Кейин ҳам кўп сувлар оқди. На бўлғай, шу сувлар Мардибой бобонинг тегирмонини ҳам юргизиб турди. Тегирмон ёнидан ўтиб қолсам, ўша ўжар чол эсимга тушади. Шу деворда ўша чолнинг бармоқ излари, нафаси қолган. Кўҳна ёғоч эшикни очиб ичкари бўйласанг, намчил ун ва яна алланарсаларнинг ёқимли ҳиди димоғингга урилади.
Собир Ўнар
ТЕГИРМОНЧИНИНГ БОЛАСИ
Собир Ўнар 1964 йил 25 февралда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманидаги Қувкалла қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1986). Илк ҳикояси — «Кунсулувнинг хатлари». Шундан сўнг ёзувчининг «Орзуга тўла қишлоқ» (1989), «Овлоқ адирлар бағрида» (1990), «Чашма» (1991) ҳикоялар тўпламлари нашр этилган. «Чамбилбелнинг ойдаласи» (2006) асари муаллифи. Қорақалпоқ адиби Х. Тожимуродовнинг «Ов ҳангомалари» (1990) ҳамда турк ёзувчиси Бакир Юлдузнинг «Карбало фожеаси» қиссасини ўзбек тилига таржима қилган.
Мардибой бобони кичкиналигимдан тоғамнинг ҳамсояси бўлгани учун ўғиллари билан ўйнагани бир-икки кун қолиб кетганимда кўп кўрганман. Жиккаккина, доим катак иштонда қишин-ёзин яланг ковуш кийиб юрадиган, боз устига қора эшагини фақат яйдоқ — эгар-абзалсиз минувчи чаққон, абжир, лекин негадир овози хирилдоқ, тез-тез томоғини қириб тупурадиган одати бор эди. Айтишларича, қишлоқнинг ягона сув тегирмонини шу одам бир умр юргизган, тегирмоннинг гард-чанглари бу одамни хирилдоқ қилиб қўйган эмиш. Колхозлаштиришнинг оғир йилларида бу киши буғдой ўримида чунон жонбозлик кўрсатган, айтишларича, йигирма киши бир ёқ, Мардибой бобо бир ёқ бўлиб марра ўйнаганда, чол ғолиб келар экан. Туман катталари ва раис унинг меҳнатини тақдирлаб, кечқурун бир тандир нон билан сийлар экан. У киши доим иштаҳаси карнай юрганидан нонни сувга ботириб паққос туширар ва кечаси ойнинг ёруғида тағин шунча майдонни қўлдан чиқараркан. Кейинчалик омонлик замонларда у киши ҳақида бир латифа тарқалган. Акам ўзи кичкина бўлгани билан ғилминдидан нақд элликтани кўрдим демас экан. Юпқага сутли атала ўралишини, сўнг куйдирилган сарёққа булаб товоққа жойланиши, манаман деган полвон ҳам унинг атиги беш донасини еб кекириб юборишини назарда тутсак, бу ҳайрон қоларли даражадаги очофатлик эканини тасаввур қилсангиз бўлади.
Қишлоқ ўртасидаги отам замонида қурилган тегирмонни кўп бора болалик завқи билан томоша қилганмиз. Кирар жойида йигирма-ўттиз қоп тўла буғдойи билан турарди. Мардибой бобо бир ўзи бу қопларни эшакдан тушириб, навбати билан бир қоп буғдой сиғадиган тепадаги ёғоч идишга кўтариб ўзи тўкиб қўярди. Валлоҳу аълам, бу идишдаги буғдой ярим кун ё бир кунда тош ўртасидаги тешикка доналаб бир маромда тушиб турар, атрофидан худди сув сачрагандек ун отилиб турар, тегирмончи ҳеч қачон бировнинг қопи тугамай, бошқасининг қопини аралаштирмас эмиш. Етти ботмондан бир килоси тегирмончининг ҳақи эмиш. Бир ботмонни ўн олти килолигини билгач бу ҳақ жуда кам эмасмикан, деб ўйлаб қўяр экан.
