам бир ваҳима шарпаси оғир қанотлари билан ерга киргизиб юбормоқчидек, ёки ётган жойимда маҳв этмоқчидек куч билан босиб турарди мени. Инсон танаси – жон учун қамоқхона. Коинотнинг узоқ бир ҳудудидаги сайёрада яшайдиган жонлар ҳам гуноҳ қиладилар. Шунда гуноҳининг нечоғлиқ оғирлигига қараб бир неча дақиқадан бир неча йил муддатга зиндон жазосига маҳкум этилади жон. Ва муддат тугаши билан вобаста қилинган занжирларни узиб инсон танасини тарк этади ва учиб кетади ўз сайёраси томон. Занжирларни узиб ташларкан, рақс кўринишида намоён бўлади бу жараён. Ана шу жараён эди мен кўриб турган ҳолат.

Ҳаммаси маълум бўлди эрталаб. Одамлар тўпланишди саҳарданоқ. Тушириб олишди том бўғоти остида осилганча оҳиста тебраниб турган жасадини.. Ўн етти ёшли бу қиз нима сабабдан осди ўзини? Турли фикрлар айтишарди одамлар, аммо мен ҳали уларнинг фикрини тушуниш даражасида эмасдим, ёш эдим. Тунда бўлган мудҳиш воқеани кўрганлигимни ҳам айтолмадим. Одамлардан, жасаддан ва бошқа ҳамма нарсадан қўрқиб турардим. Ойнисанинг дафтаридаги ёзувлар, шакллар ва белгилар кўпроқ ўзига тортарди мени шу воқеани эсласам. Дафтардаги тилсим сирини очишга уринишларим ҳеч қандай самара бермаётган бўлсада, бу машғулотни ташлаб кетишга ўзимда куч тополмадим. Ва унинг хонасида ўтириб ойни кузатар, унинг ҳар бир фазасида рўй берадиган шаклий ўзгаришларни қоғозга туширардим.

5

Август ойининг сўнгги ўн кунлиги. Ой аста-секин тўлишиб бормоқда. Кундузи ҳам кўрдим уни. Нурсиз, бир томони қурт егандай ёки уқувсизлик билан ушатиб олинган нондай. Тикилиб қарагандим шаффофланиб, гўё ортидан кўкимтир тусда кўрингандай бўлди осмон. Ой тўғрисида тадқиқотлар кўп фанда. Бир томони юз даражадан иссиқ, иккинчи бети бир юз ўн даража совуқ. Сирти кулсимон модда билан қопланган, сув ва ҳаво йўқ. Аниқроғи, мутлақо ҳаёт асари кўринмайди. Ерда юз кило тош босадиган одам ойда… аниғини билмайман, етмиш ва балки олтмиш кило чиқса керак. Бу сайёра айтишларича, ердан кўринганидай нурафшон эмас, балки қорамтир бир сиртга эга, нурни эса қуёшдан олади… Ана шундай тадқиқотлар бор.

Америкаликларнинг ойга боргани ва унинг устида ўз оёқлари билан юргани ҳақида ҳам анчагина гаплар бўлгани эсимда, аммо кейинчалик мутлақо ҳаёт асари йўқ бу сайёрадан ерлик тадқиқотчиларнинг кўнгли совигандай. Энди бизни Марс сайёраси қизиқтирмоқда. Қизил сайёра деб ном олган бу осмон ёритгичига унчалик қизиқиш билдирмасди Ойнисо. Қани унинг ўзи? Қани унинг деразам рапини ёритиб турган қизил нури? деди бир оқшом иккаламиз ёлғиз ўтирганимизда. Биз ташқарига чиқиб осмонга қарадик ва Қизил сайёрани қидирдик. Бизда на телескоп, на бошқа бирон кузатув асбоби бор. Ҳатто оддий дурбин ҳам йўқ. Ҳеч нарсага аниқлик кирита олмадик. Ой ҳали батамом тўлишган бўлмаса-да, парпираб нур сочар ва осмонни кузатишга монелик қиларди. Ўшанда билмасдим бу қизнинг ой нуридан қўрқишини ва айни пайтда унга қизиқишини. Ўша оқшом унинг Ойшунослигига доир баъзи бир белгилар намоён бўлди. Улардан айримларини мен кейинчалик кузатув дафтаримга ёзиб қўйдим. Биз супа четида ёнма-ён ўтирардик. Осмон ёритгичлари тўғрисида билганларимни унга сўзлаб берарканман, анчадан бери унинг сукут сақлаб тургани ва менинг гапларимни умуман эшитмаётганини пайқаб қолдим. Ойга қараганча қотиб турарди у. Ихтиёри ўзида эмас, хаёли ҳам. Бироз энгашиб унинг кўзларига қарадим. Кейин рўпарасига ўтиб ерда чўнқайдим. Унинг ҳолати ўзгармади. Мени унутганди афтидан. Кўкси тез-тез кўтарилиб тушаётганига қараб нафас олиши тезлашгани ва юраги ҳам қафасдаги кабутардай патирлаётганини англадим. Ва яна кўзларига тикилдим. Унинг нигоҳида қотиб қолганди ой шуъласи. Кўзлари атрофида оппоқ Ҳалқа. Кейин ҳаракатга келди ҳалқа ва унинг пастки чети томчи шаклини олди-да, қизнинг кўзларидан оқиб туша бошлади. Қўрқинчли эди бу ҳолат. Ногоҳ болалигимдаги ўша воқеа, том бўғотига ўзини осган қиз билан боғлиқ манзаралар, соялар ўйини ва ўлим рақси кўз ўнгимга келди-ю, қизнинг елкасидан тутиб: “Ойнисо! Ойнисо!” деганча силкилай бошладим. Албатта дарҳол ўзига келди қиз ва оғир хўрсинди. Биз хайрлашдик, аммо уни ташлаб кетгим келмасди. Мана шу супада ётишимни билдирдим. Қаршилик кўрсатмади ва супа устига жой солиб берди. Табиийки, уйқу келмайди бундай паллада. Осмонга тикилганча ётавердим. Ҳа, дарвоқе, кейин билсам, ўша ҳолатда у ой сиртидаги доғни яна такрор малоика Исрофилга ўхшатган ва ўзининг бу кашфиётидан қўрқиб кетган экан. Аммо айтмади буни менга орадан кўп йиллар ўтса ҳам. Қаттиқ сир тутди нима сабабдандир. Балки унинг кашфиёти муқаддас динимизга бориб тақалганини ўйлаб сир сақлашга қарор қилгандир. Унинг тадқиқотлар дафтари бўлмаганда билмаган бўлардим мен ҳам бу сирни.

Ойдиной бедарак йўқолгандан кейин унинг тадқиқотларини ўрганишга киришиб эришган илк муваффақиятим – шу. Аммо осонликча эришмадим бунга. Шартли белгилар воситасида ёзган эди қизгина бу сўзни. Ой ва кун саналаригина ўз ҳолича эди фақат. Худди ўша кунни топдим дафтардан. Мана, 13 август. Йили кўрсатилмаган. Бир йил кутдим. Ва ниҳоят, 13 август кечаси дераза рапига қулайроқ ўрнашиб ўтирганча ишга жиддий киришдим. Олдимда: паргар, жазбар, дафтар ва соат. Лупа ҳам бор албатта. Ой осмонда муаллақ, батамом тўлишган, ярқираб, балқиб, тиниқ тортиб турибди. Деразадан тушиб турган чизиқлар ва улар орасидаги ҳошиялар, ҳошиялардаги оқликдан кўкимтир рангларга томон уйғунлашиб ўтаётган нур дас­талари… Дасталар орасидаги қисқа чизиқлар ва нуқталар… Дераза вужудидан тушаётган нурли чизиқлар тагига дафтар варағини тўғрилаб қўйиб секинлик билан шарқдан ғарбга ва ғарбдан шарққа томон ҳаракатлантира бошладим. Ва ногоҳ нур ҳошияси қатида “И” ҳарфи ҳосил бўлганини аниқ кўрдим! Деразанинг ғарб томондаги учинчи кўзида тариқ донаси катталигида нуқта борлигини аввал ҳам кўп марта кўрган ва шу нуқта орқали ҳовлига қараб қизиқ-қизиқ ўйинлар қилгандим. Баайни мўъжизанинг ўзи бу нуқтача. Дарахт танасида ҳаракатланиб турадиган улкан кавак ҳосил қила олади. Девор сиртида қават-қават чизиқлардан иборат доира чизади. Ерга тўғрилаб қарасам ер худди аталадай суюлиб менинг бош ҳаракатимга мос айланаверади ўша доиралар. Худди қуюқ аталани қошиқ билан аралаштираётгандай. Шу нуқтача менга иккинчи ҳарфни берди. Дафтарга нуқтанинг ярим ҳолатини туширгандим “С” ҳарфи ҳосил бўлди. Энди менга Ойнисонинг узоқ йиллар давомида олиб борган кузатувлари ва кашфиётлари ўз сирини очмоқда! Ва мен қизнинг ички дунёсига томон кириб бормоқдаман. “Исрофил” деган шу сўзни ёзиб қўйиш учун шунчалик машаққат чекиш зарурмиди дея ажабланишингиз табиий. Аввало, шуни айтишим керакки, шу биргина сўз эмас, бир дунё сўз ва жумлалар, яхлит тузилган гаплар, бутун бошли манба ва матлалар бор унинг дафтарларида. Инсон ҳиссиётларининг ранги, шакли ва оҳанглари туширилган сирли белгилар ҳар қандай одамни жозиб куч билан ўзига тортиши табиий. Уларни ўрганишни мен шу сўздан бошладим холос. Чунки, ўтган йили худди шу кечада – яъни 13 август тунида – супа четида ўтириб тўлин ойни кузатишимиз ва қизнинг ғайритабиий ҳолатга тушиб қолиши… тўғрисини айтсам мени бефарқ қолдиролмасди. Унга бўлган муҳаббатим бутун умримни ва ҳаётимни шу қизнинг бахти учун қурбон қилишга даъват этарди. Демакки, унинг ички дунёсини билиш ва шу йўл билан уни англаш мен учун ҳаётий зарур. Ойдинойнинг бедарак йўқолиши-чи!? Эрталаб туриб қарасам Ойдиной уйда йўқ. Ва ҳозиргача бедарак. Қидирув органлари кўп ҳаракатлар қилишди, эълонлар берилди, қизнинг сурати ва бор ташқи қиёфаси ёзилган қоғозлар тарқатилди. Натижа йўқ. Мен эса ҳамма гап унинг ташқи белгиларида эмас, балки ички дунёсида деган фикрдаман. Ҳаттоки Ойнисо ўз ички дунёси ичига кириб яшириниб олган деган фикр ҳам миямга урилиб мени безовта қилади, гоҳи гоҳида. Мана, бир йилдирки, ўзи ёзган белгилар шакллар, чизгилар қатидан излайман уни. Ўша 13 август оқшомидаги ҳолат тилсим калитини қўлимга тутқазган эди. Тўғри, гоҳида узун тунлар уриниб бирор натижага эриша олмаганимда, кузатувларим натижа бермаганда Ойнисонинг дафтарларини бир неча кун давомида қўлга олмаганман ва ҳатто бу кераксиз машғулот деган хулосага келган пайтларим ҳам бўлган. Шундай пайтлар Миср эҳромлари, Тутмос, Тутанхамон, Нефиртити саркофагларидаги ёзувларни ўрганишга бутун умрини ва бор бойлигини сарфлаган олимлар нинг машаққатли меҳнати тасаввуримга келган ва янада куч ва ғайрат билан ишга шўнғиганман.

