22 март — Халқаро сув куни

  “Зулоли завқу шавқин ташнаи дийдор ўландан сўр”. Шундай. Фузулий айтганидек, токи ташна бўлмагунимизча сувнинг қадрига етмаймиз, уни эсламаймиз ҳам. Ташналик! Бундан ортиқ азоб йўқ. Бир ютум ҳаво инсон учун қанчалик зарур бўлса, сув ҳам шунчалик зарур…

Неъмат Арслон
ИБТИДО

Сув турли шароитда қандай ўзгаришга учраркин? Сувга эътиборсизлик қилинганда, иқтидорли, оддий, ёмон одамлар унга тикилиб турганда, қандай жавоб бераркин, билмоқчиман.

Масару ЭМОТО

“Зулоли завқу шавқин ташнаи дийдор ўландан сўр”. Шундай. Фузулий айтганидек, токи ташна бўлмагунимизча сувнинг қадрига етмаймиз, уни эсламаймиз ҳам. Ташналик! Бундан ортиқ азоб йўқ. Бир ютум ҳаво инсон учун қанчалик зарур бўлса, сув ҳам шунчалик зарур. Биз нега сувсаймиз? Бунинг сабаби шундаки, инсон вужуди асосан сувдан иборат. Масалан, кўзимиз 99 фоиз сув. Бу унсурнинг модда алмашинуви натижасида чиқиб кетиши, буғланиши, ҳаракат ва ҳарорат туфайли терга айланиши оқибатида киши организмининг сувга талаби ошади. Асосан сувдан иборат бўлган ҳужайраларимиз “Сув! Сув!” дея чинқира бошлайди. Организмда йўқотилган унсурнинг ўрнини тўлдириш зарурати бизни сув ичишга мажбур қилади. Шундай қилинмаса, ҳужайралар ҳалок бўлади, инсон ўлади.

Сув ана шундай бебаҳо неъмат. “Сув зар, сувчи заргар», деймиз. Тежамкорлик жиҳатидан бу тўғри. Аммо зарни, яъни тиллони тоғ-тоғ қилиб уюб ташлаш билан ташналикни қондириб бўлмайди. Бир қултум сув учун ташналик азобини чекаётган одам бор бойлигини бериб юбориши табиий ҳол. Ҳайвонот оламидаги бирорта жонивор, наботот дунёсидаги бирорта гиёҳ сувсиз яшай олмайди.

Ўзга сайёраларда ҳаёт бор-йўқлигини кузатаётган олимлар, аввало, ҳаво ва сувга эътибор қиладилар. Марсда ёки Ойда ана шу унсурлар борми? Ёки уларнинг мазкур сайёрада қачонлардир бўлганлигини англатувчи излар, белгилар, қандайдир шакллар мавжудми? Тадқиқотлар шунга таянади. Бу борада натижалар бор. Ойда ҳаводан ҳам, сувдан ҳам нишона кўринмайди. Аммо Марсда сув изларига хос белгилар мавжуд.

Музлаган дераза манзаралари

Аёз қисиб қаттиқ совуқ бўлган тунда деразалар музлайди. Унда қиррадор тоғ чўққилари, қамиш ва палма япроқлари, бошқа турдаги дарахт шохлари, турли кўринишдаги тропик ўсимликлар, буталарни кўрасиз. Бу манзаралар шу қадар жозибалики, дунёда ҳали ҳеч бир мусаввир бундай расмни чизолмаган бўлса керак.

Деразадаги манзараларга сеҳрланиб қарайсиз. Ундан кўз узгингиз келмайди. Шу сувратлар деразамда бир умр турсин дейсиз. Аёзли тундан кейин, албатта, қуёш чиқади. Олам ёритгичининг юз кўрсатиши, муз қотган ерни иситиши афсусланарли эмас. Дераза нақшларининг аста-секин эриб кетиши, сувга айланиши афсусли. Ҳар ҳолда, мен бундан ҳар доим афсус чекардим.

Шиша кўзлардаги соҳир нақшлар эриб, сув бўлиб оқади, чунки у аслида ҳам сув эди. Фақат қаттиқ совуқ таъсирида кристалланиб қолганди. Қизиғи шундаки, дераза кўзларидаги нақшлар унинг ташқи томонида эмас, балки ички сатҳида. Бунинг устига, бир кишининг деразасидаги чизгилар бошқаникига ўхшамайди, яъни сизнинг деразангиздаги сувратлар қўшнингизникидан фарқ қилади. Нега шундай?! Келинг, япон олими Масару Эмотонинг фикрларига қулоқ тутайлик: “Инсон қалби оламга бахт ҳам, изтироб ҳам бера олиш кучига эгаки, сув кристаллари айнан шу қалб ҳолатларини инъикос эттиради. Ҳаётда тўғри йўлни қандай қилиб топиш мумкин? Муҳаббат ва эҳтиромни кўнгилга жойлаб! Муҳаббатга лиммо-лим юрак эҳтиром ҳиссини уйғотади. Муҳаббат эҳтиром ҳиссини тўғри йўлга бошлайди. Эҳтиром ва муҳаббат бутун дунёни тўлдира олишини сув кристаллари бизга намойиш этади”, дейди япон олими.

Модомики шундай экан, сиз ётган хона деразаларидаги сув кристаллари нимадан дарак? Қўшнингизники-чи?! Улардаги чизгилар хонадон соҳибининг ички кечинмалари, ниятлари, муҳаббати ёки ғазаби ва нафратининг инъикоси эмасмикин? Агар Масару Эмото таълимотига асослансак, деразадаги кристалларнинг ҳам инсон ҳиссиётларига муштараклигига амин бўлишимиз керак.

“Сув ҳар биримизни кузатмоқда”

Бу сарлавҳа япон олими Масару Эмотонинг сув ҳақидаги тадқиқотидан олинди. Сув ҳар биримизни кузатиши сизга эриш туюлмаяптими? “Наҳотки” демаяпсизми? Балки “бекорчи гаплар” деяётгандирсиз. Табиий ҳол. Дунё қадимий. Сув ундан-да қадимий. Биз эса оламга янги келган одамлармиз. Билганимиз сари ҳали ҳеч нарсани билмаслигимиз аён бўлади. Сув ҳақидаги билимимиз ҳам кўп нарсани англатмайди. Буни қарангки, ҳатто ота-боболаримиздан қолган ўгитларга ҳам амал қилмаяпмиз. Аслида қулоғимизга қуйилган ўгитлар бугун дунё олимлари ўтказаётган тадқиқотларнинг асоси экан!

“Сув ичгандан кейин Худога шукур дейиш керак”, деб ўргатишарди кексаларимиз. “Сувга тупурма!” Бу қатъий талаб эди. Одамлар бугун ариқ ва дарёларга челаклаб чиқинди тўкаяпти. Рўзғорга кераксиз бор нарса сувга ташланади. Сув эса бунга чидаяпти.

Масару Эмото ўтказаётган тадқиқотлар бугунги куннинг иши. Сувнинг хотираси борлиги, у ҳамма нарсани ёзиши ва эсида сақлаши, шунинг учун сувга ёмон назар билан қарамаслик, унга ёқимсиз сўзларни айтмаслик, акс ҳолда, сув ифлосланиб кетиши ва катта бахтсизликлар рўй беришини исботлашга ва буни инглиз олими доктор Шелдрейкнинг “морфоген – резонанс” назарияси билан боғлашга ҳаракат қилаяпти.

Доктор Шелдрейкнинг таълимотига кўра, одам нимага назар солса, ўша нарсага таъсир ўтказади. Бир жойда юз берган ҳодиса бошқа жойларга резонанс беради. Масару Эмотонинг сув тўғрисидаги тадқиқотлари ана шу нуқтаи назардан Шелдрейк таълимотига бориб туташади. Буни қандай тушунмоқ керак? Дарё соҳилида туриб, унга меҳр-муҳаббат билан қарасангиз, бу эҳтиром морфоген-резонанс таъсирида бутун дунёга тарқалади. Сиздан жуда узоқда бўлган киши буни ҳис қилади.