Бир сафар отам мол орқасидан тоққа кетаман, қўлим бўшамайди, дегани учун ўзим бобога буғдой торттириб келганман. Отам гап ўргатган: кимнинг улисан, деб сўрайди, палончининг улиман, дейсан. Буғдойинг бир синтирми, дейди, сен ҳа, де. Барибир чол ўзининг ўлчагич халтасида ўлчаб олади. Бир синтирдан кам бўлса кам экан-ку, дейди. Кўп бўлса ортиқ экан, деб айтади. Сўнг қачон келайин деб сўра, айтган вақтида бор, бўлмаса жаҳли чиқади, қоплар қалашиб кетди, деб.
Мен отам айтганидай қилганман ва шунда жиккак, қоп-қора, кўримсиз, қошу кўзи, оғзи-бурни, қулоғигача оппоқ гард бўлиб кетган чолнинг юз килолик юкни кўрдим демай ўзи кўтариб тушириб, эртаси куни михдай қилиб ортиб бериб, арқон билан эшагимнинг айили устидан овуртмоқ қилиб бойлаб, мени қопнинг устига кўтариб ўтқазиб қўйганини кўриб қойил қолганман.
Одамлар тегирмончининг акс феълидан чўчишарди, айни пайтда ҳалоллиги учун шу баробар ҳурмат ҳам қилишар, шу боис ўрнига бошқа одам бўлсин, дейишга ботинолмас эдилар.
Тегирмоннинг тепа томонидан катта ариқда зилол сув шиддат билан ёғоч новдан шарқираб тушиб турар, у тегирмон тошини пастдаги катта ёғоч парракка зарб билан уриб юргизиб турарди. Натижада тегирмондан гусирлаб, гоҳида ғалати шийқиллоқ овоз анча нарига ҳам баралла эшитилиб турарди.
Биз ёш болалар бу пайти шу тегирмон пастидаги сойдан қўлда балиқ овлардик. Гоҳида тош остидан сувилон чиқиб ҳаммамиз ҳар ёққа тирақайлаб қочиб қолардик. Биз бир гал шу тегирмон яқинидаги шарқироқ сой суви ҳаяллаб ўтадиган ҳовузсимон жойда бир челак балиқ тутдик. Сўнг чўмилдик. Сувдан чиқсак, челакнинг ёнида тегирмончининг ўғли турибди. У аввал, балиғингни сувга тўкиб юбораман, деб дўқ урди. Йигит мактабни аллақачон битирган, Каттақўрғондами, Самарқанддами ўқиш ўқир, бироқ отасига ўхшаган қоп-қора, яна ярашмаган тарзда хўппасемиз эди.
Биз нима қилишимизни билмай гуноҳкорлардай дилдираб туравердик. Яна шунча балиққа ачинардим. Биласиз, булоқ сувидаги гулмоҳи балиқ унча катта бўлмайди. Бир челак балиқни тоғамнинг хотини Суймали янгам сариёғда жуда мазали қилиб пишириб беришидан умидвор эдим.
Хайриятки, йигит биз кутган ишни қилмади. Челакдан балиқларнинг энг каттасини олиб бошини оғзига тиқди. Кейин уни яна қўлига олиб:
— Шуни мен тириклай ея оламан, гаров ўйнайсизларми? — деб сўради.
Биз бир-биримизга қараб олдик. Чунки киссамизда бир тийин ҳам йўқ эди.
— Камбағал, қашшоқлар, — деди у ва балиқни бошидан тутиб бир пас типирчилатиб турди-да, яна оғзига тиқди. Кўзлари хонасидан чиққудай бўлиб тасрайиб, қизариб-бўзариб кетди, лекин барибир кучана-кучана уни ютиб юборди. Сўнг кўйлагини кўтариб қорнини қашлаб-қашлаб қўйиб: — Ҳалиям ўлмади, кўряпсизларми, диркиллаяпти, — деди. Ортига бурилиб кета бошлади.
— Аканг қарағайди кўрдингларми, — деди бир маҳал тўхтаб, отасига ўхшаган хирилдоқ овозда. — Шаҳарда бўлганимда ҳозир гаровда эллик сўм ютиб олардим, сенлардан икки дунёдаям одам чиқмайди.
Акавой кетганига хурсанд бўлиб биз тегирмон томонга ўтдик. Тегирмоннинг тепасидаги сув сачраган жойлардан гулдирган ўсиб ётарди. Гулдирган деганимиз сиз танийдиган малинага ўхшаш майда мевали тиканакли ўсимлик. Тиканлари қўлингга тегса дарҳол қонатади, кийимингга илашса йиртиб юборади.
