Машҳур адиб Хорхе Луис Борхес таваллудининг 115 йиллиги олдидан
Бева қайғуга ботиб, хаёл сурарди. Осмонда ва зангор сувда ой тўлишгач, воқеа поёнига етган туйилди. Тулкининг пешонасига гуноҳларидан кечиш ва ё даҳшатли жазо битилгани қоронғу эди, аммо муқаррар ниҳоя яқинлашиб қолганди. Бева англаб етди. У икков шамширини ҳам дарёга улоқтириб, палубада тиз чўкди ва ўзини император кемасига олиб боришларини буюрди.
Хорхе Луис Борхес
УЧ ҲИКОЯ
Шарифжон Аҳмедов таржимаси
Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) – аргентиналик машҳур ёзувчи, шоир, ажабий танқидчи. Ўзининг руҳий ва фалсафий новеллараи билан машҳур. Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири.
Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).
ҚАРОҚЧИ ЧИНГ БЕВАСИ
“Қароқчи аёл” сўзи баъзи бир бемаъни сарсуэлалар ҳақидаги, қиёфаларидан ходима эканлари яққол сезилиб турган қизлар бўёқ суртилган қалин қоғозлардан тикланган тўлқинлар қўйнида рақсга тушиб, қароқчи аёлларни намойиш қилаётган баъзи бир бемаъни сарсуэлалар ҳақидаги анчагина ноҳуш хотираларни юзага чиқарса эҳтимол. Аммо ҳар қалай қароқчи аёллар, денгиз илмидан сабоқ олган, ваҳший денгизчиларни жиловлай билган, кемаларни таъқиб этиб, уларни талон-тарож қилишга қодир қароқчи аёллар яшаб ўтганлар. Шундайларнинг бири “ҳар ким ҳам қароқчи ҳунарига муносиб эмас ва бу юмушни виждонан ўтай олиш учун худди мен сингари жасур эркак бўлмоқ лозим” дея жар солган Мери Рид исмли аёл эди.
Шавкатли йўлининг дастлабки палласида (у ҳали дарға эмасди) унинг суюкли эркакларидан бирини кема муштумзури ҳақорат қилди. Мери уни яккама-якка олишувга чақирди ва икки қўлида қурол билан – Кариб денгизи оролларидаги қадимий урфга кўра – жанг қилди. Унинг чап қўлида бесўнақай ва қайсар тўппонча, ўнг қўлида эса садоқатли шамшир бор эди. Тўппонча отилмай қолди, аммо шамшир панд бермади… 1720 йилда Мери Риднинг анча хатарли фаолиятига Сантьяго-де-ла-Вегадаги (Ямайка) испан сиртмоғи тўғаноқ бўлди.
Мана шу денгизларда кезган яна бир қароқчи аёл муҳораба маҳали кўп маротаба ҳаётини хатарга қўйган, кўкраклари баланд ва оловранг сочли гўзал ирланд қизи Энн Боней эди. У Мери Риднинг қуролдоши эди, кейинроқ эса дордаги ўртоғига айланди. Унинг суюкли ёри, капитан Жон Ракмэм ҳам айни шу томошада ўз арқонига эга бўлди. Ойшанинг Боабдилга айтган сўзларини Энн қайғу ва нафрат билан қарийб айнан такрорлади: “Агар эркак киши каби жанг қилганингда эди ит каби осиб юбормас эдилар”.
Қароқчи аёлларнинг яна бири, аммо омадли ва машҳури Осиё сувларини Сариқ денгиздан тортиб, Анном сарҳадларидаги дарёларга қадар кезиб чиққан қароқчи аёл эди. Мен ҳарб юришларида уқуви зўр бўлган бевани, Чинг бевасини назарда тутаётирман.
САБОҚ ЙИЛЛАРИ
1797 йилда бу денгиздаги кемаларнинг соҳиблари иттифоқ туздилар ва Чинг исмли кўпни кўрган ҳамда муносиб одамни адмирал этиб тайинладилар. У соҳил бўйидаги қишлоқларни ўта шафқатсизлик билан ва астойдил талар эдики, оқибатда сўнгги дон-дунидан айрилган аҳоли кўз ёшлари ва инъомлар эвазига Император ҳомийлигига эришмоқчи бўлди. Аҳолининг ноумид илтижолари Императорга етиб борди: уларга ўз қишлоқларига ўт қўйишни, балиқ овлашни бас қилишни ва мамлакат ичкарисига чекиниб, зироатчилик деб номланувчи нотаниш илм билан машғул бўлишни буйруқ қилдилар. Балиқчилар худди шундай иш тутишди, бу гал омади чопмаган қароқчиларни эса кимсасиз соҳиллар қарши олди. Шу сабаб улар денгизда қароқчилик қилишга бошладилар. Бу эса, ўз навбатида Империяга яна ҳам катта зарар келтирар, зотан савдо-сотиқ тўхтаб қолганди. Ҳукумат узоқ ўйлаб ўтирмасдан, собиқ балиқчиларга омоч ва буқаларни ўз ҳолига қўйиб, яна қайта эшкак ва тўрларнинг этагидан тутишни буюрди.
Бироқ шукуҳсиз ўтмиш ёдларига тушиб, деҳқонлар рози бўлмадилар, натижада бошлиқлар ўзга йўл тутишди: адмирал Чинг Император отхоналари сардори этиб тайинланди. Адмиралнинг кўнгли суст кетиб, бунга рози бўлди. Кемаларнинг хўжайинлари бундан ўз вақтида хабар топдилар ва уларнинг одил ғазаби тўкис зиёфатга бориб тақалди. Улар адмиралга заҳарланган капалак қуртидан тайёрланган гуручли таом узатдилар.
Баднафслик оқибати ҳалокатли бўлди – аввалги адмирал ва Император отхоналарининг тетапоя сардори денгиз илоҳига жон таслим қилди. Бира тўла икки хиёнатдан изтиробга тушган бева фитнадан қароқчиларни огоҳ қилди. Императорнинг мунофиқ карамини рад этишга, заҳар билан сийлашга мойил ношукур кема соҳибларига хизмат қилишдан воз кечишга даъват этди. Уларга ўз фойдалари йўлида иш тутишни ва ўзларига янги адмирал сайлаб олишларини таклиф этди. Улар бевани, ҳорғиннигоҳ ва кўланкамисол табассумли мана шу тадбиркор аёлни афзал билдилар. Унинг қоп-қора йилтироқ сочлари кўзларидан кўра чароғон эди. Беванинг буйруқларига амал қилиб, барча кемалар денгизга, бўрон ва хавф-хатарга пешвоз чиқдилар.
ҚЎМОНДОНЛИК
Узлуксиз талон-тарож 13 йил давом этди. Денгиз қўшини 6 флотилиядан иборат бўлиб, байроқлар ранги турлича эди: алвон, сариқ, қора ва (бош кема байроғининг туси) кулранг. Сардорлари Лочин-ва-Қоя, Тоғ-Жилғасининг-Қасоси, Денгизчилар-Хазинаси, Балиқлари-Сонминг-Тўлқин ва Баланд-Қуёш деб номланарди. Чинг беваси шахсан ўзи тузиб чиққан иш тартиби қатъий ва инкор этиб бўлмас эди, расмий хитой нутқига сохта салобат бахш этувчи сердабдаба сафтатадан ҳоли услуби эса аниқ ва лўнда эди. Бу услубнинг ваҳимали жумлалари қуйидагича (Иш Тартибининг алоҳида моддаларини айнан келтираман):
“Ғаним кемаларидан қўлга олинган ўлжа омборга олиб келиниши ва қайта ҳисоб-китоб қилиниши лозим. Ўлжанинг ҳар бир қароқчига тегишли бешдан бир бўлаги ўз вақтида улашилади; қолган қисми омборда сақлансин. Буйруқни бузганлар ўлимга маҳкумдирлар.”
“Ўз жойини махсус буйруқсиз ташлаб кетган қароқчи жазога лойиқдир: барчанинг кўз олдида қулоқларига тиғ урилади. Иккинчи бор жиноят содир этганлар ўлимга маҳкумдирлар.”
“Қишлоқларда асир олинган аёлларни палубада сотиш таъқиқланади; бу иш трюмда ва фақат хазинабоннинг ижозати билан амалга оширилади. Буйруқни бузганлар ўлимга маҳкумдирлар.”
Асир олинганларнинг кўрсатмаларидан маълумки, қароқчиларнинг емиши асосан қотган нон, қовурилган семиз каламушлар ва қайнатилган гуручдан иборат эди ҳамда муҳораба кунлари улар ўз ароқларига порох аралаштириб ичадилар. Ғирром қарта ва шашқол, шароб тўла коса ва “фантан” ўйини, маст қилувчи бир ўрам афъюн ва хитой чироқлари уларнинг ҳордиқларига тус киритарди. Улар шамширни афзал билиб, бира тўла икки қўл билан жанг қилишарди. Жангга киришдан аввал ёноқ ва баданларига саримсоқ суви суртиб олишар, бу уларни ўқларнинг ажалэлтар ўпичидан омон сақларди.
Хотинлар ўз эрлари билан бирга юришар, дарғани бўлса зафарлардан сўнг ўзгариб турувчи беш-олти аёлдан иборат бутун бошли харам ўртага олганди.
ЁШ ИМПЕРАТОР КИА-КИНГ ГАПИРАДИ
1809 йилнинг ўрталарида императорнинг фармони эълон қилинди. Мен шу фармоннинг биринчи ва сўнгги қисмлари таржимасини ҳавола қиламан. Бундаги услуб кўпларга ёқмайди.
“Манфур ва бузуқ одамлар; бошқаларнинг ризқ-рўзини топтаб, етим-есирлар ва солиқ йиғувчиларнинг илтижоларига қулоқ осмаётган одамлар; ўз жаҳаннамларида қақнус ва аждар суратини чизаётган одамлар; босма китоблар ҳақиқатини инкор этувчи ҳамда нигоҳлари Шимолга қадалган чоқ дув-дув кўзёш тўкаётган одамлар – мана шу одамлар дарёларимиз осойишталигига тўғаноқдирлар ва улар қанотимиз остидаги денгизларнинг кўҳна сукунатига дахл қилмоқдалар.
Уларнинг мўрт ва ожиз қайиқлари кечаю-кундуз тўлқинлар билан олишиб ётади. Улар жаҳолатни кўнглига туккандирлар ва улар-да дўст эмасдир, улар-да ҳеч вақт денгизчининг чин дўсти бўлмагандир. Улар денгизчига ёрдамни хаёл қилмайдилар, у билан ноҳақ ва бешафқат муомалада бўладилар, нафақат талон-тарож қиладилар, балки мажруҳ қиладилар ва ҳалок этадилар. Улар Олам Биносининг табиий қонунларига бўйин эгмайдилар, шу боис дарёлар тарк этадилар соҳилларини, ўғил отага қарши боради, қурғоқчилик ва ёмғирлар фасли ҳам йиллар кечган сайин адашиб кетди.
…Шу боис ҳам сенга, менинг адмиралим Кво-Ланг, айбдорларни жазолашга буйруқ қиламан. Хаёлдан соқит этма, меҳр-шафқат шоҳлар ҳокимиятининг азалий сифатидир ва бу сифатни ўзлаштириб олиш ўзига ортиқ қадар бино қўйиш бўлур эди. Шафқатсиз ва одил бўлгин, менга итоаткор ва енгилмас бўл.”
Қайиқлар мўртлиги ҳақида йўл-йўлакай эслатиб ўтилган маълумот, албатта, ҳеч бир асосга эга эмасди. Шунчаки Кво-Ланг қўшинига далда бериш зарур эди. Орадан тўқсон кун ўтгач, Чинг бевасининг жангчилари Марказий Империя қўшинлари билан тўқнаш келди. Тонг саҳардан шом қоронғусига қадар мингга яқин кема ўзаро жанг қилди. Қўнғироқчалар ва ноғораларнинг, тўп садолари ва лаънатларнинг, бонг товушлари ва башоратларнинг жўр овози жангга ҳамроҳ бўлди. Империя кучлари яксон этилди. Маън этилган шафқат ёки тавсия қилинган шафқатсизликни намойиш қилиш имкони туғилмади. Кво-Ланг бизнинг мағлуб генералларимиз унутишни афзал биладиганлари – урфга содиқ қолди: у ўз жонига қасд қилди.