6

Етти йил ўтди орадан. Энди менга кўп нарса маълум. Энг муҳими, Ойдинойнинг қаердалигини биламан! Токи унинг дарагини топгунимга қадар, аввал унинг мақсадини топдим, яъни нималарга интилганини аниқладим:

Маҳшар гуни гўрам дерам ул сарви қомати,
Шул гуниям гўрунмаса гел гўр қиёмати…

Дафтар муқовасидаги икки мисра шеърни бир неча бор ўқиган бўлсам-да, қилаётган тадқиқотларимга дахлдор эмас деб ўйлагандим. Бир кун оқшом каравотда чалқанча ётиб шу икки мисрани бот-бот такрорлардим. Ой шом еган, яъни у осмонга кеч кўтарилади. “Ой шом еган” дейишади бизнинг Мираки томонларда ойнинг бу фазасини. Салгина ғалатироқ, аммо ифода аниқ. Ой шомни емайди бундай қараганда, аммо бирор жиҳатини ҳисобга олгандирки, халқ шундай деган. Хуллас, ой ҳали кўтарилганича йўқ. Хона қоронғи. Мен одатда шам ёки чироқ ёқмай ётишни хуш кўраман. Қоронғида яхши фикрлайман. Мана унинг яна бир натижаси. “Маҳшар гуни…” дедиму нафасим ичимга тушиб кетди. Маҳшар куни нима бўлади? Ҳар бир муслим биладики, маҳшар, яъни қиёмат куни барча ўликлар тирилади. Шунда оға-инилар, ота-она-ю бола-чақалар, севишганлару бу дунёда учрашганлар ва хуллас ҳамма бир-бирини кўришга сазовор бўлади. Модомики шундай экан, Ойнисо ҳам Субҳонни кўради! О, бу қизнинг зукколигини қаранг! Қаранг унинг кичкина косани катта коса тагига яширишини! Нега мен бу мисраларни неча бор такрорлашим ва ҳатто хиргойи қилиб юришимга қарамай, “гўрам дарам” деган сўзлар моҳиятини англамадим. Қиёмат куни уни кўраман деб аниқ айтяпти-ку қизгина. Қувонч ва ўкинчлар аралашиб кетди дилимда. “Ул сарви қомати” деган сўзлар тизими айнан Субҳонга қаратилган. Сирихдай сипта, қад-қомати ғоят хушбичим эди Субҳоннинг. Кўкраклари кенг. Умровли… шунга қарамай рангпар эди унинг юзи… хаёлчан эди кўзлари. Кулишга, ҳеч бўлмаганда жилмайишга мажбурларди ўзини гоҳида. Туғма шал эди бир қўли… Ва у ҳамиша ғамгин воқеаларни сўзлашга мойиллик билдирарди. Олди-қочди гаплар билан қизнинг кайфиятини кўтаришни ўйламасди афтидан. Ва афтидан, у анчагина кучли психолог эдики, қизнинг қандай суҳбатларга мойиллигини ва бундай суҳбатлар унга нима учун кераклигини тушунарди.

7

Дарвоқе, чалғиб кетибман бироз. 13 август тунида юз берган ҳолат ҳам шу икки мисрада мужассам экан аслида. Малоика Исрофил суратини ой сиртида кўрган Ойнисо, ва балки ўша оқшом тезроқ сур тортишини ва қиёмат қойим бўлишини сўраган ундан. Қизнинг кўзларида ой нурига қоришган илтижо, кўксининг тўлқинланиши, юрак уришидаги кескин ўзгариш ва ёнида мен ўтирганимни ҳам унутиб қўйганлиги фақат елкаларидан тутиб силкилаганим ва отини айтиб овоз берганимдан кейингина ўзига келиши… Субҳонни кўришга бўлган илинж, иштиёқ, тийиқсиз куч… Малоика Исрофил сур тортса, қиёмат юз берса ва ҳамма тирилса ва субҳонни кўрса!.. Бирозгина малол чўкди менинг ярадор дилимга. Мен ҳам севардим бу қизни ахир! Ёнгинасида ўтирган эдим мен. Бирдан бошимни қаттиқ силкиб ўзимга келдим. Ойнисога нисбатан ҳатто хаёлимда ҳам барча туйғулар ойдин ва риёдан холи бўлиши керак. Шу ҳақда андаккина шама қилгандим бир куни унга.

Иккаламиз хиёбон бўйлаб борардик ўша антиқа лаҳзаларда. Бу қиз билан ёнма-ён юришдан бироз фахрланардим. Хиёбоннинг ҳар иккала томонида оқ танли баҳайбат чинорлар. Ҳаммаёқ оппоқ. Учрашиб қолганимизда соат ўн бирга яқинлашиб қолган эди. Мана энди ўн икки ярим. Қор ёғмоқда ҳамон. Чинорлардан сўрайман хаёлан: “Шундай қизни кўрганмисиз ҳеч”. Улар жим. Фақат оёқ остида майингина ғижирлайди қор. Унинг киприкларига қўнади қор парчалари… Туйғуларнинг оқлиги тўғрисида бошланган шамадан бошқа фикрлар устунлик қилди ва сўрадим.

– Ўзи мавжуд бўлмаган нарсани севиши мумкинми инсон?

– Мумкин. Бордан йўқ бўлмайди ҳеч нарса. Агар сен Субҳоннинг бедарак йўқолганига шама қилаётган бўлсанг, шуни айтаманки, у бор эди.

– Нотўғри тушундинг, Ойнисо, кўзингни юм, оч, хаёллардан қоч, ва мавжуд борлиққа қайт. Инсон ниманингдир хаёли билан яшай олмайди. Биз тирик одамлармиз… гапдан тўхтадим. Бироз нотўғри ва мантиққа зид гапираётганимни англаб тилимни тишлаб қолдим. Ёнимда бошқа бирор қиз бўлганда мумкин эди шундай давом эттиришим, аммо Ойнисо… Суҳбатлашиш қийинроқ у билан. Умуман, қиз боланинг ва умуман аёл зотининг ўта ақллиси ва бунинг устига ўта хаёлчани биз эркакларга унчалик ҳам маъқул кўринмайди. Шундай бўлишига қарамасдан Ойнисонинг хаёли билан яшардим мен. Қандайдир мубҳам ва кўзга кўринмас куч таъсирига тушиб қолгандим афтидан. Назаримда ўзга сайёрадан, борингки, ойдан тушган эди бу қиз. Шу гаплардан кейин ишонч билан айтаманки, тадқиқотлар туфайли эришган энг катта натижам уни топганим бўлди. Ойнисо ўз ички дунёсининг ичида! Унинг ички дунёси эса узоқ йиллар давомида олиб борган тадқиқотлари ичида! Тадқиқотлар эса мана шу хонада, дераза рапида ва дафтар ичида.

8

Ана шундай фикр билан ўзимни овутиб юрган кунларнинг бирида дераза токчасида бир туп ёронгул пайдо бўлди. Алвондай қизил. Эшик-дераза берк эди, шу туфайли алғов-далғов бўлди кўнглим. Уйнинг калити чўнтагимдалигини ва мен шу калит билан қулфни очиб кирганлигимни аниқ билсам-да, дам қулфга, дам калитга қарар ва ҳатто чўнтагимни ҳам пайпаслаб қўярдим. Гулга қарайман, дераза токчасида, сопол гултувак ичида яшнаб турибди. Барглари худди қалдирғочкулчаникига ўхшаш. Четлари яшил, ўртасида қўнғиртоб парраксимон ҳошия. Унга яқинроқ боришга журъатим етмай, хона ўртасида туриб қолдим.

