25 январ — Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ўлмас Умарбеков таваллуд топган кун

    Пахтадан қайтганимизда Умарбековнинг Ўзбекистондаги ёшлар орасида энг фаол ва таъсирчан ёзувчи эканини билдик. Унинг ҳар бир ҳикоя ёки қиссаси “Шарқ юлдузи” журнали ва бошқа матбуот нашрларида тез-тез босилиб чиқар ва ҳар бири ўқувчилар оғзидан тушмасди. “Бир муҳаббат тарихи”, “Севгим, севгилим”, “Ёз ёмғири”, “Одам бўлиш қийин”, “Дамир Усмоновнинг икки баҳори” каби асарларини ±пишиб ўқирдик.

Миразиз Аъзам
ЎЛМАС  УМАРБЕКОВНИ ЭСЛАБ

  Ҳозирги Миллий университетнинг филология факултетида ўқирдик. 1953 йил кузининг сўнгги кунлари 4-24 ноябрда Боёвут совхозига пахта теримига чиққандик. Ўша йили қор эрта ёққан, хўжаликда ҳали терилмаган пахталар қор остида қолганди. Биз ғўза устидаги қорларни тўкиб, ҳосилни териб олишимиз керак эди. Йигитлар хўжаликнинг катта клубига, ўқитувчилар ва қизлар хонадонларга жойлаштирилди. Полга похол тўшалган, ҳар ким ўзи келтирган ўрин-кўрпаларни унинг устига тўшаб ухларди. Биз борган кезлар олдинига ёмғир, кетидан шундай қор ёғиб бердики, далага чиқиб пахта теришнинг ҳеч қандай имкони қолмади.
Талабалар бу серёғин кунларда эртадан кечгача нима қилишни билмай ё клубнинг у ±ғидан бу ±ғига сандирақлар, ё сафсата сотар, саҳнада ётган катта курслар билан пастда ётган кичик курсликлар бир ёқда аскиябозлик қилишар, хуллас, ҳамма нималардир билан банд эди. Бир чеккада ҳамроҳларим билан сигарета тутатиб тургандим.

Бир маҳал учинчи курслик бир талаба — Носир Фозилов дегани:
— Шоир, — деди, тирсагимдан тортиб (у ҳаммага шундай мурожаат қиларди), — сизга чекишни ким қўйипти?!
У оғзимдан сигаретни юлқиб олиб, полга ташлади ва товони билан эзди.

Шу аснода похолда чўзилиб ётган келишган бир йигит:
— Носир, нима ишингиз бор, чекса чекар, фойда-зарарини ўзи билиб олади… бир кун… — деди Носир акага танбеҳ бериб.
— Ёнида бунга қарайдиган ота-онаси йўқ (отам урушда ҳалок бўлган, онам менга эмас, мен онамга қарардим), бу ерда билган ишини қилиб, совуқда томоғини ҳам шамоллатиб, “дард” орттиради. Сиз билан бизга ўхшаган акалари тартибга солиб туриши керак (Мен бу пайтда 17 ёшда, дадамдан қолган эски палтода, сувга бўккан мушукдек дилдираган йигитча эдим), — деб биздан узоқлашди.
— Исмингиз нима, Миразизми? Яхши… Хафа бўлманг… Мен Ўлмас Умарбековман…

Эртасига чиндан ҳам томоғим шамоллаб, қув-қув йўтала бошладим. Ўлмас ака ёнимга келиб:
— Ҳозирча чекмай тура қолинг, бўлмаса йўталдан қутулмайсиз, — деди акаларча елкамга қўлини қўйиб. Унинг овозидаги самимийлик мени ишонтирди. Одам билан гаплашганда ҳеч қачон юқоридан келмасди. Ким бўлишидан қатъи назар, инсон шахсини таҳқирлаш билан чиқишмасди.

