26 январ  — Шоир ва таржимон Одил Икром таваллуд топган кун

   Одил Икромни ўзбек шеърияти майдонига ўзига хос овоз билан кириб келган шоир, деб биламан. Ўша олис йиллар ёш дўстим билан қилган суҳбатларимиз сабаб   адабиётга янги бир фикр кириб келганига ишонганман;  шу билан баробар тасаввуримда  Ўзбек Сўзининг фидойиси,адабий дунёқараши кенг, Шарқ шеърияти муҳиби ва камтарин бир инсон сиймоси муҳрланиб қолган. Шоир биродарим билан юзма-юз кўришмаганимизга ҳам анча бўлди. Ўртада пайдо бўлган чегара постлари бизларни бир-биримиздан айиргандай бўлса-да, тасаввуримда муҳрланган Одил Икром сиймоси ҳамиша ёнимда юрди. Интернет орқали бир-биримизни топиб олганимизга икки йилча бўлди. Ғойибан бўлса-да, бу учрашувдан ва мен учун энг қимматлиси, шоирнинг ўтган вақт ичида салмоқли ишларни амалга оширганидан бошим осмонга етди. Мен Одилбек дўстимга узоқ умр ва баракали ижод тилаб қоламан. Яратгандан қаламига қувват тилайман.

Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири

2014

Одил ИКРОМ
ШЕЪР ТАҚДИРИ

Шеър балосига қачон йўлиққанимни, ҳарчанд уринмай, эслай олмайман. Қишлоғимиздаги бир имонли отиндан яширинча сабоқ олиб юрган опам, қўли бўшади дегунча, араб имлосидаги қалин жилдли китобни очиб, азбаройи кўп эшитмоқдан менга деярли ёд бўлиб кетган «Бисмиллоҳ деб баён айлай, ҳикмат айтиб, толибларга дурри гуҳар сочдим мано…» деб бошланувчи «Хикмат»ни бурро-бурро қироат қилганда, бўғзимгача танчага тиқилиб эшитардим…

Сайфуллохон акам эса жонли кутубхонанинг ўзгинаси эди. Юзлаб шеърларни акамнинг оғзидан жонҳолатда ёдлаб олганим эсимда. Қисматимдаги устоз аталмиш сийрат сиймоси яратилса, у, шубҳасиз, Акам қиёфасида намоён бўлган бўларди… Чунки, менинг назаримда, устоз деганлари – фақат, кўздаги ёшни артиб қўядиган дастгоҳ ёки «айтганимни қилгину қилганимни қилма» деб дағдаға қилиб, ҳар мақомга йўрғалайдиган чала мулла эмас. Устознинг, нафақат илми, балки, амали ҳам самимий эътиқод сабоғини бермас экан, шогирд ихтиёри шайтон қўлидадир. Устоз ўз хатоси билан ҳам ғафлатдан огоҳ этиб, «беайб»лик иддаосини қилмаган тақдирдагина – мантиқ доирасига гоҳ сиғиб, гоҳ сиғмаган тўғри фикр юзига қоракуя суртилмайди, рост сўз сазойи қилинмайди… Шогирдлик мақомининг меъёри густоҳлигу тавозе ўртасида эканлигини, тўғрисўзлик билан шаллақилик, назокат пардаси билан фикрсизлик ниқоби орасида ер билан осмонча фарқ борлигини эрта англадим… Бу – Акамга иқтидо эди…

Имомга иқтидо қилган ҳар обид қалбида, махфийми, жаҳрийми, ўз нияти бўлгани каби, «шеър гирдоби»га ташланган ҳар қандай Истеъдод, кашф этилган маълум Маъно қаърига ўз умиди билан бирга интилади ёки забт этилган маълум бир юксакликдаги Мавлога эргашади. Интиҳоси ноаён ушбу муҳлатда маълум маънолар қаъри қаърсиз, маълум юксакликлар чеки чексиз эканлиги аён бўлади… Иқтидодан Фанога қадар чўзилган олис, машаққатли, илоҳий ҳақиқатларни идрок қилиш йўлидаги гумроҳнинг энг содиқ ҳамроҳи Таҳаммулдир… Тоқат, Сабр, Чидам билан бирга тақлид босқичларидан ўтиб, «чаманга булбул назари» билан қарашга одатланган чинакам шоир – садою ингроқлар аралашиб кетган ғала-ғовурлар ичидан ўз овозини таниб, топа олишга қодир. Бу – услуб…

Услуб – қон. Ўз услубига эга шоир яратган Шеър – томирида «донор»нинг эмас, падар қони кезган зурёдга ўхшайди… Бир-бирига «анор доналаридай» ўхшаб кетадиган аксарият замонавий ижодкорларнинг асарларидан дабдабали исму шарифи олиб ташланса, унинг муаллифини ҳеч ким айтиб беролмайди. Мумтоз адабиётда махсус сабкшунослик фанининг мавжудлиги – бежиз эмас. Ўрхун Памук айтгандай, «ўрмондаги дарахтлардан бирини шундай тасвирлагинки, ўрмон ёнидан ўтиб кетаётган йўловчи юз минглаб дарахтлар орасидан ўша сен тасвирлаган дарахтни адашмай топа олсин…»

Услуб – муҳр. Ижодкор ўзини қанчалик кўкка кўтармасин ёки ерга урмасин, ушбу муҳрнинг нечоғлик хиралиги ёки ёрқинлиги – фурсат чиғириғи, шеърхон диди, қолаверса, шоир виждонига ҳавола.

Услуб ҳақидаги фикримни тубандаги ҳикоя билан ёритмоқчиман:

Ўтмишда ўз услубига эга бўлмаган ўртамиёна, бироқ, сермаҳсул бир шоир ўтган экан. У туну кун тинмай ёзган шеърларини бир китоб ҳолига келтиришга келтирибдию одамларга қандай қилиб ўқитиш ва шу баҳонада машҳур бўлиш йўлини тополмай анчагача боши қотибди. (У даврда босмахона бўлмаган). Ўйлаб-ўйлаб, охири устозининг ҳузурига келибди ва ундан маслаҳат сўрабди.

– Китобингни одамлар гавжум ердаги бирор дарахтга осиб қўйгин, – деб маслаҳат берибди устози.
– Бу китобдаги шеърларни мен ёзганлигимни одамлар қаердан аниқлайди? – сўрабди ҳарис кўзларини жовдиратиб шогирд.
– Ўша дарахтга, китобинг ёнига ўзингни ҳам осиб қўйиш керак! – жавоб берибди устози…

Ном қозониш илинжидаги ўша шоир ўз услубига эга бўлганда, балки, устози унга юқоридаги «фойдали» маслаҳатни бермаган бўлармиди…

Кейинги пайтларда модерн, яъни, замонавий шеърият хусусида баҳсу мунозараларнинг пайдо бўлиши – қувонарли. Оригиналликка интилишнинг ёмон томони йўқ. Аммо, ижодкор «оригиналликдан ўзини сал тиймаса, бора-бора унинг ижоди маскарадга айланади»(Коко Шанель). Иқтидорсизлигини модерн ниқобига чирмаб олганларнинг хархашаси – замонавийликнинг, фақат, зоҳирий кўринишини, шаклу шамойилини «чапдастлик» билан ўзлаштириш, яъни, маданий масхарабозликдан бошқа нарса эмас. Тоғ гиёҳларини тувакда ўстириб, парвариш қилиб, қанчалик маданийлаштирмайлик, улар учун беминнат Ватан саҳро бағри, тоғ чўққиси бўлиб қолаверади…

Шеърни тушуниш – махсус савод ёхуд алоҳида донишмандлик талаб қилмайди. Қолаверса, саводли ва саводсизнинг, деярли, фарқи йўқ. Хар икки тоифанинг ўз эътиқоди, фикри, қабул даражаси бор. Бири кўради, бири эшитади. Ўта саводли ва буткул бесаводлар маънавият учун бехатардир. Аммо, авомлар ва орифлар дини бўлмиш кўрмоқ ва эшитмоқ завқидан маҳрум яна бир тоифа борки, улар азалдан тарафкашлик касбини, ёлғон удумини, маломат, иддао қилиш одатини пухта эгаллаган бўлиб, эплаб отилмаган сопқондай ўзини ҳам, «пир»ларини ҳам шарманда қилади. Бу – чаласавод. Юракка қўл солиш ўрнига қалбга бурнини тиқадиган, хилватдаги офатнинг тимсоли бўлмиш аросат сиртмоғидаги бу зотларнинг кўлмак ичра «хас»га ёпишмоғи, таҳоратсиз адо этилган намозга менгзайди. Таъбир жоиз бўлса, саводсиз – бир коса тоза сув, саводли – бир коса ўткир заҳар, чаласавод эса сувга қўшилган заҳардир…

Денгизнинг қўшниси бўлмаганидек, шоирнинг ҳам юракдан ўзга ҳамроҳи, Сўздан ўзга жон олиб, жон берадиган дўсти, қадрдони йўқ. Сўз билан шоир орасидаги меҳр-оқибат бузилмаса, ижодкор «Сўз зуғумини ҳис этиб, Сўзга зуғум қилмаса»(Ш.Нуриддин), бир донишманд айтгандай, сўзни қабул қила оладиган юраги, юрак пешвоз олишга арзигулик сўзи бўлса, хушомадгўйлик, ҳасратзадалик, сохта мақтову ортиқча намойишкорликка, фикрий тиланчиликка куни қолмасди деб ўйлайман.