“Кўз ўнгингизда мавжланган сув дунёдаги уммонлар, денгизлар, дарёларда мавжуд жамики сувлар билан боғланган. Сиз тикилаётган сув сайёранинг барча нуқталаридаги сувларга резонанс беради ва муҳаббатингиз номаси барча инсонлар қалбига етиб боради”, дейди Масару Эмото. Демак, сувга қараб, сув ичиб, “Худога шукур”, дейиш Аллоҳга етиб боради. Ҳайратланарли томони шундаки, бизнинг ота-боболаримиз буни қадим-қадимдан билган, бугун дунё олимлари томонидан олиб борилаётган тадқиқотлар уларга маълум экан. Фақат биз бунга эътиборсизлик билан қараганмиз. Буни биз қилишимиз, яъни боболаримиз, момоларимиз ўгитини қайта ишлашимиз керак эди, холос. Афсус!..

Глобал масала

Куфрликдан белги сув тошқини ҳам,
Ёнғину зилзила офатга ҳамдам.
Табиат жиловин тортаман дема,
У бандага эмас, Худога маҳрам.

Бугун шоирларимиз инсон томонидан табиатга ўтказилаётган зўравонлик тўғрисида ана шундай шеърлар битмоқдалар. Хусусан, сувга бўлган муносабат ҳаммани ташвишлантирмоқда. Тирикликнинг асосий унсури бўлган бу бебаҳо неъматга муносабат кейинги йилларда жуда ёмонлашди. Ариқлар, анҳору дарёлар, каналлар ўзани том маънода чиқиндихонага айланди. Эндиликда рўзғоримизда нимаики ортиқча бўлса, уни ариқ ва бошқа сув ҳавзаларига олиб бориб ташлаяпмиз. Бугун сув ўзанларида тошдан кўра, оёқ кийими кўп. Қўшнимиз ҳаром ўлган бузоғини судраб бориб, дарёга ташлаётганини кўрамиз, аммо унга танбеҳ бермаймиз. Ўзимиз гувоҳ бўлган шу ва шунга ўхшаш воқеага хайрихоҳлик билдирган ёки “менга нима” қабилида бетараф қолганимиз ҳолда худди шундай ҳолатни газетадан ўқисак, “қаттиқ таъсирланамиз”. Буни қандай тушуниш керак? Радио, телевидение ва бошқа оммавий ахборот воситаларида ўз ифодасини топаётган ҳаёт ўзимиз яшаб турган ҳаётга нисбатан таъсирчанроқми?

Табиат муҳофазаси глобал масала. У ҳаётнинг қадрига етувчи кишиларни барча замонларда ҳам бефарқ қолдирмаган. Инсон зурриёдининг бардавомлиги учун қайғурган кўпгина алломалар, мутафаккирлар табиатнинг гуллаб-яшнаши, сув ва ҳавонинг мусаффолиги учун курашганлар.

Сув кимёвий тил билан айтганда, Н2О эканлигини биламиз. Унга ҳидсиз, рангсиз ва таъмсиз суюқлик деб таъриф берилади. Аммо буни қарангки, ташна бўлиб ва ютоқиб сув ичаётганимизда гўёки унинг дунёда тенги йўқ, таърифи топилмас муаттарлигини туйгандай бўламиз. Дарёларга ёки бошқа чуқурроқ сув ҳавзаларига қараб, сувнинг кўзларимизга ва шууримизга ором бераётган зилол рангдалигини, тиниқ осмонга монанд бу кўклик дунёдаги энг ҳузурбахш ранг эканлигини ҳис этамиз. Сув шу қадар лаззатлики, уни бу ёруғ оламдаги бирор нарса билан қиёслаб бўлмайди. Бу – парадокс. Биз сувнинг маълум бир ҳидга, рангга ва таъмга эга бўлишини хоҳламаган бўлардик.

Чўмилаётган сув

Мавлоно Жалолиддин Румий айтадилар:

Сувки турғун эрса бас, ул айнигай,
Бўйла сувни ичса кўнгил айнигай.

Ҳақ савоб баҳрига ирғитгай яна,
Лутфи бирлан сувни сув этгай яна.

Бир йил ўтгач ул яна маъвосида,
Қайда эрдинг? Эзгулик дарёсида.

Эзгулик дарёси нима? Сув нега у ерга боради? Чўмилиш, покланиш ва яна тоза сувга айланиш учун. Сувнинг эзгулик дарёсига бориб чўмилаётганини тасаввур қила оласизми? Умуман, бу ҳақда ўйлаб кўрганмисиз?

Бу саволга сувнинг ўзи шундай жавоб қилади:

Булғаниб эрдим, етишдим пок бўлиб,
Янги тўн кийдим, маконим хок бўлиб.

Бугун олимларимизнинг сув устида олиб бораётган изланишлари, жумладан, унинг ифлосланиши ва ўзини ўзи тозалаши тўғрисидаги тадқиқотлар замирида Жалолиддин Румий хулосалари бор. Фақат бу хулосалар узундан узоқ рисолалардан ихчамлиги, аниқлиги, фикрнинг лўнда ва таъсирчанлиги билан фарқ қилади.

Сув ҳар хил таъсирлар туфайли ифлосланади. Аммо у ўзини тозалаб, вақти-вақти билан покланиб, “эзгулик дарёси”да чўмилиб, яна олдимизга қайтиб келади. У беғараз ва беминнат хилқат:

Ҳар балодин поклагувчи дер мени,
Ифрит эрсанг гар, малак этгум сени.

Булғанар бўлсам магар кетгум яна
Тозалик дарёсига етгум яна.

Эски кир хирқамни ечгайман дағи,
Янги тоза тўнни бичгайман дағи.

Унинг беғараз ва беминнатлиги шундаки, дарёга – эзгулик ёки тозалик дарёсига – бориб, покланиб, янги тўн кийиб, ўз макони хокка (тупроққа) қайтгандан кейин, кел энди, ифрит бўлсанг тозалайман, ифлослансам яна чўмилишга кетаман, дейди.

Эзгулик дарёси нима?

Замонавий шаҳарлардаги миллионлаб кўпқаватли уйларнинг ҳожатхоналари сув билан тозаланади. Бу ифлос оқова қаерга боради? Биз ичаётган сувга келиб қўшилмайдими? “Кўз олдингизда мавжланган сув дунёдаги уммонлар, денгизлар, дарёларда мавжуд жамики сув билан боғланган. Сиз тикилаётган сув сайёранинг барча нуқталаридаги сувларга резонанс беради…” дейди Масару Эмото.

Бу фикрлардан кўринадики, сувнинг вужуди битта. Ёки бўлмаса доктор Шелдрейк назариясига кўра хулоса чиқарадиган бўлсак, ҳовлимиздан оқиб ўтаётган кичкина ариқчанинг оҳу ноласини Тинч океани ҳам, Шимолий муз океани ҳам эшитиб туради. Демак, бизнинг оқоваларимиз ҳам ифлосланганидан нола қилади. Бу ҳолатни Жалолиддин Румий шундай ифодалайдилар:

Нола айлар ул юракдин эй Худо,
Берганинг бердим, ўзимдирман гадо.

Шунда ифлосланган сув покланиш ва яна мусаффо бўлиш учун эзгулик дарёсига даъват этилади. У буғланади, булут ҳосил бўлади, натижада сув юксакликларга парвоз этади. Сўнгги йўқ денгизларга қуйилади ва яна кўкларга кўтарилади. Пировард натижада қор-ёмғир бўлиб, покланиб, ерга тушади. Ана шу жараён эзгулик дарёсидир. Сувнинг дарёда чўмилиш ва покланиш жараёни ана шундай кечади.

Бундан сувни ҳар қанча ифлослантирсак ҳам, у тозаланиб қайтавераркан, шундай бўлгач, сув ифлосланиб кетаяпти, деб бонг уриш шартми, деган хулоса чиқариш мутлақо нотўғри. Шундай хулоса чиқарган киши бу йилдан янаги йилгача, фасллар алмашиниб, яна қор-ёмғир ёғмагунча сув истеъмол қилмаслиги керак. Ваҳоланки, биз ҳар куни, ҳар лаҳзада сувга эҳтиёж сезамиз.

Ана шундай гаплар пировардида “Сувни тежанг!”, “Сувни ифлослантирманг!” деган ҳайқириқларга ўрин қолмайди.