– Чиройлими?..

Чўчиб ўзимни эшикка урдим. Ва остона ҳатлаётиб ортимга қарашга улгурдим. Хона бурчагида мутлақо бегона бир аёл! Нигоҳларимиз тўқнашди.

– Қўрқма, Султон Остон, сенга зиён еткизмайман.

– Кимсиз? – сўрадим овозим титраб унинг оппоқ сочларига қарарканман.

– Дўстингман.
– Исмингиз ким? Сизни танимаяпман.

– Ойшуносман.
– Ойшунос?!

Лабининг бир четгинаси билан жилмайди аёл ва гўё сочларининг оқлигига ишора қилгандек қўллари билан чеккасидаги толаларни силаб қўйди. Ўз ҳаракатимдан ўзим хижолат чекиб ичкарига кирдим.

– Олиб келдим ниҳоят шу гулни.

Нима сабабдан “ниҳоят” деётганига ақлим етмади. Ҳамма жойда борку ахир ёронгуллар. Ойдан олиб тушмагандир уни. Менга қолса, ёронгулларга нисбатан цикламинлар жозибадор ва камёб… Савол назари билан қараб турарди аёл шу боис ёндош фикрлардан чекиниб хотиржам тортдим ва сўрадим:

– Ойшунос… бу исмингизми ёки касбингизми?

– Исмим ҳам, касбим ҳам, – унинг овозидаги айрим товушлар танишдай туюлиб яна сўрадим:

– Сиз Ойнисо деган қизни танимасмидингиз мабодо?

Ниманидир эслашга уринаётгандай бироз жим қолди аёл. Тикилиб турди кўзларимга бир муддат. Агар бу аёл Ойнисонинг ўзи бўлса, унинг ёши ҳозир йигирма тўққизда бўлиши керак. Шундай бўлгач сочлари… Аёл яна бармоқларини чеккасига қўйди. Кафти билан сочларининг оқини бекитмоқчидек туюлди менга. Ва шу ҳолатини ўзгартирмаган кўйи боши билан дераза томонга ишора қилди.

– Шу гулни олиб келдим…
– Миннатдорман. Жуда чиройли экан.

– Менга шу гулнинг сурати керак. Фақат қоғозга чизма, мана бунга чиз. Аёлнинг қўлида дераза шишасига ўхшаш аллақандай нарса турарди. Сира кўрмагандим бундай антиқа матони.

– Қачонга керак? – сўрадим кўзимни унинг қўлидаги нарсадан узмай.
– Фурсатингга қара, мен уч кундан кейин қайтаман.

– Дарвоқе, мен уйда бўлмасамчи ўша куни? Бу саволни беришдан мақсадим унинг уйга қандай кирганини аниқлаш эди.

– Менда уйнинг калити бор, деди аёл хотиржам тарзда.

– Ойнисо берганмиди сизга? Ҳамон унинг шахсини аниқлашга уринаётганимни тушунди аёл.

– Ўша қиз сени севарди, – деди бироз маҳзун тортиб. Ва яна гулга ишора қилди. Аммо ҳеч нарса демасдан хона деворларига кўз югуртириб чиқди-да, токчада турган култапўшокни қўлига олди.

– Баъзан сиз буни кийиб ўтирардингиз, – дедим таваккал қилиб.

Оғир хўрсинди аёл. Култапушокнинг сиртини силади бармоқлари билан. Юзига яқин олиб борди. Менимча, ҳидлаб кўрмоқчи бўлди. Балки ҳидлагандир ҳам… Ке­йин у шарпасиз қадамлар билан эшик томон юрди. Қўлида култапўшок. Журъатим етмади бирор нарса дейишга. Эшик ёпилди.

9

Агар эътибор қилган бўлсангиз, мамлакатнинг энг номдор ресторанлари ва бообрў корхоналарининг фойелари ва залларини безаб турибди мен чизган портретлар ва натюрмортлар. Ёронгулни чизишга ҳам ишонч ва иштиёқ билан киришдим. Ван Гог услубида танладим рангларни. Фикр ва туйғуларимни эркин қўйдим, эркин қўйдим қўл ва оёқларимни. Қўлимга мўйқаламни оларканман, инсон ва коинотнинг, микро ва макро оламнинг бир бутунлиги тўғрисида улуғ Винсент синглисига ёзган хатини эсладим. Ва айни пайтда бу улуғ рассомнинг “Дунёга келаркансан, сен биргасан осмон билан, қуёш билан, ой билан ва учаётган булутлар билан” дея хиргойи қилганча ўзининг машҳур асари “Ток навдаси”ни чизаётган ҳолатига киришга ҳаракат қилдим. Ўзига хос бундай имитация жуда зарур эди менинг айни дамдаги руҳиятимга. Неча йилдирки, сурат чизишни ташлаб қўйган бўлсам-да, (тадқиқотлар туфайли) ёронгул кўнгилдагидек чиқди. Қийин бўлди албатта нималиги номаълум холстда сурат чизиш. Аслида уни холст деб ҳам бўлмасди, мен шартли равишда шундай номлаяпман. Матоҳ сирти худди кўкимтир кукун сепилгандай бироз дағал аммо зеҳн солиб қарасангиз шу дағаллик остида бошқа бир қават борлигини ва бу қават нурга, аниқроғи ой шуъласига ўхшашини пайқайсиз. Худди сувдай килкиб турганга ўхшайди бу нур деганим. Унинг остида яна бир қават бўлиб, бу қават осмон рангини эслатади. Хуллас, “Ёронгул” тайёр. Мўйқаламни латта билан артиб шиша идишдаги суюқликка солиб қўяётиб остонада Ойшунос турганини кўрдим. Бу пайтда қорамтир қанотларини секинлик билан ёймоқда эди куз оқшоми ва деразамда уфқ шафағининг ёқтиси титраб турарди ҳали. Титроқ шафақ ёронгул япроқларини сиртдан ёритар ва назаримда гулбарглар чўғдек яшнамоқда ва кўзга кўринмас нур эпкини таъсирида титраб ҳам турарди бирозгина. Чироқни ёқишга шошилдим. “Ёқманг”. Энди аёл мени сизлар ва аввалгидан майинроқ муомала қиларди.

– Ёқманг, бу лаҳза узоққа чўзилмайди, мен ёронгулнинг шу ҳолатини кўриб қолмоқчиман.
– Хоҳишингиз…
– Кейин уни эгасига топширамиз.
Унинг сирли гаплари бироз меъдамга теккани сабабли эътироз билдирмадим ва гулнинг эгаси кимлигини ҳам сўрамадим. Унинг имоси билан дераза тагига тўшаб қўйилган кўрпачага ёнма-ён ўтирдик. Худди бундан етти йил муқаддам 13 август оқшоми тўлин ойга қараб ўтирганимиздай. Кейин у катта лаганда намакопли сув келтиришимни сўради. Лаганни дераза токчасига жойлаштирди-да, суратни сув устига қўйди. “Жоду қилишга ҳозирлик кўраётган сеҳргарнинг ҳаракатлари…” Шундай фикр ўтди хаёлимдан. Кейин биз ташқарига чиқиб эшикни қулфладик ва тунги чироқлари парпираб турган шаҳар томон йўл олдик. Унинг истаги билан бўлди буларнинг ҳаммаси. Шаҳарнинг марказий кўчаларидан бирига етганимизда емакхонага таклиф этдим уни. Бу таклифга ҳеч қандай муносабат билдирмади. Индамай кетаверди. Мен ҳам эргашдим ортидан. Ҳадемай ой нурига чўлғаниб ётган кенг адир намоён бўлди рўпарамизда.

– Шу ерда хайрлашамиз…

Оғир, жуда оғир бир мунг ва ҳорғинлик бор эди унинг овозида. Узоқ уфқдан узмасди нигоҳини.

– Сурат-чи? – дедим ранжиган қиёфада.
– Сурат эгасига топширилди…

Хайрлашув олдидан менга қарар ва яна бирор сўз айтар деб ўйлаган эдим. Йўқ нигоҳини уфқдан узмаган кўйи ерга тўшалиб ётган ой нури устига оҳиса қадам қўйди. Биз юриб келган йўллар ҳам ой нурлари билан чароғон эди аслида, аммо бу ерда унинг ҳаракатлари қандайдир бошқачароқ тус олди. Худди автобус зинасидан чиқаётгандай, ёки платформадан метро поездига ўтаётгандай кескин бир интилиш билан адир четига қадам қўйди. Нимагадир қоқиниб кетди деган хаёлга бориб, уни йиқилишдан сақлаб қолмоқчи бўлгандек беихтиёр қўлларимни чўзидим. Ҳавода муаллақ осилиб қолди менинг қўлларим. Шунда ажабтовур бир ҳолат рўй берди менинг кўз ўнгимда. Аёлнинг эгнидаги оқ шоҳи кўйлаги оппоқ сочлари устига беҳисоб нур толалари ёғилаётганини, бошқа бир бўлак ингичка ва нозик нурлар оқими эса унинг атрофидан айланиб ва гоҳида юқоридан пастга ва пастдан юқорига томон ҳаракатланиб тобора қалинлашиб ва қуюқлашиб бораётганини, нурларнинг бу антиқа ҳаракатидан қандайдир сутранг матоҳ тўқилаётганини кўриб турардим. Кўзга кўринмас моҳир тўқувчи ишга солмоқда эди бор санъатини. Гўёки Арахнанинг ўзи тўқимоқда эди бу матоҳни. Ниҳоят, енги, этаги ва ёқаси йўқ бир либос ичида қолди Ойшунос. Кўзларимга ишонмас ва наҳотки шу кўриб турганларим ҳақиқат бўлса дея сирли манзара кашф этган бепоён адирдан ва Ойшунос атрофида тобора қуюқлашиб, уни ўраб-чирмаб олганча, борган сари узоқлашиб кетаётган нурлар оқимидан кўз узолмай турардим. Ой нурларига қўшилиб, унинг соҳир қаватларига сингиб тобора узоқлашиб борарди бу шаффоф издиҳом.