Шеъриятда «ақл ва тоқат қушлари»ни(Навоий) ҳуркитадиган шовқин-суронлар самимият кушандаларидир. Шеър заҳматига бўйни ёр бермаган, «бало истамоқда машаққат бор»лигини (Бобо Саммосий) ҳис этгиси келмаётган ёнимдагиларнинг Сўз ва Туйғуга санъаткорона муносабат бўлиши мумкин эмас деган ақидага канадай ёпишиб олганлиги ачинарли ва хавфлидир. Ваҳоланки, ақл ва юрак баҳсида фикр ва туйғулар мувозанатининг бузилмаслиги – шоирдан, фақат, тутқаноқ ҳолатини эмас, шеърга санъаткорона, сўзга заргарона, ҳушёр муносабатни талаб қилади, яъни, шеър – ақл жунуни эмас, жунун ақлидир. Шоирнинг жиннидан фарқи ҳам, «ақл йўлидаги девоналик»(Хижозий) ҳам, эҳтимол, шудир.

Ушбу китобда («Тахаммул» тўплами назарда тутилмоқда. ХДК изоҳи) форс-тожик шеъриятидан баҳоли қудрат қилинган таржималарга кенгроқ ўрин берилди. Мен таржимон эмасман. Бир миллатнинг икки вакили бир-бирининг тилини тушуниши амри маҳол муҳитда таржима ҳақида гапириш эриш туюлса-да, мутаржимлик хусусидаги айрим фикрларимни тақдим этишни лозим топдим. Йўл-йўлакай кузатишлар жараёнида жумҳуриятимиз миқёсида айрим таржимонлар томонидан тожик шоирларининг ўзбек тилига ўгирилган ва нашр этилаётган таржималари, чиройли қилиб айтганда – расво. Ўлганнинг устига тепган, деганларидек, айрим таржимонлар фаолиятида асл нусхадаги тушунмаган ёки тушунишга нафаси етмаган мисра ё байтларни, мендан кетгунча қабилида, тушириб қолдириш ҳоллари учрамоқда… Бир асарни юзлаб киши таржима қилиши мумкин. Фақат, таржимон таъмагир бўлмаса, бу эзгу юмушлар яхши натижа беради. Акс ҳолда, бу – жиноят, халқни алдаш, ошкора қотилликдир. Fоят нозик ва оғир юмушни зиммасига олган таржимон, энг аввал, ўз тилини яхши билиши шарт. Хали ҳассос, ўлса ўлиги мену сиздан ортиқ таржимонлар етишиб чиқишига ишонганим, бўлажак таржимонлар биз йўл қўйган хатоларни такрорламаслигига умид қилганим учун бу гапларни айтаяпман…

Деярли, барча ижодкорлар битикларини ўз фарзанди деб билади. Бу, балки, тўғридир. Аммо, айримларнинг бу гапни тамшаниб, ҳуда-беҳудага бот-бот такрорлашдан чарчамаслиги, ўша «ардоқли фарзанди»нинг хулқсизлигини ҳар нечук ўринли дашномлардан жон-жаҳди билан ҳимоя қилган ҳолда умрини ўтказиб юбориши ачинарлидир. Ота-онадан тўрт мучаси соғ туғилган «фарзанд»лар – ўз йўлига. Бироқ, Нодирпур айтгандай, шеър тақдири – шафқатсиз. Ота-она мажруҳ туғилган ёхуд ноқис тийнатли, ёрдамга муҳтож «фарзанд»ини қанчалик ҳимоя қилмасин, уни тақдир ҳамласидан асраб қололмайди. Шеър шоирнинг фарзанди бўлса, шоир ўз шеърини истаганча суйиш, эъзозлаш, жуда нари борса, «мафтун» бўлиш ҳуқуқига эга, аммо, фарзанд тақдирини ота-она белгилаб беролмаганидек, шоир ҳам ўз шеърининг тақдирини ҳеч қачон ўзгартиролмайди…

Шоирга ўлимидан кейин чинакам ҳаёт бахш этадиган туйғу, авлиёлар таъбири билан айтганда, ўлим даҳшатидан эмас, «ўлимидан кейин бошига ёғиладиган фалокатлар»дан бехабар қолиш қўрқувидир. Бу қўрқув – ўлгандан кейин ўлмаслик мақсадида «ўлмасдан бурун ўлиш»га даъват бўлса, ажаб эмас. Ушбу даъватга бўйсунган шоирнинг жони баданидан, шунчаки, чиқиб кетмайди, балки, гиёҳдай ўзидан ўсиб чиқади…

Мен, хусусийлаштирилган минбарларда гапиришнинг имкони бўлмаган шеъру шоир ҳақидаги айрим баҳсталаб фикрларимни ўртага ташладим, холос. Ушбу китобдаги шеърлар ҳақида гапириш, уларни шарҳлаш, эътироф ё эътироз – менинг юмушим эмас. Зеро, ҳар қандай шеър, чумчуқдан қўрқмай, ерга умид билан сепилган тариққа ўхшайди. Уларнинг сарагини саракка, пучагини пучакка ажратиш қўлимдан келмаса-да, сепган донларим бирор юрак еридан униб чиқмаса айбимга иқрор бўлишга, пучлиги ошкор бўлган уруғларни такрору такрор мажбурлаб ерга қадамасликка, атрофимга «гўяндалар»ни йиғиб, чиққан жондан умид, ўлган шеър бошида обидийда қилмай, Саъдийнинг ушбу ҳикматини қадру имконим даражасида англашга, ҳозирча, фаросатим, қурбим етади:

Мушк он аст, ки худ бибўяд,
На он, ки аттор бигўяд.
Таржимаси:
Мушкдир ул, ўзи таратгач хуш атр,
Мақтагай аттор агар, беҳудадир.

Одил ИКРОМ
МАҚОЛА ВА ЭССЕЛАРИДАН ИҚТИБОСЛАР
«Хуршид Даврон кутубхонаси» томонидан сараланди

Мен Тожикистондаги Исфара деб аталган шаҳарнинг Кўлкент қишлоғида туғилганман. Асли фарғоналикмиз. Ўтган асрнинг йигирманчи йилларида бобом Сайид Икромхон Бешариқ туманидан Исфара уездига келиб қолишган ва Кўлкент қишлоғидан қўним топганлар. Тақводор, маърифатли, адолатпарвар ва ҳаrпарастликлари боис қатағон йилларида отувга ҳукм қилинганлар.

Отам Қорихон (асли исмлари Сайид Иброҳимхон) Сайид Икромхон ўғли 2004 йилда, онам Истадхон Уста Валлами қизи 1984 йилда, акам Қодирхон 2008 йилда вафот этганлар.

Акам Сайфуллохон – асли, ўқитувчи, бир неча шеърий ва таржима китоблари муаллифи. Опам Шарофатхон – колхозчи. Синглим Муҳайёхон – уй бекаси, айни пайтда Бешариқнинг Ропқон қишлоғида яшайди.

Шеър балосига қачон йўлиққанимни, ҳарчанд уринмай, эслай олмайман. Шеърий китобларга эҳтиёж сезмаганман. Зеро, қишлоғимиздаги бир имонли отиндан яширинча сабоқ олиб юрган опам, қўли бўшади дегунча, араб имлосидаги қалин жилдли китобни очиб, азбаройи кўп эшитмоқдан менга деярли ёд бўлиб кетган «Бисмиллодин баён айлаб, ҳикмат айтиб, толибларға дуру гавҳар сочдим мано…» деб бошланувчи узундан-узоқ шеърни буро-бурро қироат қилганда, бўғзимгача танчага тиқилиб эшитардим…

Ўтган асрнинг охирларида «тўртта хом шеър»имни кўтариб, Тошкентга равона булганимда, чекка бир қишлокдаги ном-нишонсиз «шоир»дан ўз мехрини дариғ тутмаган Хуршид Даврон, Шавкат Раҳмон, Нурали Қобул, Эркин Аъзам… (бу рўйхатни истаганча давом этдириш мумкин) сингари устозларни мамнуният билан эслайман…

Ижодкор ўзига хос овоз, услубга эга бўлиши учун бир ҳовуч шеърини қатор-қатор китобларда нашр этдириб, ҳалолликни даллолликка айлантириши – кифоя эмас. Бир-бирига «анор доналаридай» ўхшаб кетадиган аксарият ижодкорларнинг насрий ва шеърий асарларидан дабдабали исму шарифи олиб ташланса, унинг муаллифини ҳеч ким айтиб беролмайди. Форс шеъриятида махсус сабокшунослик фанининг мавжудлиги бежиз эмас.

Фурсат ўтган сайин, ижодкорнинг фикри, ҳолати, дунёқараши ҳам ўзгариб боради. Айниқса, дунёвий мавзудаги шеърларда хайрихоҳлик ва нафрат туйғулари бот-бот алманишиб туриши, ўрни келганда, шоир ўзини ўзи инкор этиши табиий ҳолдир. Бир хил тинғир-тинғирга кўниккан айрим дўстларимиз бу ҳолатдан ваҳимага тушиб, лабларига учуқ тошиб кетади. Шеър – оний бир ҳолат, кайфият, дунёқарашнинг суврати эканлиги боис, мунаққидларнинг бу эътирози, худди, «нега бир сувратда кулиб, бошқасида эса қовоғингни ўйиб тушгансан?» қабилидаги дағдағага ўхшаб кетади.