Фақат шуни таъкидлаймизки, қадимги юнон файласуфи Фалес айтганидек, “Ҳамма нарсанинг ибтидоси сувдир”.

М: «Ёшлик» журнали, 2015 йил, 8-сон

Зуҳриддин Исомиддинов
СУВ НАФАҚАТ ТИРИКЛИК МАНБАИ,
балки ҳаётнинг энг улуғ мўжизасидир

Одамнинг фикр-ўйи, нияти ва қилмишлари пок бўлиши учун унинг халқуми тоза бўлиши керак, дейдилар. Халқум покланиши учун эса сув покиза бўлсин. Соғлиғимиз ҳам, умримизнинг узоқ бўлиши ҳам, аввало, ичар сувимизнинг сифатига боғлиқ.

Дин одам тупроқдан яратилган, деб айтади. Аммо қуруқ тупроқдан эмас, лойдан, албатта. Зеро, Аллоҳ таоло “…барча жонли мавжудотни сувдан (пайдо) қилганимизни кўрмадиларми?!” деб айтади (Анбиё сураси, 30-оят). Рабғўзийнинг ёзишича, Аллоҳ Одам ато лойини қориб, устига ўтиз тўққиз йил аччиқ ва шўр бир йил эса чучук ёмғир ёғдирган экан (шунинг учун ҳам инсон ҳаётининг кўпи ғамли, озроғи қувончли бўларкан). Қирқ йил ёққан ёмғирдан баданимиз сувга хўп бўккан кўринади — инсон танасининг 65-66 фоизи, унинг энг олий узви бўлмиш бош миянинг эса 80-82 фои­зи сувдан иборат.

Танамизнинг учдан икки қисми сув бўлса, демак биз аввало сув эканмиз-да! Боз, одам ва умуман барча тирик организм истеъмол қилиб ютадиган озуқанинг ҳам саксон-тўқсон фоизи сувдан иборат бўлади.

Одамнинг фикр-ўйи, нияти ва қилмишлари пок бўлиши учун унинг халқуми тоза бўлиши керак, дейдилар. Халқум покланиши учун эса сув покиза бўлсин. Соғлиғимиз ҳам, умримизнинг узоқ бўлиши ҳам, аввало, ичар сувимизнинг сифатига боғлиқ. Ибн Синодан тортиб жами табиблар сувга алоҳида эътибор берган: ранг-туси, тузи, таъми, ҳиди, дарё сувими ёки қудуқ суви, ҳовузнинг, ариқнинг катта-кичиклигига қадар бирма-бир тафсиллашган.

Ҳаммага аёнки, сув қаттиқ (муз), суюқ (сув) ва газ (буғ) ҳолатида бўлади. Булар физикага тегишли. Аммо бундан ташқари, ҳар қандай сув ё тирик, ё ўлик ҳолда бўлади; ўлик сувнинг хоссаси билан тирик сувнинг хусусияти бошқа-бошқа. Уларнинг таъми ҳам бўлакча. Хўш, тирик сув нимаю ўлик сув нима?

Осмондан ёққан қор-ёмғир, ҳавонинг тунда совушидан пайдо бўлган шабнаму қиров, музликларнинг эриб сув ҳолига келаётган, дарё-сойларда оқаётган ҳолати — тирик сув, қизиган, қайнаган, ё қайнаб буғга айланаётган сув — ўлик сувдир. Табиатдаги сув айланиш тсиклида ушбу биологик ҳолатлар мудом алмашиниб туради: денгизу кўллардаги сув қизиб, аста-секин ўлик сувга айлана боради, унинг бир қисми буғланиш туфайли осмонга кўтарилиб, булут бўлади, қор-ёмғир бўлиб ерга ёғади — яна тирик сувга айланади. Демак, буғ-булутнинг атмосферада совиш орқали тўйиниши (унинг оқибатида буғ сув-қор бўлиб яна ерга қайтиб тушади) табиатдаги энг мўъжизали ва мўжизакор ҳодиса — тириклик ана шу ҳодисадан бошланади, у туфайлигина давом этади.

Айтишларича, ҳар битта томчи ёмғир ва қор заррасини осмондан ерга бир фаришта олиб тушар экан. Шунинг учун ҳам қор ва ёмғир “оби раҳмат”, яъни Аллоҳнинг раҳмат ёғдирган суви дейилади. Фаришталар сони шунчалик кўп эмишки, Ер юзи яралганда ёққан биринчи ёмғирнинг дастлабки томчисини олиб тушган фариштага иккинчи бир бор навбат келиши қиёматгача душвор экан. Тасаввур қилинг — Курраи замин яралганидан бошлаб охиратга қадар ҳар йили барча қитъаю уммонларга ёғадиган беҳисоб ёмғир, қор, дўл донасининг миқдорини! Айтайлик, бирон гектар жойга беш-ўн дақиқа ёмғир ёғиб ўтадиган бўлса ҳам, аниқки, шу жойга шунча вақт ичида миллиардлаб томчи ёмғир тушади. Бу нақл фаришталар кўплигини кўрсатиш учун айтилган албатта, аммо бошқа бир ҳақиқат ҳам бор: осмондан тушган ҳар бир томчи ё зарра — ҳаётбахш тирик сув, тириклик суви, бу бир Яратганнинг мўъжизаси. Тирик сув шоирлар обиҳаёт деб таърифлайдиган, илк баҳорда дарёларда шовуш ҳосил қилиб тўлиб-тошиб, ан­ҳорларда пишқириб, бўтана бўлиб оқадиган, жами дов-дарахт ва ўт-алафнинг томирига жон суви бўлиб етиб борадиган сувдир.

Тўғри, ўлик сувни ҳам ичса бўлади, экин суғориш мумкин, аммо таъсири тирик сув каби эмас. Ўлик сув, нари борса, кимёвий тилда айтсак Ҳ2О, холос. Жами ўсимлик ва дов-дарахтларнинг ҳаёти тирик сув билан боғлиқ: ер юзида ҳаёт пайдо бўлганидан бери тоғлар, ўрмонлар, яйловларга ёмғиру қор — тирик сув ёғади. Жон-жониворлар ҳам тирик сувни ичади.

Илгари одамларнинг энг кўп ичадигани ҳам чой ёки кофе эмас, сув эди (чойнинг юртимизга кириб келганига ҳали икки аср ҳам бўлмаган). Ариқ, сой ва дарёдан, улар йўқ жойда эса булоқ, қудуқ, кориз каби ер ости сувидан ичимлик сифатида фойдаланилган. Буларнинг барчаси ёғин сифатида тоғлар, чўллар ва текисликларга тушган тирик сув эди. Тоғлардан келган сойлар оқсув, булоқлардан ҳосил бўлган дарёлар қорасув деб аталган. Тирик сув организм учун фойдали, аммо ўлик сув аксар одамларга тўғри келмайди. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун бир мисол кифоя: нозиктаъб, закий одамлар илгари бир қайнаган сувни яна қайнатиб чой дамлашни ёқтирмайди, чунки бу чойнинг таъми айниган, бемаза. Шунинг учун ҳар гал чой сувини янгилаймиз; ўлик сувни тўкиб ташлаб, қумғонга тирик сув қуямиз. Табибларнинг айтишича, нафақат ичиш, балки чўмилиш учун ҳам тирик сув дуруст. Чунончи, ёз чилласида томир кенгайиши туфайли бўшашиб, лоҳас бўлган одам фақат оқар сувда чўмилса, тетиклашиб, ўзига келади.

Аммо ҳозир кўп йирик шаҳарлар (қишлоқларнинг ҳам) аҳолиси тобора чала ўлик сувни истеъмол қилишга мажбур бўлаётир. Экин-тикин, чорва ҳам кўпроқ чала ўлик сувни ичади. Бундай сув бизга сув омборларидан келади.

Катта шаҳарлар дарёлар ёқасида, ирригатсион қулай масканда бино бўлган. Тошкент — Чирчиқ дарёси бўйида қад ростлаган, Самарқанд — Сиёбдан сув ичган ва ҳоказо. Уларга тоғ ирмоқларидан ҳосил бўлган дарёлардан тирик сув оқиб келган. Шаҳар ўз истеъмоли учун керакли сувни олган, дарё ўз ўзанида яна оқиб кетаверган.

