Нўъмон Чалабижаҳон, Нўъмон Чалаби Жаҳон ((Numan Çelebi Cihan; Чалаби Чалабиев; эски имлода: نومان چلبى جهان қримтатар тилида: Noman Çelebicihan ) 1885 йили Қримдаги Жанкой яқинидаги Буюк Сунак қишлоғида туғилган. 1917 йил октябрь тўнтаришидан кейин бошланган жараёнлар натижасида ташкил этилган Қрим Халқ республикаси ҳукуматиининг биринчи раиси, қримтатар халқининг I қурултойи ташкилотчиси, Қрим мусулмонлари муфтийси, қримтатар халқининг озодлик мадҳиясига айланган «Онт этганман» шеърининг муаллифи эди. 1918 йили 23 февраль куни большевиклар томонидан ваҳшийларча қатл этилиб, жасади Қора денгизга отилган. Бу йил қримтатар халқининг атоқли фарзанди таваллудининг 130 йиллиги нишонланади. Шу муносабат билан унинг «Қалдирғочлар дуоси» номли автобиографик ҳикоясини қримтатар тилида тақдим этамиз. «Фойдасиз» тахаллуси билан эълон қилинган ҳикоя 1913 йили Туркияда нашр этилган «Яш татар язылары» тўпламида босилган. Сайтимизнинг рус блогида ҳикоянинг рус тилидаги таржимаси ва Нўъмон Чалабижаҳон ҳақидаги мақола билан танишиш имкониятингиз бор.
Файдасыз (Номан Челебиджихан)
КЪАРЫЛГЪАЧЛАР ДУАСЫ
Киевим «Т…»е(а)
Он дёрт яшында эдим. Энъ асав айгъырларны биле уйретеджек къадар миниджи олгъан эдим. Атларны пек севердим, окъумадан къачар, джылкъыгъа къошардым, джылкъыда козюме бакъкъан кери, тору, корен, борлу… сынлы бир ат корьдимми, къунан, дёнен – бакъмаздым, бир аркъан атар, тутар, ялынына япышыр, джуген салар, минердим. Асав арслан киби къалкъар, инер, сычрарды… О къутургъан сайын къалын, къара тобулгъы, бу айдамакъ къамчысы, бир йылдырым атешимен башына тюшер, мийини сарсарды. Асав урькер, фышкъырырды, башыны кениш, мейдан чёллерге чевирир, ешиль, тюзем орюшлерде биткен сары чичеклер, лялелер, келинчеклер, мондалакълар туякъларынынъ алтында эзилир, соларды. Сонъра ёрулыр, терлер, саврусындан учушкъан беяз копюклер къурыр, яваш-яваш ятышыр, алышыр, къамчыдан анъламагъа башларды. Мен асавларгъа сёзлеримни, истеклеримни бу кумюш саплы, къара къамчыман анълатырдым, тюшюнджелеримни биле… Анълатыр, сездирирдим, о къадар гузель, енгиль анълатырдым ки, мектепке кетсем оджа тотайым къалын, къыскъа таякъларыман, котеклеримен дёгер, дёгер де бу къадар окъув анълатамазды. Мен тобулгъымла асавларгъа аян, джебе, ёргъа, шлаф юрютир; юрюмени, къошманы огретирдим. Оджа тотайым исе бизге къарылгъачлар дуасындан башкъа окъув бильдиралмады. Бундай бильгисиз башымла узун, кениш Озю къыры тёпелеринде айлангъан, долашкъан, къыргъан, дёгген, копюрген, анда-мында салдыргъан бир кучюк айдамакъ олгъан эдим.
«…Мин кунне муъминатин, таъибатин, къанитатин, абидъатин, саибатин ве эбкяра…» Буны къарылгъачлар окъур. Бу оларнынъ дуасыдыр. «Веъль-мурселят» сюресини окъугъанда, оджа тотайым буны бизге де огреткен, бу «къарылгъачлар дуасыдыр», деген эди. Буны эман эпимиз огрендик, эзберледик.
Биз сабакъларымызны эджелер, агълар, таякълар астында эзберлегенде, къарылгъачлар мектепнинъ делик, джамсыз пенджересинден кирер, рафларгъа къонар, явруларына бакъа- бакъа, къувана-къувана дуасыны окъур, кучюк, йымшакъ, сары гъагъалы палапанларына да огретир, севе-севе, эджесиз, таякъсыз огретирди. Бизлер де огренирдик. Бу гузель, севимли къарылгъачлар окъугъанда бизлер де джанымызман, къулагъымызман динълер, динъледиктен сонъ эпимиз севинир, окъурдыкъ. Кимерде къарылгъачлар окъур, биз сусар, динълердик.