Тегирмончи борида биров бу ерга яқинлашмайди. Барибир бизга ўхшаган бебошлар гулдирганнинг пишганини териб еб кетишибди, бизга қолгани аччиқлари, ҳали бўзармаганлари экан. Тоғамнинг менга тенгқур ўғли қўли билан нуқиб:
— Мардибой бобо шу деворга ғилминди урган, — деди.
Ҳа, дарвоқе, биз ғилминди ҳақида латифа бошлаб бошқа ёққа қараб ўтлаб кетувдик. Узр.
Хуллас, тегирмончининг кампири Омонгул момо чолининг буюртмасига кўра кечки овқатга сератала ғилминди пиширибди. Кечаси фонус кўтариб, мойлигина овқатни чуқур товоққа бостириб келса, чоли аллақачон таҳоратини олиб, очқаб, ер тепиб ўтирибди. Чоли овқатнинг чўғи пастлигидан хавотирланиб:
— Нечта? — деб сўрабди.
— Болаларингизам ўзингиздай жуқмахўр, ўттизта қолди, — дебди кампири.
Чол кампирини бўралатиб сўкиб, энди уришга чоғланган экан, бобойнинг бу феълини билган кампир шоша-пиша сувдан кечиб ўтиб қорасини ўчирибди. Чол жаҳл билан товоқни тегирмоннинг деворига урибди. Шундан сал ўтиб тегирмонга унини олгани келган Кўмак муаллим тегирмончининг фонус ёруғида ғилминдини хас-хашакларини териб-териб паққос тушираётганини кўрибди…
Кун келди, шу чол ҳам қариди, тўзди. Қулоғи эшитмай, кўзи кўрмай қолди. Эшик оралаб баъзан кампири етовида, баъзан ўзи девор пайпаслаб чиқадиган бўлди. Бу куни ҳам йўқ бўлиб тўшакка михланиб қолди. Кампири Омонгул момо ҳали ғалтакдай, мен деганни бир чўқишда қочирадиган норғул, тетик эди. Ҳазрат Ғафур Ғулом “оталар ўзи шундай мўрт келади”, деганда Мардибой тегирмончини ҳам назарда тутмаганмикан?
Чол ётиб қолишидан олдин ер, боғ ва уйини тақсимлаб васият қилди. У ҳосилдор токларни кичигига қолдирди. Бу катта ўғилга ёқмади. Кап-катта бошига жанжал кўтариб уруш чиқарди. Бир гал ўғли отаси таҳоратга кўтариб чиққан мис офтобасини қўлидан тортиб олиб бошига туширганини ҳам кўрдик. Ҳа, биз болалик, мурғак кўзимиз билан кўриб додлаб юбордик. Чолнинг бошидан қон отилар эди. Сўнгра у қонга бўялган кўйи, ёнбошига мункиб тушди. Хирилдоқ овозда ўғлини сўкди. Ўғли ўлжасини қизғанган итдек бизга ҳам ўшқирди. Қўлига тош олиб бизга ирғита бошлади. Эсласам юрагим орқага тортади, агар шу тошлардан бирортаси тегиб кетгудай бўлса, аниқки, тил тортмай ўлар эдик, астағфуруллоҳ. Сўнг опаларимизнинг пичирлаб қилган ўшакларидан шуни билдикки, тегирмончининг элликни қоралаган ўша мирғазаб ўғли орага тушган онаси ва ўзининг кампириниям ўлакса қилиб урибди. Во дариғ! Чол барибир туршак ҳолида ўжар экан, боғни сенга бермайман, деяверибди. Ўғли яна урибди, яна, яна… Охири тегирмончи жоҳил ўғлининг таёғидан ўлди-кетди. Таъзияси куни “отам”лаб товуш бериб турди…
Тегирмон эгасиз қолди. Охири маслаҳат билан Мардибой бобонинг бўйниса ўртоғи Ёлғош бобо унга қараб турди. У чол ҳам қазо қилгач, тегирмонга ўғиллари эгалик қилишди.