Ғира-шира тонг ота бошлаганди уйга қайтганимда. Кучли бир ҳорғинлик бутун вужудимни тўшакка томон тортаётган бўлса-да, дераза олдига бориб ерга чўккаладим ва сув килкиб турган лаганга қарадим. Эвоҳ, ҳалиги холст ҳам, мен чизган сурат ҳам йўқ эди унинг ичида! Фақат бироз қуюқлашибди сув. Унинг сиртида эса турли рангдаги бўёқларнинг билинар-билинмас излари…

Ерга мук тушганча Ойнисонинг дафтарларини титкилай кетдим. Мана, муқовасига макрокосм белгиси чизилган дафтар. Мана, дафтарнинг энг сўнгги саҳифаси, ва мана ўша мен излаган ёзув:

“Ой – мунгли сайёра. Туни билан ерни ёритади ой, силаб-сийпалайди уни нурлари билан, ниманидир излайди ва нималарнидир сўрайди. Ўзига тортади ҳамма нарсани: дарахтларни, гулларни, одамларни, денгизу дарёларни ва ҳаттоки қабрларни ҳам… Қани энди шу мунгли сайёрага бир тупгина ёронгул совға қилсам!..”

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали сайти

Deraza rafida oyning nimrang shu’lasi. Nimrang: na moviy, na sariq, va na oq. Shunday holatni nimrang desa to‘g‘ri bo‘larmikin? Bu oqshom uning yorug‘ida juda ko‘p ranglar borday. To‘lishgan oy nuriga xos rangni topolmadi Oyniso. “Sutday oydin”, – shivirladi uning lablari.

Ne’mat ARSLON
OY JODUSI

Ne’mat Arslon (Arslonov) 1941 yil 7 iyun kuni Shahrisabz tumani Miraki qo‘rg‘onchasi yaqinidagi Takiya qishlog‘ida tug‘ilgan. Samarqand davlat universitetini tamomlagan (1965). 1971-80 yillardan boshlab «Adabiyot va san’at» gazetasi, «Yoshlik», «Sharq yulduzi» jurnallarida hikoya, qissa va romanlari bosila boshladi. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi.
Adibning»Ayol suvratiga chizgilar», «Oldinda yana tun bor» hikoyalar to‘plamlari, «Adam vodiysi», «Mavhumot» romanlari va bir qator asarlari chop etilgan.

1

Oy – mungli sayyora.
Muallif

Deraza rafida oyning nimrang shu’lasi. Nimrang: na moviy, na sariq, va na oq. Shunday holatni nimrang desa to‘g‘ri bo‘larmikin? Bu oqshom uning yorug‘ida juda ko‘p ranglar borday. To‘lishgan oy nuriga xos rangni topolmadi Oyniso. “Sutday oydin”, – shivirladi uning lablari. Darhaqiqat, hovli sutday oydin. Shu ta’rifga moyillik bor qizning shuurida. Boshqa biror ta’rif yoki tavsif mos emas. Aslida bu momosidan qolgan gap. Oy oydin kechalar derazadan qarab “sutday oydin” deb qo‘yardi va og‘ir-og‘ir xo‘rsinardi kampir. Shunday derdi, xo‘rsinardi xayolchan tarzda va go‘yo isitmoqchi bo‘lgandek oy shu’lasiga tutib turardi qurishgan barmoqlarini. Shunda kampirning ismsiz barmog‘idagi mis uzukning ko‘zida parchalanib ketib xiragina miltirardi samoviy shu’la. Deraza rafini silayotganday yoki uning g‘uborini artayotganday ohista harakatlanardi uning uzukli barmoqlari. Endi kampir yo‘q, oy shu’lasi esa hamon o‘sha-o‘sha. Sokin, xayolchan va mungli. Nimadandir o‘ksinayotganday va nimalarnidir so‘zlab bermoqchiday va yana qandaydir sirdan – inson zotiga ma’lum bo‘lmagan, uning tasavvuriga sig‘maydigan sirdan ogoh etmoqchiday… Deraza tokchasida, xontaxta chetida va xona devoridagi yo‘l-yo‘l chiziqlar ham xuddi avvalgidek. Hech narsa o‘zgarmagan. Oyniso uchun bu juda antiqa manzara. Unda qandaydir sir-sinoat bor. Momosining kultapo‘shogini boshiga kiyib olardi-da, bu sinoatning nimaligini anglashga harakat qilardi qiz. Oddiy naqshlar emas ular. Yo‘q, ular oddiy naqshlar emas. Bu naqshlar deraza shishasining vujudi. Har qanday vujudda esa sir-sinoat yashirin.

2

Oy to‘lisha boshlagan kechalar chiroqni o‘chirib qo‘yib xona devoridan ko‘z uzmay yolg‘iz o‘tirgan qizni tasavvur qiling endi. Boshida o‘sha, yo‘l-yo‘l kandirdan tikilgan va misqolgardi degan matohdan astar qo‘yib qavilgan kultapo‘shok. Unda Oydinoy momoning oppoq sochlari qoldirgan ajabtovur, qo‘ng‘irsiq hid bor. Qizning nigohida allaqanday xavotir, Oyning sohir shu’lasida esa ko‘z ilg‘amas harakat. Bu harakatda yengib bo‘lmas bir kuch va muqarrarlik va ayni paytda sokinlik va mayinlik va mahzunlik, va yana allaqanday mung bor. Aslida ham Oy – mungli sayyora. Biron bir jonzotga, hech bo‘lmaganda bir tupgina gulga ham ega emas. Qani endi uning kulrang tuprog‘ida bir tupgina tok o‘ssa, tok novdasida bir bosh qora kishmish yoki nimrang toyibi bo‘lsa yoki bir butagina rayhon hid taratib tursa! Balki shuning orzusida sohir nurlari bilan yerni paypaslar, giyohlarni, dengiz va daryo suvlarini o‘ziga tortar… Modomiki shunday ekan, yer yuzidagi odamlarni ham, binolar va daraxtlarni ham, hattoki qabristonni va ular qatorida Subhonning qabrini ham intiq bir kuch bilan o‘ziga tortayotgani tayin.

Hovlida, supa tagida bir tup sadarayhon bor. Agar gul ko‘p bo‘lsa, biridan boshqasiga, undan yana boshqasiga sakraydi nigohing. Nimadir yo‘qoladi, nimadir susayada. Qaybiriga mehr qo‘yish kerak? Ko‘p gul bu – gulzor, gulzor esa bamisli olomon. Yakka o‘sgan bir tup gul yolg‘izligi bilan va yana tanholigi bilan, Subhonga o‘xshashi bilan qizning diliga yaqin, olomondan esa uzoq.

Tunda oy nuriga cho‘mib uxlayotgan qabristonga qarash… Faqat bir martagina bunga jur’at etgandi Oyniso. Keyin ko‘p narsalar o‘zgarib ketdi. Va nihoyat, Subhon aytib bergan voqea takrorlandi. Daraxt g‘o‘lasi ustida yonma-yon o‘tirishdi ular kunlardan bir kun. Yoz fasli. “Tirch-tirch” etib sayraydi qorachigirtkalar. Uzun, qora dirijyorlik libosida ular. “Xuddi shunday yoz oqshomi edi, – deydi Subhon. – Oy oydin, sutday. Yetti… yo‘q, to‘rt-besh yoshlarda edim chamasi… (Subhonning ovozini eshitishi bilan mashg‘ulotini taqqa to‘xtatadi shu yaqin o‘rtada musiqa asbobini jo‘r qilayotgan qorachigirtka. Inson ovoziga quloq tutib qoladi, aftidan) ha, b…b-besh yoshlarda. Xonaning o‘rtasida yotardilar onam. Oq ko‘ylakda. Men qo‘rqmadim avval. Onamni quchoqlab yig‘ladim. O‘lim haqida unchalik tasavvurga ega emasdim. Xona qorong‘i. Har doim biror narsa ustida xarxasha qilganimda boshimni silaydigan qo‘llar beharakat. Nega bunday? Nega mehribon onam hamma narsaga befarq? Hech narsaga tushunmay, shu holatda uxlab qolibman…”

3

Endi Oynisa xonada yolg‘iz. Ohista harakatlanayotgan nur oqimi go‘yo devor sirtidan nimanidir qidirayotganday. Devor sirti limon rangida, o‘rtada daftar kattaligida quroq kashta. Kashta o‘rtasida Subhonning surati. Suratga tomon oqadi nur. Subhon esa tobora yaqinlashib kelayotgan oy shu’lasidan ko‘z uzmay bundan uch yil avval so‘zlashni boshlagan qo‘rqinchli hikoyasini hamon davom ettirayotganday. Onasining o‘limi, tunda besh yoshli bolaning jasad yonida yolg‘iz qolishi, oy ohista siljib kelib oq ko‘ylakda yotgan jasadni yoritishi… Onaning ko‘kragidan bo‘yniga tomon, undan iyagiga, lablariga tomon sirg‘alib o‘tayotgan oq ilonga o‘xshash ingichka va uzun oy nuri. Jasadning ko‘zlari hayratlanganday ochiq. “Oy sutday oydin kechalardan hozir ham qo‘rqaman. Oy nuri kafanni eslatadi”. Surat tomon tobora yaqinlashib borayotgan oy nuriga qarab turarkan, Subhonning gaplarini esladi va butun vujudi bilan titrab ketdi Oyniso. Va oyga qaradi, uning suratga tomon betinim harakatlanayotgan shu’lasidan ko‘z uzib. Qiziq bir narsani – hali dunyoda hech kimning xayoliga kelmagan narsani kashf etdi shunda. Oy yuzidagi dog‘ – osmon malagi Isrofil! Yo parvardigor, nega bir ojiz bandangning xayoliga bunday narsalarni solasan?! Bir oyog‘ini oldinga qo‘yib, ikkinchi oyog‘iga tayangancha biroz ortga chalqaygan ko‘yi turardi maloika Isrofil. Og‘zida qiyomat kuni chalinadigan karnay. Isrofil sur tortadigan karnayning behad kattaligini va bu karnay hamma narsani, hatto yer kurrasini ham yutib yuborishi mumkinligini eshitgandi Oyniso momosidan. “Isrofil sur tortsa qiyomat bo‘ladi”. Shunday der edi momo. Ammo oyning betidagi dog‘ning farishta Isrofilga o‘xshashini hech kim aytmagan. Hech kimning xayoliga kelmagan bu kashfiyot.