Шеърларим хусусида, шу пайтгача, мақтовдан ўзга тайинли бир гап, маслаҳат эшитмадим. Лойиқ айтгандай, «дарёси бору бир дарёдили йўқ» музофотда фойдали маслаҳатлар бериб, йўл-йўриқ кўрсатадиганлар кам. Борлари ҳам «танқид қилиб ҳеч ким барака топмаяпди-ку» деган иштибоҳ билан баҳс-мунозара майдонини ташлаб қочишни афзал билишмоқда. Тирик одам танқидга арзигани учун ҳам тирикдир. Ўлган одам ҳақида ёмон гапириш шарқона одобга тўғри келмайди. Бизда аксинча, ижодкорни тириклигида мақтаб-мақтаб бир амаллаб ўлдирамиз, ўлганидан сўнг эса гўрига ғишт қалаймиз… Таъкидлайман, ушбу китобда авлиёлар зикри туркумига кирган ривоятдаги воқеалар тазкиралардан олинди. Мен уларни шеърга солдим, холос. Бу ишим тўғрими, нотўғрими, алҳол аниғини билмайман. Бироқ бир ҳақиқат менга аён: Имкониятимдан тўлиқ фойдаланишга имкон тополганим йўқ. Шу боисдан, эътирофингиз борми, эътирозингиз борми, эшитишга, ҳозирча, қурбим етади…

Донолар айтгандай, талантсиз ижодкор ёзган роман қисқартирилиб, кераксиз жойлари олиб ташланса, оқибатда битта ҳикматли сўз қолади… Ёмон асар учун бадиий адабиётни жавобгар билиб, унинг вазифасини менсимаслик – инсофдан эмас. Қолаверса, панд-насиҳатлар ҳам – адабиётдан ташқаридаги ҳодиса эмас. Уларнинг ўз ўрни бор. То ер юзида одам бор экан, адабиётга, санъатга эҳтиёж пайдо бўлаверади.

Яна бир муаммо – матбуот савиясининг пастлиги. Айрим дўстларга қаттиқ тегса ҳам, бир гапни айтмай ўтолмайман: Тожикистонда ўзбек тилида тузукроқ мақола ёзадиган саводли журналистлар йўқ, ҳисоби. Пойтахтда битта-яримта халқ, миллат дардини, ижтимоий муаммоларни матбуотда ёритадиган журналистлар борлигини инкор этмайман. Қизиғи шундаки, обуна вақти яқинлашса, газета ва журнал раҳбарлари халққа қараб: «Ярим йиллик обуна пулига, жуда нари борса, бир кило гўшт беради, шу гўштдан кечиб, маънавият ҳаққи-ҳурмати, газетамизга обуна бўлинглар» деб ваъз ўқийди. Шахсан менга, халқнинг ўртамиёна бир вакили сифатида танлаш ҳуқуқи берилса, ҳозиргача чиқаётган, шоира Фарзона айтгандай, токчаларга териб қўйишдан бошқасига ярамайдиган газета ва журналлардан бир кило гўштни афзал деб биламан…

Тожикистон ўзбек адабий муҳитидаги яна бир муаммо – саводсизликнинг, ўртамиёначиликнинг авж олганлиги ва эъзозланиши. Бутун бошли бир мамлакатнинг ўзбек ижодкорлари орасида аруз вазнини билса, атиги икки ёки уч киши билади, деб ўйлайман. Ўлмас Жамол, Неъмат Иброҳим… Бу «қизил китоб»га «Фейсбук»да эълон қилинган ғазаллари билан эътибор қозонган дўстимиз, талантли шоир Дилмурод Қурбоновни ҳам қўшиш мумкин… Аммо, қаншарига «Ғазаллар» деб муҳр босилган китоблар, туркумларнинг сон-саноғи йўқ. Уларнинг бирортасида аруз вазнининг, ҳатто, ибтидоий қонун-қоидаларига риоя қилинмаган. Минбарлардан «арузшуносман», «тасаввуфшуносман» дея жар солиб, ўзига бино қўйган «олим»лар пана-панада, Абдулло Зуҳур айтгандай, хушомадгўйлари билан ароқ ичишнинг ўрнига, шу муаммога заҳил нигоҳини қаратмаслигининг сабаби битта: Муттаҳамлик! ҳар қандай ошдан тош топа оладиган «адабий киллер»лар томонидан бу ҳилқатга қурол ўқталмаслигининг сабаби битта: Одамнинг юзи – иссиқ! Таниш-билишчилик… Аммо, улар «мўмин мўмин учун кўзгу» деган ҳикматни тўтиқушдай, одоб билан такрорлашдан чарчамайди.

Яна бир муаммо – таржима соҳасидаги «олди-берди»лар. Хўжанд адабий муҳитидаги ўзбек ижодкорлари орасида ўзининг ҳеч ким ўқимайдиган асарини таржима қилдириш эвазига тожик тилидаги савияси паст асарларни таржима қилиб, ўзбек ўқувчисига «тақдим» этишдан уялмайдиганлар кўп. Ўзини ёзувчи деб билгани ҳам, шоир деб билгани ҳам ўз ўрнини, услубини, сўзини ярата олган замонавий ёзувчилардан Темур Зулфиқоров, Баҳманёр, Фазлиддин Муҳаммадиев, Саттор Турсунни; форс-тожик мумтоз адабиётининг кўзга кўринган, аммо, ҳали бирор марта ҳам таржима қилинмаган вакиллари, жумладан, Соиб, Ғолиб, Саноийларни нега ўзбек тилига ўгирмайди? Сабаби битта: Нафаси етмайди, ақли етмайди, қурби етмайди. Қолаверса, улардан фойда йўқ, чунки, биз номларини санаганларнинг аксарияти — марҳум, тириклари эса раҳбар лавозимида ишламайди…
Хуллас, энг яхши асарларни, нафақат, тожик тилидан ўзбек тилига, балки, ўзбек тилидан тожик тилига таржима қилишни йўлга қўйишнинг вақти аллақачон ўтиб кетаяпти.

Ўзбекистон ва Тожикистон адабий алоқалари ҳақида сўз кетса, минг йилдан буён битта гапни, азбаройи кўп чайнамоқдан сийқасини чиқариб юбордик: Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий… Мирзо Турсунзода ва Ғафур Ғулом… Гўёки, номлари зикр қилинганлардан сўнг ижодкор зоти яралмагандек, яралса ҳам дўстлашишга фурсат ё фаросат тополмагандек… Нега бу рўйхатни давом эттиролмаймиз? Нега Лойиқ билан Эркин Воҳидов, Бозор Собир билан Абдулла Орипов, Гулназар Келди билан Усмон Азим, Камол Насрулло билан Хуршид Даврон, Гулрухсор билан Ҳалима Худойбердиева, Фарзона, Адиба Хўжандий билан Ҳалима Ахмедова, Зебо Мирзо, Хосият Рустамоваларнинг адабий алоқалари, чегара билмас дўстона муносабатлари ҳақида оғзимизни тўлдириб гапиролмаймиз ва фахрланолмаймиз? Бунинг сабаби нимада эканлигини ўйлаб, ҳануз ўйимга етолганим йўқ…

Таржима соҳасига махсус кириб келмаганман ва ўзимни таржимон деб билмайман. Тил ўрганиш мақсадида талабалигимда курсдошим Абдулло Зуҳурнинг таклифи билан тожик шоирларидан ўзимча таржималар қилиб юрардим. Кейинроқ Эрон шоираси Фуруғ Фаррухзоднинг бир туркум шеърларини ўзбек тилига ўгирдим. Фуруғни таржима қилиш жараёнида форс тили мутахассиси Исмоил Бекжон ҳамда раҳматлик дўстимиз Асқар Маҳкамнинг фойдали маслаҳатларидан баҳраманд бўлганман. Кейинчалик Фарзона, Озарахш, Лойиқ, Муҳаммад Иқбол, Нодир Нодирпур, Наrибхон Тўғралнинг китобларини ва деярли барча замонавий тожик шоирларининг шеърларини ўзбек тилига ўгирдим. «Маснавий» таржимасига уч-тўрт йил бурун киришдим.

Жалолиддин Румийнинг «Маънавий маснавий» асарига қизиқишим, анча олдин, Тошкентда ишлаб юрган пайтларимда, яъни, ўтган асрнинг 80-йилларида пайдо бўлган. Ўшанда Душанбеда чиққан «Ҳикоятҳо аз «Маснавии маънавии» номли китоб қўлимга тушиб қолди ва бир-икки ҳикоятларни ўзимча таржима қилишга уриниб кўрганман. Ўша йилларда Жамол Камол томонидан ҳассослик билан ўгирилган Радий Фишнинг «Жалолиддин Румий» романини ўrиганимдан сўнг, Мавлавий дунёсига қизиқишим яна кучайди. Аммо, тажрибасизлигим, тирикчилик ташвишлари сабаб бўлиб, бу жараёнда, Мавлоно тили билан айтганда, маълум муддат сукут юз берди… Бундан етти ё саккиз йил аввал аллома Муҳаммад Иқболнинг рубоий ва тўртликлари таржимасига киришганимда, Иқболнинг бутун бошли ижоди Румий асарлари, хусусан, «Маснавий» завқи ва шарҳидан иборат эканлигининг гувоҳи бўлдим. Иқболни ўзбек тилига ўгиришим мени Румийга янада яқинлаштирди, десам муболаға бўлмас. Бутунлай инкор – зиммасида масъулияти бўлмаган одамларнинг ягона овунчоғи. Шу боис, ўзимдан олдинги таржимонларнинг салмоқли меҳнатини қадрлаган ҳолда «Маснавий» таржимасига киришдим ва, иложи борича, уни ўзбекчалаштиришга ҳаракат қилдим. Менинг бу ҳолатим ва мақсадим «Маснавий»нинг мендан кейинги таржимонларида ҳам юз бериши табиий ҳол деб ўйлайман.