Эндиликда кўп шаҳарлар елкасида сув омбори қурилган. Тошкент шарқида Чорвоқ сув омбори, Андижон кунчиқарида Кампирравот, Ўш жанубида Попон сув омбори…

Аксар сув омборларининг сатҳи саёз, яъни тўпланган сув кенг майдонда ёйилиб ётади. Чунки бу сув ҳавзалари чуқур эмас — бирон даранинг торроқ жойи­га тўғон солиниб, дарё ўзанидан табиий чуқурлик сифатида фойдаланилади. Ўзбекистондаги энг катта Туямў­йин сув омборида қарийб саккиз миллиард куб метр сув сақланади (бу тўртта Андижон ёки тўртта Чорвоқ сув омборидаги сувга тенг дегани), аммо тўғонининг баландлиги бор-йўғи 28 метр. Бошқа аксар сув омборларидаги ҳолат ҳам шунга яқин. Саёз жойда тўпланган жуда кўп сув Туроннинг қайноқ қуёши остида қизийди, ойлар давомида бир жойда ҳаракатсиз, тинч туриши туфайли биологик фаоллиги пасайиб, айнийди. Аҳён-аҳёнда ундан кўпроқ сув оқизиб юбориладиган бўлса, теваракни кўлмак сувнинг ёқимсиз ҳиди тутиб кетиши ҳам шундан. Ҳар мавсумда сув омборларида тирик жоннинг саломатлиги учун зарарли жуда кўп сув захираси тўпланиб қолади. Шаҳарнинг сувқувур тармоқлари аҳоли учун сувни ана шу улкан тарелкалардан — неча юз миллион куб метрлаб сув турғун сақланадиган сув омборларидан (ёки улардан дарёнинг қуйи ўзанига ташланадиган сувдан) олади. Биз гарчи зарарсизлантириш ва тозалаш-филтрлаш иншоотларидан ўтган бўлса-да, таъми айниган, узоқ муддат давомида ҳаракатсиз турган, саёз ҳавзаларда мудом қизиб-совугани боис, тириклик хоссасини анчагина йўқотган, ўликликка мо­йил — тириклик хосиятини деярли йўқотган шу сувни ичамиз, овқат пиширамиз. Тўғри, бу сув тип-тиниқ, аммо бу унинг экологик тоза эканлигини кўрсатмайди. Фақат дарё ва табиий кўл сувигина ўз тириклик хусусиятини яхши сақлайди.

Тошкент сувининг таъми ҳатто Марказий Осиёдаги кўп жойларникидан яхши. Чойи ширин. Чунки Тошкент қайноқ чўллар оралаб етиб келадиган дарёлардан эмас, шаҳарнинг шундоқ елкасидаги Чотқол, Угом, Писком, Кўксув тизмаларидан пайдо бўладиган Чирчиқ дарёсидан сув ичиб келган. Ҳозир эса Тошкент шаҳри Чорвоқ сув омборидан оқиб чиқадиган Бўзсув канали сувини тозалаб ичади. Тўғри, сув тиндирилади, филтрланади, тозаланади… Аммо пок бўлиб қоладими? Кимёвий жиҳатдан балким “тоза”дир, аммо маънавий жиҳатдан-чи? Сув етти юмаласа ҳалол дейдилар. Тўғри, аммо гап бу “юмалаётган”, яъни оқар сув ҳақида айтилган. Чунки оқар сув тозаришга мойил бўлади, уни нопок қиладиган жисмлар сув йўлида қолиб кетаверади. Лекин… ҳамиша ҳам шундайми? Бизнингча, сувда ифлослантирадиган, макруҳ қиладиган бирон нопок нарса ётганини кўрсагу, олиб ташламасак, сув ҳар қанча юмаласа ҳам ҳалол бўлмайди.

Бинобарин, биз ичимлик суви деб берилаётган сувнинг ҳам тиббий, ҳам маънан жуда пок бўлишини талаб қилишга ҳақли бўла борамиз. Бу талабни қондириш учун юртимизда сув манбаларини покиза асрашга ҳаракат қилишимиз лозим.

Мутахассисларнинг айтишича, сувнинг ранги, таъми ва ҳиди унинг таркибида қанақа микрофлора ҳамда микрофауна (микроскопик ўсимлик ва жониворлар) кўпроқ тарқалганлигига боғлиқ. Чиндан ҳам, дарё сувидан бир томчи олиб, микроскоп орқали кузатсангиз, шу бир қатра сувда ўнга яқин турли сув ўтлари ўсиб турганига ва ўнлаб антиқа жониворлар яшаётганига ишонч ҳосил қиласиз (сув қизиганида буларнинг барчаси ҳалок бўлади. Қайнаган сувнинг “ўлик” деб, муздан тушиб, яна ҳаёт кечириш учун яроқли ҳолга келган сувнинг “тирик” деб аталишига сабаб, эҳтимол, шудир?).

Одамлар “фалон дарёнинг суви ширин, анов сойнинг суви бадхўр” деган гапларни бекорга айтмайди. Чунки ҳар бир ариқ ё анҳор бўлак ердан оқиб ўтади, шунга қараб туз, ёд… нисбатига эга бўлади, микрофлора ва микрофаунаси ҳам ўзгача бўлади. Демак, синчиклаб текширилса, Чирчиқ дарёсини ҳосил этадиган Чотқол, Угом, Писком, Оқсув каби сойлар суви ҳам бир-биридан оздир-кўпдир, фарқ қилишини аниқлаш мумкин. Бунда улардан қай бирининг таркиби истеъмол учун энг мақбуллигини белгилаш қийин эмас.

Бизнинг таклифимиз — гидролог ва биолог олимлар, тиббиёт ходимлари хулосалари асосида истеъмол учун энг мақбул бўлган дарё сувини аниқлаб, уни Тошкент шаҳри яқинидаги тиндиргичга етказиб бериш дурустлигини ҳал этиш мумкин эмасми? Сўнг шу дарёнинг бош ирмоғидан этагига қадар бутун гидрографик муҳит яхшиланиши — чорва молларидан иҳоталаниб, табиий биосфера муҳити тикланиши, ва, ниҳоят, шу манбанинг суви қувурларга олиниб, бошқа сувларга қўшилмаган ҳолда Тошкент водопроводига сув олинадиган ер ости сизгичларига ёпиқ ҳолда етказилса. Албатта, бунинг учун техник ва иқтисодий жиҳатдан ечими топилса, бу қувур металл эмас, керамика бўлиши мақсадга мувофиқ бўларди.

Бу… хийла катта маблағни ташкил этади-ку, дейишлари мумкин.

Ичимлик сувнинг тозалиги туфайли эришиладиган саломатлик ва ундан келадиган иқтисодий-ижтимоий манфаат эса ҳазилакам бўлмайди!

Биров бир валидан «Сиз авлиё бўлсангиз, мўъжиза кўрсатинг, биз ишонайлик» деса, вали уни қўлидан ушлаб, “Атрофинга қара, мўъжиза бўлмаган нарсани менга кўрсат” деган экан. Ҳа, Аллоҳ шу муаззам дунёни бошдан-оёқ мўъжиза қилиб яратган. Аммо улар ичида ҳам энг табарруги — сув…

Ўзбеклар сувни ”ҳаётий муҳим модда ё “ресурс” деб эмас, улуғ қадрият деб эъзозлайди. Уволидан қўрқади. Зеро, сув нондай, балки нондан ҳам азиз, муқаддас бир неъмат. Ҳатто ҳар бир мўъминнинг сўнгги насибаси ҳам оғзига томизиладиган бир неча томчи сув… Уни пок сақлаш ҳар бир инсофли одамнинг, ҳар бир мусулмоннинг ва ҳар бир фидойи ўзбекнинг виждон ишига айланиши лозим.

М: “Ҳуррият” газетасидан олинди (2008).