Пахтадан қайтганимизда Умарбековнинг Ўзбекистондаги ёшлар орасида энг фаол ва таъсирчан ёзувчи эканини билдик. Унинг ҳар бир ҳикоя ёки қиссаси “Шарқ юлдузи” журнали ва бошқа матбуот нашрларида тез-тез босилиб чиқар ва ҳар бири ўқувчилар оғзидан тушмасди. “Бир муҳаббат тарихи”, “Севгим, севгилим”, “Ёз ёмғири”, “Одам бўлиш қийин”, “Дамир Усмоновнинг икки баҳори” каби асарларини ±пишиб ўқирдик.

Адиб 1956-1971 йилларда радиода адабиёт бўлимини бошқарди. Асарлари турли мукофотларга лойиқ кўрила бошлади. Бир дафъа Ўзбекистондан таниқли ёш ёзувчи сифатида Болгарияга сафарга бориб, Ёрдан Милев деган адиб билан дўстлашиб қайтди. Ўша кезларда мени бир йўқлади.

— Қаёқлардасиз, нега матбуотда кўринмайсиз? Бир нималар ёзяпсизми ўзи? — деб суриштирди. — Ҳа, болаларга ёзган шеърларингиздан хабарим бор…

Катталарга ҳам ёзинг… — Индамай турганимдан сўнг мақсадга кўчди:
— Мени болгариялик шоирлар тоғларга олиб чиқиб, роса меҳмон қилишди. Ва ўз шеър тўпламларини беришди. Сиз туркчани биласиз, буларни таржима қилинг. Биз радиода берамиз. Бошқа газет-журналларга ҳам тарқатинг, албатта чиқаришади, — деди Шу тариқа мен Мафкура Муллова, Сабоҳиддин Байрамов, Усмон Азизов каби болгариялик турк шоирларнинг шеърлари билан танишдим ва газетхонларимизни ҳам уларга ошно қилдим.

Умарбеков уларни ўзи ҳам ўзбекчага ўгира олар, аммо у ўз муваффақиятларини бир ўзи “ҳазм” қилишни хоҳламас, бошқаларни ҳам бунга шерик қилишни файзли амал деб биларди.

80-йилларда Умарбеков Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига бошлиқ этиб сайланди. Бу пайтларда Ўзбекистонда ҳали-ҳануз Чўлпон, Фитрат каби улуғ ёзувчиларнинг асарлари нашр қилинишига рухсат йўқ эди. 50-йилларда шахсга сиғинишнинг оқибатларини тугатиш масаласи ўртага қўйилган ва 37-йил қатағонига учраган зиёлилар оқлангани эълон қилинганди. Озарбайжонда Ҳусайн Жовид, Микоил Мушфиқ, Қозоғистонда Сакен Сайфуллин, Бейимбет Майлин, Қирғизистонда Тўқтоғул Сатилғанов, Татаристонда Олимжон Иброҳимов ва бошқаларнинг асарлари ўз она тилларида ва яна русча таржималари ҳам қайта-қайта жилд-жилд нашр этилиб турган бир пайтида, Ўзбекистонда Чўлпон, Фитрат асарлари чиқарилмас, ҳатто, Чўлпоннинг 5-10 та шеъри “Тирик сатрлар” номли умумий тўпламда чиқарилгани учун бир гуруҳ ижодкорлар эътироз билдиришганди. Агар унинг ўрнида олдингиларга ўхшаган бошқа ёзувчи бошлиқ бўлганида, ўша эътирозчиларнинг шўрини қуритган бўларди. Аммо Умарбеков бундай қилмади.

Мени ҳузурига чақиртириб:
— Шу ҳафтада Татаристонда қатағон қилинган ва Чўлпонлар билан бир вақтда отиб ташланган ажойиб татар ёзувчиси Олимжон Иброҳимовнинг юз йиллиги нишонланади. Ўзбекистон номидан шу муҳим тадбирда сиз қатнашасиз… Татаристон Ёзувчилар уюшмасига сизни тавсия қилдим… Буйруқ чиқарилган. Кассадан пулингизни ва кутубхонадан уларга тайёрлаган Уюшма совғасини олинг. Самолёт учун йўл ҳақини берсангиз, ходимларимиз сизга билетни олиб қўяди… Тўфон Минуллинга мендан салом айтасиз. Хўп, хайр, оқ йўл сизга… — деб қўл узатди.