«Маснавий» таржимаси жараёнининг ҳар лаҳзасидан таъсирланганимни айтиб адо қилолмасам керак. Муҳаммад Иқбол айтганидай: «Биргина «Аллоҳу акбар» каломининг азоби, завқи, таъсирию тафсири беш маҳал адо этилажак намозга сиғмайди». «Маснавий» таржимаси жараёнида шу лаҳзани яшаб, шу ҳақикатга иқрор бўлдим десам, хато бўлмайди.

Мен румийшунослик иддаосидан йироғман. Бор-йўғи, «Маснавий»нинг икки китобини ўзбек тилига ўгирдим, холос, яъни Румийни англаш ибтидосидаман.

Абдураҳмон Жомий «Гарчанд, пайғамбар бўлмаса-да, пайғамбарона китоби бор» дея таъриф берган Мавлоно Жалолиддин Румийдан бугунги китобхон ва дин намояндалари Ислом ва иймон моҳиятини ўрганиши керак деб ўйлайман. Мавлоно «Маънавий маснавий» асаридаги ҳикоятларининг бирида

Мо забонро нангарему ҳолро,
Мо равонро бингарему ҳолро,

Яъни, биз тил ва сўзга қарамаймиз, биз руҳнинг ҳолига назар соламиз, дея шаклга эмас, кўпроқ мазмунга боқиш кераклигини, зоҳирий кўринишларнинг ўзигагина назар солиш — тақлид нодонлик, жахолатпарастлик эканлигини таъкидлайди. «Маснавий»нинг Мусо (а.с) ва чўпон хусусидаги ўша ҳикоятида ҳаққа фақат тили, вужуди билан интилувчиларнинг сохта муҳаббатидан кўра, оддий чўпоннинг чин кўнгилдан Худога қилган мурожаатидаги қусур ва камчиликларнинг «юз минг савобдан яхшироқ» дейилиши ҳамда «қалб ҳурлиги»нинг улуғланиши айрим дин намояндаларига эриш туюлади. Чунки, улар ҳикоятдаги бу фикрни исломнинг моҳияти ва қадр-қийматини пастга уриш, деб тушунадилар. Ҳолбуки, ҳикоятдаги асосий мазмун, менимча, Худога чўпон янглиғ мурожаат қилишга даъват эмас, балки, ҳар кимнинг Аллоҳга ўз мақомида муҳаббатини изҳор қилишига имкон ва енгиллик яратиш, «хароба қишлоқдан хирож талаб қилмаслик», сохта сўз, ваъзлардан кўнгил поклигини афзал билиш, деб ўйлайман…

Бугунги китобхон Румийнинг асарларини ўқиб, жон осойишталиги – нафс, кибрга қарши жангда қўлга киритилишини, кўнгилни покламай шариат йўлини тутиш, занг устига сурилган бўёғдай, барибир юзага қалқиб чиқишини ва нафсимиз, кибримиз зангини ҳеч қандай салла, чопон, соқол яшира олмаслигини англашига шубҳам йўқ.

Ниманидир ахтариб сафарга чиққан одам излаган матоҳини ўз уйидан топгани каби, биз маҳлиё бўлган ғарб адабиётининг аксарият ёзувчилари Румийдан таъсирлангани яқин келажакда ошкор бўлса, ажабмас. Зеро, Румий, таъбир жоиз бўлса, Шарқдан чиқиб, Шарқнинг ўзига ботадиган қуёш эмас. Қолаверса, шоир ва таржимон Жаъфар Муҳаммаднинг «Пауло Коэлонинг «Алкимёгар» асари шарқ адибларининг асарлари, хусусан, Жалолиддин Румийнинг «Маснавий»сидаги бир ҳикоят таъсирида ёзилган бўлиши керак», деган тахминида жон бор деб ўйлайман.

Мен учун Фуруғ Фаррухзодни ўзбекчалаштириш қийинроқ кечган. «Маснавий»да ҳам аруз талаби билан айрим мураккаб жумлаларни соф ўзбек тилига ўгириш қийинчилик туғдириши табиий.

Дунёдаги барча зийнатларнинг йиғиндиси ўша оналарнинг юрагидан ўтади, деган ҳикматли гаплар кўп.Мен Лойиқнинг «Модарнома» яъни «Онагинам» туркумини таржима қилиш жараёнида худди ўз онам кўз ўнгимдан ўтгандек бўлдилар.ўз онам хаёлимдан ўтганлар.Лойиқнинг ҳар қандай дарди, изтироби, унинг онани қадрига етиш ҳақидаги ҳикматлари, туйғулар ҳар биримизнинг юрагимиздан кечади. Шу сабабли бўлса керак, Лойиқнинг шеърларини таржима қилишда қийинчилик сезмаганман.

Кимки, ўзини аёллар, аниқроғи, хотинлар макрига дуч келмаганман деса, у зот ё ҳали туғилган эмас, ёки ўлик. Худога минг қатлаъ шукурким, мени ҳам кўп қатори бу неъматдан бебаҳра қолдирмаган. Аммо, нолимайман. Чунки, мен бошимни ўша деворларга уриб олганимда, бошимга эмас, кўпроқ деворлар дарзига ачинганман.

Одам Атодан то бугунга қадар кечган фурсатда одамзод, нари борса, эндигина балодан, ҳаромдан, шунчаки, ҳазар қилиш босқичига етгандир…

Асқарали ака (Асқар Маҳкам назарда тутилмоқда), нима учундир, толни яхши кўрарди. Қабрлар бошига ҳар хил дарахтлар, гуллардан кўра тол эккан яхшироқ, дерди. Ҳатто, унга бағишлаб ёзган эски бир шеъримда шундай сатрлар ҳам бор: “Менинг соғинганим – энг сўнгги Одам, Бир кун бориб у ҳам мени алдайди. Бир кун… мозоримга бир туп толни ҳам, Ўлмаса, шу шўрлик бувим қадайди…” Ўтган йили Душанбега борганимда Жангалободнинг сал юқорироғида жойлашган Гулмозорбободаги қабрини зиёрат қиларканман, бир нарсага ҳайрон қолдим: Тўқсон етти фойиз ери тошдан иборат бўлган мамлакатда Асқар Маҳкамнинг қабри тепасига ўрнатиш учун кўркамроқ бир тош, наҳотки, топилмаган бўлса?!.. Қизиғи шундаки, тўрт кунлик омонат умримиз учун ҳашаматли қасрлар қуриб ташлаймиз. Аммо, дўстларимиз, яқинларимиз мангу ором оладиган маконни, сал бўлса-да, эпақага келтириш кераклигини англамаймиз ёки жуда кеч англаймиз.

Аҳмад ака (Аҳмад Аъзам назарда тутилмоқда) эътиборли инсон эди…

Ҳар қандай маърифий ҳодисага, ном-нишонсиз шоирнинг пиёзнинг пўстидан юпқароқ ёхуд таниқли ёзувчининг ёстиқдан қалинроқ китобими, ўз муносабатини бемалол билдирарди. Унинг эътирофи ҳам, эътирози ҳам ҳузурбахш эди. У ўз авлоди ва ундан катта авлодга мансуб ижодкорлар, жумладан, Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Усмон Азим ҳамда улардан кейинги авлод намояндаларининг ижодидаги рост сўз рангини, таъмини, салмоғини англаган, туйган, тарғиб қилган талабчан, жонкуяр мунаққид сифатида ҳам ўз овози, ўз ўрнига эга эди.

Демократия, сўз эркинлиги ривожи учун садақа бериш – «садақанинг энг афзали, яъни, чанқаган кишига сув бериш» (Ҳадис) билан баробар. Ўша «сув тўла ариқлар»дан халқимиз, миллатимиз тўлиқ баҳраманд бўлмай, аксарият ҳолларда «ташналик»ни бошдан кечираётгани сир эмас.

Ҳақиқатга ташналигимиз, биздаги демократия, сўз эркинлигининг қай даража эканлигини белгилайди. Яъни:

Қанака замон бу? Ёлғондир бари,
Руҳлар нотинч булса гўр қалтирайди.
Юрак – алгов-далғов, дунё – тескари,
Ожизнинг қошида зўр қалтирайди.

Қанака замон бу? Кўнгиллар тўлмас.
Кўнгилга йўналган йўл қалтирайди.
Водариғ, садақа тилаган қўлмас,
Садақа узатган қул қалтирайди…

Тилакларим кўп. Шулардан бири – осмон ҳеч қачон қулаб тушмасин ва ер чаппа айланмасин! Бундай тилак билдиришимга сабаб, ўқувчилигимда география дарслигида кўрганим бир суврат ҳануз кўз ўнгимдан кетмайди. Унда сув, улкан балиқ ва балиқ устида бир баҳайбат ҳўкиз шохи ва гавдаси билан ерни кўтариб турибди… Агар еримиз, ҳам ўз маъносида, ҳам кўчма маънода чаппа айланса, яъни, тўнтарилса, ўша манзаранинг тескари кўриниши юз беради, яъни, ҳeкиз ерни эмас, ер ҳўкизни, ҳўкизларни кўтариб юради. Бу кўргуликдан Худонинг ўзи асрасин, дейман.

26 yanvar — Shoir va tarjimon Odil Ikrom tavallud topgan kun

Odil Ikromni o‘zbek she’riyati maydoniga o‘ziga xos ovoz bilan kirib kelgan shoir, deb bilaman. O‘sha olis yillar yosh do‘stim bilan qilgan suhbatlarimiz sabab adabiyotga yangi bir fikr kirib kelganiga ishonganman; shu bilan barobar tasavvurimda O‘zbek So‘zining fidoyisi,adabiy dunyoqarashi keng, Sharq she’riyati muhibi va kamtarin bir inson siymosi muhrlanib qolgan. Shoir birodarim bilan yuzma-yuz ko‘rishmaganimizga ham ancha bo‘ldi. O‘rtada paydo bo‘lgan chegara postlari bizlarni bir-birimizdan ayirganday bo‘lsa-da, tasavvurimda muhrlangan Odil Ikrom siymosi hamisha yonimda yurdi. Internet orqali bir-birimizni topib olganimizga ikki yilcha bo‘ldi. G‘oyiban bo‘lsa-da, bu uchrashuvdan va men uchun eng qimmatlisi, shoirning o‘tgan vaqt ichida salmoqli ishlarni amalga oshirganidan boshim osmonga yetdi. Men Odilbek do‘stimga uzoq umr va barakali ijod tilab qolaman. Yaratgandan qalamiga quvvat tilayman.