Кой мектебине пек коп къатнадым. Бу къаранлыкъ, джанбур бала зинданына кой балалары да кетер эдилер. Мектепке къушлукътан бурун кетер, кеткенде элимизге бир парча этмек алырдыкъ… Этмекке аналарымыз тазе кубюден бираз май, беяз, джылкъы къаймакъ ягъы сюрерди. Буны уйлен вакъты дагъыдыкъта ашардыкъ, уйленге къадар о дымлы, басыкъ мектепнинъ эски, тютюльген, делик кийизлери, къасырлары астында къарылгъач яврулары дайын тизилир, тиз чёкер, отурырдыкъ.
Сабакълар огюмизде, япракълар ачыкъ, козьлеримиз юкъарыда. Чатыгъа юва ясагъан къарылгъач палапанларыны саярдыкъ. Къачан къанатланаджакъ, учаджакъ, дуаларыны окъуджакълар?.. Буны биз билир, бир-биримизге анълатырдыкъ. «Учкъан сонъ, – дердик, – истедиклери къадар кезеджек, куледжек, ойнаяджакълар; ойнаша-ойнаша, авалана- авалана коклерге, булутларгъа, ышыкъларгъа юкселеджеклер; оларны эпимиз кинлердик, кинледигимизден шинди тутмакъ, кучюк, индже къанатларыны, тюйлерини юлмакъ, кучюк сары гъагъаларыны къырмакъ истердик… Бизлер дайын оларны да ойнамакъ, севинмектен, севине-севине яшамакъ, учмакъ, юксельмектен алыкъоймакъ арзу идердик.
Оджа тотайым яваш-яваш, фыса-фыса келир, къапы аркъасындан бизлерни, бизим оюнларымызны, сёзлеримизни, шакълабанлыкъларымызны динълер, сонъ, бирден-бирге къапы ачылыр, кирерди. Кирген вакъыт эпимиз къоркъар, титрер, агъзымызны ачар, козюмизнинъ кенарындан къылый-къылый бакъышырдыкъ. О, яваш-яваш келир, юфакъ, сёнюк пенджеренинъ къапалы, ольгюн ышыгъы огюнде отурыр, къапанырды; отурдыгъы заман кольгеси узаныр, кедиге ошарды; эпимиз корер, фыкъыр-фыкъыр кулердик.
Сонъра эпимизни сыра-сыра тизер, «Теббет», «Къул я», «Инна атейна» сюрелерини окъутыр, къызар, копюрир, ачувланыр, алын тамарлары къабарыр, таякъларды… Ич бир шей анъламаз, огренмездик, солукъ-солукъ агълар, сонъра къоркъар, сусардыкъ. «Э, окъу!» эмрине къаршы эпимиз юткъуныр, салланырдыкъ, кой огюнде толкъунгъан богъдайлардай саллана-саллана, юткъуна-юткъуна окъурдыкъ. Бу къара-къара анълашылмаз, индже арап лафларыны эджелер, текрар-текрар окъур, анъламаз, анъламагъанымыз ичюнми – бильмем, ич де бир шей огренемездик.
«Веъс-семаи затеъль- бюрудж»ны башлагъанда, оджа тотайым тилимни он беш капикмен бургъанды. Бургъанда: «Писмилля, окъумыш ол!» – дегенди. Бурса да, къопарса да, меним тилим кельмеди, кельмееджекти. Анъламай эдим ки…
* * *
Заман заман экенде, Эвель заман экенде… Опюк улема экенде…
Къарылгъач къады экенде…
Дувадакъ муфти экенде…
Бу узун текерлемелермен башлагъан эртегелер оджа тотайым кеткенимен башлар, битмез, тюкенмезди. Узун-узун масаллар айтыр, динълетирдик.
Мавултай пек коп эртегелер, джумакълар, тапмаджалар билирди. Бильген масалларыны динълегенге де айтыр, динълемегенге де, анълатыр, динълетирди. Айткъанда кучюк кулер козьлери кучюлир, юварлакъ, чыкъыкъ, мини-мини янакълары къызарыр; ичини чекер, татлы татар тилимен анълатыр, санки бир озен, санки бир канарья. Татлы-татлы сёйлер, копюрир, ташар, севе-севе динълетирди.
Мавултайны эпимиз севердик, о сёйлерсе эпимиз, эр ер токътар, сусар, къарылгъачлар биле сусар, оны динълерди.
Мен мектепке мечин йылы киргендим. Улю йылы, сычан йылы «Аптиек» окъудым, тавшан, джылкъы, барс, йыланда – Къуран, Теджвид, Ильм-и ал. «Кесик баш» дестаны биткен сонъ, мектептен чыкъкъандым.