Мазлумнинг, мусофирнинг ва ота-онанинг дуоси учун Оллоҳ ҳузурида парда йўқ эмиш. Кексалар бу дунё қайтар дунё, унинг ҳам эгаси бор, деганида бизнинг ўжар, тўхтам ва сабр билмас миямиз қабул қилмас экан. Кейин билдик, дунёнинг қандай қайтишини…
Мардибой бобонинг катта ўғли Чиндали ака аввал бўлимнинг, кейин колхознинг ҳисоб-китоб буғалтери бўлиб ишлаб юрар эди. Кейин ерлар фермерларга бўлиб берилгач, у ишсиз қолди. Чамаси пенсиясига ҳам яқин қолган эди. Ишдан бўшаган йили уйининг олдидаги томорқасига тўлдириб кўкнори экди. Кўкнорининг гулини кўрганмисиз? Қирмизи рангда товланувчи бундай нафис гул оламда йўқ. Сўнг у ичидан бошоқ чиқариб бўлгач, гуллар бирин-кетин узилиб туша беради. Бошоқ қотиб, сарғайиб пишмасдан бурун устомон нашафурушлар уни тиғ билан кесиб сутини ташқарига чиқарадилар, сут қотгач пичоқ билан қириб оладилар, идишга йиғадилар, тўплайдилар, сотадилар, уни яна бир устомон кукун ҳолатига келтиради. Шу кукун дунёни офатга етаклайди, қанчадан-қанча одамларнинг ёстиғини қуритади.
Мен шу тоғорадай қишлоқда бундай палид иш билан шуғулланиб барака топган одамни кўрмадим. Кимдир қамалди, кимдир бор-будидан айрилди, аммо шу касофат нарса Чиндали акани бойитди. Бошқалар мелисага тушди, тушгани тушмаганларни чақиб берди. Чиндали акаям мелисага қатнади. Бироқ ё зори, ё зўри устун келди чоғи, ишқилиб тинчитди. Ҳадемай ялтиллаган “Жигули” сотиб олди. “Жигули” уйида қантарилган отдай тураверди, минмади. Гап чиқдики, Чиндали ака бу машинага сиғмапти, каттароғидан оларкан. Ўша маҳаллар “Волга” урф эди, энг обрўли машина ҳисобланарди. Чиндали ака “Волга” опти дейишди. “Волга”си қурмағур раисдаям йўқ эди. Лекин бу машинани ҳам на ўзи, на фарзандлари минди — кўпкарига тайёрланган тулпордай тураверди.
Кунларнинг бирида ўғиллари палончининг тўйи бугун, никоҳига сўраяпти, миниб борайлик, деб сўрашибди, ота бермабди. Ўртада жанжал чиқибди, икки ўғил отадан калитни тортиб олиб рулга ўтирган экан, жаҳлга минган ота катта суруқ таёқни олиб келиб, машинанинг олд ойнасига уравериб синдириб ташлабди, устига шиша сачраб қон бўлган йигитлар тушиб отани дўппослай кетишибди. Ғазаб устида бири темир билан, бири таёқ билан ураверишибди. Охири боши мажақланиб, мияси, кўзлари отилиб чиқиб кетибди.
Эртаси куни ўғиллар “отам”лаб ҳасса суяниб йиғлашди. Куйган фарзандлар сингари то қирқи — маросими ўтгунча устларидан тўну белбоғ, дўппи тушмади.
Ундан кейин ҳам кўп сувлар оқди. На бўлғай, шу сувлар Мардибой бобонинг тегирмонини ҳам юргизиб турди. Тегирмон ёнидан ўтиб қолсам, ўша ўжар чол эсимга тушади. Шу деворда ўша чолнинг бармоқ излари, нафаси қолган. Кўҳна ёғоч эшикни очиб ичкари бўйласанг, намчил ун ва яна алланарсаларнинг ёқимли ҳиди димоғингга урилади.
Илгари бу тегирмон қулф кўрмаган. Ҳозир эса калладай қулф осиғлик туради. Эгаси кимлиги ҳам номаълум. Лекин тегирмон аввалгидай мустаҳкам, ҳеч нарса уни ўзгартирмади.