ДАҲШАТ ЧУЛҒАГАН СОҲИЛЛАР
Ва шунда мағрур беванинг олти юзта жанговор жонкалари ва 40 минг ғолиб қароқчилари қишлоқларни олов ва қиличдан ўтказган кўйи ўнг ва сўл томондаги етим-есирлар миқдорига миқдор қўша Сицзян дарёсининг этагини тўлдириб юборди. Баъзи қишлоқларни ер билан яксон этдилар. Бир қишлоқнинг ўзида минг чоғли асир қўлга киритилди. Чакалакзорлар ва яқин атрофдаги шолизорлар қўйнида омонат ҳимоядан фойдаланмоқчи бўлган бир юз йигирма нафар аёл бир зумда топилиб – уларни чақалоқнинг бетиним йиғиси ошкор қилганди – кейинроқ Макаода сотиб юборилди. Аламли кўз ёшлари ва ваҳшиёна жазолар ҳақидаги хабар, кечикиб бўлса-да, Киа-Кингга довур, Само ўғлонига довур етиб борди.
Муаррихларнинг баъзи бирлари ишонтириб айтадиларки, бу хабар жазо экспедициясининг яксон этилишидан кўра кўпроқ уни қайғуга солди. Шундайми ёки йўқ, аммо ҳарқалай у навбатдаги – денгизчилари, аскарлари, аслаҳаси, мунажжимлари ва башоратгўйларининг миқдори жиҳатидан даҳшатга солувчи навбатдаги – қўшинни жангга ҳозирлади. Бу гал Тинг-Квей қўмондон этиб тайинланди. Унинг беҳисоб кемалари Сицзян дельтасини ишғол қилиб, қароқчилар эскадраси йўлини тўсиб қўйди. Бева жангга ҳозирланди. Жанг оғир бўлишини, ҳаддан зиёд оғир бўлишини ва деярли омонсиз бўлишини у биларди, илло талончилик ва бекорчиликда кечган кун ва ойлар одамларни йўлдан оздирганди. Аммо муҳораба ҳали-бери бошланай демасди. Қуёш бамайлихотир бош кўтариб, чайқалиб турган қамишзор ортига бемалол ботар, одамлар эса сергак эди. Пешиннинг жазирама қуёши ҳолдан тойдирар, ҳордиқ эса тинкани қуритарди.
АЖДАР ВА ТУЛКИ
Бу маҳал аждарларнинг ландовур галалари кечалар кечган сайин Империя эскадраси кемаларидан ҳавога кўтарилиб, сув юзасига ва ё душман жонкалари сиртига назокат билан келиб қўнарди. Қамиш ва қоғоздан ясалган бу мосламалар варракларни эсга солар, уларнинг олранг ёки кумушранг туслари эса бу ўхшашликни яна ҳам оширарди. Бева мана шу ажабтовур метеоритларни қизиқиб томоша қилар ва аждар ҳақидаги, тулкининг доимий ношукрлиги ва адоқсиз ножўя ишларига қарамасдан, доимо унга ҳомийлик қилувчи аждар ҳақидаги узун ва тушуниксиз матал ёдига тушарди. Кўкдаги ой поёнига етаётган эди, қамиш ва қоғоздан ясалган аждарлар эса ҳамон ўша воқеани сезилар-сезилмас ўзгаришлар билан ҳикоя қилишда давом этарди.
Бева қайғуга ботиб, хаёл сурарди. Осмонда ва зангор сувда ой тўлишгач, воқеа поёнига етган туйилди. Тулкининг пешонасига гуноҳларидан кечиш ва ё даҳшатли жазо битилгани қоронғу эди, аммо муқаррар ниҳоя яқинлашиб қолганди. Бева англаб етди. У икков шамширини ҳам дарёга улоқтириб, палубада тиз чўкди ва ўзини император кемасига олиб боришларини буюрди.
Оқшом туша бошлаган, осмон аждарларга лиммо-лим, аммо бу гал уларнинг ранги сариқ эди. Бева кемага кўтарилаётиб, шундай деб пичирлади: “Тулки аждардан паноҳ сўраб келаётир”.
ХОТИМА
Солномачиларнинг хабар қилишларича, тулки авф этилган ва ўзининг узоқ кексалик йилларини афъюн савдосига бағишлади. У энди бева деган номдан воз кечиб, хитойчадан таржимада “Чин Илм Нури”ни англатувчи янги исм қабул қилди.
“Ўша кундан буён (ёзади бир муаррих) барча кемалар осойишта бўлдилар. Беҳисоб дарёлар ва тўрт денгиз ишончли ва хайрли йўлларга айланди.
Деҳқонлар кескир шамширларини пуллаб, буқа сотиб олдилар ва ўз ерларига ишлов берадиган бўлдилар. Улар қурбонлик маросимларини ижро қилиб, тоғ чўққиларида ибодат қилишар ва бўйра ортида қўшиқ куйлаб, кун бўйи ўйин-кулгу билан машғул эдилар”.
БЕҒАРАЗ ҚОТИЛ БИЛЛ ҒАРРИГАН
Ҳикояни бошлар эканман, ҳаёлимда дастлаб Аризона ерларининг қиёфаси собит бўлади; Аризона ва Янги Мехико ерларининг кумуш ва олтиндан яралган қимматли пойдевори муқим мана шу ерларнинг, мубҳам ва ҳайратгир ерларнинг, дағал тепаликлар ва латиф ранглар юртининг, қушлар топ-тоза қилган суякларнинг жилваси лиммо-лим ерларнинг қиёфаси собит бўлади. Бу ерларда иккинчи галда Билли қотилнинг — от билан чирмашиб кетган чавандознинг, саҳрони ларзага солувчи, худди афсун каби олисдан жон олувчи кўринмас ўқлар юборар баджаҳл тўппончали йигитнинг қиёфаси намоён бўлади.
Маъдан билан тўйинган, қовжироқ ва биллур саҳро. Йигирма бир ёшида жон таслим қилган ҳамда жувонмарг этилган йигирма бир жондан–“мексикаликларни ҳисобга олмаганда”–инсоний адолат ҳисобига кўра қарзини узмай кетган қарийб болакай.
ИЛК ДАҲА
1859 йилда Нью-Йоркнинг ер ости харобаларида бир одам, шавкат ва қўрқув кейинчалик унга Билли Қотил тахаллусини инъом этган бир одам дунёга келди. Айтишларича, унга ирланд аёлининг ҳорғин вужуди ҳаёт ато этган, аммо у занжилар орасида улғайди. Бу қўланса ва қора танли маконда у ўзининг сепкиллари ва пахмоқ малла сочларидан ғурур топарди. У оқ танли бўлиб дунёга келганидан гердаяр, қасоскор, баджаҳл ва разил эди. Ўн икки ёшидан “Ботқоқ Фаришталари”–ахлатхоналар аро қароқчилик қилувчи само мавжудотлари тўдасида иштирок қила бошлади.
Қиздирилган туман ҳиди анқиган оқшомлар улар мана шу қўланса ер ости лабиринтидан пайдо бўлишар, биринчи дуч келган немис денгизчиси изидан тушиб, гарданига уриб йиқитишарди, уни шип-шийдон қилиб бўлгач эса навбатдаги жойга йўл олишарди. Уларга Гэз Хаузер Жонс исмли, отларга кирна кирита олувчи сочлари оппоқ занжи бошчилик қиларди.
Баъзан оқава ариқ ёнидаги кулба чордоғидан бирор жувон йўловчи устига челак тўла кулни сочиб юборарди. Йўловчи бояқиш нафаси бўғилиб, қўлларини силтаётган маҳал Ботқоқ Фаришталари унга ташланиб қолишар ва ертўлага олиб кириб, чўнтакларини шип-шийдон қилишарди.
Билли Харриганнинг, бўлғуси Билли Қотилнинг таҳсил йиллари шу тарзда кечди. У театр томошаларини, айниқса, афтидан ўз қисматининг ишорат ва тимсолини томоша қилаётганини билмасдан, ковбой савргузаштларини хуш кўрарди.
ҒАРБ САРИ ОЛҒА!
Боверининг талотўп театрларидаги мелодрамалар ўқ овозлари ва ковбойлар билан лиммо-лим эди, буни тушуниш қийин эмасди: у маҳаллар Американи Ғарб ўзига бетиним чорлар, кунботар ўлкасида Невада ва Калифорния олтини яширинган эди. Кунботар ўлкасида танасига ҳали болта урилмаган секвойя, бизоннинг бибилий улкан башараси, Брайхэм Янгнинг баланд чўққили шляпаси ва кўламдор ётоғи муқаррар эди; қизил танлиларнинг маросимлари ва нафрати, саҳронинг мусаффо осмони, бепоён прериялар ва серҳосил ерларнинг ёнма-ёнлиги денгизнинг яқинлиги сингари қалбларни ҳаяжонга соларди.
Олис Ғарб ўзига чорларди. Адоқсиз қадам товушлари, Ғарбни ишғол этаётган минглаб америкаликларнинг қадам товушлари ўша йилларни ўз забтига олганди. 1872 йилда қамоқхонадан қочгач, ҳар гал сувдан қуруқ чиқувчи Билл Харриган мана шу издиҳомга келиб қўшилди.
МЕКСИКАЛИКНИНГ ЎЛДИРИЛИШИ
Тарих энди бизни (баъзи кинорежиссёрларга қўл келувчи бу тарих воқеалар тартибига амал қилмайди) бепоён денгиз сингари қудратли саҳро қўйнида адашиб ётган оддий тавернага олиб ўтади.
Воқеа кечган маҳал–1873 йилнинг ёмғирли туни; воқеа кечган жой–Льяно-Эстакадо (Нью-Мехико). Қора булутларга лиммо-лим осмон. Прерия– сигирнинг бош чаноғи, зимистон ичра увлаётган чиябўри кўзлари, хушбичим отлар, таверна эшигидан сизиб турган бир тутам шуъла. Ичкарида пештахтага суяниб олган ҳорғин барзанги йигитлар кўнгилга ғулув солувчи ичимлик ичишмоқда ҳамда бургут ва илон сурати нақш этилган кумуш тангаларнинг жаранги. Аллақандай маст одам ғамгин-маъюс қўшиқ ҳиргойи қиляпти. Баъзи бировлар “эс” товушига мўл тилда, афтидан испан тилида сўзлашаётир, аммо бу кимсалар ширакайф.
Харобаларнинг малла каламуши Билл Харриган пештахта ёнидагилар орасида. Иккита қадаҳни бўшатиб улгурган бўлса-да, чамаси, бир сентавоси ҳам қолмаганидан шекилли, яна ичишни тусаб турибди. У айни шу кенгликлар одамларидан ҳайратда. Унинг назарида бу одамлар ажойиб, баджаҳл, омадли, ёввойи отлар ва асов тойларни жиловлай билувчи абжир бўлиб кўринади. Бирдан ўртага сукунат чўкади, бу жимликни фақат ҳиргойи қилаётган мастгина пайқамайди.
Ичкарига барча барзанги йигитлардан-да барзангироқ – юзлари кекса ҳинду аёлнинг юзларига эш мексикалик кириб келади. Унинг бошига улкан сомбреро қўндирилган, ёнларида эса тўппончалар. Испан сўзлари билан булғанган инглиз тилида тавернадаги ҳамма гринголарга, итваччаларга хайрли тун тилайди. Чорловга ҳеч ким жавоб қилмайди. Билл унинг кимлиги билан қизиққач, бу мексикалик Дэго, яъни Диего ёки Чиауалик Белисарио Вильягран эканини қўрқа-писа пичирлаб маълум қилишади. Шу заҳоти ўқ овози янграйди. Билл бақувват елкалар оша сурбет меҳмонга ўқ қадайди. Вильяграннинг қўлидан қадаҳ сирғалиб тушади, кейин жасад гурсиллаб қулайди. Иккинчи ўққа ҳожат йўқ. Билл марҳум олифтага қараб ҳам қўймасдан суҳбатни давом эттиради. “Наҳотки- дейди у: – Мен эсам Нью-Йорклик Билл Харриган бўламан”. Ҳеч ким билан иши йўқ маст ҳиргойисида давом қилади.
Бу воқеадан кейинги ғала-ғовурни тасаввур қилиш қийин эмас. Биллнинг қўлларини сиқиб, олқишларга кўмиб юборадилар, виски билан сийлаб “ура” дея ўкирадилар. Кимдир Биллнинг тўппончасида белги йўқлиги ва Вильягран ҳалокати шарафига биринчисини нақшлаш лозимлигини айтади. Марҳумнинг пичоғини эсдалик учун олиб қолаётиб, Билли Қотил шундай дейди: “Мексикаликлар пичоқ осиб юришга лойиқ эмаслар”. Воқеа бу билан ҳам адо бўлмайди. Чарчаган Билл тўшагини марҳум ёнига ёзади ва ҳамманинг кўз ўнгида тонгга қадар пинакка кетади.