22 mart — Xalqaro suv kuni

“Zuloli zavqu shavqin tashnai diydor o‘landan so‘r”. Shunday. Fuzuliy aytganidek, toki tashna bo‘lmagunimizcha suvning qadriga yetmaymiz, uni eslamaymiz ham. Tashnalik! Bundan ortiq azob yo‘q. Bir yutum havo inson uchun qanchalik zarur bo‘lsa, suv ham shunchalik zarur…

Ne’mat Arslon
IBTIDO

Suv turli sharoitda qanday o‘zgarishga uchrarkin? Suvga e’tiborsizlik qilinganda, iqtidorli, oddiy, yomon odamlar unga tikilib turganda, qanday javob berarkin, bilmoqchiman.

Masaru EMOTO

“Zuloli zavqu shavqin tashnai diydor o‘landan so‘r”. Shunday. Fuzuliy aytganidek, toki tashna bo‘lmagunimizcha suvning qadriga yetmaymiz, uni eslamaymiz ham. Tashnalik! Bundan ortiq azob yo‘q. Bir yutum havo inson uchun qanchalik zarur bo‘lsa, suv ham shunchalik zarur. Biz nega suvsaymiz? Buning sababi shundaki, inson vujudi asosan suvdan iborat. Masalan, ko‘zimiz 99 foiz suv. Bu unsurning modda almashinuvi natijasida chiqib ketishi, bug‘lanishi, harakat va harorat tufayli terga aylanishi oqibatida kishi organizmining suvga talabi oshadi. Asosan suvdan iborat bo‘lgan hujayralarimiz “Suv! Suv!” deya chinqira boshlaydi. Organizmda yo‘qotilgan unsurning o‘rnini to‘ldirish zarurati bizni suv ichishga majbur qiladi. Shunday qilinmasa, hujayralar halok bo‘ladi, inson o‘ladi.

Suv ana shunday bebaho ne’mat. “Suv zar, suvchi zargar», deymiz. Tejamkorlik jihatidan bu to‘g‘ri. Ammo zarni, ya’ni tilloni tog‘-tog‘ qilib uyub tashlash bilan tashnalikni qondirib bo‘lmaydi. Bir qultum suv uchun tashnalik azobini chekayotgan odam bor boyligini berib yuborishi tabiiy hol. Hayvonot olamidagi birorta jonivor, nabotot dunyosidagi birorta giyoh suvsiz yashay olmaydi.

O‘zga sayyoralarda hayot bor-yo‘qligini kuzatayotgan olimlar, avvalo, havo va suvga e’tibor qiladilar. Marsda yoki Oyda ana shu unsurlar bormi? Yoki ularning mazkur sayyorada qachonlardir bo‘lganligini anglatuvchi izlar, belgilar, qandaydir shakllar mavjudmi? Tadqiqotlar shunga tayanadi. Bu borada natijalar bor. Oyda havodan ham, suvdan ham nishona ko‘rinmaydi. Ammo Marsda suv izlariga xos belgilar mavjud.

Muzlagan deraza manzaralari

Ayoz qisib qattiq sovuq bo‘lgan tunda derazalar muzlaydi. Unda qirrador tog‘ cho‘qqilari, qamish va palma yaproqlari, boshqa turdagi daraxt shoxlari, turli ko‘rinishdagi tropik o‘simliklar, butalarni ko‘rasiz. Bu manzaralar shu qadar jozibaliki, dunyoda hali hech bir musavvir bunday rasmni chizolmagan bo‘lsa kerak.

Derazadagi manzaralarga sehrlanib qaraysiz. Undan ko‘z uzgingiz kelmaydi. Shu suvratlar derazamda bir umr tursin deysiz. Ayozli tundan keyin, albatta, quyosh chiqadi. Olam yoritgichining yuz ko‘rsatishi, muz qotgan yerni isitishi afsuslanarli emas. Deraza naqshlarining asta-sekin erib ketishi, suvga aylanishi afsusli. Har holda, men bundan har doim afsus chekardim.

Shisha ko‘zlardagi sohir naqshlar erib, suv bo‘lib oqadi, chunki u aslida ham suv edi. Faqat qattiq sovuq ta’sirida kristallanib qolgandi. Qizig‘i shundaki, deraza ko‘zlaridagi naqshlar uning tashqi tomonida emas, balki ichki sathida. Buning ustiga, bir kishining derazasidagi chizgilar boshqanikiga o‘xshamaydi, ya’ni sizning derazangizdagi suvratlar qo‘shningiznikidan farq qiladi. Nega shunday?! Keling, yapon olimi Masaru Emotoning fikrlariga quloq tutaylik: “Inson qalbi olamga baxt ham, iztirob ham bera olish kuchiga egaki, suv kristallari aynan shu qalb holatlarini in’ikos ettiradi. Hayotda to‘g‘ri yo‘lni qanday qilib topish mumkin? Muhabbat va ehtiromni ko‘ngilga joylab! Muhabbatga limmo-lim yurak ehtirom hissini uyg‘otadi. Muhabbat ehtirom hissini to‘g‘ri yo‘lga boshlaydi. Ehtirom va muhabbat butun dunyoni to‘ldira olishini suv kristallari bizga namoyish etadi”, deydi yapon olimi.

Modomiki shunday ekan, siz yotgan xona derazalaridagi suv kristallari nimadan darak? Qo‘shningizniki-chi?! Ulardagi chizgilar xonadon sohibining ichki kechinmalari, niyatlari, muhabbati yoki g‘azabi va nafratining in’ikosi emasmikin? Agar Masaru Emoto ta’limotiga asoslansak, derazadagi kristallarning ham inson hissiyotlariga mushtarakligiga amin bo‘lishimiz kerak.

“Suv har birimizni kuzatmoqda”

Bu sarlavha yapon olimi Masaru Emotoning suv haqidagi tadqiqotidan olindi. Suv har birimizni kuzatishi sizga erish tuyulmayaptimi? “Nahotki” demayapsizmi? Balki “bekorchi gaplar” deyayotgandirsiz. Tabiiy hol. Dunyo qadimiy. Suv undan-da qadimiy. Biz esa olamga yangi kelgan odamlarmiz. Bilganimiz sari hali hech narsani bilmasligimiz ayon bo‘ladi. Suv haqidagi bilimimiz ham ko‘p narsani anglatmaydi. Buni qarangki, hatto ota-bobolarimizdan qolgan o‘gitlarga ham amal qilmayapmiz. Aslida qulog‘imizga quyilgan o‘gitlar bugun dunyo olimlari o‘tkazayotgan tadqiqotlarning asosi ekan!

“Suv ichgandan keyin Xudoga shukur deyish kerak”, deb o‘rgatishardi keksalarimiz. “Suvga tupurma!” Bu qat’iy talab edi. Odamlar bugun ariq va daryolarga chelaklab chiqindi to‘kayapti. Ro‘zg‘orga keraksiz bor narsa suvga tashlanadi. Suv esa bunga chidayapti.

Masaru Emoto o‘tkazayotgan tadqiqotlar bugungi kunning ishi. Suvning xotirasi borligi, u hamma narsani yozishi va esida saqlashi, shuning uchun suvga yomon nazar bilan qaramaslik, unga yoqimsiz so‘zlarni aytmaslik, aks holda, suv ifloslanib ketishi va katta baxtsizliklar ro‘y berishini isbotlashga va buni ingliz olimi doktor Sheldreykning “morfogen – rezonans” nazariyasi bilan bog‘lashga harakat qilayapti.

Doktor Sheldreykning ta’limotiga ko‘ra, odam nimaga nazar solsa, o‘sha narsaga ta’sir o‘tkazadi. Bir joyda yuz bergan hodisa boshqa joylarga rezonans beradi. Masaru Emotoning suv to‘g‘risidagi tadqiqotlari ana shu nuqtai nazardan Sheldreyk ta’limotiga borib tutashadi. Buni qanday tushunmoq kerak? Daryo sohilida turib, unga mehr-muhabbat bilan qarasangiz, bu ehtirom morfogen-rezonans ta’sirida butun dunyoga tarqaladi. Sizdan juda uzoqda bo‘lgan kishi buni his qiladi.