Тегирмоннинг тепаси қабристон. Тегирмонга яқин жойда Мардибой бобо ётибди. Ўғли ундан четроқда… Жой кам. Кейингилари ундам ҳам нарига қўйилади…
Sobir O’nar
TEGIRMONCHINING BOLASI
Sobir O’nar 1964 yil 25 fevralda Samarqand viloyatining Qo’shrabot tumanidagi Quvkalla qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1986). Ilk hikoyasi — «Kunsuluvning xatlari». Shundan so’ng yozuvchining «Orzuga to’la qishloq» (1989), «Ovloq adirlar bag’rida» (1990), «Chashma» (1991) hikoyalar to’plamlari nashr etilgan. «Chambilbelning oydalasi» (2006) asari muallifi. Qoraqalpoq adibi X. Tojimurodovning «Ov hangomalari» (1990) hamda turk yozuvchisi Bakir Yulduzning «Karbalo fojeasi» qissasini o’zbek tiliga tarjima qilgan.
Mardiboy boboni kichkinaligimdan tog‘amning hamsoyasi bo‘lgani uchun o‘g‘illari bilan o‘ynagani bir-ikki kun qolib ketganimda ko‘p ko‘rganman. Jikkakkina, doim katak ishtonda qishin-yozin yalang kovush kiyib yuradigan, boz ustiga qora eshagini faqat yaydoq — egar-abzalsiz minuvchi chaqqon, abjir, lekin negadir ovozi xirildoq, tez-tez tomog‘ini qirib tupuradigan odati bor edi. Aytishlaricha, qishloqning yagona suv tegirmonini shu odam bir umr yurgizgan, tegirmonning gard-changlari bu odamni xirildoq qilib qo‘ygan emish. Kolxozlashtirishning og‘ir yillarida bu kishi bug‘doy o‘rimida chunon jonbozlik ko‘rsatgan, aytishlaricha, yigirma kishi bir yoq, Mardiboy bobo bir yoq bo‘lib marra o‘ynaganda, chol g‘olib kelar ekan. Tuman kattalari va rais uning mehnatini taqdirlab, kechqurun bir tandir non bilan siylar ekan. U kishi doim ishtahasi karnay yurganidan nonni suvga botirib paqqos tushirar va kechasi oyning yorug‘ida tag‘in shuncha maydonni qo‘ldan chiqararkan. Keyinchalik omonlik zamonlarda u kishi haqida bir latifa tarqalgan. Akam o‘zi kichkina bo‘lgani bilan g‘ilmindidan naqd elliktani ko‘rdim demas ekan. Yupqaga sutli atala o‘ralishini, so‘ng kuydirilgan saryoqqa bulab tovoqqa joylanishi, manaman degan polvon ham uning atigi besh donasini yeb kekirib yuborishini nazarda tutsak, bu hayron qolarli darajadagi ochofatlik ekanini tasavvur qilsangiz bo‘ladi.
Qishloq o‘rtasidagi otam zamonida qurilgan tegirmonni ko‘p bora bolalik zavqi bilan tomosha qilganmiz. Kirar joyida yigirma-o‘ttiz qop to‘la bug‘doyi bilan turardi. Mardiboy bobo bir o‘zi bu qoplarni eshakdan tushirib, navbati bilan bir qop bug‘doy sig‘adigan tepadagi yog‘och idishga ko‘tarib o‘zi to‘kib qo‘yardi. Vallohu a’lam, bu idishdagi bug‘doy yarim kun yo bir kunda tosh o‘rtasidagi teshikka donalab bir maromda tushib turar, atrofidan xuddi suv sachragandek un otilib turar, tegirmonchi hech qachon birovning qopi tugamay, boshqasining qopini aralashtirmas emish. Yetti botmondan bir kilosi tegirmonchining haqi emish. Bir botmonni o‘n olti kiloligini bilgach bu haq juda kam emasmikan, deb o‘ylab qo‘yar ekan.
Bir safar otam mol orqasidan toqqa ketaman, qo‘lim bo‘shamaydi, degani uchun o‘zim boboga bug‘doy torttirib kelganman. Otam gap o‘rgatgan: kimning ulisan, deb so‘raydi, palonchining uliman, deysan. Bug‘doying bir sintirmi, deydi, sen ha, de. Baribir chol o‘zining o‘lchagich xaltasida o‘lchab oladi. Bir sintirdan kam bo‘lsa kam ekan-ku, deydi. Ko‘p bo‘lsa ortiq ekan, deb aytadi. So‘ng qachon kelayin deb so‘ra, aytgan vaqtida bor, bo‘lmasa jahli chiqadi, qoplar qalashib ketdi, deb.