ҚОТИЛЛИК ҲАҚҚИ ҚОТИЛЛИК
Мана шу мерганлик билан отилган ўқ туфайли (ўн тўрт ёшида) Қаҳрамон Билли Қотил дунёга келди, Қочоқ Билл Харриган эса гўрга кирди. Ҳилватларда қароқчилик қилган аблаҳ чегара ҳудудларда бебошлик қилувчи ковбойга айланди. У Орегон ва Калифорниядаги урфга кўра, ўзини ортга ташлаб эмас, балки Вайоминг ва Техасдаги каби эгарда тик ўтиришни ўрганди.
Фусункор бу ковбойда Нью-Йорк ўғрисининг аллақайси белгиси барибир сақланиб қолганди; у занжилар билан дўст бўлмагани каби мексикаликлардан ҳам нафратланар, аммо сўнгги сўзлари (палид сўзлар) испан тилида бўлди. Изқуварлардан дайдилар сабоғини олди. У бошқа бир санъатни, мушкулроқ бошқа бир санъатни– ҳукмронлик қилиш санъатини ҳам ўзлаштириб олди. Буларнинг ҳар иккиси омадли от ўғриси бўлиб етишига кўмак берди. Гоҳо замон унинг кўнгли гитара садоси ва Мехико исловатхоналарини тусаб қоларди.
Уйқуни доғда қолдириб, у қаторасига тўрт кунлаб чапанилар даврасида айш-ишрат сурар, буларнинг барчаси баъдига ургач эса қарзларини ўк билан тўларди. Бармоғи тепки устида экан, у ўша чекка ўлкадаги энг даҳшатли ва балки энг ожиз ва ёлғиз ковбой эди. Кейинроқ Биллнинг бошига етган оғайниси, шериф Гаррет бир гал шундай деди: “Мен буйволларни ўлдириб, мерганликни астойдил машқ қилдим.”—“Мен эсам одамларни ўлдириб яна ҳам астойдил машқ қилдим” дея мулойим сўз қотди Билл.
Тафсилотларни тиклаш мушкул, аммо“мексикаликларни ҳисобга олмаганда” у йигирма бир нафар одамни жувонмарг қилгани барчага маълум. Етти хатарли йил давомида у телбалик деган серҳашам матоҳни қўлдан қўймади.
1880 йилнинг 25 июль кечаси Билли Қотил Саммер фортининг шоҳкўчаси–ва балки якка-ягона кўчаси–бўйлаб от қўйиб борарди. Иссиқдан диққинафас бўлган одамлар чироқларни ёқишмаганди. Пешайвонда тебранма оромкурсида ҳордиқ чиқараётган комиссар Гаррет тўппончасини чиқарди ва Биллининг қорнига ўқ қадади. Саман ҳамон елиб борар, чавандоз эса қулаган жойида типирчилаб ётарди. Гаррет яна бир бор ўқ узди. Билли Қотилнинг яраланганини билган одамлар даричаларини яна ҳам зичроқ ёпиб қўйишди. Ўлим талвасаси узоқ ва самони таҳқирловчи даражада бўлди. Қуёш тиккага келган маҳал унга яқинлашиб, тўппончасини тортиб олишди. Билли ўлиб ётар ва ҳамма ўликлар каби кераксиз матоҳга айланганди.
Унинг соқолини қиртишлаб, янги либос кийдиришди, кейин эса одамларни қўрқитиш ва эрмак учун энг яхши дўконнинг пештахтасига ўрнатиб қўйишди. Билли Қотилни сўнгги бор кўриб қолишни истаган одамлар чор-атрофдаги қишлоқларда от ёки араваларда етиб келишарди. Учинчи куни унга озроқ пардоз беришга тўғри келди. Тўртинчи куни эса шод-ҳуррамлик билан дафн этдилар.
ШАФҚАТСИЗ ХАЛОСКОР ЛАЗАРУС МОРЕЛ
ОЛИС САБАБ
Антил оролларидаги олтин конлари дўзахида машаққатли меҳнатдан силласи қуриётган ҳиндуларга 1515 йили авлиё Бартоломе де Лас Касаснинг раҳми келди ва у Антил оролларидаги олтин конлари дўзахида машаққатли меҳнатдан занжиларнинг силласи қуриши учун қирол Карл V га занжиларни олиб келишни таклиф қилди.
Саҳоватпеша туйғуларининг бу ғаройиб тусланиши беҳисоб оқибатларга олиб келди: Хэнди блюзлари, Шарқий соҳиллик мусаввир Педро Фигарининг Париждаги муваффақияти, бошқа бир уругвайлик – дон Висенте Россининг қочоқ қуллар ҳақида ҳикоя қилувчи ажойиб насри, Аврам Линкольннинг фусункор шавкати, Шимол ва Жануб ўртасидаги урушда ҳалок бўлган беш юз минг одам, ҳарбий нафақаларга сарф қилинган уч миллиард уч юз миллион доллар, сохта Фалучо ҳайкали, Академик Луғатнинг ўн учинчи нашрига “оломон қилмоқ” (линч) феълининг киритилиши, эҳтиросларга лиммо-лим “Ҳамду-сано” фильми, “буғдойранг” ва “қорамағиз” қўшин сардори – Солернинг Серритодаги шиддатли ҳужуми, фалон сеньорита жамоли, Мартин Фьеррони ўлдирган занжи, “Эль Монисеро” номли бемаза румба, Туссен Лувертьюрнинг барҳам берилган ва банди қилинган наполеонча шиддати, Гаитидаги салиб ва илон, папалоа ханжари билан бўғизланган эчкилар қони, тангонинг волидаси хабанера, кандомбе рақси шулар жумласидан.
Қолаверса, шафқатсиз халоскор Лазарус Морелнинг жиноятларга тўлуғ ва қойилмақом умри.
ЖОЙ
Ер юзидаги энг узун дарё, Сувлар Онаси – Миссисипи бу тенги йўқ аблаҳнинг муносиб фаолият майдони эди. (Бу дарёни илк бор Альварес де Пинеда кашф этди, унинг биринчи тадқиқотчиси эса Перуни забт этган, шатранж ўйинини ўргата инклар қироли Атауальпанинг зиндондаги йилларига ҳусн киритган конкистадор – капитан Эрнандо де Сото эди. Капитан қазо қилгач, мана шу дарё сувлари уни ўз бағрига олди.)
Миссисипи – Парана, Уругвай, Амазонка ва Ориноко дарёларининг бағри кенг, адоқсиз узун ва буғдойранг опаси. Бу дарё сувлари мулат аёл вужуди рангидай – унинг сувлари йил сайин олиб келадиган тўрт юз миллион тонна лойқа Мексика қўлтиғини булғайди. Бу қадар кўламдаги табаррук ва кўҳна ахлатлар туфайли дельта ҳосил бўлган. Бунда, бетиним ювилиб турган қитъа ташландиқларида, улуғвор сарв дарахтлари ўсиб ётган. Ўлик балиқлари сочилиб ётган ва қамишзорлар забт этган қўланса ботқоқликлар мамлакати ўз сарҳадлари ва сукунатини кун сайин кенгайтириб борган. Шимолроқда, Арканзас ва Огайо кенгликларида ҳам адирлар ястаниб ётибди. У ерларда безгак силласини қуритган сариқ юзли қашшоқлар қавми истиқомат қилади. Улар қум, оғоч ва лойқа сувдан бўлак ҳеч вақоси йўқлигидан тош ва темирга суқ билан тикилишган.
ОДАМЛАР
Ўн тўққизинчи аср бошларида (бизни айни шу вақт қизиқтиради) Миссисипи соҳилларидаги бепоён пахта далаларида эрта тонгдан қош қорайгунча занжилар тер тўкишарди. Улар ходалардан тикланган кулбаларда, шундоққина ерда ухлашар, “она-бола” муносабатларидан бўлак барча уруғ-аймоқ алоқалари ўта шартли ва мавҳум эди. Уларнинг кўплари фақат исмлари билангина қаноатланишар, занжилар ҳарф танишмасди. Улар инглиз унли товушларини чўзиб, майин овозда ўз қўшиқларини куйлашар, бир чизиққа терилиб олган кўйи назоратчи қамчини остида эгилиб, тер тўкишарди. Баъзан қочиб кетишарди, шунда серсоқол кишилар кўркам отларга сакраб минишар, бақувват кўппаклар эса изма-из таъқиб этарди.
Ҳайвоний умид ва Африка қўрқувларидан иборат негизларига улар Битик каломларини жойладилар: занжилар Исо масеҳга эътиқод қўйишди. Улар кўнгиллари сел бўлиб жўр овозда куйлашарди: “Биздан хабар ол, Мусо”. Улар Миссисипи тимсолида лойқа Йордон дарёсининг аллайқайси биродарини кўришарди.
Ушбу заҳматкаш замин ва қул занжилар соҳиблари олифта ва хасис узун сочли жаноблар эди. Улар оқ қайиндан тикланган, сохта юноний пешайвони бўлган ва албатта дарёга тикилган серҳашам уйларда истиқомат қилишарди. Яхши қул минг доллар турар ва узоқ яшамасди. Занжиларнинг баъзилари шу қадар ношукур эдиларки, тез орада хасталаниб, ўлиб қолишарди.
Бу омонат нусхалардан имкон қадар фойда олиб қолиш зарурлиги сабаб уларни тонг саҳардан қош қорайгунча далада ушлаб туришар, шу сабаб соҳиблар ўз ерларидан ҳар йили пахта, тамаки ва ё шакар ҳосилини йиғиб олишарди. Бетиним ишлов бериш оқибатида ҳолдан тойган ер тез орада ориқлаб қолар, далаларни бегона ўтларнинг қалин қўшини ишғол қиларди. Ташландиқ фермаларни, чор атрофдаги мункиллаган кулбаларни, чакалакзор ва кўланса ботқоқликларни оқ танли қашшоқлар макон тутишганди. Улар балиқ ҳамда бошқа майда-чуйдаларни ов қилиш ҳамда чорвачилик кетидан кун кўришарди. Кўпинча эса улар занжилардан ўғирланган овқат сарқитларини сўрашар ва шу тақлид зерикарли ҳаёт кечиришаркан, ҳарқалай бизнинг наслимиз соф-ку, деган хаёл билан овунишарди. Шундайларнинг бири Лазарус Морель эди.
БИЗНИНГ ҚАҲРАМОН
Америка ойномаларида чоп қилинаётган Морелнинг суратлари сохтадир. Шу қадар эсда қолувчи ва машҳур одамнинг чинакам тасвири йўқлиги тасодиф эмас. Ортиқча излар қолдирмаслик ва айни вақтда сирлилик туғдириш мақсадида Морель суратга олишларидан ўзини олиб қочган, деб тахмин қилиш мумкин… Аммо бизга маълумки, у ёшлигида бадбашара бўлган ва ўзаро жуда яқин жойлашган кўзлари ҳамда юпқа лаблари унинг фойдасини кўзлаган эмасди.
Кейинчалик йиллар унга ёшини яшаган аблаҳ ҳамда омади чопиб, жазосиз қолган жиноятчиларга хос айрича салобат бахш этди. Қашшоқ болалик ва диёнатсиз яшалган умрга қарамасдан, у жанубдан чиққан чинакам кибор эди. Муқаддас Битик билан дурустгина таниш бўлган бу одамнинг ваъзларида ғайритабиий оҳанрабо бор эди. “Лазарус Морелни минбарда кўрдим, – деб ёзади Луизиана штатидаги Батон-Ружда жойлашган қиморхона эгаси, -мен унинг ибратомуз сўзларини тингладим, мен унинг кўзларидан сизиб чиққан ёшларни кўрдим. Мен унинг хиёнаткор эр, занжилар ўғриси ва Тангри шоҳид қотил эканини билсам-да, менинг ҳам кўзларим йиғларди.”
Бу тақводорона эҳтиросни Морелнинг ўзи қуйидагича изоҳлайди: “Мен Инжилни таваккал очдим ва авлиё Павелнинг сураларига кўзим тушди, шу тариқа бир ярим соатлар чамаси ваъз айтдим. Креншоу ўз ўртоқлари билан бу вақтни зое кетказмади – улар менга сомеъ барчанинг отларини ўғирлаб кетишди. Ўзим учун олиб қолган тўриқ, қайноқ қонли отдан бўлак ҳамма отларни Арканзас штатида пуллаб юбордик. Тўриқ Креншоуга ҳам ёқиб қолди, аммо бу от унга муносиб эмаслигига уни ишонтирдим”.