Xurshid Davron
O‘zbekiston xalq shoiri

2014

Odil IKROM
SHE’R TAQDIRI

She’r balosiga qachon yo‘liqqanimni, harchand urinmay, eslay olmayman. Qishlog‘imizdagi bir imonli otindan yashirincha saboq olib yurgan opam, qo‘li bo‘shadi deguncha, arab imlosidagi qalin jildli kitobni ochib, azbaroyi ko‘p eshitmoqdan menga deyarli yod bo‘lib ketgan «Bismilloh deb bayon aylay, hikmat aytib, toliblarga durri guhar sochdim mano…» deb boshlanuvchi «Xikmat»ni burro-burro qiroat qilganda, bo‘g‘zimgacha tanchaga tiqilib eshitardim…

Sayfulloxon akam esa jonli kutubxonaning o‘zginasi edi. Yuzlab she’rlarni akamning og‘zidan jonholatda yodlab olganim esimda. Qismatimdagi ustoz atalmish siyrat siymosi yaratilsa, u, shubhasiz, Akam qiyofasida namoyon bo‘lgan bo‘lardi… Chunki, mening nazarimda, ustoz deganlari – faqat, ko‘zdagi yoshni artib qo‘yadigan dastgoh yoki «aytganimni qilginu qilganimni qilma» deb dag‘dag‘a qilib, har maqomga yo‘rg‘alaydigan chala mulla emas. Ustozning, nafaqat ilmi, balki, amali ham samimiy e’tiqod sabog‘ini bermas ekan, shogird ixtiyori shayton qo‘lidadir. Ustoz o‘z xatosi bilan ham g‘aflatdan ogoh etib, «beayb»lik iddaosini qilmagan taqdirdagina – mantiq doirasiga goh sig‘ib, goh sig‘magan to‘g‘ri fikr yuziga qorakuya surtilmaydi, rost so‘z sazoyi qilinmaydi… Shogirdlik maqomining me’yori gustohligu tavoze o‘rtasida ekanligini, to‘g‘riso‘zlik bilan shallaqilik, nazokat pardasi bilan fikrsizlik niqobi orasida yer bilan osmoncha farq borligini erta angladim… Bu – Akamga iqtido edi…

Imomga iqtido qilgan har obid qalbida, maxfiymi, jahriymi, o‘z niyati bo‘lgani kabi, «she’r girdobi»ga tashlangan har qanday Iste’dod, kashf etilgan ma’lum Ma’no qa’riga o‘z umidi bilan birga intiladi yoki zabt etilgan ma’lum bir yuksaklikdagi Mavloga ergashadi. Intihosi noayon ushbu muhlatda ma’lum ma’nolar qa’ri qa’rsiz, ma’lum yuksakliklar cheki cheksiz ekanligi ayon bo‘ladi… Iqtidodan Fanoga qadar cho‘zilgan olis, mashaqqatli, ilohiy haqiqatlarni idrok qilish yo‘lidagi gumrohning eng sodiq hamrohi Tahammuldir… Toqat, Sabr, Chidam bilan birga taqlid bosqichlaridan o‘tib, «chamanga bulbul nazari» bilan qarashga odatlangan chinakam shoir – sadoyu ingroqlar aralashib ketgan g‘ala-g‘ovurlar ichidan o‘z ovozini tanib, topa olishga qodir. Bu – uslub…

Uslub – qon. O‘z uslubiga ega shoir yaratgan She’r – tomirida «donor»ning emas, padar qoni kezgan zuryodga o‘xshaydi… Bir-biriga «anor donalariday» o‘xshab ketadigan aksariyat zamonaviy ijodkorlarning asarlaridan dabdabali ismu sharifi olib tashlansa, uning muallifini hech kim aytib berolmaydi. Mumtoz adabiyotda maxsus sabkshunoslik fanining mavjudligi – bejiz emas. O‘rxun Pamuk aytganday, «o‘rmondagi daraxtlardan birini shunday tasvirlaginki, o‘rmon yonidan o‘tib ketayotgan yo‘lovchi yuz minglab daraxtlar orasidan o‘sha sen tasvirlagan daraxtni adashmay topa olsin…»

Uslub – muhr. Ijodkor o‘zini qanchalik ko‘kka ko‘tarmasin yoki yerga urmasin, ushbu muhrning nechog‘lik xiraligi yoki yorqinligi – fursat chig‘irig‘i, she’rxon didi, qolaversa, shoir vijdoniga havola.

Uslub haqidagi fikrimni tubandagi hikoya bilan yoritmoqchiman:

O‘tmishda o‘z uslubiga ega bo‘lmagan o‘rtamiyona, biroq, sermahsul bir shoir o‘tgan ekan. U tunu kun tinmay yozgan she’rlarini bir kitob holiga keltirishga keltiribdiyu odamlarga qanday qilib o‘qitish va shu bahonada mashhur bo‘lish yo‘lini topolmay anchagacha boshi qotibdi. (U davrda bosmaxona bo‘lmagan). O‘ylab-o‘ylab, oxiri ustozining huzuriga kelibdi va undan maslahat so‘rabdi.

– Kitobingni odamlar gavjum yerdagi biror daraxtga osib qo‘ygin, – deb maslahat beribdi ustozi.
– Bu kitobdagi she’rlarni men yozganligimni odamlar qayerdan aniqlaydi? – so‘rabdi haris ko‘zlarini jovdiratib shogird.
– O‘sha daraxtga, kitobing yoniga o‘zingni ham osib qo‘yish kerak! – javob beribdi ustozi…

Nom qozonish ilinjidagi o‘sha shoir o‘z uslubiga ega bo‘lganda, balki, ustozi unga yuqoridagi «foydali» maslahatni bermagan bo‘larmidi…

Keyingi paytlarda modern, ya’ni, zamonaviy she’riyat xususida bahsu munozaralarning paydo bo‘lishi – quvonarli. Originallikka intilishning yomon tomoni yo‘q. Ammo, ijodkor «originallikdan o‘zini sal tiymasa, bora-bora uning ijodi maskaradga aylanadi»(Koko Shanel). Iqtidorsizligini modern niqobiga chirmab olganlarning xarxashasi – zamonaviylikning, faqat, zohiriy ko‘rinishini, shaklu shamoyilini «chapdastlik» bilan o‘zlashtirish, ya’ni, madaniy masxarabozlikdan boshqa narsa emas. Tog‘ giyohlarini tuvakda o‘stirib, parvarish qilib, qanchalik madaniylashtirmaylik, ular uchun beminnat Vatan sahro bag‘ri, tog‘ cho‘qqisi bo‘lib qolaveradi…

She’rni tushunish – maxsus savod yoxud alohida donishmandlik talab qilmaydi. Qolaversa, savodli va savodsizning, deyarli, farqi yo‘q. Xar ikki toifaning o‘z e’tiqodi, fikri, qabul darajasi bor. Biri ko‘radi, biri eshitadi. O‘ta savodli va butkul besavodlar ma’naviyat uchun bexatardir. Ammo, avomlar va oriflar dini bo‘lmish ko‘rmoq va eshitmoq zavqidan mahrum yana bir toifa borki, ular azaldan tarafkashlik kasbini, yolg‘on udumini, malomat, iddao qilish odatini puxta egallagan bo‘lib, eplab otilmagan sopqonday o‘zini ham, «pir»larini ham sharmanda qiladi. Bu – chalasavod. Yurakka qo‘l solish o‘rniga qalbga burnini tiqadigan, xilvatdagi ofatning timsoli bo‘lmish arosat sirtmog‘idagi bu zotlarning ko‘lmak ichra «xas»ga yopishmog‘i, tahoratsiz ado etilgan namozga mengzaydi. Ta’bir joiz bo‘lsa, savodsiz – bir kosa toza suv, savodli – bir kosa o‘tkir zahar, chalasavod esa suvga qo‘shilgan zahardir…

Dengizning qo‘shnisi bo‘lmaganidek, shoirning ham yurakdan o‘zga hamrohi, So‘zdan o‘zga jon olib, jon beradigan do‘sti, qadrdoni yo‘q. So‘z bilan shoir orasidagi mehr-oqibat buzilmasa, ijodkor «So‘z zug‘umini his etib, So‘zga zug‘um qilmasa»(Sh.Nuriddin), bir donishmand aytganday, so‘zni qabul qila oladigan yuragi, yurak peshvoz olishga arzigulik so‘zi bo‘lsa, xushomadgo‘ylik, hasratzadalik, soxta maqtovu ortiqcha namoyishkorlikka, fikriy tilanchilikka kuni qolmasdi deb o‘ylayman.