Bora-bora jiddiy mashg‘ulotga aylandi Oynisoning oy bilan muloqoti. Balki bu yolg‘izlikning oddiy ermagidan boshqa narsa emas, dersiz? Unda nima sababdan oy nuri chizgan tasvirlarga lupa orqali qaraydi qizgina va daftarga nimalarni yozib qo‘yadi? Qo‘liga pargar va chizg‘ich olib samo yoritgichidan to‘kilayotgan yorqin va xira nur yo‘lakchalar oralig‘ini o‘lchaydi… Raqamlar bilan belgilangan daftar varaqlarida ular. Betartib bir tarzda sochib tashlangan harflar, turli ko‘rinishdagi belgilar bor.

Keyinchalik – oradan bir necha yil o‘tib, Oyniso bedarak yo‘qolgandan keyin uning egasiz qolgan uyiga ko‘chib o‘tdim. Va Oyshunos qizning tadqiqotlarini jiddiy tadqiq etishga kirishdim. Va aytish mumkinki, sochib tashlangan harflarda hamda shakllarda uzviylik borligini aniqladim. Qadimgi dunyoning ulug‘ rassomi Leonardo da Vinchi hech kim o‘qiy olmasin deb xatni teskarisiga yozar va zarurat tug‘ilganda uni oynaga tutib o‘qirdi. Oyna barcha o‘ng narsalarni chappasiga, va aksincha teskari narsalarni o‘nggarib ko‘rsatadi. Ana shunday qaysar va sirli “jonzot” oyna deganlari. Xullas, shu voqea yodimga tushib deraza jomlaridan ikkitasini o‘rnidan ko‘chirib oldim, bor hunarimni ishga solib shisha jom sirtiga kumush eritmasi surtdim va avval kulrang bo‘yoq bilan, so‘ngra qizil bo‘yoq bilan bo‘yadim. Shishaning shaffof vujudi o‘zligidan kechib tiniqlashdi va oynaga aylandi. Oynalarni bir-biriga qaratib qo‘ydim. Shunda cheksizlik hosil bo‘ldi. Daftarning birinchi varag‘ini o‘zimga teskari turgan oyna sirtiga yopishtirdim, natijada harflar, belgilar va shakllaru chizgilar cheksiz darajada takroriy tasvir zuhur etdi. Ammo bu tajriba kutilgan natijani bermadi. Daftar varag‘idagi barcha belgilar oyna sirtida teskari bo‘lib ko‘rinardi, xolos. Xuddi shu usulda oy tasvirini oynaga tushirib cheksiz darajada oy hosil qilishdan ham qoniqmadim. Allamahalgacha ko‘zimga uyqu ilinmadi. Uxlamoqchi ham emasman. O‘ylarim chuvalashgan, ularning hammasi bir tomonga qarab oqim hosil qilgan. Bu oqimda hattoki o‘zim ham suzib borayotgandayman. Oqim Oynisoga va uning oy nuri bilan o‘tkazgan tajribalariga borib uriladi. Va men bolaligimda yuz bergan bir voqeani eslayman har safar. Tashqarida, hovlining o‘rtasida yotardik biz, ya’ni onam ikkalamiz. Supasiz, devorsiz bir cheti qishloq markazidagi podaxonaga tutashib ketgan hovli. Yoz oqshomi, hovli sutday oydin. Naq peshonamning ustida parpirab turgan oy go‘yo shu xarobgina qishloqni va shu qishloqning xarobgina hovlisida yotgan qo‘rqoq bir vujudni, ya’ni meni qo‘rqitish uchun ko‘kka ko‘tarilganday. Yuragim to‘la vahm. Vahm vujudimni shu qadar iskanjasiga olganki, boshimni burishga va yonimda uxlab yotgan onamga qarashga va umuman, qilt etib qimirlashga qo‘rqaman. Go‘yo butun dunyoni qo‘rquv o‘z iskanjasiga olgan. Onamga yaqinroq surilishni o‘ylayman, qo‘lim bilan onamning qo‘llarini ushlasam ozgina bo‘lsa ham yuragimni to‘ldirgan vahmdan qutulardim balki. Afsuski, bunday qilolmayman, biror tukim qilt etsa qo‘rquv meni ko‘rib qoladiganday. Ana shunday holatda yotarkanman, podaxonaning narigi chetida, O‘tagan akaning uyi ortida katta qora to‘rt burchakka ko‘zim tushdi. Shu qora to‘rtburchakning o‘rtasida – balki uning bir chetrog‘idadir – o‘sha qorong‘ilikdan ham qoraroq bir narsa harakatlanardi. Antiqa bir tarzda – xuddi raqs tushayotganday – harakatlanardi o‘sha qora narsa.

4

O‘shanda garchi besh-olti yoshlarda bo‘lsamda, bu raqsning beo‘xshovligini va shu beo‘xshovligi bilan g‘ayrishuuriyligini angladim. Goh yoyilar, gohida yig‘ilib bir joyda qo‘yuq qora bo‘yoq hosil qilar va gohida yuqoriga tomon o‘sib borayotgan kabi g‘ayritabiiy shaklga kirardi o‘sha qora narsa. Oy to‘lishgan va borliq sutday oydin bo‘lsa ham yorita olmasdi o‘sha qorong‘ilikni. Tom bo‘g‘oti ostidan, devor soya­sidan panoh topgandi o‘sha qora raqqosa. Raqs tushayotgan qora tumanlik – balki qora qurum desam to‘g‘ri kelar – nazarimda mendan ko‘zini o‘zmagan holda harakat qilar, dahshatdan bir bo‘lak kesakka, daraxtning kesib tashlangan g‘o‘lachasiga aylanib qolgan mening vujudimni ham raqsga chorlardi, aftidan. Imlardi meni… o‘shanda bu o‘lim raqsi ekanligini anglamaganman. Ammo mubham bir vahima sharpasi og‘ir qanotlari bilan yerga kirgizib yubormoqchidek, yoki yotgan joyimda mahv etmoqchidek kuch bilan bosib turardi meni. Inson tanasi – jon uchun qamoqxona. Koinotning uzoq bir hududidagi sayyorada yashaydigan jonlar ham gunoh qiladilar. Shunda gunohining nechog‘liq og‘irligiga qarab bir necha daqiqadan bir necha yil muddatga zindon jazosiga mahkum etiladi jon. Va muddat tugashi bilan vobasta qilingan zanjirlarni uzib inson tanasini tark etadi va uchib ketadi o‘z sayyorasi tomon. Zanjirlarni uzib tashlarkan, raqs ko‘rinishida namoyon bo‘ladi bu jarayon. Ana shu jarayon edi men ko‘rib turgan holat.

Hammasi ma’lum bo‘ldi ertalab. Odamlar to‘planishdi sahardanoq. Tushirib olishdi tom bo‘g‘oti ostida osilgancha ohista tebranib turgan jasadini.. O‘n yetti yoshli bu qiz nima sababdan osdi o‘zini? Turli fikrlar aytishardi odamlar, ammo men hali ularning fikrini tushunish darajasida emasdim, yosh edim. Tunda bo‘lgan mudhish voqeani ko‘rganligimni ham aytolmadim. Odamlardan, jasaddan va boshqa hamma narsadan qo‘rqib turardim. Oynisaning daftaridagi yozuvlar, shakllar va belgilar ko‘proq o‘ziga tortardi meni shu voqeani eslasam. Daftardagi tilsim sirini ochishga urinishlarim hech qanday samara bermayotgan bo‘lsada, bu mashg‘ulotni tashlab ketishga o‘zimda kuch topolmadim. Va uning xonasida o‘tirib oyni kuzatar, uning har bir fazasida ro‘y beradigan shakliy o‘zgarishlarni qog‘ozga tushirardim.

5

Avgust oyining so‘nggi o‘n kunligi. Oy asta-sekin to‘lishib bormoqda. Kunduzi ham ko‘rdim uni. Nursiz, bir tomoni qurt yeganday yoki uquvsizlik bilan ushatib olingan nonday. Tikilib qaragandim shaffoflanib, go‘yo ortidan ko‘kimtir tusda ko‘ringanday bo‘ldi osmon. Oy to‘g‘risida tadqiqotlar ko‘p fanda. Bir tomoni yuz darajadan issiq, ikkinchi beti bir yuz o‘n daraja sovuq. Sirti kulsimon modda bilan qoplangan, suv va havo yo‘q. Aniqrog‘i, mutlaqo hayot asari ko‘rinmaydi. Yerda yuz kilo tosh bosadigan odam oyda… anig‘ini bilmayman, yetmish va balki oltmish kilo chiqsa kerak. Bu sayyora aytishlaricha, yerdan ko‘ringaniday nurafshon emas, balki qoramtir bir sirtga ega, nurni esa quyoshdan oladi… Ana shunday tadqiqotlar bor.