УСЛУБ
Отларни бир штатда ўғирлаб, бошқа бирида пуллаш – Морелнинг жиноий тарихидаги бир оз четга оғиш бўлса-да, аммо айни шу машғулот унинг учун Бутунжаҳон Диёнатсизлик Тарихида мустаҳкам ўрин ҳозирлаган услубнинг илк дебочаси эди. Бу услуб муқаррар бўлиши учун, албатта, ўзига хос шароитлар зарур бўлди, аммо, шунингдек, бу учун талаб этилувчи пасткашлик, одамларнинг ишончи билан ўйнашув ҳамда даҳшатнинг азобли равнақ топиши сингари аста-секин авж олувчи иблисона ўйин нуқтаи назаридан ҳам бу усул ягона эди.
Гарчи Ал Капоне билан Бакс Моран катта шаҳарда, улкан маблағ ҳамда садоқатли автомат қуроллари билан иш кўрсалар-да, уларнинг машғулоти анча тутуриқсиз. Улар ҳокимликка даъвогар, холос… Агар гуруҳ миқдори ҳақида гапириш керак бўлса, Морелнинг қўл остида мингга яқин йигит бўлиб, уларнинг ҳар бири унга содиқ қолишга қасамёд қилганди. Уларнинг икки юз нафари қолган саккиз юз одам бажариши лозим бўлган буйруқлар чиқарувчи Олий Кенгаш аъзолари эди. Хавф-хатарга мана шу саккиз юз киши рўбарў қилинарди. Исён юз бергудек бўлса, улар устидан ҳукм чиқарадилар ва ё оёқларига пухта боғланган тош билан тезоқар лойқа дарёга улоқтирадилар. Уларнинг кўплари мулат бўлиб, қароқчилик юмуши қуйидагилардан иборат эди:
Улар қўлларидаги қимматбаҳо узукни кўз-кўз қилган кўйи Жанубнинг бепоён далаларини кезиб юришар, бирор бахтиқаро занжини учратгач, унга озодлик ваъда қилишарди. Олисдаги бошқа бир плантацияга сота олишлари учун бу занжини соҳибидан қочишга ундашар, шундан сўнг қўлга киритилган пулнинг маълум қисмини унга бериб, яна қайта қочишга кўмаклашишни ваъда қилишарди. Кейин уни озод штатларнинг бирига олиб боришади. Пул ва эрк, жарақ-журуқ кумуш долларлар ва эрк – бундан бўлак яна қандай йўлдан оздирар нарса таклиф этиш мумкин? Ва шунда бу қул ўзининг биринчи қочқинига журъат қиларди.
Қочиш учун энг осон йўл дарё эди. Каноэ, кема туби, қайиқ, бир четида уйчаси ва ёки баланд чодирлари бўлган улкан сол – барибир эмасми, муҳими, илдам олға босаётганлигингни, бетиним оқиб турган дарёда хавф-хатардан ҳоли эканлигингни билиб турсанг бас… Занжини бошқа бир далага сотишади. У бўлса яна қайта чакалакзорга қочиб кетар ёки ташландиқ кулбада яшириниб оларди. Шунда баджаҳл валинеъматлар (қул уларга нисбатан энди ишончсизлик ҳис эта бошлаган бўлади) кўзда тутилмаган ҳаражатлар ҳақида сўзлаб, уни сўнгги бор сотишга мажбур эканларини маълум қиладилар. Қайтиб келганидан сўнг икки қочқин учун ҳақ тўлашларини ва бундан буён озод бўлишини ваъда қилишади. Занжи ўзини тағин қайта сотишларига ижозат этар, янги жойда бир муддат ишлаб юрар, кейин эса овчи кўппаклар ва саваланиш эҳтимолига қарамасдан, сўнгги бор қочишга журъат қиларди. У қонга беланган, бутун баданидан чак-чак тер томиб турган, жони ҳалқумига келган ва беҳолликдан кўзлари юмилиб кетаётган алфозда қайтиб келарди.
УЗИЛ-КЕСИЛ ОЗОДЛИК
Бу воқеаларнинг ҳуқуқий томонларини қараб чиқиш лозим бўлади. Дастлабки соҳиб қочқин ҳақида хабар қилиб, қочоқни тутиб келинганлик учун мукофот тайин этмагунча Морелнинг йигитлари занжини пуллашмасди. Шунда ҳар қандай одам уни қўлга олишга ҳақли эди ва навбатдаги олди-сотди ўғрилик эмас, балки қочоқнинг ишончини озгина суистеъмол қилиш бўларди, холос. Одил маҳкамага арз қилиш эса бефойда ва анча қимматга тушарди – ҳаражатлар қопланмасди.
Мана шулар туфайли хавфсирашга асос йўқдай туйиларди. Бироқ занжининг ўзи панд бериб қолиши, миннатдорлик ва ё кулфат чоғи оғзидан гуллаб қўйиши мумкин эди. Иллинойс штатида, Эль-Каиродаги исловатхонада ичилган бир неча шиша арпа вискиси, унга – мана шу қулваччага ҳе йўқ-бе йўқ беришлари керак бўлган мўмай пулни совура бошлаган мана шу итвачча ичган бир неча шиша арпа вискиси – ва тамом – сир очилади-қўяди. Шу пайтларда саҳоватпешалар фирқаси, хусусий мулкни инкор этаётган, занжиларга озодлик берилишини тарғиб қилиб, уларни йўлдан оздираётган аҳмоқлар тўдаси Шимол ҳавосини булғаётган эди. Морель ўзини бу бузғунчилар қаторига қўшишларини сира истамасди. У янки эмасди, у Жанублик оқ танли эди, у оқ танлиларнинг ўғли ва набираси эди, у вақт етиб ишдан четлашгач, бойваччалардай яшашни, пахта далалари ва уларда қоматлари ёйдай эгилиб, тер тукаётган саф-саф қулларга эгалик қилишни кўнглига тугиб қўйган эди. У шу қадар тажрибаси билан ҳаётини беҳуда хатарга қўя олмасди.
Қочоқ бўлса бу орада озодликка илҳақ эди. Шунда Лазарус Морелнинг бадқовоқ мулатлари бир-бирига – баъзан фақат қош қоқиш орқали – буйруқни оширишар ва бояқиш занжини кўзларидан, қулоғидан, сезгиларидан, кундузги чароғонликдан, атрофни қуршаган қабоҳатдан, замондан, валинеъматларидан, меҳр-шафқатдан, бир қултум нафасдан, итлардан, коинотдан, умиддан, меҳнатдан ва унинг ўз-ўзидан халос этишарди. Милтиқдан узилган ўқ, қоринга урилган пичоқ ёки бошга тушган зарба – Миссисипи қўйнидаги тошбақа ва мўйловдор балиқлар халос этилишнинг бу усуллари ҳақида аниқ маълумотга эга бўлардилар.
ҲАЛОКАТ
Садоқатли одамлар амалга ошраётган иш гуллаб-яшнаши керак эди. 1834 йил бошига қадар Морель етти юз нафарга яқин занжини халос этиб улгурган ва бу бахти чопганлар изидан боришга шай турган яна анчагина қул йиғилиб қолган эди. Фаолият доираси кенгайиб кетгани туфайли сафларни кенгайтириш лозим бўлди. Янги қасамёд қилинганлар орасида арканзаслик Виржил Стюарт исмли йигит ҳам бор эди. Бу йигит кўплаб қулларидан айрилган бир киборнинг жияни эди. 1834 йил августида Виржил ҳиёнат қилди ва Морель билан йигитларини сотиб қўйди. Морелнинг Янги Орлеандаги уйини миршаблар қуршаб олди. Бироқ, уларнинг уқувсизлиги туфайли ёки пора кўмагида Морель қочиб қутулди. Орадан уч кун ўтди.
Бу пайтда Морель Тулуз кўчасидаги, чирмашиб ётган гуллар ва ҳайкаллари бўлган патиоли қадимий уйда яшириниб юрди. Айтишларича, у жуда кам овқатланар ва оёқ яланг ҳолда, ўйчан қиёфада сигара бурқситиб, катта қоронғу бўлмаларда санқиб юргани юрган эди. Бу уйда хизмат қилаётган қул орқали у иккита мактуб жўнатди – бири Натчез шаҳрига, бошқаси эса Ред-Риверга. Тўртинчи кун уйга уч киши ташриф буюрди ва тонгга қадар суҳбат қуришди. Бешинчи кун кечга яқин Морель ўрнидан туриб, устара сўради ва ихлос билан соқолларини қиртишлади. Сўнг кийиниб ташқарига чиқди. У шаҳарнинг шимолий даҳалари бўйлаб шошилмасдан, бамайлихотир юриб ўтди. Фақат шаҳардан ташқари чиққачгина Миссисипи соҳили бўйлаб илдам одимлай кетди.
Унинг режасига ширакайф жасорат ўт қалаган эди. Морель ўзини ҳали-ҳамон иззат қилишлари эҳтимоли бўлган сўнгги одамлар – Жанубдаги қул занжилардан фойдаланиб қолмоқчи бўлди. Ахир улар ўртоқлари қочиб кетаётгани ва ортга қайтмаётганини кўриб туришарди. Демак, қочоқлар озодликда эканига улар амин эдилар. Морелнинг режаси занжиларни ялпи исёнга давъат қилиб, Янги Орлеанни барча сарҳадлари билан забт этиш ва талон-тарож қилиш эди. Чоҳга қулатилган, хиёнат туфайли қарийб барбод этилган Морель бутун қитъа миқёсидаги жавоб ҳаракатини, жиноятчини гуноҳдан фориғ этиб, Тарих қадар юксалтирувчи жавобни кўнглига туккан эди. Шу мақсадда у бошка жойларга нисбатан ортиқроқ иззатда бўлган Натчез шаҳрига йўл олди. Бу саёҳат ҳақида унинг ўзи сўзлаган ҳикоя мана бундай:
“Отни қўлга киритгунимча мен тўрт кун яёв йўл босдим. Бешинчи куни чанқоғимни бостириш учун бир оз ҳордиқ чикариб олиш мақсадида жилға ёнида тўхтадим. Қулаган дарахт устида ўтириб, ўзим юриб келган йўлга тикиларканман, бирдан наслдор отда мен томон келаётган отлиққа кўзим тушди. Шу заҳоти отни тортиб олишга аҳд қилдим. Тараддуд кўриб, отлиққа шавкатли қуролимни тўғриладим ва отдан тушишини буюрдим. У буйруқни бажарди, мен чап қўлимда узангини тутганча дарёга ишора қилиб, олдинга юришини буюрдим.
У бир оз юриб тўхтади. Ечинишга буюрдим. У айтдики, “Агар мени ўлдирмоқчи экансиз, ўлимим олдидан ибодат қилишимга рухсат этинг.” Унинг ибодатини тинглаб ўтиришга вақтим йўқлигини айтдим. У тиз чўкди, мен эсам гарданига ўқ қададим. Кейин қорнини ёриб, ичак-чавоқларини дарёга улоқтирдим. Кейин чўнтакларини кавлаштириб, тўрт юз доллар, ўттиз олти цент ва бир даста қоғоз топдим, қоғозларга қараб ўтирмадим. Унинг этиклари янги ва менга лойиқ эди. Ўзимники бўлса титилиб кетганди, мен этигимни дарёга улоқтирдим.
Натчезга кириб бориш учун мен шу тариқа отга эга бўлдим” .
ХОТИМА
Морель уни дорга осишни хаёл қилаётган исёнкор занжилар сардори, занжилар тўдалари томонидан дорга осилган, уларга қўмондонлик қилишни орзулаган Морель – қайғу билан маълум қиламанки, Миссисипи тарихи мана шу ажойиб имкониятлардан фойдалана олмади. Поэтик адолатга (ёки поэтик бақамтиликка) қарама-қарши ўлароқ, бу дарё ҳам ўз соҳилларида жиноятлар содир этган бу одамнинг қабрига айланмади. Ўпкаси шамоллаган Лазарус Морель 1835 йилнинг иккинчи январь куни Сайлес Бакли исми билан Натчездаги шифохонага ётқизилди. Умумий палатадаги беморлардан бири уни таниб қолди. Иккинчи ва тўртинчи январь кунлари бир неча плантацияда қуллар исён кўтаришга уриниб кўришди, аммо айтарли кўп қон тўкишсиз уларни тийиб қўйдилар.
Xorxe Luis Borxes
UCH HIKOYA
Sharifjon Ahmedov tarjimasi
Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) – argentinalik mashhur yozuvchi, shoir, ajabiy tanqidchi. O’zining ruhiy va falsafiy novellarai bilan mashhur. Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri.
Xorxe Luis Borxes Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi Yevropada o’tgan, shu yerda ta’lim olgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.