She’riyatda «aql va toqat qushlari»ni(Navoiy) hurkitadigan shovqin-suronlar samimiyat kushandalaridir. She’r zahmatiga bo‘yni yor bermagan, «balo istamoqda mashaqqat bor»ligini (Bobo Sammosiy) his etgisi kelmayotgan yonimdagilarning So‘z va Tuyg‘uga san’atkorona munosabat bo‘lishi mumkin emas degan aqidaga kanaday yopishib olganligi achinarli va xavflidir. Vaholanki, aql va yurak bahsida fikr va tuyg‘ular muvozanatining buzilmasligi – shoirdan, faqat, tutqanoq holatini emas, she’rga san’atkorona, so‘zga zargarona, hushyor munosabatni talab qiladi, ya’ni, she’r – aql jununi emas, junun aqlidir. Shoirning jinnidan farqi ham, «aql yo‘lidagi devonalik»(Xijoziy) ham, ehtimol, shudir.

Ushbu kitobda (“Taxammul” to‘plami nazarda tutilmoqda. XDK izohi) fors-tojik she’riyatidan baholi qudrat qilingan tarjimalarga kengroq o‘rin berildi. Men tarjimon emasman. Bir millatning ikki vakili bir-birining tilini tushunishi amri mahol muhitda tarjima haqida gapirish erish tuyulsa-da, mutarjimlik xususidagi ayrim fikrlarimni taqdim etishni lozim topdim. Yo‘l-yo‘lakay kuzatishlar jarayonida jumhuriyatimiz miqyosida ayrim tarjimonlar tomonidan tojik shoirlarining o‘zbek tiliga o‘girilgan va nashr etilayotgan tarjimalari, chiroyli qilib aytganda – rasvo. O‘lganning ustiga tepgan, deganlaridek, ayrim tarjimonlar faoliyatida asl nusxadagi tushunmagan yoki tushunishga nafasi yetmagan misra yo baytlarni, mendan ketguncha qabilida, tushirib qoldirish hollari uchramoqda… Bir asarni yuzlab kishi tarjima qilishi mumkin. Faqat, tarjimon ta’magir bo‘lmasa, bu ezgu yumushlar yaxshi natija beradi. Aks holda, bu – jinoyat, xalqni aldash, oshkora qotillikdir. Foyat nozik va og‘ir yumushni zimmasiga olgan tarjimon, eng avval, o‘z tilini yaxshi bilishi shart. Xali hassos, o‘lsa o‘ligi menu sizdan ortiq tarjimonlar yetishib chiqishiga ishonganim, bo‘lajak tarjimonlar biz yo‘l qo‘ygan xatolarni takrorlamasligiga umid qilganim uchun bu gaplarni aytayapman…

Deyarli, barcha ijodkorlar bitiklarini o‘z farzandi deb biladi. Bu, balki, to‘g‘ridir. Ammo, ayrimlarning bu gapni tamshanib, huda-behudaga bot-bot takrorlashdan charchamasligi, o‘sha «ardoqli farzandi»ning xulqsizligini har nechuk o‘rinli dashnomlardan jon-jahdi bilan himoya qilgan holda umrini o‘tkazib yuborishi achinarlidir. Ota-onadan to‘rt muchasi sog‘ tug‘ilgan «farzand»lar – o‘z yo‘liga. Biroq, Nodirpur aytganday, she’r taqdiri – shafqatsiz. Ota-ona majruh tug‘ilgan yoxud noqis tiynatli, yordamga muhtoj «farzand»ini qanchalik himoya qilmasin, uni taqdir hamlasidan asrab qololmaydi. She’r shoirning farzandi bo‘lsa, shoir o‘z she’rini istagancha suyish, e’zozlash, juda nari borsa, «maftun» bo‘lish huquqiga ega, ammo, farzand taqdirini ota-ona belgilab berolmaganidek, shoir ham o‘z she’rining taqdirini hech qachon o‘zgartirolmaydi…

Shoirga o‘limidan keyin chinakam hayot baxsh etadigan tuyg‘u, avliyolar ta’biri bilan aytganda, o‘lim dahshatidan emas, «o‘limidan keyin boshiga yog‘iladigan falokatlar»dan bexabar qolish qo‘rquvidir. Bu qo‘rquv – o‘lgandan keyin o‘lmaslik maqsadida «o‘lmasdan burun o‘lish»ga da’vat bo‘lsa, ajab emas. Ushbu da’vatga bo‘ysungan shoirning joni badanidan, shunchaki, chiqib ketmaydi, balki, giyohday o‘zidan o‘sib chiqadi…

Men, xususiylashtirilgan minbarlarda gapirishning imkoni bo‘lmagan she’ru shoir haqidagi ayrim bahstalab fikrlarimni o‘rtaga tashladim, xolos. Ushbu kitobdagi she’rlar haqida gapirish, ularni sharhlash, e’tirof yo e’tiroz – mening yumushim emas. Zero, har qanday she’r, chumchuqdan qo‘rqmay, yerga umid bilan sepilgan tariqqa o‘xshaydi. Ularning saragini sarakka, puchagini puchakka ajratish qo‘limdan kelmasa-da, sepgan donlarim biror yurak yeridan unib chiqmasa aybimga iqror bo‘lishga, puchligi oshkor bo‘lgan urug‘larni takroru takror majburlab yerga qadamaslikka, atrofimga «go‘yandalar»ni yig‘ib, chiqqan jondan umid, o‘lgan she’r boshida obidiyda qilmay, Sa’diyning ushbu hikmatini qadru imkonim darajasida anglashga, hozircha, farosatim, qurbim yetadi:

Mushk on ast, ki xud bibo‘yad,
Na on, ki attor bigo‘yad.
Tarjimasi:
Mushkdir ul, o‘zi taratgach xush atr,
Maqtagay attor agar, behudadir.

Odil IKROM
MAQOLA VA ESSЕLARIDAN IQTIBOSLAR
“Xurshid Davron kutubxonasi” tomonidan saralandi

>Men Tojikistondagi Isfara deb atalgan shaharning Ko‘lkent qishlog‘ida tug‘ilganman. Asli farg‘onalikmiz. O‘tgan asrning yigirmanchi yillarida bobom Sayid Ikromxon Beshariq tumanidan Isfara uyezdiga kelib qolishgan va Ko‘lkent qishlog‘idan qo‘nim topganlar. Taqvodor, ma’rifatli, adolatparvar va harparastliklari bois qatag‘on yillarida otuvga hukm qilinganlar.

Otam Qorixon (asli ismlari Sayid Ibrohimxon) Sayid Ikromxon o‘g‘li 2004 yilda, onam Istadxon Usta Vallami qizi 1984 yilda, akam Qodirxon 2008 yilda vafot etganlar.

Akam Sayfulloxon – asli, o‘qituvchi, bir necha she’riy va tarjima kitoblari muallifi. Opam Sharofatxon – kolxozchi. Singlim Muhayyoxon – uy bekasi, ayni paytda Beshariqning Ropqon qishlog‘ida yashaydi.

She’r balosiga qachon yo‘liqqanimni, harchand urinmay, eslay olmayman. She’riy kitoblarga ehtiyoj sezmaganman. Zero, qishlog‘imizdagi bir imonli otindan yashirincha saboq olib yurgan opam, qo‘li bo‘shadi deguncha, arab imlosidagi qalin jildli kitobni ochib, azbaroyi ko‘p eshitmoqdan menga deyarli yod bo‘lib ketgan «Bismillodin bayon aylab, hikmat aytib, toliblarg‘a duru gavhar sochdim mano…» deb boshlanuvchi uzundan-uzoq she’rni buro-burro qiroat qilganda, bo‘g‘zimgacha tanchaga tiqilib eshitardim…

O‘tgan asrning oxirlarida «to‘rtta xom she’r»imni ko‘tarib, Toshkentga ravona bulganimda, chekka bir qishlokdagi nom-nishonsiz «shoir»dan o‘z mexrini darig‘ tutmagan Xurshid Davron, Shavkat Rahmon, Nurali Qobul, Erkin A’zam… (bu ro‘yxatni istagancha davom etdirish mumkin) singari ustozlarni mamnuniyat bilan eslayman…

Ijodkor o‘ziga xos ovoz, uslubga ega bo‘lishi uchun bir hovuch she’rini qator-qator kitoblarda nashr etdirib, halollikni dallollikka aylantirishi – kifoya emas. Bir-biriga «anor donalariday» o‘xshab ketadigan aksariyat ijodkorlarning nasriy va she’riy asarlaridan dabdabali ismu sharifi olib tashlansa, uning muallifini hech kim aytib berolmaydi. Fors she’riyatida maxsus sabokshunoslik fanining mavjudligi bejiz emas.

Fursat o‘tgan sayin, ijodkorning fikri, holati, dunyoqarashi ham o‘zgarib boradi. Ayniqsa, dunyoviy mavzudagi she’rlarda xayrixohlik va nafrat tuyg‘ulari bot-bot almanishib turishi, o‘rni kelganda, shoir o‘zini o‘zi inkor etishi tabiiy holdir. Bir xil ting‘ir-ting‘irga ko‘nikkan ayrim do‘stlarimiz bu holatdan vahimaga tushib, lablariga uchuq toshib ketadi. She’r – oniy bir holat, kayfiyat, dunyoqarashning suvrati ekanligi bois, munaqqidlarning bu e’tirozi, xuddi, «nega bir suvratda kulib, boshqasida esa qovog‘ingni o‘yib tushgansan?» qabilidagi dag‘dag‘aga o‘xshab ketadi.