“Ko‘z o‘ngingizda mavjlangan suv dunyodagi ummonlar, dengizlar, daryolarda mavjud jamiki suvlar bilan bog‘langan. Siz tikilayotgan suv sayyoraning barcha nuqtalaridagi suvlarga rezonans beradi va muhabbatingiz nomasi barcha insonlar qalbiga yetib boradi”, deydi Masaru Emoto. Demak, suvga qarab, suv ichib, “Xudoga shukur”, deyish Allohga yetib boradi. Hayratlanarli tomoni shundaki, bizning ota-bobolarimiz buni qadim-qadimdan bilgan, bugun dunyo olimlari tomonidan olib borilayotgan tadqiqotlar ularga ma’lum ekan. Faqat biz bunga e’tiborsizlik bilan qaraganmiz. Buni biz qilishimiz, ya’ni bobolarimiz, momolarimiz o‘gitini qayta ishlashimiz kerak edi, xolos. Afsus!..

Global masala

Kufrlikdan belgi suv toshqini ham,
Yong‘inu zilzila ofatga hamdam.
Tabiat jilovin tortaman dema,
U bandaga emas, Xudoga mahram.

Bugun shoirlarimiz inson tomonidan tabiatga o‘tkazilayotgan zo‘ravonlik to‘g‘risida ana shunday she’rlar bitmoqdalar. Xususan, suvga bo‘lgan munosabat hammani tashvishlantirmoqda. Tiriklikning asosiy unsuri bo‘lgan bu bebaho ne’matga munosabat keyingi yillarda juda yomonlashdi. Ariqlar, anhoru daryolar, kanallar o‘zani tom ma’noda chiqindixonaga aylandi. Endilikda ro‘zg‘orimizda nimaiki ortiqcha bo‘lsa, uni ariq va boshqa suv havzalariga olib borib tashlayapmiz. Bugun suv o‘zanlarida toshdan ko‘ra, oyoq kiyimi ko‘p. Qo‘shnimiz harom o‘lgan buzog‘ini sudrab borib, daryoga tashlayotganini ko‘ramiz, ammo unga tanbeh bermaymiz. O‘zimiz guvoh bo‘lgan shu va shunga o‘xshash voqeaga xayrixohlik bildirgan yoki “menga nima” qabilida betaraf qolganimiz holda xuddi shunday holatni gazetadan o‘qisak, “qattiq ta’sirlanamiz”. Buni qanday tushunish kerak? Radio, televideniye va boshqa ommaviy axborot vositalarida o‘z ifodasini topayotgan hayot o‘zimiz yashab turgan hayotga nisbatan ta’sirchanroqmi?

Tabiat muhofazasi global masala. U hayotning qadriga yetuvchi kishilarni barcha zamonlarda ham befarq qoldirmagan. Inson zurriyodining bardavomligi uchun qayg‘urgan ko‘pgina allomalar, mutafakkirlar tabiatning gullab-yashnashi, suv va havoning musaffoligi uchun kurashganlar.

Suv kimyoviy til bilan aytganda, N2O ekanligini bilamiz. Unga hidsiz, rangsiz va ta’msiz suyuqlik deb ta’rif beriladi. Ammo buni qarangki, tashna bo‘lib va yutoqib suv ichayotganimizda go‘yoki uning dunyoda tengi yo‘q, ta’rifi topilmas muattarligini tuyganday bo‘lamiz. Daryolarga yoki boshqa chuqurroq suv havzalariga qarab, suvning ko‘zlarimizga va shuurimizga orom berayotgan zilol rangdaligini, tiniq osmonga monand bu ko‘klik dunyodagi eng huzurbaxsh rang ekanligini his etamiz. Suv shu qadar lazzatliki, uni bu yorug‘ olamdagi biror narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Bu – paradoks. Biz suvning ma’lum bir hidga, rangga va ta’mga ega bo‘lishini xohlamagan bo‘lardik.

Cho‘milayotgan suv

Mavlono Jaloliddin Rumiy aytadilar:

Suvki turg‘un ersa bas, ul aynigay,
Bo‘yla suvni ichsa ko‘ngil aynigay.

Haq savob bahriga irg‘itgay yana,
Lutfi birlan suvni suv etgay yana.

Bir yil o‘tgach ul yana ma’vosida,
Qayda erding? Ezgulik daryosida.

Ezgulik daryosi nima? Suv nega u yerga boradi? Cho‘milish, poklanish va yana toza suvga aylanish uchun. Suvning ezgulik daryosiga borib cho‘milayotganini tasavvur qila olasizmi? Umuman, bu haqda o‘ylab ko‘rganmisiz?

Bu savolga suvning o‘zi shunday javob qiladi:

Bulg‘anib erdim, yetishdim pok bo‘lib,
Yangi to‘n kiydim, makonim xok bo‘lib.

Bugun olimlarimizning suv ustida olib borayotgan izlanishlari, jumladan, uning ifloslanishi va o‘zini o‘zi tozalashi to‘g‘risidagi tadqiqotlar zamirida Jaloliddin Rumiy xulosalari bor. Faqat bu xulosalar uzundan uzoq risolalardan ixchamligi, aniqligi, fikrning lo‘nda va ta’sirchanligi bilan farq qiladi.

Suv har xil ta’sirlar tufayli ifloslanadi. Ammo u o‘zini tozalab, vaqti-vaqti bilan poklanib, “ezgulik daryosi”da cho‘milib, yana oldimizga qaytib keladi. U beg‘araz va beminnat xilqat:

Har balodin poklaguvchi der meni,
Ifrit ersang gar, malak etgum seni.

Bulg‘anar bo‘lsam magar ketgum yana
Tozalik daryosiga yetgum yana.

Eski kir xirqamni yechgayman dag‘i,
Yangi toza to‘nni bichgayman dag‘i.

Uning beg‘araz va beminnatligi shundaki, daryoga – ezgulik yoki tozalik daryosiga – borib, poklanib, yangi to‘n kiyib, o‘z makoni xokka (tuproqqa) qaytgandan keyin, kel endi, ifrit bo‘lsang tozalayman, ifloslansam yana cho‘milishga ketaman, deydi.

Ezgulik daryosi nima?

Zamonaviy shaharlardagi millionlab ko‘pqavatli uylarning hojatxonalari suv bilan tozalanadi. Bu iflos oqova qayerga boradi? Biz ichayotgan suvga kelib qo‘shilmaydimi? “Ko‘z oldingizda mavjlangan suv dunyodagi ummonlar, dengizlar, daryolarda mavjud jamiki suv bilan bog‘langan. Siz tikilayotgan suv sayyoraning barcha nuqtalaridagi suvlarga rezonans beradi…” deydi Masaru Emoto.

Bu fikrlardan ko‘rinadiki, suvning vujudi bitta. Yoki bo‘lmasa doktor Sheldreyk nazariyasiga ko‘ra xulosa chiqaradigan bo‘lsak, hovlimizdan oqib o‘tayotgan kichkina ariqchaning ohu nolasini Tinch okeani ham, Shimoliy muz okeani ham eshitib turadi. Demak, bizning oqovalarimiz ham ifloslanganidan nola qiladi. Bu holatni Jaloliddin Rumiy shunday ifodalaydilar:

Nola aylar ul yurakdin ey Xudo,
Berganing berdim, o‘zimdirman gado.

Shunda ifloslangan suv poklanish va yana musaffo bo‘lish uchun ezgulik daryosiga da’vat etiladi. U bug‘lanadi, bulut hosil bo‘ladi, natijada suv yuksakliklarga parvoz etadi. So‘nggi yo‘q dengizlarga quyiladi va yana ko‘klarga ko‘tariladi. Pirovard natijada qor-yomg‘ir bo‘lib, poklanib, yerga tushadi. Ana shu jarayon ezgulik daryosidir. Suvning daryoda cho‘milish va poklanish jarayoni ana shunday kechadi.

Bundan suvni har qancha ifloslantirsak ham, u tozalanib qaytaverarkan, shunday bo‘lgach, suv ifloslanib ketayapti, deb bong urish shartmi, degan xulosa chiqarish mutlaqo noto‘g‘ri. Shunday xulosa chiqargan kishi bu yildan yanagi yilgacha, fasllar almashinib, yana qor-yomg‘ir yog‘maguncha suv iste’mol qilmasligi kerak. Vaholanki, biz har kuni, har lahzada suvga ehtiyoj sezamiz.

Ana shunday gaplar pirovardida “Suvni tejang!”, “Suvni ifloslantirmang!” degan hayqiriqlarga o‘rin qolmaydi.