Kitoblari: «Buenos-Ayres jaziramasi» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Qarshi tomondagi oy» (Luna de enfrente, 1925), «Tekshiruv» (Inquisiciones, 1925), «Mening umidimdagi hajmlar» (El tamano de mi esperanza, 1926), «Argentinaliklar tili» (El idioma de los argentines, 1928), «San-Martin maydoni daftari» (Cuaderno San Martin, 1929), «Evaristo Karr`ego» (Evaristo Carriego (1930), «Muhokama» (Discusion, 1932), «Sharmandalikning umumiy tarixi» (Historia universal de la infamia, 1935), «Mangulik tarixi» (Historia de la eternidad, 1936), «To’qimalar» (Ficciones, 1944), «Kashfiyot» (Artificios, 1944), «Alef» (El Aleph, 1949), «Yangi tekshiruvlar» (Otras inquisiciones, 1952), «Bajaruvchi» (El Hacedor, 1960), «Boshqa, xuddi o’zi» (El otro, el mismo, 1964), «Soya maqtovi» (Elogio de la sombra, 1969), «Broudining xabari» (El informe de Brodie, 1970), «Yo’lbarslar oltini» (El oro de los tigres, 1972), «Qum kitobi» (El libro de arena, 1975), «Ko’ngildagi atirgul» (La rosa profunda, 1975), «Temir tanga» (La moneda de hierro, 1976), «Tun ertagi» (Historia de la noche, 1977), «Yetti kecha» (Siete noches, 1980), «Sirli xat» (La cifra, 1981), «Dante haqida to’qqiz esse» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Shekspir xotirasi» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Atlas» (Atlas, 1984), «Fitnachilar» (Los conjurados, 1985).
QAROQCHI CHING BEVASI
“Qaroqchi ayol” so’zi ba’zi bir bema’ni sarsuelalar haqidagi, qiyofalaridan xodima ekanlari yaqqol sezilib turgan qizlar bo’yoq surtilgan qalin qog’ozlardan tiklangan to’lqinlar qo’ynida raqsga tushib, qaroqchi ayollarni namoyish qilayotgan ba’zi bir bema’ni sarsuelalar haqidagi anchagina nohush xotiralarni yuzaga chiqarsa ehtimol. Ammo har qalay qaroqchi ayollar, dengiz ilmidan saboq olgan, vahshiy dengizchilarni jilovlay bilgan, kemalarni ta’qib etib, ularni talon-taroj qilishga qodir qaroqchi ayollar yashab o’tganlar. Shundaylarning biri “har kim ham qaroqchi hunariga munosib emas va bu yumushni vijdonan o’tay olish uchun xuddi men singari jasur erkak bo’lmoq lozim” deya jar solgan Meri Rid ismli ayol edi.
Shavkatli yo’lining dastlabki pallasida (u hali darg’a emasdi) uning suyukli erkaklaridan birini kema mushtumzuri haqorat qildi. Meri uni yakkama-yakka olishuvga chaqirdi va ikki qo’lida qurol bilan – Karib dengizi orollaridagi qadimiy urfga ko’ra – jang qildi. Uning chap qo’lida beso’naqay va qaysar to’pponcha, o’ng qo’lida esa sadoqatli shamshir bor edi. To’pponcha otilmay qoldi, ammo shamshir pand bermadi… 1720 yilda Meri Ridning ancha xatarli faoliyatiga Sant`yago-de-la-Vegadagi (Yamayka) ispan sirtmog’i to’g’anoq bo’ldi.
Mana shu dengizlarda kezgan yana bir qaroqchi ayol muhoraba mahali ko’p marotaba hayotini xatarga qo’ygan, ko’kraklari baland va olovrang sochli go’zal irland qizi Enn Boney edi. U Meri Ridning quroldoshi edi, keyinroq esa dordagi o’rtog’iga aylandi. Uning suyukli yori, kapitan Jon Rakmem ham ayni shu tomoshada o’z arqoniga ega bo’ldi. Oyshaning Boabdilga aytgan so’zlarini Enn qayg’u va nafrat bilan qariyb aynan takrorladi: “Agar erkak kishi kabi jang qilganingda edi it kabi osib yubormas edilar”.
Qaroqchi ayollarning yana biri, ammo omadli va mashhuri Osiyo suvlarini Sariq dengizdan tortib, Annom sarhadlaridagi daryolarga qadar kezib chiqqan qaroqchi ayol edi. Men harb yurishlarida uquvi zo’r bo’lgan bevani, Ching bevasini nazarda tutayotirman.
SABOQ YILLARI
1797 yilda bu dengizdagi kemalarning sohiblari ittifoq tuzdilar va Ching ismli ko’pni ko’rgan hamda munosib odamni admiral etib tayinladilar. U sohil bo’yidagi qishloqlarni o’ta shafqatsizlik bilan va astoydil talar ediki, oqibatda so’nggi don-dunidan ayrilgan aholi ko’z yoshlari va in’omlar evaziga Imperator homiyligiga erishmoqchi bo’ldi. Aholining noumid iltijolari Imperatorga yetib bordi: ularga o’z qishloqlariga o’t qo’yishni, baliq ovlashni bas qilishni va mamlakat ichkarisiga chekinib, ziroatchilik deb nomlanuvchi notanish ilm bilan mashg’ul bo’lishni buyruq qildilar. Baliqchilar xuddi shunday ish tutishdi, bu gal omadi chopmagan qaroqchilarni esa kimsasiz sohillar qarshi oldi. Shu sabab ular dengizda qaroqchilik qilishga boshladilar. Bu esa, o’z navbatida Imperiyaga yana ham katta zarar keltirar, zotan savdo-sotiq to’xtab qolgandi. Hukumat uzoq o’ylab o’tirmasdan, sobiq baliqchilarga omoch va buqalarni o’z holiga qo’yib, yana qayta eshkak va to’rlarning etagidan tutishni buyurdi.
Biroq shukuhsiz o’tmish yodlariga tushib, dehqonlar rozi bo’lmadilar, natijada boshliqlar o’zga yo’l tutishdi: admiral Ching Imperator otxonalari sardori etib tayinlandi. Admiralning ko’ngli sust ketib, bunga rozi bo’ldi. Kemalarning xo’jayinlari bundan o’z vaqtida xabar topdilar va ularning odil g’azabi to’kis ziyofatga borib taqaldi. Ular admiralga zaharlangan kapalak qurtidan tayyorlangan guruchli taom uzatdilar. Badnafslik oqibati halokatli bo’ldi – avvalgi admiral va Imperator otxonalarining tetapoya sardori dengiz ilohiga jon taslim qildi. Bira to’la ikki xiyonatdan iztirobga tushgan beva fitnadan qaroqchilarni ogoh qildi. Imperatorning munofiq karamini rad etishga, zahar bilan siylashga moyil noshukur kema sohiblariga xizmat qilishdan voz kechishga da’vat etdi. Ularga o’z foydalari yo’lida ish tutishni va o’zlariga yangi admiral saylab olishlarini taklif etdi. Ular bevani, horg’innigoh va ko’lankamisol tabassumli mana shu tadbirkor ayolni afzal bildilar. Uning qop-qora yiltiroq sochlari ko’zlaridan ko’ra charog’on edi. Bevaning buyruqlariga amal qilib, barcha kemalar dengizga, bo’ron va xavf-xatarga peshvoz chiqdilar.
QO’MONDONLIK
Uzluksiz talon-taroj 13 yil davom etdi. Dengiz qo’shini 6 flotiliyadan iborat bo’lib, bayroqlar rangi turlicha edi: alvon, sariq, qora va (bosh kema bayrog’ining tusi) kulrang. Sardorlari Lochin-va-Qoya, Tog’-Jilg’asining-Qasosi, Dengizchilar-Xazinasi, Baliqlari-Sonming-To’lqin va Baland-Quyosh deb nomlanardi. Ching bevasi shaxsan o’zi tuzib chiqqan ish tartibi qat’iy va inkor etib bo’lmas edi, rasmiy xitoy nutqiga soxta salobat baxsh etuvchi serdabdaba saftatadan holi uslubi esa aniq va lo’nda edi. Bu uslubning vahimali jumlalari quyidagicha (Ish Tartibining alohida moddalarini aynan keltiraman):
“G’anim kemalaridan qo’lga olingan o’lja omborga olib kelinishi va qayta hisob-kitob qilinishi lozim. O’ljaning har bir qaroqchiga tegishli beshdan bir bo’lagi o’z vaqtida ulashiladi; qolgan qismi omborda saqlansin. Buyruqni buzganlar o’limga mahkumdirlar.”
“O’z joyini maxsus buyruqsiz tashlab ketgan qaroqchi jazoga loyiqdir: barchaning ko’z oldida quloqlariga tig’ uriladi. Ikkinchi bor jinoyat sodir etganlar o’limga mahkumdirlar.”
“Qishloqlarda asir olingan ayollarni palubada sotish ta’qiqlanadi; bu ish tryumda va faqat xazinabonning ijozati bilan amalga oshiriladi. Buyruqni buzganlar o’limga mahkumdirlar.”
Asir olinganlarning ko’rsatmalaridan ma’lumki, qaroqchilarning yemishi asosan qotgan non, qovurilgan semiz kalamushlar va qaynatilgan guruchdan iborat edi hamda muhoraba kunlari ular o’z aroqlariga porox aralashtirib ichadilar. G’irrom qarta va shashqol, sharob to’la kosa va “fantan” o’yini, mast qiluvchi bir o’ram af’yun va xitoy chiroqlari ularning hordiqlariga tus kiritardi. Ular shamshirni afzal bilib, bira to’la ikki qo’l bilan jang qilishardi. Jangga kirishdan avval yonoq va badanlariga sarimsoq suvi surtib olishar, bu ularni o’qlarning ajaleltar o’pichidan omon saqlardi.Xotinlar o’z erlari bilan birga yurishar, darg’ani bo’lsa zafarlardan so’ng o’zgarib turuvchi besh-olti ayoldan iborat butun boshli xaram o’rtaga olgandi.
YOSH IMPERATOR KIA-KING GAPIRADI
1809 yilning o’rtalarida imperatorning farmoni e’lon qilindi. Men shu farmonning birinchi va so’nggi qismlari tarjimasini havola qilaman. Bundagi uslub ko’plarga yoqmaydi.
“Manfur va buzuq odamlar; boshqalarning rizq-ro’zini toptab, yetim-yesirlar va soliq yig’uvchilarning iltijolariga quloq osmayotgan odamlar; o’z jahannamlarida qaqnus va ajdar suratini chizayotgan odamlar; bosma kitoblar haqiqatini inkor etuvchi hamda nigohlari Shimolga qadalgan choq duv-duv ko’zyosh to’kayotgan odamlar – mana shu odamlar daryolarimiz osoyishtaligiga to’g’anoqdirlar va ular qanotimiz ostidagi dengizlarning ko’hna sukunatiga daxl qilmoqdalar.
Ularning mo’rt va ojiz qayiqlari kechayu-kunduz to’lqinlar bilan olishib yotadi. Ular jaholatni ko’ngliga tukkandirlar va ular-da do’st emasdir, ular-da hech vaqt dengizchining chin do’sti bo’lmagandir. Ular dengizchiga yordamni xayol qilmaydilar, u bilan nohaq va beshafqat muomalada bo’ladilar, nafaqat talon-taroj qiladilar, balki majruh qiladilar va halok etadilar. Ular Olam Binosining tabiiy qonunlariga bo’yin egmaydilar, shu bois daryolar tark etadilar sohillarini, o’g’il otaga qarshi boradi, qurg’oqchilik va yomg’irlar fasli ham yillar kechgan sayin adashib ketdi.
…Shu bois ham senga, mening admiralim Kvo-Lang, aybdorlarni jazolashga buyruq qilaman. Xayoldan soqit etma, mehr-shafqat shohlar hokimiyatining azaliy sifatidir va bu sifatni o’zlashtirib olish o’ziga ortiq qadar bino qo’yish bo’lur edi. Shafqatsiz va odil bo’lgin, menga itoatkor va yengilmas bo’l.”
Qayiqlar mo’rtligi haqida yo’l-yo’lakay eslatib o’tilgan ma’lumot, albatta, hech bir asosga ega emasdi. Shunchaki Kvo-Lang qo’shiniga dalda berish zarur edi. Oradan to’qson kun o’tgach, Ching bevasining jangchilari Markaziy Imperiya qo’shinlari bilan to’qnash keldi. Tong sahardan shom qorong’usiga qadar mingga yaqin kema o’zaro jang qildi. Qo’ng’iroqchalar va nog’oralarning, to’p sadolari va la’natlarning, bong tovushlari va bashoratlarning jo’r ovozi jangga hamroh bo’ldi. Imperiya kuchlari yakson etildi. Ma’n etilgan shafqat yoki tavsiya qilingan shafqatsizlikni namoyish qilish imkoni tug’ilmadi. Kvo-Lang bizning mag’lub generallarimiz unutishni afzal biladiganlari – urfga sodiq qoldi: u o’z joniga qasd qildi.