Amerikaliklarning oyga borgani va uning ustida o‘z oyoqlari bilan yurgani haqida ham anchagina gaplar bo‘lgani esimda, ammo keyinchalik mutlaqo hayot asari yo‘q bu sayyoradan yerlik tadqiqotchilarning ko‘ngli soviganday. Endi bizni Mars sayyorasi qiziqtirmoqda. Qizil sayyora deb nom olgan bu osmon yoritgichiga unchalik qiziqish bildirmasdi Oyniso. Qani uning o‘zi? Qani uning derazam rapini yoritib turgan qizil nuri? dedi bir oqshom ikkalamiz yolg‘iz o‘tirganimizda. Biz tashqariga chiqib osmonga qaradik va Qizil sayyorani qidirdik. Bizda na teleskop, na boshqa biron kuzatuv asbobi bor. Hatto oddiy durbin ham yo‘q. Hech narsaga aniqlik kirita olmadik. Oy hali batamom to‘lishgan bo‘lmasa-da, parpirab nur sochar va osmonni kuzatishga monelik qilardi. O‘shanda bilmasdim bu qizning oy nuridan qo‘rqishini va ayni paytda unga qiziqishini. O‘sha oqshom uning Oyshunosligiga doir ba’zi bir belgilar namoyon bo‘ldi. Ulardan ayrimlarini men keyinchalik kuzatuv daftarimga yozib qo‘ydim. Biz supa chetida yonma-yon o‘tirardik. Osmon yoritgichlari to‘g‘risida bilganlarimni unga so‘zlab berarkanman, anchadan beri uning sukut saqlab turgani va mening gaplarimni umuman eshitmayotganini payqab qoldim. Oyga qaragancha qotib turardi u. Ixtiyori o‘zida emas, xayoli ham. Biroz engashib uning ko‘zlariga qaradim. Keyin ro‘parasiga o‘tib yerda cho‘nqaydim. Uning holati o‘zgarmadi. Meni unutgandi aftidan. Ko‘ksi tez-tez ko‘tarilib tushayotganiga qarab nafas olishi tezlashgani va yuragi ham qafasdagi kabutarday patirlayotganini angladim. Va yana ko‘zlariga tikildim. Uning nigohida qotib qolgandi oy shu’lasi. Ko‘zlari atrofida oppoq Halqa. Keyin harakatga keldi halqa va uning pastki cheti tomchi shaklini oldi-da, qizning ko‘zlaridan oqib tusha boshladi. Qo‘rqinchli edi bu holat. Nogoh bolaligimdagi o‘sha voqea, tom bo‘g‘otiga o‘zini osgan qiz bilan bog‘liq manzaralar, soyalar o‘yini va o‘lim raqsi ko‘z o‘ngimga keldi-yu, qizning yelkasidan tutib: “Oyniso! Oyniso!” degancha silkilay boshladim. Albatta darhol o‘ziga keldi qiz va og‘ir xo‘rsindi. Biz xayrlashdik, ammo uni tashlab ketgim kelmasdi. Mana shu supada yotishimni bildirdim. Qarshilik ko‘rsatmadi va supa ustiga joy solib berdi. Tabiiyki, uyqu kelmaydi bunday pallada. Osmonga tikilgancha yotaverdim. Ha, darvoqe, keyin bilsam, o‘sha holatda u oy sirtidagi dog‘ni yana takror maloika Isrofilga o‘xshatgan va o‘zining bu kashfiyotidan qo‘rqib ketgan ekan. Ammo aytmadi buni menga oradan ko‘p yillar o‘tsa ham. Qattiq sir tutdi nima sababdandir. Balki uning kashfiyoti muqaddas dinimizga borib taqalganini o‘ylab sir saqlashga qaror qilgandir. Uning tadqiqotlar daftari bo‘lmaganda bilmagan bo‘lardim men ham bu sirni.

Oydinoy bedarak yo‘qolgandan keyin uning tadqiqotlarini o‘rganishga kirishib erishgan ilk muvaffaqiyatim – shu. Ammo osonlikcha erishmadim bunga. Shartli belgilar vositasida yozgan edi qizgina bu so‘zni. Oy va kun sanalarigina o‘z holicha edi faqat. Xuddi o‘sha kunni topdim daftardan. Mana, 13 avgust. Yili ko‘rsatilmagan. Bir yil kutdim. Va nihoyat, 13 avgust kechasi deraza rapiga qulayroq o‘rnashib o‘tirgancha ishga jiddiy kirishdim. Oldimda: pargar, jazbar, daftar va soat. Lupa ham bor albatta. Oy osmonda muallaq, batamom to‘lishgan, yarqirab, balqib, tiniq tortib turibdi. Derazadan tushib turgan chiziqlar va ular orasidagi hoshiyalar, hoshiyalardagi oqlikdan ko‘kimtir ranglarga tomon uyg‘unlashib o‘tayotgan nur das­talari… Dastalar orasidagi qisqa chiziqlar va nuqtalar… Deraza vujudidan tushayotgan nurli chiziqlar tagiga daftar varag‘ini to‘g‘rilab qo‘yib sekinlik bilan sharqdan g‘arbga va g‘arbdan sharqqa tomon harakatlantira boshladim. Va nogoh nur hoshiyasi qatida “I” harfi hosil bo‘lganini aniq ko‘rdim! Derazaning g‘arb tomondagi uchinchi ko‘zida tariq donasi kattaligida nuqta borligini avval ham ko‘p marta ko‘rgan va shu nuqta orqali hovliga qarab qiziq-qiziq o‘yinlar qilgandim. Baayni mo‘jizaning o‘zi bu nuqtacha. Daraxt tanasida harakatlanib turadigan ulkan kavak hosil qila oladi. Devor sirtida qavat-qavat chiziqlardan iborat doira chizadi. Yerga to‘g‘rilab qarasam yer xuddi ataladay suyulib mening bosh harakatimga mos aylanaveradi o‘sha doiralar. Xuddi quyuq atalani qoshiq bilan aralashtirayotganday. Shu nuqtacha menga ikkinchi harfni berdi. Daftarga nuqtaning yarim holatini tushirgandim “S” harfi hosil bo‘ldi. Endi menga Oynisoning uzoq yillar davomida olib borgan kuzatuvlari va kashfiyotlari o‘z sirini ochmoqda! Va men qizning ichki dunyosiga tomon kirib bormoqdaman. “Isrofil” degan shu so‘zni yozib qo‘yish uchun shunchalik mashaqqat chekish zarurmidi deya ajablanishingiz tabiiy. Avvalo, shuni aytishim kerakki, shu birgina so‘z emas, bir dunyo so‘z va jumlalar, yaxlit tuzilgan gaplar, butun boshli manba va matlalar bor uning daftarlarida. Inson hissiyotlarining rangi, shakli va ohanglari tushirilgan sirli belgilar har qanday odamni jozib kuch bilan o‘ziga tortishi tabiiy. Ularni o‘rganishni men shu so‘zdan boshladim xolos. Chunki, o‘tgan yili xuddi shu kechada – ya’ni 13 avgust tunida – supa chetida o‘tirib to‘lin oyni kuzatishimiz va qizning g‘ayritabiiy holatga tushib qolishi… to‘g‘risini aytsam meni befarq qoldirolmasdi. Unga bo‘lgan muhabbatim butun umrimni va hayotimni shu qizning baxti uchun qurbon qilishga da’vat etardi. Demakki, uning ichki dunyosini bilish va shu yo‘l bilan uni anglash men uchun hayotiy zarur. Oydinoyning bedarak yo‘qolishi-chi!? Ertalab turib qarasam Oydinoy uyda yo‘q. Va hozirgacha bedarak. Qidiruv organlari ko‘p harakatlar qilishdi, e’lonlar berildi, qizning surati va bor tashqi qiyofasi yozilgan qog‘ozlar tarqatildi. Natija yo‘q. Men esa hamma gap uning tashqi belgilarida emas, balki ichki dunyosida degan fikrdaman. Hattoki Oyniso o‘z ichki dunyosi ichiga kirib yashirinib olgan degan fikr ham miyamga urilib meni bezovta qiladi, gohi gohida. Mana, bir yildirki, o‘zi yozgan belgilar shakllar, chizgilar qatidan izlayman uni. O‘sha 13 avgust oqshomidagi holat tilsim kalitini qo‘limga tutqazgan edi. To‘g‘ri, gohida uzun tunlar urinib biror natijaga erisha olmaganimda, kuzatuvlarim natija bermaganda Oynisoning daftarlarini bir necha kun davomida qo‘lga olmaganman va hatto bu keraksiz mashg‘ulot degan xulosaga kelgan paytlarim ham bo‘lgan. Shunday paytlar Misr ehromlari, Tutmos, Tutanxamon, Nefirtiti sarkofaglaridagi yozuvlarni o‘rganishga butun umrini va bor boyligini sarflagan olimlar ning mashaqqatli mehnati tasavvurimga kelgan va yanada kuch va g‘ayrat bilan ishga sho‘ng‘iganman.