Men otam aytganiday qilganman va shunda jikkak, qop-qora, ko‘rimsiz, qoshu ko‘zi, og‘zi-burni, qulog‘igacha oppoq gard bo‘lib ketgan cholning yuz kilolik yukni ko‘rdim demay o‘zi ko‘tarib tushirib, ertasi kuni mixday qilib ortib berib, arqon bilan eshagimning ayili ustidan ovurtmoq qilib boylab, meni qopning ustiga ko‘tarib o‘tqazib qo‘yganini ko‘rib qoyil qolganman.
Odamlar tegirmonchining aks fe’lidan cho‘chishardi, ayni paytda halolligi uchun shu barobar hurmat ham qilishar, shu bois o‘rniga boshqa odam bo‘lsin, deyishga botinolmas edilar.
Tegirmonning tepa tomonidan katta ariqda zilol suv shiddat bilan yog‘och novdan sharqirab tushib turar, u tegirmon toshini pastdagi katta yog‘och parrakka zarb bilan urib yurgizib turardi. Natijada tegirmondan gusirlab, gohida g‘alati shiyqilloq ovoz ancha nariga ham baralla eshitilib turardi.
Biz yosh bolalar bu payti shu tegirmon pastidagi soydan qo‘lda baliq ovlardik. Gohida tosh ostidan suvilon chiqib hammamiz har yoqqa tiraqaylab qochib qolardik. Biz bir gal shu tegirmon yaqinidagi sharqiroq soy suvi hayallab o‘tadigan hovuzsimon joyda bir chelak baliq tutdik. So‘ng cho‘mildik. Suvdan chiqsak, chelakning yonida tegirmonchining o‘g‘li turibdi. U avval, balig‘ingni suvga to‘kib yuboraman, deb do‘q urdi. Yigit maktabni allaqachon bitirgan, Kattaqo‘rg‘ondami, Samarqanddami o‘qish o‘qir, biroq otasiga o‘xshagan qop-qora, yana yarashmagan tarzda xo‘ppasemiz edi.
Biz nima qilishimizni bilmay gunohkorlarday dildirab turaverdik. Yana shuncha baliqqa achinardim. Bilasiz, buloq suvidagi gulmohi baliq uncha katta bo‘lmaydi. Bir chelak baliqni tog‘amning xotini Suymali yangam sariyog‘da juda mazali qilib pishirib berishidan umidvor edim.
Xayriyatki, yigit biz kutgan ishni qilmadi. Chelakdan baliqlarning eng kattasini olib boshini og‘ziga tiqdi. Keyin uni yana qo‘liga olib:
— Shuni men tiriklay yeya olaman, garov o‘ynaysizlarmi? — deb so‘radi.
Biz bir-birimizga qarab oldik. Chunki kissamizda bir tiyin ham yo‘q edi.
— Kambag‘al, qashshoqlar, — dedi u va baliqni boshidan tutib bir pas tipirchilatib turdi-da, yana og‘ziga tiqdi. Ko‘zlari xonasidan chiqquday bo‘lib tasrayib, qizarib-bo‘zarib ketdi, lekin baribir kuchana-kuchana uni yutib yubordi. So‘ng ko‘ylagini ko‘tarib qornini qashlab-qashlab qo‘yib: — Haliyam o‘lmadi, ko‘ryapsizlarmi, dirkillayapti, — dedi. Ortiga burilib keta boshladi.
— Akang qarag‘aydi ko‘rdinglarmi, — dedi bir mahal to‘xtab, otasiga o‘xshagan xirildoq ovozda. — Shaharda bo‘lganimda hozir garovda ellik so‘m yutib olardim, senlardan ikki dunyodayam odam chiqmaydi.
Akavoy ketganiga xursand bo‘lib biz tegirmon tomonga o‘tdik. Tegirmonning tepasidagi suv sachragan joylardan guldirgan o‘sib yotardi. Guldirgan deganimiz siz taniydigan malinaga o‘xshash mayda mevali tikanakli o‘simlik. Tikanlari qo‘lingga tegsa darhol qonatadi, kiyimingga ilashsa yirtib yuboradi.
Tegirmonchi borida birov bu yerga yaqinlashmaydi. Baribir bizga o‘xshagan beboshlar guldirganning pishganini terib yeb ketishibdi, bizga qolgani achchiqlari, hali bo‘zarmaganlari ekan. Tog‘amning menga tengqur o‘g‘li qo‘li bilan nuqib:
— Mardiboy bobo shu devorga g‘ilmindi urgan, — dedi.