DAHSHAT CHULG’AGAN SOHILLAR
Va shunda mag’rur bevaning olti yuzta jangovor jonkalari va 40 ming g’olib qaroqchilari qishloqlarni olov va qilichdan o’tkazgan ko’yi o’ng va so’l tomondagi yetim-yesirlar miqdoriga miqdor qo’sha Sitszyan daryosining etagini to’ldirib yubordi. Ba’zi qishloqlarni yer bilan yakson etdilar. Bir qishloqning o’zida ming chog’li asir qo’lga kiritildi. Chakalakzorlar va yaqin atrofdagi sholizorlar qo’ynida omonat himoyadan foydalanmoqchi bo’lgan bir yuz yigirma nafar ayol bir zumda topilib – ularni chaqaloqning betinim yig’isi oshkor qilgandi – keyinroq Makaoda sotib yuborildi. Alamli ko’z yoshlari va vahshiyona jazolar haqidagi xabar, kechikib bo’lsa-da, Kia-Kingga dovur, Samo o’g’loniga dovur yetib bordi.
Muarrixlarning ba’zi birlari ishontirib aytadilarki, bu xabar jazo ekspeditsiyasining yakson etilishidan ko’ra ko’proq uni qayg’uga soldi. Shundaymi yoki yo’q, ammo harqalay u navbatdagi – dengizchilari, askarlari, aslahasi, munajjimlari va bashoratgo’ylarining miqdori jihatidan dahshatga soluvchi navbatdagi – qo’shinni jangga hozirladi. Bu gal Ting-Kvey qo’mondon etib tayinlandi. Uning behisob kemalari Sitszyan del`tasini ishg’ol qilib, qaroqchilar eskadrasi yo’lini to’sib qo’ydi. Beva jangga hozirlandi. Jang og’ir bo’lishini, haddan ziyod og’ir bo’lishini va deyarli omonsiz bo’lishini u bilardi, illo talonchilik va bekorchilikda kechgan kun va oylar odamlarni yo’ldan ozdirgandi. Ammo muhoraba hali-beri boshlanay demasdi. Quyosh bamaylixotir bosh ko’tarib, chayqalib turgan qamishzor ortiga bemalol botar, odamlar esa sergak edi. Peshinning jazirama quyoshi holdan toydirar, hordiq esa tinkani quritardi.
AJDAR VA TULKI
Bu mahal ajdarlarning landovur galalari kechalar kechgan sayin Imperiya eskadrasi kemalaridan havoga ko’tarilib, suv yuzasiga va yo dushman jonkalari sirtiga nazokat bilan kelib qo’nardi. Qamish va qog’ozdan yasalgan bu moslamalar varraklarni esga solar, ularning olrang yoki kumushrang tuslari esa bu o’xshashlikni yana ham oshirardi. Beva mana shu ajabtovur meteoritlarni qiziqib tomosha qilar va ajdar haqidagi, tulkining doimiy noshukrligi va adoqsiz nojo’ya ishlariga qaramasdan, doimo unga homiylik qiluvchi ajdar haqidagi uzun va tushuniksiz matal yodiga tushardi. Ko’kdagi oy poyoniga yetayotgan edi, qamish va qog’ozdan yasalgan ajdarlar esa hamon o’sha voqeani sezilar-sezilmas o’zgarishlar bilan hikoya qilishda davom etardi.
Beva qayg’uga botib, xayol surardi. Osmonda va zangor suvda oy to’lishgach, voqea poyoniga yetgan tuyildi. Tulkining peshonasiga gunohlaridan kechish va yo dahshatli jazo bitilgani qorong’u edi, ammo muqarrar nihoya yaqinlashib qolgandi. Beva anglab yetdi. U ikkov shamshirini ham daryoga uloqtirib, palubada tiz cho’kdi va o’zini imperator kemasiga olib borishlarini buyurdi.
Oqshom tusha boshlagan, osmon ajdarlarga limmo-lim, ammo bu gal ularning rangi sariq edi. Beva kemaga ko’tarilayotib, shunday deb pichirladi: “Tulki ajdardan panoh so’rab kelayotir”.
XOTIMA
Solnomachilarning xabar qilishlaricha, tulki avf etilgan va o’zining uzoq keksalik yillarini af’yun savdosiga bag’ishladi. U endi beva degan nomdan voz kechib, xitoychadan tarjimada “Chin Ilm Nuri”ni anglatuvchi yangi ism qabul qildi.
“O’sha kundan buyon (yozadi bir muarrix) barcha kemalar osoyishta bo’ldilar. Behisob daryolar va to’rt dengiz ishonchli va xayrli yo’llarga aylandi.
Dehqonlar keskir shamshirlarini pullab, buqa sotib oldilar va o’z yerlariga ishlov beradigan bo’ldilar. Ular qurbonlik marosimlarini ijro qilib, tog’ cho’qqilarida ibodat qilishar va bo’yra ortida qo’shiq kuylab, kun bo’yi o’yin-kulgu bilan mashg’ul edilar”.
BEG’ARAZ QOTIL BILL G’ARRIGAN
Hikoyani boshlar ekanman, hayolimda dastlab Arizona yerlarining qiyofasi sobit bo’ladi; Arizona va Yangi Mexiko yerlarining kumush va oltindan yaralgan qimmatli poydevori muqim mana shu yerlarning, mubham va hayratgir yerlarning, dag’al tepaliklar va latif ranglar yurtining, qushlar top-toza qilgan suyaklarning jilvasi limmo-lim yerlarning qiyofasi sobit bo’ladi. Bu yerlarda ikkinchi galda Billi qotilning — ot bilan chirmashib ketgan chavandozning, sahroni larzaga soluvchi, xuddi afsun kabi olisdan jon oluvchi ko’rinmas o’qlar yuborar badjahl to’pponchali yigitning qiyofasi namoyon bo’ladi.
Ma’dan bilan to’yingan, qovjiroq va billur sahro. Yigirma bir yoshida jon taslim qilgan hamda juvonmarg etilgan yigirma bir jondan–“meksikaliklarni hisobga olmaganda”–insoniy adolat hisobiga ko’ra qarzini uzmay ketgan qariyb bolakay.
ILK DAHA
1859 yilda N`yu-Yorkning yer osti xarobalarida bir odam, shavkat va qo’rquv keyinchalik unga Billi Qotil taxallusini in’om etgan bir odam dunyoga keldi. Aytishlaricha, unga irland ayolining horg’in vujudi hayot ato etgan, ammo u zanjilar orasida ulg’aydi. Bu qo’lansa va qora tanli makonda u o’zining sepkillari va paxmoq malla sochlaridan g’urur topardi. U oq tanli bo’lib dunyoga kelganidan gerdayar, qasoskor, badjahl va razil edi. O’n ikki yoshidan “Botqoq Farishtalari”–axlatxonalar aro qaroqchilik qiluvchi samo mavjudotlari to’dasida ishtirok qila boshladi.
Qizdirilgan tuman hidi anqigan oqshomlar ular mana shu qo’lansa yer osti labirintidan paydo bo’lishar, birinchi duch kelgan nemis dengizchisi izidan tushib, gardaniga urib yiqitishardi, uni ship-shiydon qilib bo’lgach esa navbatdagi joyga yo’l olishardi. Ularga Gez Xauzer Jons ismli, otlarga kirna kirita oluvchi sochlari oppoq zanji boshchilik qilardi.
Ba’zan oqava ariq yonidagi kulba chordog’idan biror juvon yo’lovchi ustiga chelak to’la kulni sochib yuborardi. Yo’lovchi boyaqish nafasi bo’g’ilib, qo’llarini siltayotgan mahal Botqoq Farishtalari unga tashlanib qolishar va yerto’laga olib kirib, cho’ntaklarini ship-shiydon qilishardi.
Billi Xarriganning, bo’lg’usi Billi Qotilning tahsil yillari shu tarzda kechdi. U teatr tomoshalarini, ayniqsa, aftidan o’z qismatining ishorat va timsolini tomosha qilayotganini bilmasdan, kovboy savrguzashtlarini xush ko’rardi.
G’ARB SARI OLG’A!
Boverining taloto’p teatrlaridagi melodramalar o’q ovozlari va kovboylar bilan limmo-lim edi, buni tushunish qiyin emasdi: u mahallar Amerikani G’arb o’ziga betinim chorlar, kunbotar o’lkasida Nevada va Kaliforniya oltini yashiringan edi. Kunbotar o’lkasida tanasiga hali bolta urilmagan sekvoyya, bizonning bibiliy ulkan basharasi, Brayxem Yangning baland cho’qqili shlyapasi va ko’lamdor yotog’i muqarrar edi; qizil tanlilarning marosimlari va nafrati, sahroning musaffo osmoni, bepoyon preriyalar va serhosil yerlarning yonma-yonligi dengizning yaqinligi singari qalblarni hayajonga solardi.
Olis G’arb o’ziga chorlardi. Adoqsiz qadam tovushlari, G’arbni ishg’ol etayotgan minglab amerikaliklarning qadam tovushlari o’sha yillarni o’z zabtiga olgandi. 1872 yilda qamoqxonadan qochgach, har gal suvdan quruq chiquvchi Bill Xarrigan mana shu izdihomga kelib qo’shildi.
MEKSIKALIKNING O’LDIRILISHI
Tarix endi bizni (ba’zi kinorejissyorlarga qo’l keluvchi bu tarix voqealar tartibiga amal qilmaydi) bepoyon dengiz singari qudratli sahro qo’ynida adashib yotgan oddiy tavernaga olib o’tadi.
Voqea kechgan mahal–1873 yilning yomg’irli tuni; voqea kechgan joy–L`yano-Estakado (N`yu-Mexiko). Qora bulutlarga limmo-lim osmon. Preriya– sigirning bosh chanog’i, zimiston ichra uvlayotgan chiyabo’ri ko’zlari, xushbichim otlar, taverna eshigidan sizib turgan bir tutam shu’la. Ichkarida peshtaxtaga suyanib olgan horg’in barzangi yigitlar ko’ngilga g’uluv soluvchi ichimlik ichishmoqda hamda burgut va ilon surati naqsh etilgan kumush tangalarning jarangi. Allaqanday mast odam g’amgin-ma’yus qo’shiq hirgoyi qilyapti. Ba’zi birovlar “es” tovushiga mo’l tilda, aftidan ispan tilida so’zlashayotir, ammo bu kimsalar shirakayf.
Xarobalarning malla kalamushi Bill Xarrigan peshtaxta yonidagilar orasida. Ikkita qadahni bo’shatib ulgurgan bo’lsa-da, chamasi, bir sentavosi ham qolmaganidan shekilli, yana ichishni tusab turibdi. U ayni shu kengliklar odamlaridan hayratda. Uning nazarida bu odamlar ajoyib, badjahl, omadli, yovvoyi otlar va asov toylarni jilovlay biluvchi abjir bo’lib ko’rinadi. Birdan o’rtaga sukunat cho’kadi, bu jimlikni faqat hirgoyi qilayotgan mastgina payqamaydi.
Ichkariga barcha barzangi yigitlardan-da barzangiroq – yuzlari keksa hindu ayolning yuzlariga esh meksikalik kirib keladi. Uning boshiga ulkan sombrero qo’ndirilgan, yonlarida esa to’pponchalar. Ispan so’zlari bilan bulg’angan ingliz tilida tavernadagi hamma gringolarga, itvachchalarga xayrli tun tilaydi. Chorlovga hech kim javob qilmaydi. Bill uning kimligi bilan qiziqqach, bu meksikalik Dego, ya’ni Diego yoki Chiaualik Belisario Vil`yagran ekanini qo’rqa-pisa pichirlab ma’lum qilishadi. Shu zahoti o’q ovozi yangraydi. Bill baquvvat yelkalar osha surbet mehmonga o’q qadaydi. Vil`yagranning qo’lidan qadah sirg’alib tushadi, keyin jasad gursillab qulaydi. Ikkinchi o’qqa hojat yo’q. Bill marhum oliftaga qarab ham qo’ymasdan suhbatni davom ettiradi. “Nahotki- deydi u: – Men esam N`yu-Yorklik Bill Xarrigan bo’laman”. Hech kim bilan ishi yo’q mast hirgoyisida davom qiladi.