She’rlarim xususida, shu paytgacha, maqtovdan o‘zga tayinli bir gap, maslahat eshitmadim. Loyiq aytganday, «daryosi boru bir daryodili yo‘q» muzofotda foydali maslahatlar berib, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadiganlar kam. Borlari ham «tanqid qilib hech kim baraka topmayapdi-ku» degan ishtiboh bilan bahs-munozara maydonini tashlab qochishni afzal bilishmoqda. Tirik odam tanqidga arzigani uchun ham tirikdir. O‘lgan odam haqida yomon gapirish sharqona odobga to‘g‘ri kelmaydi. Bizda aksincha, ijodkorni tirikligida maqtab-maqtab bir amallab o‘ldiramiz, o‘lganidan so‘ng esa go‘riga g‘isht qalaymiz… Ta’kidlayman, ushbu kitobda avliyolar zikri turkumiga kirgan rivoyatdagi voqealar tazkiralardan olindi. Men ularni she’rga soldim, xolos. Bu ishim to‘g‘rimi, noto‘g‘rimi, alhol anig‘ini bilmayman. Biroq bir haqiqat menga ayon: Imkoniyatimdan to‘liq foydalanishga imkon topolganim yo‘q. Shu boisdan, e’tirofingiz bormi, e’tirozingiz bormi, eshitishga, hozircha, qurbim yetadi…

Donolar aytganday, talantsiz ijodkor yozgan roman qisqartirilib, keraksiz joylari olib tashlansa, oqibatda bitta hikmatli so‘z qoladi… Yomon asar uchun badiiy adabiyotni javobgar bilib, uning vazifasini mensimaslik – insofdan emas. Qolaversa, pand-nasihatlar ham – adabiyotdan tashqaridagi hodisa emas. Ularning o‘z o‘rni bor. To yer yuzida odam bor ekan, adabiyotga, san’atga ehtiyoj paydo bo‘laveradi.

Yana bir muammo – matbuot saviyasining pastligi. Ayrim do‘stlarga qattiq tegsa ham, bir gapni aytmay o‘tolmayman: Tojikistonda o‘zbek tilida tuzukroq maqola yozadigan savodli jurnalistlar yo‘q, hisobi. Poytaxtda bitta-yarimta xalq, millat dardini, ijtimoiy muammolarni matbuotda yoritadigan jurnalistlar borligini inkor etmayman. Qizig‘i shundaki, obuna vaqti yaqinlashsa, gazeta va jurnal rahbarlari xalqqa qarab: «Yarim yillik obuna puliga, juda nari borsa, bir kilo go‘sht beradi, shu go‘shtdan kechib, ma’naviyat haqqi-hurmati, gazetamizga obuna bo‘linglar» deb va’z o‘qiydi. Shaxsan menga, xalqning o‘rtamiyona bir vakili sifatida tanlash huquqi berilsa, hozirgacha chiqayotgan, shoira Farzona aytganday, tokchalarga terib qo‘yishdan boshqasiga yaramaydigan gazeta va jurnallardan bir kilo go‘shtni afzal deb bilaman…

Tojikiston o‘zbek adabiy muhitidagi yana bir muammo – savodsizlikning, o‘rtamiyonachilikning avj olganligi va e’zozlanishi. Butun boshli bir mamlakatning o‘zbek ijodkorlari orasida aruz vaznini bilsa, atigi ikki yoki uch kishi biladi, deb o‘ylayman. O‘lmas Jamol, Ne’mat Ibrohim… Bu «qizil kitob»ga «Feysbuk»da e’lon qilingan g‘azallari bilan e’tibor qozongan do‘stimiz, talantli shoir Dilmurod Qurbonovni ham qo‘shish mumkin… Ammo, qanshariga «G‘azallar» deb muhr bosilgan kitoblar, turkumlarning son-sanog‘i yo‘q. Ularning birortasida aruz vaznining, hatto, ibtidoiy qonun-qoidalariga rioya qilinmagan. Minbarlardan «aruzshunosman», «tasavvufshunosman» deya jar solib, o‘ziga bino qo‘ygan «olim»lar pana-panada, Abdullo Zuhur aytganday, xushomadgo‘ylari bilan aroq ichishning o‘rniga, shu muammoga zahil nigohini qaratmasligining sababi bitta: Muttahamlik! har qanday oshdan tosh topa oladigan «adabiy killer»lar tomonidan bu hilqatga qurol o‘qtalmasligining sababi bitta: Odamning yuzi – issiq! Tanish-bilishchilik… Ammo, ular «mo‘min mo‘min uchun ko‘zgu» degan hikmatni to‘tiqushday, odob bilan takrorlashdan charchamaydi.

Yana bir muammo – tarjima sohasidagi «oldi-berdi»lar. Xo‘jand adabiy muhitidagi o‘zbek ijodkorlari orasida o‘zining hech kim o‘qimaydigan asarini tarjima qildirish evaziga tojik tilidagi saviyasi past asarlarni tarjima qilib, o‘zbek o‘quvchisiga «taqdim» etishdan uyalmaydiganlar ko‘p. O‘zini yozuvchi deb bilgani ham, shoir deb bilgani ham o‘z o‘rnini, uslubini, so‘zini yarata olgan zamonaviy yozuvchilardan Temur Zulfiqorov, Bahmanyor, Fazliddin Muhammadiyev, Sattor Tursunni; fors-tojik mumtoz adabiyotining ko‘zga ko‘ringan, ammo, hali biror marta ham tarjima qilinmagan vakillari, jumladan, Soib, G‘olib, Sanoiylarni nega o‘zbek tiliga o‘girmaydi? Sababi bitta: Nafasi yetmaydi, aqli yetmaydi, qurbi yetmaydi. Qolaversa, ulardan foyda yo‘q, chunki, biz nomlarini sanaganlarning aksariyati — marhum, tiriklari esa rahbar lavozimida ishlamaydi…
Xullas, eng yaxshi asarlarni, nafaqat, tojik tilidan o‘zbek tiliga, balki, o‘zbek tilidan tojik tiliga tarjima qilishni yo‘lga qo‘yishning vaqti allaqachon o‘tib ketayapti.

O‘zbekiston va Tojikiston adabiy aloqalari haqida so‘z ketsa, ming yildan buyon bitta gapni, azbaroyi ko‘p chaynamoqdan siyqasini chiqarib yubordik: Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy… Mirzo Tursunzoda va G‘afur G‘ulom… Go‘yoki, nomlari zikr qilinganlardan so‘ng ijodkor zoti yaralmagandek, yaralsa ham do‘stlashishga fursat yo farosat topolmagandek… Nega bu ro‘yxatni davom ettirolmaymiz? Nega Loyiq bilan Erkin Vohidov, Bozor Sobir bilan Abdulla Oripov, Gulnazar Keldi bilan Usmon Azim, Kamol Nasrullo bilan Xurshid Davron, Gulruxsor bilan Halima Xudoyberdiyeva, Farzona, Adiba Xo‘jandiy bilan Halima Axmedova, Zebo Mirzo, Xosiyat Rustamovalarning adabiy aloqalari, chegara bilmas do‘stona munosabatlari haqida og‘zimizni to‘ldirib gapirolmaymiz va faxrlanolmaymiz? Buning sababi nimada ekanligini o‘ylab, hanuz o‘yimga yetolganim yo‘q…

Tarjima sohasiga maxsus kirib kelmaganman va o‘zimni tarjimon deb bilmayman. Til o‘rganish maqsadida talabaligimda kursdoshim Abdullo Zuhurning taklifi bilan tojik shoirlaridan o‘zimcha tarjimalar qilib yurardim. Keyinroq Eron shoirasi Furug‘ Farruxzodning bir turkum she’rlarini o‘zbek tiliga o‘girdim. Furug‘ni tarjima qilish jarayonida fors tili mutaxassisi Ismoil Bekjon hamda rahmatlik do‘stimiz Asqar Mahkamning foydali maslahatlaridan bahramand bo‘lganman. Keyinchalik Farzona, Ozaraxsh, Loyiq, Muhammad Iqbol, Nodir Nodirpur, Naribxon To‘g‘ralning kitoblarini va deyarli barcha zamonaviy tojik shoirlarining she’rlarini o‘zbek tiliga o‘girdim. «Masnaviy» tarjimasiga uch-to‘rt yil burun kirishdim.

Jaloliddin Rumiyning «Ma’naviy masnaviy» asariga qiziqishim, ancha oldin, Toshkentda ishlab yurgan paytlarimda, ya’ni, o‘tgan asrning 80-yillarida paydo bo‘lgan. O‘shanda Dushanbeda chiqqan «Hikoyatho az «Masnavii ma’navii» nomli kitob qo‘limga tushib qoldi va bir-ikki hikoyatlarni o‘zimcha tarjima qilishga urinib ko‘rganman. O‘sha yillarda Jamol Kamol tomonidan hassoslik bilan o‘girilgan Radiy Fishning «Jaloliddin Rumiy» romanini o‘riganimdan so‘ng, Mavlaviy dunyosiga qiziqishim yana kuchaydi. Ammo, tajribasizligim, tirikchilik tashvishlari sabab bo‘lib, bu jarayonda, Mavlono tili bilan aytganda, ma’lum muddat sukut yuz berdi… Bundan yetti yo sakkiz yil avval alloma Muhammad Iqbolning ruboiy va to‘rtliklari tarjimasiga kirishganimda, Iqbolning butun boshli ijodi Rumiy asarlari, xususan, «Masnaviy» zavqi va sharhidan iborat ekanligining guvohi bo‘ldim. Iqbolni o‘zbek tiliga o‘girishim meni Rumiyga yanada yaqinlashtirdi, desam mubolag‘a bo‘lmas. Butunlay inkor – zimmasida mas’uliyati bo‘lmagan odamlarning yagona ovunchog‘i. Shu bois, o‘zimdan oldingi tarjimonlarning salmoqli mehnatini qadrlagan holda «Masnaviy» tarjimasiga kirishdim va, iloji boricha, uni o‘zbekchalashtirishga harakat qildim. Mening bu holatim va maqsadim «Masnaviy»ning mendan keyingi tarjimonlarida ham yuz berishi tabiiy hol deb o‘ylayman.