Ha, darvoqe, biz g‘ilmindi haqida latifa boshlab boshqa yoqqa qarab o‘tlab ketuvdik. Uzr.
Xullas, tegirmonchining kampiri Omongul momo cholining buyurtmasiga ko‘ra kechki ovqatga seratala g‘ilmindi pishiribdi. Kechasi fonus ko‘tarib, moyligina ovqatni chuqur tovoqqa bostirib kelsa, choli allaqachon tahoratini olib, ochqab, yer tepib o‘tiribdi. Choli ovqatning cho‘g‘i pastligidan xavotirlanib:
— Nechta? — deb so‘rabdi.
— Bolalaringizam o‘zingizday juqmaxo‘r, o‘ttizta qoldi, — debdi kampiri.
Chol kampirini bo‘ralatib so‘kib, endi urishga chog‘langan ekan, boboyning bu fe’lini bilgan kampir shosha-pisha suvdan kechib o‘tib qorasini o‘chiribdi. Chol jahl bilan tovoqni tegirmonning devoriga uribdi. Shundan sal o‘tib tegirmonga unini olgani kelgan Ko‘mak muallim tegirmonchining fonus yorug‘ida g‘ilmindini xas-xashaklarini terib-terib paqqos tushirayotganini ko‘ribdi…
Kun keldi, shu chol ham qaridi, to‘zdi. Qulog‘i eshitmay, ko‘zi ko‘rmay qoldi. Eshik oralab ba’zan kampiri yetovida, ba’zan o‘zi devor paypaslab chiqadigan bo‘ldi. Bu kuni ham yo‘q bo‘lib to‘shakka mixlanib qoldi. Kampiri Omongul momo hali g‘altakday, men deganni bir cho‘qishda qochiradigan norg‘ul, tetik edi. Hazrat G‘afur G‘ulom “otalar o‘zi shunday mo‘rt keladi”, deganda Mardiboy tegirmonchini ham nazarda tutmaganmikan?
Chol yotib qolishidan oldin yer, bog‘ va uyini taqsimlab vasiyat qildi. U hosildor toklarni kichigiga qoldirdi. Bu katta o‘g‘ilga yoqmadi. Kap-katta boshiga janjal ko‘tarib urush chiqardi. Bir gal o‘g‘li otasi tahoratga ko‘tarib chiqqan mis oftobasini qo‘lidan tortib olib boshiga tushirganini ham ko‘rdik. Ha, biz bolalik, murg‘ak ko‘zimiz bilan ko‘rib dodlab yubordik. Cholning boshidan qon otilar edi. So‘ngra u qonga bo‘yalgan ko‘yi, yonboshiga munkib tushdi. Xirildoq ovozda o‘g‘lini so‘kdi. O‘g‘li o‘ljasini qizg‘angan itdek bizga ham o‘shqirdi. Qo‘liga tosh olib bizga irg‘ita boshladi. Eslasam yuragim orqaga tortadi, agar shu toshlardan birortasi tegib ketguday bo‘lsa, aniqki, til tortmay o‘lar edik, astag‘furulloh. So‘ng opalarimizning pichirlab qilgan o‘shaklaridan shuni bildikki, tegirmonchining ellikni qoralagan o‘sha mirg‘azab o‘g‘li oraga tushgan onasi va o‘zining kampiriniyam o‘laksa qilib uribdi. Vo darig‘! Chol baribir turshak holida o‘jar ekan, bog‘ni senga bermayman, deyaveribdi. O‘g‘li yana uribdi, yana, yana… Oxiri tegirmonchi johil o‘g‘lining tayog‘idan o‘ldi-ketdi. Ta’ziyasi kuni “otam”lab tovush berib turdi…
Tegirmon egasiz qoldi. Oxiri maslahat bilan Mardiboy boboning bo‘ynisa o‘rtog‘i Yolg‘osh bobo unga qarab turdi. U chol ham qazo qilgach, tegirmonga o‘g‘illari egalik qilishdi.