Bu voqeadan keyingi g’ala-g’ovurni tasavvur qilish qiyin emas. Billning qo’llarini siqib, olqishlarga ko’mib yuboradilar, viski bilan siylab “ura” deya o’kiradilar. Kimdir Billning to’pponchasida belgi yo’qligi va Vil`yagran halokati sharafiga birinchisini naqshlash lozimligini aytadi. Marhumning pichog’ini esdalik uchun olib qolayotib, Billi Qotil shunday deydi: “Meksikaliklar pichoq osib yurishga loyiq emaslar”. Voqea bu bilan ham ado bo’lmaydi. Charchagan Bill to’shagini marhum yoniga yozadi va hammaning ko’z o’ngida tongga qadar pinakka ketadi.
QOTILLIK HAQQI QOTILLIK
Mana shu merganlik bilan otilgan o’q tufayli (o’n to’rt yoshida) Qahramon Billi Qotil dunyoga keldi, Qochoq Bill Xarrigan esa go’rga kirdi. Hilvatlarda qaroqchilik qilgan ablah chegara hududlarda beboshlik qiluvchi kovboyga aylandi. U Oregon va Kaliforniyadagi urfga ko’ra, o’zini ortga tashlab emas, balki Vayoming va Texasdagi kabi egarda tik o’tirishni o’rgandi.
Fusunkor bu kovboyda N`yu-York o’g’risining allaqaysi belgisi baribir saqlanib qolgandi; u zanjilar bilan do’st bo’lmagani kabi meksikaliklardan ham nafratlanar, ammo so’nggi so’zlari (palid so’zlar) ispan tilida bo’ldi. Izquvarlardan daydilar sabog’ini oldi. U boshqa bir san’atni, mushkulroq boshqa bir san’atni– hukmronlik qilish san’atini ham o’zlashtirib oldi. Bularning har ikkisi omadli ot o’g’risi bo’lib yetishiga ko’mak berdi. Goho zamon uning ko’ngli gitara sadosi va Mexiko islovatxonalarini tusab qolardi.
Uyquni dog’da qoldirib, u qatorasiga to’rt kunlab chapanilar davrasida aysh-ishrat surar, bularning barchasi ba’diga urgach esa qarzlarini o’k bilan to’lardi. Barmog’i tepki ustida ekan, u o’sha chekka o’lkadagi eng dahshatli va balki eng ojiz va yolg’iz kovboy edi. Keyinroq Billning boshiga yetgan og’aynisi, sherif Garret bir gal shunday dedi: “Men buyvollarni o’ldirib, merganlikni astoydil mashq qildim.”—“Men esam odamlarni o’ldirib yana ham astoydil mashq qildim” deya muloyim so’z qotdi Bill.
Tafsilotlarni tiklash mushkul, ammo“meksikaliklarni hisobga olmaganda” u yigirma bir nafar odamni juvonmarg qilgani barchaga ma’lum. Yetti xatarli yil davomida u telbalik degan serhasham matohni qo’ldan qo’ymadi.
1880 yilning 25 iyul` kechasi Billi Qotil Sammer fortining shohko’chasi–va balki yakka-yagona ko’chasi–bo’ylab ot qo’yib borardi. Issiqdan diqqinafas bo’lgan odamlar chiroqlarni yoqishmagandi. Peshayvonda tebranma oromkursida hordiq chiqarayotgan komissar Garret to’pponchasini chiqardi va Billining qorniga o’q qadadi. Saman hamon yelib borar, chavandoz esa qulagan joyida tipirchilab yotardi. Garret yana bir bor o’q uzdi. Billi Qotilning yaralanganini bilgan odamlar darichalarini yana ham zichroq yopib qo’yishdi. O’lim talvasasi uzoq va samoni tahqirlovchi darajada bo’ldi. Quyosh tikkaga kelgan mahal unga yaqinlashib, to’pponchasini tortib olishdi. Billi o’lib yotar va hamma o’liklar kabi keraksiz matohga aylangandi.
Uning soqolini qirtishlab, yangi libos kiydirishdi, keyin esa odamlarni qo’rqitish va ermak uchun eng yaxshi do’konning peshtaxtasiga o’rnatib qo’yishdi. Billi Qotilni so’nggi bor ko’rib qolishni istagan odamlar chor-atrofdagi qishloqlarda ot yoki aravalarda yetib kelishardi. Uchinchi kuni unga ozroq pardoz berishga to’g’ri keldi. To’rtinchi kuni esa shod-hurramlik bilan dafn etdilar.
SHAFQATSIZ XALOSKOR LAZARUS MOREL
OLIS SABAB
Antil orollaridagi oltin konlari do’zaxida mashaqqatli mehnatdan sillasi quriyotgan hindularga 1515 yili avliyo Bartolome de Las Kasasning rahmi keldi va u Antil orollaridagi oltin konlari do’zaxida mashaqqatli mehnatdan zanjilarning sillasi qurishi uchun qirol Karl V ga zanjilarni olib kelishni taklif qildi.
Sahovatpesha tuyg’ularining bu g’aroyib tuslanishi behisob oqibatlarga olib keldi: Xendi blyuzlari, Sharqiy sohillik musavvir Pedro Figarining Parijdagi muvaffaqiyati, boshqa bir urugvaylik – don Visente Rossining qochoq qullar haqida hikoya qiluvchi ajoyib nasri, Avram Linkol`nning fusunkor shavkati, Shimol va Janub o’rtasidagi urushda halok bo’lgan besh yuz ming odam, harbiy nafaqalarga sarf qilingan uch milliard uch yuz million dollar, soxta Falucho haykali, Akademik Lug’atning o’n uchinchi nashriga “olomon qilmoq” (linch) fe’lining kiritilishi, ehtiroslarga limmo-lim “Hamdu-sano” fil`mi, “bug’doyrang” va “qoramag’iz” qo’shin sardori – Solerning Serritodagi shiddatli hujumi, falon sen`orita jamoli, Martin F`erroni o’ldirgan zanji, “El` Monisero” nomli bemaza rumba, Tussen Luvert`yurning barham berilgan va bandi qilingan napoleoncha shiddati, Gaitidagi salib va ilon, papaloa xanjari bilan bo’g’izlangan echkilar qoni, tangoning volidasi xabanera, kandombe raqsi shular jumlasidan.
Qolaversa, shafqatsiz xaloskor Lazarus Morelning jinoyatlarga to’lug’ va qoyilmaqom umri.
JOY
Yer yuzidagi eng uzun daryo, Suvlar Onasi – Missisipi bu tengi yo’q ablahning munosib faoliyat maydoni edi. (Bu daryoni ilk bor Al`vares de Pineda kashf etdi, uning birinchi tadqiqotchisi esa Peruni zabt etgan, shatranj o’yinini o’rgata inklar qiroli Ataual`paning zindondagi yillariga husn kiritgan konkistador – kapitan Ernando de Soto edi. Kapitan qazo qilgach, mana shu daryo suvlari uni o’z bag’riga oldi.)
Missisipi – Parana, Urugvay, Amazonka va Orinoko daryolarining bag’ri keng, adoqsiz uzun va bug’doyrang opasi. Bu daryo suvlari mulat ayol vujudi rangiday – uning suvlari yil sayin olib keladigan to’rt yuz million tonna loyqa Meksika qo’ltig’ini bulg’aydi. Bu qadar ko’lamdagi tabarruk va ko’hna axlatlar tufayli del`ta hosil bo’lgan. Bunda, betinim yuvilib turgan qit’a tashlandiqlarida, ulug’vor sarv daraxtlari o’sib yotgan. O’lik baliqlari sochilib yotgan va qamishzorlar zabt etgan qo’lansa botqoqliklar mamlakati o’z sarhadlari va sukunatini kun sayin kengaytirib borgan. Shimolroqda, Arkanzas va Ogayo kengliklarida ham adirlar yastanib yotibdi. U yerlarda bezgak sillasini quritgan sariq yuzli qashshoqlar qavmi istiqomat qiladi. Ular qum, og’och va loyqa suvdan bo’lak hech vaqosi yo’qligidan tosh va temirga suq bilan tikilishgan.
ODAMLAR
O’n to’qqizinchi asr boshlarida (bizni ayni shu vaqt qiziqtiradi) Missisipi sohillaridagi bepoyon paxta dalalarida erta tongdan qosh qorayguncha zanjilar ter to’kishardi. Ular xodalardan tiklangan kulbalarda, shundoqqina yerda uxlashar, “ona-bola” munosabatlaridan bo’lak barcha urug’-aymoq aloqalari o’ta shartli va mavhum edi. Ularning ko’plari faqat ismlari bilangina qanoatlanishar, zanjilar harf tanishmasdi. Ular ingliz unli tovushlarini cho’zib, mayin ovozda o’z qo’shiqlarini kuylashar, bir chiziqqa terilib olgan ko’yi nazoratchi qamchini ostida egilib, ter to’kishardi. Ba’zan qochib ketishardi, shunda sersoqol kishilar ko’rkam otlarga sakrab minishar, baquvvat ko’ppaklar esa izma-iz ta’qib etardi.
Hayvoniy umid va Afrika qo’rquvlaridan iborat negizlariga ular Bitik kalomlarini joyladilar: zanjilar Iso masehga e’tiqod qo’yishdi. Ular ko’ngillari sel bo’lib jo’r ovozda kuylashardi: “Bizdan xabar ol, Muso”. Ular Missisipi timsolida loyqa Yordon daryosining allayqaysi birodarini ko’rishardi.
Ushbu zahmatkash zamin va qul zanjilar sohiblari olifta va xasis uzun sochli janoblar edi. Ular oq qayindan tiklangan, soxta yunoniy peshayvoni bo’lgan va albatta daryoga tikilgan serhasham uylarda istiqomat qilishardi. Yaxshi qul ming dollar turar va uzoq yashamasdi. Zanjilarning ba’zilari shu qadar noshukur edilarki, tez orada xastalanib, o’lib qolishardi.
Bu omonat nusxalardan imkon qadar foyda olib qolish zarurligi sabab ularni tong sahardan qosh qorayguncha dalada ushlab turishar, shu sabab sohiblar o’z yerlaridan har yili paxta, tamaki va yo shakar hosilini yig’ib olishardi. Betinim ishlov berish oqibatida holdan toygan yer tez orada oriqlab qolar, dalalarni begona o’tlarning qalin qo’shini ishg’ol qilardi. Tashlandiq fermalarni, chor atrofdagi munkillagan kulbalarni, chakalakzor va ko’lansa botqoqliklarni oq tanli qashshoqlar makon tutishgandi. Ular baliq hamda boshqa mayda-chuydalarni ov qilish hamda chorvachilik ketidan kun ko’rishardi. Ko’pincha esa ular zanjilardan o’g’irlangan ovqat sarqitlarini so’rashar va shu taqlid zerikarli hayot kechirisharkan, harqalay bizning naslimiz sof-ku, degan xayol bilan ovunishardi. Shundaylarning biri Lazarus Morel` edi.
BIZNING QAHRAMON
Amerika oynomalarida chop qilinayotgan Morelning suratlari soxtadir. Shu qadar esda qoluvchi va mashhur odamning chinakam tasviri yo’qligi tasodif emas. Ortiqcha izlar qoldirmaslik va ayni vaqtda sirlilik tug’dirish maqsadida Morel` suratga olishlaridan o’zini olib qochgan, deb taxmin qilish mumkin… Ammo bizga ma’lumki, u yoshligida badbashara bo’lgan va o’zaro juda yaqin joylashgan ko’zlari hamda yupqa lablari uning foydasini ko’zlagan emasdi.
Keyinchalik yillar unga yoshini yashagan ablah hamda omadi chopib, jazosiz qolgan jinoyatchilarga xos ayricha salobat baxsh etdi. Qashshoq bolalik va diyonatsiz yashalgan umrga qaramasdan, u janubdan chiqqan chinakam kibor edi. Muqaddas Bitik bilan durustgina tanish bo’lgan bu odamning va’zlarida g’ayritabiiy ohanrabo bor edi. “Lazarus Morelni minbarda ko’rdim, – deb yozadi Luiziana shtatidagi Baton-Rujda joylashgan qimorxona egasi, -men uning ibratomuz so’zlarini tingladim, men uning ko’zlaridan sizib chiqqan yoshlarni ko’rdim. Men uning xiyonatkor er, zanjilar o’g’risi va Tangri shohid qotil ekanini bilsam-da, mening ham ko’zlarim yig’lardi.”
Bu taqvodorona ehtirosni Morelning o’zi quyidagicha izohlaydi: “Men Injilni tavakkal ochdim va avliyo Pavelning suralariga ko’zim tushdi, shu tariqa bir yarim soatlar chamasi va’z aytdim. Krenshou o’z o’rtoqlari bilan bu vaqtni zoe ketkazmadi – ular menga some’ barchaning otlarini o’g’irlab ketishdi. O’zim uchun olib qolgan to’riq, qaynoq qonli otdan bo’lak hamma otlarni Arkanzas shtatida pullab yubordik. To’riq Krenshouga ham yoqib qoldi, ammo bu ot unga munosib emasligiga uni ishontirdim”.