Мен ўзбек-татар адабий алоқаларига оид кўп ишлар қилган Шерали Турдиевдан бир талай маслаҳатлар олдим ва Абдулла Ўразаевнинг Олимжон Иброҳимовдан қилган таржималарини шошилинч равишда ўқиб чиқиб, Татаристонга учиб кетдим.

Қайтиб келиб ҳисобот учун Ўлмас аканинг олдига кирганимда:
— Раҳмат сизга, ҳар бир чиқишингиз, суҳбатларда айтган гапларингиз менга келиб турди. Ўзбекистон учун олган олқишларингиздан севиндим. Олимжон Иброҳимовнинг Навоий шаҳрида яшовча қариндошлари ҳам бу ердан Қозонга боришган экан, улар ҳам сиздан хурсандликларини менга айтишди, — дея жилмайди.

Уни айримлар, айниқса, киночилар “мистер” ҳам деб аташарди. Чиндан-да унда кийиниш маданияти инглизларга хос сариштали эди. Чехов айтади-ку: “Инсонда ҳамма нарса гўзал бўлиши керак: соч-соқол ҳам, бош кийимдан тортиб оёқ кийимгача энгил-бош ҳам… Ҳаммаси, ҳаммаси…” У ташқи кўриниши саришта бўлишига катта эътибор берарди. Мистер деса дегундай. Бунинг устига унинг ўзи ҳам кўркам инсон эди.
Бу ўзига хослик, ўктам руҳ унинг ижод маҳсулларига ўзи бўлиб кўчди ва ҳамиша ўқувчилар кўз ўнгида Ўлмас Умарбеков бўлиб гавдаланиб турибди.

Miraziz A’zam
O‘LMAS UMARBEKOVNI ESLAB

  Hozirgi Milliy universitetning filologiya fakultetida o‘qirdik. 1953 yil kuzining so‘nggi kunlari 4-24 noyabrda Boyovut sovxoziga paxta terimiga chiqqandik. O‘sha yili qor erta yoqqan, xo‘jalikda hali terilmagan paxtalar qor ostida qolgandi. Biz g‘o‘za ustidagi qorlarni to‘kib, hosilni terib olishimiz kerak edi. Yigitlar xo‘jalikning katta klubiga, o‘qituvchilar va qizlar xonadonlarga joylashtirildi. Polga poxol to‘shalgan, har kim o‘zi keltirgan o‘rin-ko‘rpalarni uning ustiga to‘shab uxlardi. Biz borgan kezlar oldiniga yomg‘ir, ketidan shunday qor yog‘ib berdiki, dalaga chiqib paxta terishning hech qanday imkoni qolmadi.

Talabalar bu seryog‘in kunlarda ertadan kechgacha nima qilishni bilmay yo klubning u ±g‘idan bu ±g‘iga sandiraqlar, yo safsata sotar, sahnada yotgan katta kurslar bilan pastda yotgan kichik kursliklar bir yoqda askiyabozlik qilishar, xullas, hamma nimalardir bilan band edi. Bir chekkada hamrohlarim bilan sigareta tutatib turgandim.
Bir mahal uchinchi kurslik bir talaba — Nosir Fozilov degani:
— Shoir, — dedi, tirsagimdan tortib (u hammaga shunday murojaat qilardi), — sizga chekishni kim qo‘yipti?!
U og‘zimdan sigaretni yulqib olib, polga tashladi va tovoni bilan ezdi.