6

Yetti yil o‘tdi oradan. Endi menga ko‘p narsa ma’lum. Eng muhimi, Oydinoyning qayerdaligini bilaman! Toki uning daragini topgunimga qadar, avval uning maqsadini topdim, ya’ni nimalarga intilganini aniqladim:

Mahshar guni go‘ram deram ul sarvi qomati,
Shul guniyam go‘runmasa gel go‘r qiyomati…

Daftar muqovasidagi ikki misra she’rni bir necha bor o‘qigan bo‘lsam-da, qilayotgan tadqiqotlarimga daxldor emas deb o‘ylagandim. Bir kun oqshom karavotda chalqancha yotib shu ikki misrani bot-bot takrorlardim. Oy shom yegan, ya’ni u osmonga kech ko‘tariladi. “Oy shom yegan” deyishadi bizning Miraki tomonlarda oyning bu fazasini. Salgina g‘alatiroq, ammo ifoda aniq. Oy shomni yemaydi bunday qaraganda, ammo biror jihatini hisobga olgandirki, xalq shunday degan. Xullas, oy hali ko‘tarilganicha yo‘q. Xona qorong‘i. Men odatda sham yoki chiroq yoqmay yotishni xush ko‘raman. Qorong‘ida yaxshi fikrlayman. Mana uning yana bir natijasi. “Mahshar guni…” dedimu nafasim ichimga tushib ketdi. Mahshar kuni nima bo‘ladi? Har bir muslim biladiki, mahshar, ya’ni qiyomat kuni barcha o‘liklar tiriladi. Shunda og‘a-inilar, ota-ona-yu bola-chaqalar, sevishganlaru bu dunyoda uchrashganlar va xullas hamma bir-birini ko‘rishga sazovor bo‘ladi. Modomiki shunday ekan, Oyniso ham Subhonni ko‘radi! O, bu qizning zukkoligini qarang! Qarang uning kichkina kosani katta kosa tagiga yashirishini! Nega men bu misralarni necha bor takrorlashim va hatto xirgoyi qilib yurishimga qaramay, “go‘ram daram” degan so‘zlar mohiyatini anglamadim. Qiyomat kuni uni ko‘raman deb aniq aytyapti-ku qizgina. Quvonch va o‘kinchlar aralashib ketdi dilimda. “Ul sarvi qomati” degan so‘zlar tizimi aynan Subhonga qaratilgan. Sirixday sipta, qad-qomati g‘oyat xushbichim edi Subhonning. Ko‘kraklari keng. Umrovli… shunga qaramay rangpar edi uning yuzi… xayolchan edi ko‘zlari. Kulishga, hech bo‘lmaganda jilmayishga majburlardi o‘zini gohida. Tug‘ma shal edi bir qo‘li… Va u hamisha g‘amgin voqealarni so‘zlashga moyillik bildirardi. Oldi-qochdi gaplar bilan qizning kayfiyatini ko‘tarishni o‘ylamasdi aftidan. Va aftidan, u anchagina kuchli psixolog ediki, qizning qanday suhbatlarga moyilligini va bunday suhbatlar unga nima uchun kerakligini tushunardi.

7

Darvoqe, chalg‘ib ketibman biroz. 13 avgust tunida yuz bergan holat ham shu ikki misrada mujassam ekan aslida. Maloika Isrofil suratini oy sirtida ko‘rgan Oyniso, va balki o‘sha oqshom tezroq sur tortishini va qiyomat qoyim bo‘lishini so‘ragan undan. Qizning ko‘zlarida oy nuriga qorishgan iltijo, ko‘ksining to‘lqinlanishi, yurak urishidagi keskin o‘zgarish va yonida men o‘tirganimni ham unutib qo‘yganligi faqat yelkalaridan tutib silkilaganim va otini aytib ovoz berganimdan keyingina o‘ziga kelishi… Subhonni ko‘rishga bo‘lgan ilinj, ishtiyoq, tiyiqsiz kuch… Maloika Isrofil sur tortsa, qiyomat yuz bersa va hamma tirilsa va subhonni ko‘rsa!.. Birozgina malol cho‘kdi mening yarador dilimga. Men ham sevardim bu qizni axir! Yonginasida o‘tirgan edim men. Birdan boshimni qattiq silkib o‘zimga keldim. Oynisoga nisbatan hatto xayolimda ham barcha tuyg‘ular oydin va riyodan xoli bo‘lishi kerak. Shu haqda andakkina shama qilgandim bir kuni unga.

Ikkalamiz xiyobon bo‘ylab borardik o‘sha antiqa lahzalarda. Bu qiz bilan yonma-yon yurishdan biroz faxrlanardim. Xiyobonning har ikkala tomonida oq tanli bahaybat chinorlar. Hammayoq oppoq. Uchrashib qolganimizda soat o‘n birga yaqinlashib qolgan edi. Mana endi o‘n ikki yarim. Qor yog‘moqda hamon. Chinorlardan so‘rayman xayolan: “Shunday qizni ko‘rganmisiz hech”. Ular jim. Faqat oyoq ostida mayingina g‘ijirlaydi qor. Uning kipriklariga qo‘nadi qor parchalari… Tuyg‘ularning oqligi to‘g‘risida boshlangan shamadan boshqa fikrlar ustunlik qildi va so‘radim.

– O‘zi mavjud bo‘lmagan narsani sevishi mumkinmi inson?

– Mumkin. Bordan yo‘q bo‘lmaydi hech narsa. Agar sen Subhonning bedarak yo‘qolganiga shama qilayotgan bo‘lsang, shuni aytamanki, u bor edi.

– Noto‘g‘ri tushunding, Oyniso, ko‘zingni yum, och, xayollardan qoch, va mavjud borliqqa qayt. Inson nimaningdir xayoli bilan yashay olmaydi. Biz tirik odamlarmiz… gapdan to‘xtadim. Biroz noto‘g‘ri va mantiqqa zid gapirayotganimni anglab tilimni tishlab qoldim. Yonimda boshqa biror qiz bo‘lganda mumkin edi shunday davom ettirishim, ammo Oyniso… Suhbatlashish qiyinroq u bilan. Umuman, qiz bolaning va umuman ayol zotining o‘ta aqllisi va buning ustiga o‘ta xayolchani biz erkaklarga unchalik ham ma’qul ko‘rinmaydi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Oynisoning xayoli bilan yashardim men. Qandaydir mubham va ko‘zga ko‘rinmas kuch ta’siriga tushib qolgandim aftidan. Nazarimda o‘zga sayyoradan, boringki, oydan tushgan edi bu qiz. Shu gaplardan keyin ishonch bilan aytamanki, tadqiqotlar tufayli erishgan eng katta natijam uni topganim bo‘ldi. Oyniso o‘z ichki dunyosining ichida! Uning ichki dunyosi esa uzoq yillar davomida olib borgan tadqiqotlari ichida! Tadqiqotlar esa mana shu xonada, deraza rapida va daftar ichida.

8

Ana shunday fikr bilan o‘zimni ovutib yurgan kunlarning birida deraza tokchasida bir tup yorongul paydo bo‘ldi. Alvonday qizil. Eshik-deraza berk edi, shu tufayli alg‘ov-dalg‘ov bo‘ldi ko‘nglim. Uyning kaliti cho‘ntagimdaligini va men shu kalit bilan qulfni ochib kirganligimni aniq bilsam-da, dam qulfga, dam kalitga qarar va hatto cho‘ntagimni ham paypaslab qo‘yardim. Gulga qarayman, deraza tokchasida, sopol gultuvak ichida yashnab turibdi. Barglari xuddi qaldirg‘ochkulchanikiga o‘xshash. Chetlari yashil, o‘rtasida qo‘ng‘irtob parraksimon hoshiya. Unga yaqinroq borishga jur’atim yetmay, xona o‘rtasida turib qoldim.

– Chiroylimi?..

Cho‘chib o‘zimni eshikka urdim. Va ostona hatlayotib ortimga qarashga ulgurdim. Xona burchagida mutlaqo begona bir ayol! Nigohlarimiz to‘qnashdi.

– Qo‘rqma, Sulton Oston, senga ziyon yetkizmayman.

– Kimsiz? – so‘radim ovozim titrab uning oppoq sochlariga qararkanman.

– Do‘stingman.
– Ismingiz kim? Sizni tanimayapman.

– Oyshunosman.
– Oyshunos?!

Labining bir chetginasi bilan jilmaydi ayol va go‘yo sochlarining oqligiga ishora qilgandek qo‘llari bilan chekkasidagi tolalarni silab qo‘ydi. O‘z harakatimdan o‘zim xijolat chekib ichkariga kirdim.

– Olib keldim nihoyat shu gulni.

Nima sababdan “nihoyat” deyotganiga aqlim yetmadi. Hamma joyda borku axir yorongullar. Oydan olib tushmagandir uni. Menga qolsa, yorongullarga nisbatan siklaminlar jozibador va kamyob… Savol nazari bilan qarab turardi ayol shu bois yondosh fikrlardan chekinib xotirjam tortdim va so‘radim:

– Oyshunos… bu ismingizmi yoki kasbingizmi?

– Ismim ham, kasbim ham, – uning ovozidagi ayrim tovushlar tanishday tuyulib yana so‘radim:

– Siz Oyniso degan qizni tanimasmidingiz mabodo?

Nimanidir eslashga urinayotganday biroz jim qoldi ayol. Tikilib turdi ko‘zlarimga bir muddat. Agar bu ayol Oynisoning o‘zi bo‘lsa, uning yoshi hozir yigirma to‘qqizda bo‘lishi kerak. Shunday bo‘lgach sochlari… Ayol yana barmoqlarini chekkasiga qo‘ydi. Kafti bilan sochlarining oqini bekitmoqchidek tuyuldi menga. Va shu holatini o‘zgartirmagan ko‘yi boshi bilan deraza tomonga ishora qildi.