Mazlumning, musofirning va ota-onaning duosi uchun Olloh huzurida parda yo‘q emish. Keksalar bu dunyo qaytar dunyo, uning ham egasi bor, deganida bizning o‘jar, to‘xtam va sabr bilmas miyamiz qabul qilmas ekan. Keyin bildik, dunyoning qanday qaytishini…
Mardiboy boboning katta o‘g‘li Chindali aka avval bo‘limning, keyin kolxozning hisob-kitob bug‘alteri bo‘lib ishlab yurar edi. Keyin yerlar fermerlarga bo‘lib berilgach, u ishsiz qoldi. Chamasi pensiyasiga ham yaqin qolgan edi. Ishdan bo‘shagan yili uyining oldidagi tomorqasiga to‘ldirib ko‘knori ekdi. Ko‘knorining gulini ko‘rganmisiz? Qirmizi rangda tovlanuvchi bunday nafis gul olamda yo‘q. So‘ng u ichidan boshoq chiqarib bo‘lgach, gullar birin-ketin uzilib tusha beradi. Boshoq qotib, sarg‘ayib pishmasdan burun ustomon nashafurushlar uni tig‘ bilan kesib sutini tashqariga chiqaradilar, sut qotgach pichoq bilan qirib oladilar, idishga yig‘adilar, to‘playdilar, sotadilar, uni yana bir ustomon kukun holatiga keltiradi. Shu kukun dunyoni ofatga yetaklaydi, qanchadan-qancha odamlarning yostig‘ini quritadi.
Men shu tog‘oraday qishloqda bunday palid ish bilan shug‘ullanib baraka topgan odamni ko‘rmadim. Kimdir qamaldi, kimdir bor-budidan ayrildi, ammo shu kasofat narsa Chindali akani boyitdi. Boshqalar melisaga tushdi, tushgani tushmaganlarni chaqib berdi. Chindali akayam melisaga qatnadi. Biroq yo zori, yo zo‘ri ustun keldi chog‘i, ishqilib tinchitdi. Hademay yaltillagan “Jiguli” sotib oldi. “Jiguli” uyida qantarilgan otday turaverdi, minmadi. Gap chiqdiki, Chindali aka bu mashinaga sig‘mapti, kattarog‘idan olarkan. O‘sha mahallar “Volga” urf edi, eng obro‘li mashina hisoblanardi. Chindali aka “Volga” opti deyishdi. “Volga”si qurmag‘ur raisdayam yo‘q edi. Lekin bu mashinani ham na o‘zi, na farzandlari mindi — ko‘pkariga tayyorlangan tulporday turaverdi.
Kunlarning birida o‘g‘illari palonchining to‘yi bugun, nikohiga so‘rayapti, minib boraylik, deb so‘rashibdi, ota bermabdi. O‘rtada janjal chiqibdi, ikki o‘g‘il otadan kalitni tortib olib rulga o‘tirgan ekan, jahlga mingan ota katta suruq tayoqni olib kelib, mashinaning old oynasiga uraverib sindirib tashlabdi, ustiga shisha sachrab qon bo‘lgan yigitlar tushib otani do‘pposlay ketishibdi. G‘azab ustida biri temir bilan, biri tayoq bilan uraverishibdi. Oxiri boshi majaqlanib, miyasi, ko‘zlari otilib chiqib ketibdi.
Ertasi kuni o‘g‘illar “otam”lab hassa suyanib yig‘lashdi. Kuygan farzandlar singari to qirqi — marosimi o‘tguncha ustlaridan to‘nu belbog‘, do‘ppi tushmadi.
Undan keyin ham ko‘p suvlar oqdi. Na bo‘lg‘ay, shu suvlar Mardiboy boboning tegirmonini ham yurgizib turdi. Tegirmon yonidan o‘tib qolsam, o‘sha o‘jar chol esimga tushadi. Shu devorda o‘sha cholning barmoq izlari, nafasi qolgan. Ko‘hna yog‘och eshikni ochib ichkari bo‘ylasang, namchil un va yana allanarsalarning yoqimli hidi dimog‘ingga uriladi.
Ilgari bu tegirmon qulf ko‘rmagan. Hozir esa kalladay qulf osig‘lik turadi. Egasi kimligi ham noma’lum. Lekin tegirmon avvalgiday mustahkam, hech narsa uni o‘zgartirmadi.
Tegirmonning tepasi qabriston. Tegirmonga yaqin joyda Mardiboy bobo yotibdi. O‘g‘li undan chetroqda… Joy kam. Keyingilari undam ham nariga qo‘yiladi…