Shu asnoda poxolda cho‘zilib yotgan kelishgan bir yigit:
— Nosir, nima ishingiz bor, cheksa chekar, foyda-zararini o‘zi bilib oladi… bir kun… — dedi Nosir akaga tanbeh berib.
— Yonida bunga qaraydigan ota-onasi yo‘q (otam urushda halok bo‘lgan, onam menga emas, men onamga qarardim), bu yerda bilgan ishini qilib, sovuqda tomog‘ini ham shamollatib, “dard” orttiradi. Siz bilan bizga o‘xshagan akalari tartibga solib turishi kerak (Men bu paytda 17 yoshda, dadamdan qolgan eski paltoda, suvga bo‘kkan mushukdek dildiragan yigitcha edim), — deb bizdan uzoqlashdi.
— Ismingiz nima, Mirazizmi? Yaxshi… Xafa bo‘lmang… Men O‘lmas Umarbekovman…

Ertasiga chindan ham tomog‘im shamollab, quv-quv yo‘tala boshladim. O‘lmas aka yonimga kelib:
— Hozircha chekmay tura qoling, bo‘lmasa yo‘taldan qutulmaysiz, — dedi akalarcha yelkamga qo‘lini qo‘yib. Uning ovozidagi samimiylik meni ishontirdi. Odam bilan gaplashganda hech qachon yuqoridan kelmasdi. Kim bo‘lishidan qat’i nazar, inson shaxsini tahqirlash bilan chiqishmasdi.

Paxtadan qaytganimizda Umarbekovning O‘zbekistondagi yoshlar orasida eng faol va ta’sirchan yozuvchi ekanini bildik. Uning har bir hikoya yoki qissasi “Sharq yulduzi” jurnali va boshqa matbuot nashrlarida tez-tez bosilib chiqar va har biri o‘quvchilar og‘zidan tushmasdi. “Bir muhabbat tarixi”, “Sevgim, sevgilim”, “Yoz yomg‘iri”, “Odam bo‘lish qiyin”, “Damir Usmonovning ikki bahori” kabi asarlarini ±pishib o‘qirdik.

Adib 1956-1971 yillarda radioda adabiyot bo‘limini boshqardi. Asarlari turli mukofotlarga loyiq ko‘rila boshladi. Bir daf’a O‘zbekistondan taniqli yosh yozuvchi sifatida Bolgariyaga safarga borib, Yordan Milev degan adib bilan do‘stlashib qaytdi. O‘sha kezlarda meni bir yo‘qladi.
— Qayoqlardasiz, nega matbuotda ko‘rinmaysiz? Bir nimalar yozyapsizmi o‘zi? — deb surishtirdi. — Ha, bolalarga yozgan she’rlaringizdan xabarim bor…
Kattalarga ham yozing… — Indamay turganimdan so‘ng maqsadga ko‘chdi:
— Meni bolgariyalik shoirlar tog‘larga olib chiqib, rosa mehmon qilishdi. Va o‘z she’r to‘plamlarini berishdi. Siz turkchani bilasiz, bularni tarjima qiling. Biz radioda beramiz. Boshqa gazet-jurnallarga ham tarqating, albatta chiqarishadi, — dedi Shu tariqa men Mafkura Mullova, Sabohiddin Bayramov, Usmon Azizov kabi bolgariyalik turk shoirlarning she’rlari bilan tanishdim va gazetxonlarimizni ham ularga oshno qildim.

Umarbekov ularni o‘zi ham o‘zbekchaga o‘gira olar, ammo u o‘z muvaffaqiyatlarini bir o‘zi “hazm” qilishni xohlamas, boshqalarni ham bunga sherik qilishni fayzli amal deb bilardi.