– Shu gulni olib keldim…
– Minnatdorman. Juda chiroyli ekan.

– Menga shu gulning surati kerak. Faqat qog‘ozga chizma, mana bunga chiz. Ayolning qo‘lida deraza shishasiga o‘xshash allaqanday narsa turardi. Sira ko‘rmagandim bunday antiqa matoni.

– Qachonga kerak? – so‘radim ko‘zimni uning qo‘lidagi narsadan uzmay.
– Fursatingga qara, men uch kundan keyin qaytaman.

– Darvoqe, men uyda bo‘lmasamchi o‘sha kuni? Bu savolni berishdan maqsadim uning uyga qanday kirganini aniqlash edi.

– Menda uyning kaliti bor, dedi ayol xotirjam tarzda.

– Oyniso berganmidi sizga? Hamon uning shaxsini aniqlashga urinayotganimni tushundi ayol.

– O‘sha qiz seni sevardi, – dedi biroz mahzun tortib. Va yana gulga ishora qildi. Ammo hech narsa demasdan xona devorlariga ko‘z yugurtirib chiqdi-da, tokchada turgan kultapo‘shokni qo‘liga oldi.

– Ba’zan siz buni kiyib o‘tirardingiz, – dedim tavakkal qilib.

Og‘ir xo‘rsindi ayol. Kultapushokning sirtini siladi barmoqlari bilan. Yuziga yaqin olib bordi. Menimcha, hidlab ko‘rmoqchi bo‘ldi. Balki hidlagandir ham… Ke­yin u sharpasiz qadamlar bilan eshik tomon yurdi. Qo‘lida kultapo‘shok. Jur’atim yetmadi biror narsa deyishga. Eshik yopildi.

9

Agar e’tibor qilgan bo‘lsangiz, mamlakatning eng nomdor restoranlari va boobro‘ korxonalarining foyelari va zallarini bezab turibdi men chizgan portretlar va natyurmortlar. Yorongulni chizishga ham ishonch va ishtiyoq bilan kirishdim. Van Gog uslubida tanladim ranglarni. Fikr va tuyg‘ularimni erkin qo‘ydim, erkin qo‘ydim qo‘l va oyoqlarimni. Qo‘limga mo‘yqalamni olarkanman, inson va koinotning, mikro va makro olamning bir butunligi to‘g‘risida ulug‘ Vinsent singlisiga yozgan xatini esladim. Va ayni paytda bu ulug‘ rassomning “Dunyoga kelarkansan, sen birgasan osmon bilan, quyosh bilan, oy bilan va uchayotgan bulutlar bilan” deya xirgoyi qilgancha o‘zining mashhur asari “Tok navdasi”ni chizayotgan holatiga kirishga harakat qildim. O‘ziga xos bunday imitatsiya juda zarur edi mening ayni damdagi ruhiyatimga. Necha yildirki, surat chizishni tashlab qo‘ygan bo‘lsam-da, (tadqiqotlar tufayli) yorongul ko‘ngildagidek chiqdi. Qiyin bo‘ldi albatta nimaligi noma’lum xolstda surat chizish. Aslida uni xolst deb ham bo‘lmasdi, men shartli ravishda shunday nomlayapman. Matoh sirti xuddi ko‘kimtir kukun sepilganday biroz dag‘al ammo zehn solib qarasangiz shu dag‘allik ostida boshqa bir qavat borligini va bu qavat nurga, aniqrog‘i oy shu’lasiga o‘xshashini payqaysiz. Xuddi suvday kilkib turganga o‘xshaydi bu nur deganim. Uning ostida yana bir qavat bo‘lib, bu qavat osmon rangini eslatadi. Xullas, “Yorongul” tayyor. Mo‘yqalamni latta bilan artib shisha idishdagi suyuqlikka solib qo‘yayotib ostonada Oyshunos turganini ko‘rdim. Bu paytda qoramtir qanotlarini sekinlik bilan yoymoqda edi kuz oqshomi va derazamda ufq shafag‘ining yoqtisi titrab turardi hali. Titroq shafaq yorongul yaproqlarini sirtdan yoritar va nazarimda gulbarglar cho‘g‘dek yashnamoqda va ko‘zga ko‘rinmas nur epkini ta’sirida titrab ham turardi birozgina. Chiroqni yoqishga shoshildim. “Yoqmang”. Endi ayol meni sizlar va avvalgidan mayinroq muomala qilardi.

– Yoqmang, bu lahza uzoqqa cho‘zilmaydi, men yorongulning shu holatini ko‘rib qolmoqchiman.
– Xohishingiz…
– Keyin uni egasiga topshiramiz.
Uning sirli gaplari biroz me’damga tekkani sababli e’tiroz bildirmadim va gulning egasi kimligini ham so‘ramadim. Uning imosi bilan deraza tagiga to‘shab qo‘yilgan ko‘rpachaga yonma-yon o‘tirdik. Xuddi bundan yetti yil muqaddam 13 avgust oqshomi to‘lin oyga qarab o‘tirganimizday. Keyin u katta laganda namakopli suv keltirishimni so‘radi. Laganni deraza tokchasiga joylashtirdi-da, suratni suv ustiga qo‘ydi. “Jodu qilishga hozirlik ko‘rayotgan sehrgarning harakatlari…” Shunday fikr o‘tdi xayolimdan. Keyin biz tashqariga chiqib eshikni qulfladik va tungi chiroqlari parpirab turgan shahar tomon yo‘l oldik. Uning istagi bilan bo‘ldi bularning hammasi. Shaharning markaziy ko‘chalaridan biriga yetganimizda yemakxonaga taklif etdim uni. Bu taklifga hech qanday munosabat bildirmadi. Indamay ketaverdi. Men ham ergashdim ortidan. Hademay oy nuriga cho‘lg‘anib yotgan keng adir namoyon bo‘ldi ro‘paramizda.

– Shu yerda xayrlashamiz…

Og‘ir, juda og‘ir bir mung va horg‘inlik bor edi uning ovozida. Uzoq ufqdan uzmasdi nigohini.

– Surat-chi? – dedim ranjigan qiyofada.
– Surat egasiga topshirildi…

Xayrlashuv oldidan menga qarar va yana biror so‘z aytar deb o‘ylagan edim. Yo‘q nigohini ufqdan uzmagan ko‘yi yerga to‘shalib yotgan oy nuri ustiga ohisa qadam qo‘ydi. Biz yurib kelgan yo‘llar ham oy nurlari bilan charog‘on edi aslida, ammo bu yerda uning harakatlari qandaydir boshqacharoq tus oldi. Xuddi avtobus zinasidan chiqayotganday, yoki platformadan metro poyezdiga o‘tayotganday keskin bir intilish bilan adir chetiga qadam qo‘ydi. Nimagadir qoqinib ketdi degan xayolga borib, uni yiqilishdan saqlab qolmoqchi bo‘lgandek beixtiyor qo‘llarimni cho‘zidim. Havoda muallaq osilib qoldi mening qo‘llarim. Shunda ajabtovur bir holat ro‘y berdi mening ko‘z o‘ngimda. Ayolning egnidagi oq shohi ko‘ylagi oppoq sochlari ustiga behisob nur tolalari yog‘ilayotganini, boshqa bir bo‘lak ingichka va nozik nurlar oqimi esa uning atrofidan aylanib va gohida yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga tomon harakatlanib tobora qalinlashib va quyuqlashib borayotganini, nurlarning bu antiqa harakatidan qandaydir sutrang matoh to‘qilayotganini ko‘rib turardim. Ko‘zga ko‘rinmas mohir to‘quvchi ishga solmoqda edi bor san’atini. Go‘yoki Araxnaning o‘zi to‘qimoqda edi bu matohni. Nihoyat, yengi, etagi va yoqasi yo‘q bir libos ichida qoldi Oyshunos. Ko‘zlarimga ishonmas va nahotki shu ko‘rib turganlarim haqiqat bo‘lsa deya sirli manzara kashf etgan bepoyon adirdan va Oyshunos atrofida tobora quyuqlashib, uni o‘rab-chirmab olgancha, borgan sari uzoqlashib ketayotgan nurlar oqimidan ko‘z uzolmay turardim. Oy nurlariga qo‘shilib, uning sohir qavatlariga singib tobora uzoqlashib borardi bu shaffof izdihom.

G‘ira-shira tong ota boshlagandi uyga qaytganimda. Kuchli bir horg‘inlik butun vujudimni to‘shakka tomon tortayotgan bo‘lsa-da, deraza oldiga borib yerga cho‘kkaladim va suv kilkib turgan laganga qaradim. Evoh, haligi xolst ham, men chizgan surat ham yo‘q edi uning ichida! Faqat biroz quyuqlashibdi suv. Uning sirtida esa turli rangdagi bo‘yoqlarning bilinar-bilinmas izlari…

Yerga muk tushgancha Oynisoning daftarlarini titkilay ketdim. Mana, muqovasiga makrokosm belgisi chizilgan daftar. Mana, daftarning eng so‘nggi sahifasi, va mana o‘sha men izlagan yozuv:

“Oy – mungli sayyora. Tuni bilan yerni yoritadi oy, silab-siypalaydi uni nurlari bilan, nimanidir izlaydi va nimalarnidir so‘raydi. O‘ziga tortadi hamma narsani: daraxtlarni, gullarni, odamlarni, dengizu daryolarni va hattoki qabrlarni ham… Qani endi shu mungli sayyoraga bir tupgina yorongul sovg‘a qilsam!..”

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali sayti