Faqat shuni ta’kidlaymizki, qadimgi yunon faylasufi Fales aytganidek, “Hamma narsaning ibtidosi suvdir”.

M: “Yoshlik” jurnali, 2015 yil, 8-son

Zuhriddin Isomiddinov
SUV NAFAQAT TIRIKLIK MANBAI,
balki hayotning eng ulug‘ mo‘jizasidir

Odamning fikr-o‘yi, niyati va qilmishlari pok bo‘lishi uchun uning xalqumi toza bo‘lishi kerak, deydilar. Xalqum poklanishi uchun esa suv pokiza bo‘lsin. Sog‘lig‘imiz ham, umrimizning uzoq bo‘lishi ham, avvalo, ichar suvimizning sifatiga bog‘liq.

Din odam tuproqdan yaratilgan, deb aytadi. Ammo quruq tuproqdan emas, loydan, albatta. Zero, Alloh taolo “…barcha jonli mavjudotni suvdan (paydo) qilganimizni ko‘rmadilarmi?!” deb aytadi (Anbiyo surasi, 30-oyat). Rabg‘o‘ziyning yozishicha, Alloh Odam ato loyini qorib, ustiga o‘tiz to‘qqiz yil achchiq va sho‘r bir yil esa chuchuk yomg‘ir yog‘dirgan ekan (shuning uchun ham inson hayotining ko‘pi g‘amli, ozrog‘i quvonchli bo‘larkan). Qirq yil yoqqan yomg‘irdan badanimiz suvga xo‘p bo‘kkan ko‘rinadi — inson tanasining 65-66 foizi, uning eng oliy uzvi bo‘lmish bosh miyaning esa 80-82 foi­zi suvdan iborat.

Tanamizning uchdan ikki qismi suv bo‘lsa, demak biz avvalo suv ekanmiz-da! Boz, odam va umuman barcha tirik organizm iste’mol qilib yutadigan ozuqaning ham sakson-to‘qson foizi suvdan iborat bo‘ladi.

Odamning fikr-o‘yi, niyati va qilmishlari pok bo‘lishi uchun uning xalqumi toza bo‘lishi kerak, deydilar. Xalqum poklanishi uchun esa suv pokiza bo‘lsin. Sog‘lig‘imiz ham, umrimizning uzoq bo‘lishi ham, avvalo, ichar suvimizning sifatiga bog‘liq. Ibn Sinodan tortib jami tabiblar suvga alohida e’tibor bergan: rang-tusi, tuzi, ta’mi, hidi, daryo suvimi yoki quduq suvi, hovuzning, ariqning katta-kichikligiga qadar birma-bir tafsillashgan.

Hammaga ayonki, suv qattiq (muz), suyuq (suv) va gaz (bug‘) holatida bo‘ladi. Bular fizikaga tegishli. Ammo bundan tashqari, har qanday suv yo tirik, yo o‘lik holda bo‘ladi; o‘lik suvning xossasi bilan tirik suvning xususiyati boshqa-boshqa. Ularning ta’mi ham bo‘lakcha. Xo‘sh, tirik suv nimayu o‘lik suv nima?

Osmondan yoqqan qor-yomg‘ir, havoning tunda sovushidan paydo bo‘lgan shabnamu qirov, muzliklarning erib suv holiga kelayotgan, daryo-soylarda oqayotgan holati — tirik suv, qizigan, qaynagan, yo qaynab bug‘ga aylanayotgan suv — o‘lik suvdir. Tabiatdagi suv aylanish tsiklida ushbu biologik holatlar mudom almashinib turadi: dengizu ko‘llardagi suv qizib, asta-sekin o‘lik suvga aylana boradi, uning bir qismi bug‘lanish tufayli osmonga ko‘tarilib, bulut bo‘ladi, qor-yomg‘ir bo‘lib yerga yog‘adi — yana tirik suvga aylanadi. Demak, bug‘-bulutning atmosferada sovish orqali to‘yinishi (uning oqibatida bug‘ suv-qor bo‘lib yana yerga qaytib tushadi) tabiatdagi eng mo‘jizali va mo‘jizakor hodisa — tiriklik ana shu hodisadan boshlanadi, u tufayligina davom etadi.

Aytishlaricha, har bitta tomchi yomg‘ir va qor zarrasini osmondan yerga bir farishta olib tushar ekan. Shuning uchun ham qor va yomg‘ir “obi rahmat”, ya’ni Allohning rahmat yog‘dirgan suvi deyiladi. Farishtalar soni shunchalik ko‘p emishki, Yer yuzi yaralganda yoqqan birinchi yomg‘irning dastlabki tomchisini olib tushgan farishtaga ikkinchi bir bor navbat kelishi qiyomatgacha dushvor ekan. Tasavvur qiling — Kurrai zamin yaralganidan boshlab oxiratga qadar har yili barcha qit’ayu ummonlarga yog‘adigan behisob yomg‘ir, qor, do‘l donasining miqdorini! Aytaylik, biron gektar joyga besh-o‘n daqiqa yomg‘ir yog‘ib o‘tadigan bo‘lsa ham, aniqki, shu joyga shuncha vaqt ichida milliardlab tomchi yomg‘ir tushadi. Bu naql farishtalar ko‘pligini ko‘rsatish uchun aytilgan albatta, ammo boshqa bir haqiqat ham bor: osmondan tushgan har bir tomchi yo zarra — hayotbaxsh tirik suv, tiriklik suvi, bu bir Yaratganning mo‘jizasi. Tirik suv shoirlar obihayot deb ta’riflaydigan, ilk bahorda daryolarda shovush hosil qilib to‘lib-toshib, an­horlarda pishqirib, bo‘tana bo‘lib oqadigan, jami dov-daraxt va o‘t-alafning tomiriga jon suvi bo‘lib yetib boradigan suvdir.

To‘g‘ri, o‘lik suvni ham ichsa bo‘ladi, ekin sug‘orish mumkin, ammo ta’siri tirik suv kabi emas. O‘lik suv, nari borsa, kimyoviy tilda aytsak H2O, xolos. Jami o‘simlik va dov-daraxtlarning hayoti tirik suv bilan bog‘liq: yer yuzida hayot paydo bo‘lganidan beri tog‘lar, o‘rmonlar, yaylovlarga yomg‘iru qor — tirik suv yog‘adi. Jon-jonivorlar ham tirik suvni ichadi.

Ilgari odamlarning eng ko‘p ichadigani ham choy yoki kofe emas, suv edi (choyning yurtimizga kirib kelganiga hali ikki asr ham bo‘lmagan). Ariq, soy va daryodan, ular yo‘q joyda esa buloq, quduq, koriz kabi yer osti suvidan ichimlik sifatida foydalanilgan. Bularning barchasi yog‘in sifatida tog‘lar, cho‘llar va tekisliklarga tushgan tirik suv edi. Tog‘lardan kelgan soylar oqsuv, buloqlardan hosil bo‘lgan daryolar qorasuv deb atalgan. Tirik suv organizm uchun foydali, ammo o‘lik suv aksar odamlarga to‘g‘ri kelmaydi. Bunga ishonch hosil qilish uchun bir misol kifoya: nozikta’b, zakiy odamlar ilgari bir qaynagan suvni yana qaynatib choy damlashni yoqtirmaydi, chunki bu choyning ta’mi aynigan, bemaza. Shuning uchun har gal choy suvini yangilaymiz; o‘lik suvni to‘kib tashlab, qumg‘onga tirik suv quyamiz. Tabiblarning aytishicha, nafaqat ichish, balki cho‘milish uchun ham tirik suv durust. Chunonchi, yoz chillasida tomir kengayishi tufayli bo‘shashib, lohas bo‘lgan odam faqat oqar suvda cho‘milsa, tetiklashib, o‘ziga keladi.

Ammo hozir ko‘p yirik shaharlar (qishloqlarning ham) aholisi tobora chala o‘lik suvni iste’mol qilishga majbur bo‘layotir. Ekin-tikin, chorva ham ko‘proq chala o‘lik suvni ichadi. Bunday suv bizga suv omborlaridan keladi.