USLUB
Otlarni bir shtatda o’g’irlab, boshqa birida pullash – Morelning jinoiy tarixidagi bir oz chetga og’ish bo’lsa-da, ammo ayni shu mashg’ulot uning uchun Butunjahon Diyonatsizlik Tarixida mustahkam o’rin hozirlagan uslubning ilk debochasi edi. Bu uslub muqarrar bo’lishi uchun, albatta, o’ziga xos sharoitlar zarur bo’ldi, ammo, shuningdek, bu uchun talab etiluvchi pastkashlik, odamlarning ishonchi bilan o’ynashuv hamda dahshatning azobli ravnaq topishi singari asta-sekin avj oluvchi iblisona o’yin nuqtai nazaridan ham bu usul yagona edi.
Garchi Al Kapone bilan Baks Moran katta shaharda, ulkan mablag’ hamda sadoqatli avtomat qurollari bilan ish ko’rsalar-da, ularning mashg’uloti ancha tuturiqsiz. Ular hokimlikka da’vogar, xolos… Agar guruh miqdori haqida gapirish kerak bo’lsa, Morelning qo’l ostida mingga yaqin yigit bo’lib, ularning har biri unga sodiq qolishga qasamyod qilgandi. Ularning ikki yuz nafari qolgan sakkiz yuz odam bajarishi lozim bo’lgan buyruqlar chiqaruvchi Oliy Kengash a’zolari edi. Xavf-xatarga mana shu sakkiz yuz kishi ro’baro’ qilinardi. Isyon yuz bergudek bo’lsa, ular ustidan hukm chiqaradilar va yo oyoqlariga puxta bog’langan tosh bilan tezoqar loyqa daryoga uloqtiradilar. Ularning ko’plari mulat bo’lib, qaroqchilik yumushi quyidagilardan iborat edi:
Ular qo’llaridagi qimmatbaho uzukni ko’z-ko’z qilgan ko’yi Janubning bepoyon dalalarini kezib yurishar, biror baxtiqaro zanjini uchratgach, unga ozodlik va’da qilishardi. Olisdagi boshqa bir plantatsiyaga sota olishlari uchun bu zanjini sohibidan qochishga undashar, shundan so’ng qo’lga kiritilgan pulning ma’lum qismini unga berib, yana qayta qochishga ko’maklashishni va’da qilishardi. Keyin uni ozod shtatlarning biriga olib borishadi. Pul va erk, jaraq-juruq kumush dollarlar va erk – bundan bo’lak yana qanday yo’ldan ozdirar narsa taklif etish mumkin? Va shunda bu qul o’zining birinchi qochqiniga jur’at qilardi.
Qochish uchun eng oson yo’l daryo edi. Kanoe, kema tubi, qayiq, bir chetida uychasi va yoki baland chodirlari bo’lgan ulkan sol – baribir emasmi, muhimi, ildam olg’a bosayotganligingni, betinim oqib turgan daryoda xavf-xatardan holi ekanligingni bilib tursang bas… Zanjini boshqa bir dalaga sotishadi. U bo’lsa yana qayta chakalakzorga qochib ketar yoki tashlandiq kulbada yashirinib olardi. Shunda badjahl valine’matlar (qul ularga nisbatan endi ishonchsizlik his eta boshlagan bo’ladi) ko’zda tutilmagan harajatlar haqida so’zlab, uni so’nggi bor sotishga majbur ekanlarini ma’lum qiladilar. Qaytib kelganidan so’ng ikki qochqin uchun haq to’lashlarini va bundan buyon ozod bo’lishini va’da qilishadi. Zanji o’zini tag’in qayta sotishlariga ijozat etar, yangi joyda bir muddat ishlab yurar, keyin esa ovchi ko’ppaklar va savalanish ehtimoliga qaramasdan, so’nggi bor qochishga jur’at qilardi. U qonga belangan, butun badanidan chak-chak ter tomib turgan, joni halqumiga kelgan va behollikdan ko’zlari yumilib ketayotgan alfozda qaytib kelardi.
UZIL-KESIL OZODLIK
Bu voqealarning huquqiy tomonlarini qarab chiqish lozim bo’ladi. Dastlabki sohib qochqin haqida xabar qilib, qochoqni tutib kelinganlik uchun mukofot tayin etmaguncha Morelning yigitlari zanjini pullashmasdi. Shunda har qanday odam uni qo’lga olishga haqli edi va navbatdagi oldi-sotdi o’g’rilik emas, balki qochoqning ishonchini ozgina suiste’mol qilish bo’lardi, xolos. Odil mahkamaga arz qilish esa befoyda va ancha qimmatga tushardi – harajatlar qoplanmasdi.
Mana shular tufayli xavfsirashga asos yo’qday tuyilardi. Biroq zanjining o’zi pand berib qolishi, minnatdorlik va yo kulfat chog’i og’zidan gullab qo’yishi mumkin edi. Illinoys shtatida, El`-Kairodagi islovatxonada ichilgan bir necha shisha arpa viskisi, unga – mana shu qulvachchaga he yo’q-be yo’q berishlari kerak bo’lgan mo’may pulni sovura boshlagan mana shu itvachcha ichgan bir necha shisha arpa viskisi – va tamom – sir ochiladi-qo’yadi. Shu paytlarda sahovatpeshalar firqasi, xususiy mulkni inkor etayotgan, zanjilarga ozodlik berilishini targ’ib qilib, ularni yo’ldan ozdirayotgan ahmoqlar to’dasi Shimol havosini bulg’ayotgan edi. Morel` o’zini bu buzg’unchilar qatoriga qo’shishlarini sira istamasdi. U yanki emasdi, u Janublik oq tanli edi, u oq tanlilarning o’g’li va nabirasi edi, u vaqt yetib ishdan chetlashgach, boyvachchalarday yashashni, paxta dalalari va ularda qomatlari yoyday egilib, ter tukayotgan saf-saf qullarga egalik qilishni ko’ngliga tugib qo’ygan edi. U shu qadar tajribasi bilan hayotini behuda xatarga qo’ya olmasdi.
Qochoq bo’lsa bu orada ozodlikka ilhaq edi. Shunda Lazarus Morelning badqovoq mulatlari bir-biriga – ba’zan faqat qosh qoqish orqali – buyruqni oshirishar va boyaqish zanjini ko’zlaridan, qulog’idan, sezgilaridan, kunduzgi charog’onlikdan, atrofni qurshagan qabohatdan, zamondan, valine’matlaridan, mehr-shafqatdan, bir qultum nafasdan, itlardan, koinotdan, umiddan, mehnatdan va uning o’z-o’zidan xalos etishardi. Miltiqdan uzilgan o’q, qoringa urilgan pichoq yoki boshga tushgan zarba – Missisipi qo’ynidagi toshbaqa va mo’ylovdor baliqlar xalos etilishning bu usullari haqida aniq ma’lumotga ega bo’lardilar.
HALOKAT
Sadoqatli odamlar amalga oshrayotgan ish gullab-yashnashi kerak edi. 1834 yil boshiga qadar Morel` yetti yuz nafarga yaqin zanjini xalos etib ulgurgan va bu baxti chopganlar izidan borishga shay turgan yana anchagina qul yig’ilib qolgan edi. Faoliyat doirasi kengayib ketgani tufayli saflarni kengaytirish lozim bo’ldi. Yangi qasamyod qilinganlar orasida arkanzaslik Virjil Styuart ismli yigit ham bor edi. Bu yigit ko’plab qullaridan ayrilgan bir kiborning jiyani edi. 1834 yil avgustida Virjil hiyonat qildi va Morel` bilan yigitlarini sotib qo’ydi. Morelning Yangi Orleandagi uyini mirshablar qurshab oldi. Biroq, ularning uquvsizligi tufayli yoki pora ko’magida Morel` qochib qutuldi. Oradan uch kun o’tdi.
Bu paytda Morel` Tuluz ko’chasidagi, chirmashib yotgan gullar va haykallari bo’lgan patioli qadimiy uyda yashirinib yurdi. Aytishlaricha, u juda kam ovqatlanar va oyoq yalang holda, o’ychan qiyofada sigara burqsitib, katta qorong’u bo’lmalarda sanqib yurgani yurgan edi. Bu uyda xizmat qilayotgan qul orqali u ikkita maktub jo’natdi – biri Natchez shahriga, boshqasi esa Red-Riverga. To’rtinchi kun uyga uch kishi tashrif buyurdi va tongga qadar suhbat qurishdi. Beshinchi kun kechga yaqin Morel` o’rnidan turib, ustara so’radi va ixlos bilan soqollarini qirtishladi. So’ng kiyinib tashqariga chiqdi. U shaharning shimoliy dahalari bo’ylab shoshilmasdan, bamaylixotir yurib o’tdi. Faqat shahardan tashqari chiqqachgina Missisipi sohili bo’ylab ildam odimlay ketdi.
Uning rejasiga shirakayf jasorat o’t qalagan edi. Morel` o’zini hali-hamon izzat qilishlari ehtimoli bo’lgan so’nggi odamlar – Janubdagi qul zanjilardan foydalanib qolmoqchi bo’ldi. Axir ular o’rtoqlari qochib ketayotgani va ortga qaytmayotganini ko’rib turishardi. Demak, qochoqlar ozodlikda ekaniga ular amin edilar. Morelning rejasi zanjilarni yalpi isyonga dav’at qilib, Yangi Orleanni barcha sarhadlari bilan zabt etish va talon-taroj qilish edi. Chohga qulatilgan, xiyonat tufayli qariyb barbod etilgan Morel` butun qit’a miqyosidagi javob harakatini, jinoyatchini gunohdan forig’ etib, Tarix qadar yuksaltiruvchi javobni ko’ngliga tukkan edi. Shu maqsadda u boshka joylarga nisbatan ortiqroq izzatda bo’lgan Natchez shahriga yo’l oldi. Bu sayohat haqida uning o’zi so’zlagan hikoya mana bunday:
“Otni qo’lga kiritgunimcha men to’rt kun yayov yo’l bosdim. Beshinchi kuni chanqog’imni bostirish uchun bir oz hordiq chikarib olish maqsadida jilg’a yonida to’xtadim. Qulagan daraxt ustida o’tirib, o’zim yurib kelgan yo’lga tikilarkanman, birdan nasldor otda men tomon kelayotgan otliqqa ko’zim tushdi. Shu zahoti otni tortib olishga ahd qildim. Taraddud ko’rib, otliqqa shavkatli qurolimni to’g’riladim va otdan tushishini buyurdim. U buyruqni bajardi, men chap qo’limda uzangini tutgancha daryoga ishora qilib, oldinga yurishini buyurdim.
U bir oz yurib to’xtadi. Yechinishga buyurdim. U aytdiki, “Agar meni o’ldirmoqchi ekansiz, o’limim oldidan ibodat qilishimga ruxsat eting.” Uning ibodatini tinglab o’tirishga vaqtim yo’qligini aytdim. U tiz cho’kdi, men esam gardaniga o’q qadadim. Keyin qornini yorib, ichak-chavoqlarini daryoga uloqtirdim. Keyin cho’ntaklarini kavlashtirib, to’rt yuz dollar, o’ttiz olti sent va bir dasta qog’oz topdim, qog’ozlarga qarab o’tirmadim. Uning etiklari yangi va menga loyiq edi. O’zimniki bo’lsa titilib ketgandi, men etigimni daryoga uloqtirdim.
Natchezga kirib borish uchun men shu tariqa otga ega bo’ldim” .
XOTIMA
Morel` uni dorga osishni xayol qilayotgan isyonkor zanjilar sardori, zanjilar to’dalari tomonidan dorga osilgan, ularga qo’mondonlik qilishni orzulagan Morel` – qayg’u bilan ma’lum qilamanki, Missisipi tarixi mana shu ajoyib imkoniyatlardan foydalana olmadi. Poetik adolatga (yoki poetik baqamtilikka) qarama-qarshi o’laroq, bu daryo ham o’z sohillarida jinoyatlar sodir etgan bu odamning qabriga aylanmadi. O’pkasi shamollagan Lazarus Morel` 1835 yilning ikkinchi yanvar` kuni Sayles Bakli ismi bilan Natchezdagi shifoxonaga yotqizildi. Umumiy palatadagi bemorlardan biri uni tanib qoldi. Ikkinchi va to’rtinchi yanvar` kunlari bir necha plantatsiyada qullar isyon ko’tarishga urinib ko’rishdi, ammo aytarli ko’p qon to’kishsiz ularni tiyib qo’ydilar.