80-yillarda Umarbekov O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasiga boshliq etib saylandi. Bu paytlarda O‘zbekistonda hali-hanuz CHo‘lpon, Fitrat kabi ulug‘ yozuvchilarning asarlari nashr qilinishiga ruxsat yo‘q edi. 50-yillarda shaxsga sig‘inishning oqibatlarini tugatish masalasi o‘rtaga qo‘yilgan va 37-yil qatag‘oniga uchragan ziyolilar oqlangani e’lon qilingandi. Ozarbayjonda Husayn Jovid, Mikoil Mushfiq, Qozog‘istonda Saken Sayfullin, Beyimbet Maylin, Qirg‘izistonda To‘qtog‘ul Satilg‘anov, Tataristonda Olimjon Ibrohimov va boshqalarning asarlari o‘z ona tillarida va yana ruscha tarjimalari ham qayta-qayta jild-jild nashr etilib turgan bir paytida, O‘zbekistonda CHo‘lpon, Fitrat asarlari chiqarilmas, hatto, CHo‘lponning 5-10 ta she’ri “Tirik satrlar” nomli umumiy to‘plamda chiqarilgani uchun bir guruh ijodkorlar e’tiroz bildirishgandi. Agar uning o‘rnida oldingilarga o‘xshagan boshqa yozuvchi boshliq bo‘lganida, o‘sha e’tirozchilarning sho‘rini quritgan bo‘lardi. Ammo Umarbekov bunday qilmadi.

Meni huzuriga chaqirtirib:
— Shu haftada Tataristonda qatag‘on qilingan va CHo‘lponlar bilan bir vaqtda otib tashlangan ajoyib tatar yozuvchisi Olimjon Ibrohimovning yuz yilligi nishonlanadi. O‘zbekiston nomidan shu muhim tadbirda siz qatnashasiz… Tatariston Yozuvchilar uyushmasiga sizni tavsiya qildim… Buyruq chiqarilgan. Kassadan pulingizni va kutubxonadan ularga tayyorlagan Uyushma sovg‘asini oling. Samolyot uchun yo‘l haqini bersangiz, xodimlarimiz sizga biletni olib qo‘yadi… To‘fon Minullinga mendan salom aytasiz. Xo‘p, xayr, oq yo‘l sizga… — deb qo‘l uzatdi.

Men o‘zbek-tatar adabiy aloqalariga oid ko‘p ishlar qilgan Sherali Turdiyevdan bir talay maslahatlar oldim va Abdulla O‘razayevning Olimjon Ibrohimovdan qilgan tarjimalarini shoshilinch ravishda o‘qib chiqib, Tataristonga uchib ketdim.
Qaytib kelib hisobot uchun O‘lmas akaning oldiga kirganimda:

— Rahmat sizga, har bir chiqishingiz, suhbatlarda aytgan gaplaringiz menga kelib turdi. O‘zbekiston uchun olgan olqishlaringizdan sevindim. Olimjon Ibrohimovning Navoiy shahrida yashovcha qarindoshlari ham bu yerdan Qozonga borishgan ekan, ular ham sizdan xursandliklarini menga aytishdi, — deya jilmaydi.

Uni ayrimlar, ayniqsa, kinochilar “mister” ham deb atashardi. Chindan-da unda kiyinish madaniyati inglizlarga xos sarishtali edi. Chexov aytadi-ku: “Insonda hamma narsa go‘zal bo‘lishi kerak: soch-soqol ham, bosh kiyimdan tortib oyoq kiyimgacha engil-bosh ham… Hammasi, hammasi…” U tashqi ko‘rinishi sarishta bo‘lishiga katta e’tibor berardi. Mister desa degunday. Buning ustiga uning o‘zi ham ko‘rkam inson edi.
Bu o‘ziga xoslik, o‘ktam ruh uning ijod mahsullariga o‘zi bo‘lib ko‘chdi va hamisha o‘quvchilar ko‘z o‘ngida O‘lmas Umarbekov bo‘lib gavdalanib turibdi.

Манба: «Ҳуррият» газетаси.2014 йил, март.

O’Lmas Umarbekov. Saylanma. 1-Jild. Hikoyalar by Khurshid Davron on Scribd

O’lmas Umarbekov. Fotima va Zuhra (Roman) by Khurshid Davron on Scribd