«Masnaviy» tarjimasi jarayonining har lahzasidan ta’sirlanganimni aytib ado qilolmasam kerak. Muhammad Iqbol aytganiday: «Birgina «Allohu akbar» kalomining azobi, zavqi, ta’siriyu tafsiri besh mahal ado etilajak namozga sig‘maydi». «Masnaviy» tarjimasi jarayonida shu lahzani yashab, shu haqikatga iqror bo‘ldim desam, xato bo‘lmaydi.

Men rumiyshunoslik iddaosidan yirog‘man. Bor-yo‘g‘i, «Masnaviy»ning ikki kitobini o‘zbek tiliga o‘girdim, xolos, ya’ni Rumiyni anglash ibtidosidaman.

Abdurahmon Jomiy «Garchand, payg‘ambar bo‘lmasa-da, payg‘ambarona kitobi bor» deya ta’rif bergan Mavlono Jaloliddin Rumiydan bugungi kitobxon va din namoyandalari Islom va iymon mohiyatini o‘rganishi kerak deb o‘ylayman. Mavlono «Ma’naviy masnaviy» asaridagi hikoyatlarining birida

Mo zabonro nangaremu holro,
Mo ravonro bingaremu holro,

Ya’ni, biz til va so‘zga qaramaymiz, biz ruhning holiga nazar solamiz, deya shaklga emas, ko‘proq mazmunga boqish kerakligini, zohiriy ko‘rinishlarning o‘zigagina nazar solish — taqlid nodonlik, jaxolatparastlik ekanligini ta’kidlaydi. «Masnaviy»ning Muso (a.s) va cho‘pon xususidagi o‘sha hikoyatida haqqa faqat tili, vujudi bilan intiluvchilarning soxta muhabbatidan ko‘ra, oddiy cho‘ponning chin ko‘ngildan Xudoga qilgan murojaatidagi qusur va kamchiliklarning «yuz ming savobdan yaxshiroq» deyilishi hamda «qalb hurligi»ning ulug‘lanishi ayrim din namoyandalariga erish tuyuladi. Chunki, ular hikoyatdagi bu fikrni islomning mohiyati va qadr-qiymatini pastga urish, deb tushunadilar. Holbuki, hikoyatdagi asosiy mazmun, menimcha, Xudoga cho‘pon yanglig‘ murojaat qilishga da’vat emas, balki, har kimning Allohga o‘z maqomida muhabbatini izhor qilishiga imkon va yengillik yaratish, «xaroba qishloqdan xiroj talab qilmaslik», soxta so‘z, va’zlardan ko‘ngil pokligini afzal bilish, deb o‘ylayman…

Bugungi kitobxon Rumiyning asarlarini o‘qib, jon osoyishtaligi – nafs, kibrga qarshi jangda qo‘lga kiritilishini, ko‘ngilni poklamay shariat yo‘lini tutish, zang ustiga surilgan bo‘yog‘day, baribir yuzaga qalqib chiqishini va nafsimiz, kibrimiz zangini hech qanday salla, chopon, soqol yashira olmasligini anglashiga shubham yo‘q.

Nimanidir axtarib safarga chiqqan odam izlagan matohini o‘z uyidan topgani kabi, biz mahliyo bo‘lgan g‘arb adabiyotining aksariyat yozuvchilari Rumiydan ta’sirlangani yaqin kelajakda oshkor bo‘lsa, ajabmas. Zero, Rumiy, ta’bir joiz bo‘lsa, Sharqdan chiqib, Sharqning o‘ziga botadigan quyosh emas. Qolaversa, shoir va tarjimon Ja’far Muhammadning «Paulo Koeloning «Alkimyogar» asari sharq adiblarining asarlari, xususan, Jaloliddin Rumiyning «Masnaviy»sidagi bir hikoyat ta’sirida yozilgan bo‘lishi kerak», degan taxminida jon bor deb o‘ylayman.

Men uchun Furug‘ Farruxzodni o‘zbekchalashtirish qiyinroq kechgan. «Masnaviy»da ham aruz talabi bilan ayrim murakkab jumlalarni sof o‘zbek tiliga o‘girish qiyinchilik tug‘dirishi tabiiy.

Dunyodagi barcha ziynatlarning yig‘indisi o‘sha onalarning yuragidan o‘tadi, degan hikmatli gaplar ko‘p.Men Loyiqning «Modarnoma» ya’ni «Onaginam» turkumini tarjima qilish jarayonida xuddi o‘z onam ko‘z o‘ngimdan o‘tgandek bo‘ldilar.o‘z onam xayolimdan o‘tganlar.Loyiqning har qanday dardi, iztirobi, uning onani qadriga yetish haqidagi hikmatlari, tuyg‘ular har birimizning yuragimizdan kechadi. Shu sababli bo‘lsa kerak, Loyiqning she’rlarini tarjima qilishda qiyinchilik sezmaganman.

Kimki, o‘zini ayollar, aniqrog‘i, xotinlar makriga duch kelmaganman desa, u zot yo hali tug‘ilgan emas, yoki o‘lik. Xudoga ming qatla’ shukurkim, meni ham ko‘p qatori bu ne’matdan bebahra qoldirmagan. Ammo, nolimayman. Chunki, men boshimni o‘sha devorlarga urib olganimda, boshimga emas, ko‘proq devorlar darziga achinganman.

Odam Atodan to bugunga qadar kechgan fursatda odamzod, nari borsa, endigina balodan, haromdan, shunchaki, hazar qilish bosqichiga yetgandir…

Asqarali aka (Asqar Mahkam nazarda tutilmoqda), nima uchundir, tolni yaxshi ko‘rardi. Qabrlar boshiga har xil daraxtlar, gullardan ko‘ra tol ekkan yaxshiroq, derdi. Hatto, unga bag‘ishlab yozgan eski bir she’rimda shunday satrlar ham bor: “Mening sog‘inganim – eng so‘nggi Odam, Bir kun borib u ham meni aldaydi. Bir kun… mozorimga bir tup tolni ham, O‘lmasa, shu sho‘rlik buvim qadaydi…” O‘tgan yili Dushanbega borganimda Jangalobodning sal yuqorirog‘ida joylashgan Gulmozorbobodagi qabrini ziyorat qilarkanman, bir narsaga hayron qoldim: To‘qson yetti foyiz yeri toshdan iborat bo‘lgan mamlakatda Asqar Mahkamning qabri tepasiga o‘rnatish uchun ko‘rkamroq bir tosh, nahotki, topilmagan bo‘lsa?!.. Qizig‘i shundaki, to‘rt kunlik omonat umrimiz uchun hashamatli qasrlar qurib tashlaymiz. Ammo, do‘stlarimiz, yaqinlarimiz mangu orom oladigan makonni, sal bo‘lsa-da, epaqaga keltirish kerakligini anglamaymiz yoki juda kech anglaymiz.

Ahmad aka (Ahmad A’zam nazarda tutilmoqda) e’tiborli inson edi…

Har qanday ma’rifiy hodisaga, nom-nishonsiz shoirning piyozning po‘stidan yupqaroq yoxud taniqli yozuvchining yostiqdan qalinroq kitobimi, o‘z munosabatini bemalol bildirardi. Uning e’tirofi ham, e’tirozi ham huzurbaxsh edi. U o‘z avlodi va undan katta avlodga mansub ijodkorlar, jumladan, Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Usmon Azim hamda ulardan keyingi avlod namoyandalarining ijodidagi rost so‘z rangini, ta’mini, salmog‘ini anglagan, tuygan, targ‘ib qilgan talabchan, jonkuyar munaqqid sifatida ham o‘z ovozi, o‘z o‘rniga ega edi.

Demokratiya, so‘z erkinligi rivoji uchun sadaqa berish – “sadaqaning eng afzali, ya’ni, chanqagan kishiga suv berish” (Hadis) bilan barobar. O‘sha “suv to‘la ariqlar”dan xalqimiz, millatimiz to‘liq bahramand bo‘lmay, aksariyat hollarda “tashnalik”ni boshdan kechirayotgani sir emas.

Haqiqatga tashnaligimiz, bizdagi demokratiya, so‘z erkinligining qay daraja ekanligini belgilaydi. Ya’ni:

Qanaka zamon bu? Yolg‘ondir bari,
Ruhlar notinch bulsa go‘r qaltiraydi.
Yurak – algov-dalg‘ov, dunyo – teskari,
Ojizning qoshida zo‘r qaltiraydi.

Qanaka zamon bu? Ko‘ngillar to‘lmas.
Ko‘ngilga yo‘nalgan yo‘l qaltiraydi.
Vodarig‘, sadaqa tilagan qo‘lmas,
Sadaqa uzatgan qul qaltiraydi…

Tilaklarim ko‘p. Shulardan biri – osmon hech qachon qulab tushmasin va yer chappa aylanmasin! Bunday tilak bildirishimga sabab, o‘quvchiligimda geografiya darsligida ko‘rganim bir suvrat hanuz ko‘z o‘ngimdan ketmaydi. Unda suv, ulkan baliq va baliq ustida bir bahaybat ho‘kiz shoxi va gavdasi bilan yerni ko‘tarib turibdi… Agar yerimiz, ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda chappa aylansa, ya’ni, to‘ntarilsa, o‘sha manzaraning teskari ko‘rinishi yuz beradi, ya’ni, hekiz yerni emas, yer ho‘kizni, ho‘kizlarni ko‘tarib yuradi. Bu ko‘rgulikdan Xudoning o‘zi asrasin, deyman.

Odil Ikrom. Ufq daraxti (1990) «Shoirning ilk kitobi» turkumidan by Khurshid Davron on Scribd

Odil Ikrom. Taxammul by Khurshid Davron on Scribd