Katta shaharlar daryolar yoqasida, irrigatsion qulay maskanda bino bo‘lgan. Toshkent — Chirchiq daryosi bo‘yida qad rostlagan, Samarqand — Siyobdan suv ichgan va hokazo. Ularga tog‘ irmoqlaridan hosil bo‘lgan daryolardan tirik suv oqib kelgan. Shahar o‘z iste’moli uchun kerakli suvni olgan, daryo o‘z o‘zanida yana oqib ketavergan.

Endilikda ko‘p shaharlar yelkasida suv ombori qurilgan. Toshkent sharqida Chorvoq suv ombori, Andijon kunchiqarida Kampirravot, O‘sh janubida Popon suv ombori…

Aksar suv omborlarining sathi sayoz, ya’ni to‘plangan suv keng maydonda yoyilib yotadi. Chunki bu suv havzalari chuqur emas — biron daraning torroq joyi­ga to‘g‘on solinib, daryo o‘zanidan tabiiy chuqurlik sifatida foydalaniladi. O‘zbekistondagi eng katta Tuyamo‘­yin suv omborida qariyb sakkiz milliard kub metr suv saqlanadi (bu to‘rtta Andijon yoki to‘rtta Chorvoq suv omboridagi suvga teng degani), ammo to‘g‘onining balandligi bor-yo‘g‘i 28 metr. Boshqa aksar suv omborlaridagi holat ham shunga yaqin. Sayoz joyda to‘plangan juda ko‘p suv Turonning qaynoq quyoshi ostida qiziydi, oylar davomida bir joyda harakatsiz, tinch turishi tufayli biologik faolligi pasayib, ayniydi. Ahyon-ahyonda undan ko‘proq suv oqizib yuboriladigan bo‘lsa, tevarakni ko‘lmak suvning yoqimsiz hidi tutib ketishi ham shundan. Har mavsumda suv omborlarida tirik jonning salomatligi uchun zararli juda ko‘p suv zaxirasi to‘planib qoladi. Shaharning suvquvur tarmoqlari aholi uchun suvni ana shu ulkan tarelkalardan — necha yuz million kub metrlab suv turg‘un saqlanadigan suv omborlaridan (yoki ulardan daryoning quyi o‘zaniga tashlanadigan suvdan) oladi. Biz garchi zararsizlantirish va tozalash-filtrlash inshootlaridan o‘tgan bo‘lsa-da, ta’mi aynigan, uzoq muddat davomida harakatsiz turgan, sayoz havzalarda mudom qizib-sovugani bois, tiriklik xossasini anchagina yo‘qotgan, o‘liklikka mo­yil — tiriklik xosiyatini deyarli yo‘qotgan shu suvni ichamiz, ovqat pishiramiz. To‘g‘ri, bu suv tip-tiniq, ammo bu uning ekologik toza ekanligini ko‘rsatmaydi. Faqat daryo va tabiiy ko‘l suvigina o‘z tiriklik xususiyatini yaxshi saqlaydi.

Toshkent suvining ta’mi hatto Markaziy Osiyodagi ko‘p joylarnikidan yaxshi. Choyi shirin. Chunki Toshkent qaynoq cho‘llar oralab yetib keladigan daryolardan emas, shaharning shundoq yelkasidagi Chotqol, Ugom, Piskom, Ko‘ksuv tizmalaridan paydo bo‘ladigan Chirchiq daryosidan suv ichib kelgan. Hozir esa Toshkent shahri Chorvoq suv omboridan oqib chiqadigan Bo‘zsuv kanali suvini tozalab ichadi. To‘g‘ri, suv tindiriladi, filtrlanadi, tozalanadi… Ammo pok bo‘lib qoladimi? Kimyoviy jihatdan balkim “toza”dir, ammo ma’naviy jihatdan-chi? Suv yetti yumalasa halol deydilar. To‘g‘ri, ammo gap bu “yumalayotgan”, ya’ni oqar suv haqida aytilgan. Chunki oqar suv tozarishga moyil bo‘ladi, uni nopok qiladigan jismlar suv yo‘lida qolib ketaveradi. Lekin… hamisha ham shundaymi? Bizningcha, suvda ifloslantiradigan, makruh qiladigan biron nopok narsa yotganini ko‘rsagu, olib tashlamasak, suv har qancha yumalasa ham halol bo‘lmaydi.

Binobarin, biz ichimlik suvi deb berilayotgan suvning ham tibbiy, ham ma’nan juda pok bo‘lishini talab qilishga haqli bo‘la boramiz. Bu talabni qondirish uchun yurtimizda suv manbalarini pokiza asrashga harakat qilishimiz lozim.

Mutaxassislarning aytishicha, suvning rangi, ta’mi va hidi uning tarkibida qanaqa mikroflora hamda mikrofauna (mikroskopik o‘simlik va jonivorlar) ko‘proq tarqalganligiga bog‘liq. Chindan ham, daryo suvidan bir tomchi olib, mikroskop orqali kuzatsangiz, shu bir qatra suvda o‘nga yaqin turli suv o‘tlari o‘sib turganiga va o‘nlab antiqa jonivorlar yashayotganiga ishonch hosil qilasiz (suv qiziganida bularning barchasi halok bo‘ladi. Qaynagan suvning “o‘lik” deb, muzdan tushib, yana hayot kechirish uchun yaroqli holga kelgan suvning “tirik” deb atalishiga sabab, ehtimol, shudir?).

Odamlar “falon daryoning suvi shirin, anov soyning suvi badxo‘r” degan gaplarni bekorga aytmaydi. Chunki har bir ariq yo anhor bo‘lak yerdan oqib o‘tadi, shunga qarab tuz, yod… nisbatiga ega bo‘ladi, mikroflora va mikrofaunasi ham o‘zgacha bo‘ladi. Demak, sinchiklab tekshirilsa, Chirchiq daryosini hosil etadigan Chotqol, Ugom, Piskom, Oqsuv kabi soylar suvi ham bir-biridan ozdir-ko‘pdir, farq qilishini aniqlash mumkin. Bunda ulardan qay birining tarkibi iste’mol uchun eng maqbulligini belgilash qiyin emas.

Bizning taklifimiz — gidrolog va biolog olimlar, tibbiyot xodimlari xulosalari asosida iste’mol uchun eng maqbul bo‘lgan daryo suvini aniqlab, uni Toshkent shahri yaqinidagi tindirgichga yetkazib berish durustligini hal etish mumkin emasmi? So‘ng shu daryoning bosh irmog‘idan etagiga qadar butun gidrografik muhit yaxshilanishi — chorva mollaridan ihotalanib, tabiiy biosfera muhiti tiklanishi, va, nihoyat, shu manbaning suvi quvurlarga olinib, boshqa suvlarga qo‘shilmagan holda Toshkent vodoprovodiga suv olinadigan yer osti sizgichlariga yopiq holda yetkazilsa. Albatta, buning uchun texnik va iqtisodiy jihatdan yechimi topilsa, bu quvur metall emas, keramika bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘lardi.

Bu… xiyla katta mablag‘ni tashkil etadi-ku, deyishlari mumkin.

Ichimlik suvning tozaligi tufayli erishiladigan salomatlik va undan keladigan iqtisodiy-ijtimoiy manfaat esa hazilakam bo‘lmaydi!

Birov bir validan “Siz avliyo bo‘lsangiz, mo‘jiza ko‘rsating, biz ishonaylik” desa, vali uni qo‘lidan ushlab, “Atrofinga qara, mo‘jiza bo‘lmagan narsani menga ko‘rsat” degan ekan. Ha, Alloh shu muazzam dunyoni boshdan-oyoq mo‘jiza qilib yaratgan. Ammo ular ichida ham eng tabarrugi — suv…

O‘zbeklar suvni ”hayotiy muhim modda yo “resurs” deb emas, ulug‘ qadriyat deb e’zozlaydi. Uvolidan qo‘rqadi. Zero, suv nonday, balki nondan ham aziz, muqaddas bir ne’mat. Hatto har bir mo‘minning so‘nggi nasibasi ham og‘ziga tomiziladigan bir necha tomchi suv… Uni pok saqlash har bir insofli odamning, har bir musulmonning va har bir fidoyi o‘zbekning vijdon ishiga aylanishi lozim.

M: “Hurriyat” gazetasidan olindi (2008).