Артыкъ мен бол-бол коренлерге, торуларгъа, борлуларгъа къавушкъан, артыкъ бу йири козьлю ипек ялынлы севгили айгъырлар тамамыйла меним олгъан эди. Эр кунь бирини минердим, миндигим заман эски, узакъ Татарстан чёллеринде бир тавушла бинълердже джав къайтаргъан, душман бозгъан бир башбугъ пертавыман коксюм къабарыр, юрегим урурды. Озюми бир хан яхут бир батыр зан этердим. Къалпагъымны эгер, мингенимни мамузлар, яваш-яваш аян, джебе верирдим, сонъра солгъа-сагъгъа бир-эки къамчы патлатыр, долу тизгин быракъырдым…
Тена, къулан чёллерде сычрар, синер, дерьялардай толкъунгъан ешиль пиченлер, къырмызы, мавы чичеклер, маматекелер устюнде бир къара копюк киби учар, фырлардым. Атым индже, узун бойнуны узатыр, къулакъларыны къысар, къошар, чапар, санки бир къуршун, санки бир сагъын о. Фырыл-фырыл учкъанда сачларым культе-культе ельпирер, санки бир татар тугъу. О заман юрегим осер, къарувым къат-къат артарды. Козьлерим къызарыр, корьмез олурды, къулакъларымда юреклерге къоркъу верген угъултылар ишитирдим. Чичекли, къокъулы кениш оваларгъа кунеш алтын ярыкъларыны тёккенде мен джавлугъымны байракъ, тобулгъымны къылыч япмакъ, бу гузель, ешиль чёллерге къырмызы къанлар тамлатмакъ истердим… Шай, шай!.. Мен де эски деделерим дайын джав къайтармакъ арзу этердим. Огюмден тавшанлар, тилькилер сычрар, къалкъар, къачарларды. Отеде бир бодене учар, яхут бир чочамий фысар. Кимерде узакъларда бир дувадакънынъ ахмакъ-ахмакъ кезиндигини корердим…
* * *
«Рушдие», дедилер, бир мектеп ачылды. Ишиттим, къоркътым, тюшюндим: мектеп – эвет, мектеп. Оджа тотайымнынъ таякълары эсиме тюшти. Аджы-аджы титредим, элимдеки къамчы ерге тюшти.
Рушдиеге мени де яздырдылар. Рушдие мени къамчы, эгерден айырды. Кой балалары, текрар топландыкъ, девелерни, къойларны башкъа чобанларгъа ташладыкъ, чёллерден, сюрюлерден, беяз, памукъ къозулардан айрылдыкъ.
Мектепнинъ буюк, чифте къанатлы, акъ боялы къапысындан ичери кирдик. Кирдигим заман юрегимде бир енгиллик, анълашылмаз бир шей… бир къуванч туйдым. Юксек, беяз бир япы, кениш, буюк пенджерелерден парыл-парыл ышыкълар тёкюле эди. Сыралар сыра-сыра тизильген, къаршыда къара, ялпакъ, эки туякълы бир тахта тура эди; къара къалпакълы, къырмызы черели бир йигит джуре, кезине, джурьгенде сёйлей, окъуй, окъута, анълата эди. Ачыкъ, буюк татар сёзлеримен анълаткъанда эр сёзю къафама бир къамчы къадар оте, мийим дёне эди.
Бу, рушдиенинъ баш оджасы эди. Эртеси кунь эпимизге бир бичимде рубалар кестирди. Енъи-енъи гузель кягъытлы китаплар верди. Къалем, кягъыт, дефтер, бор дагъытты. Эм окъута, эм яздыра эди; кимерде къара тахтагъа чыкъара, бизге энъ парлакъ, энъ нурлу окъувларны бу кениш къара тахтада окъута, огрете эди.
Бираз окъутыр, ойнатыр, тынышлатырды. Оюн ичюн мектепнинъ гузель, темиз сары къумларман безенген кениш бир багъчасы варды. Багъчада кунешнинъ сыджакъ, алтын нурлары арасында чапар, сычрар, салынджакъ тепер, топ ойнардыкъ. Оджамыз да ойнарды. Бизге бильмедигимиз оюнларны огретир, ойнамагъа алыштырырды. «Яшамакъ, – дерди, – ойнап олмакътыр». Эпимиз кулер, ойнар, ойнай-ойнай ёрулыр, терлер, безердик. О заман: «Айды, мектепке!» – эмрине къаршы къувана-къувана къошар, севине- севине окъумагъа башлардыкъ. Оджамыз бизни север, окъшар, текрар девам этер, окъутыр; окъуткъанда биз язар, динълер, джан-къулагъымызман динълердик. Биз шинди оджамыздан къоркъмаз, оны севердик, сабакъларымызны севе-севе окъур, огренирдик: исап, тарих, эндесе, джогърафия… огрендик. Тарихтан темелимизни, союмызны, асыл, буюк аталарымызны, эски татарларны таныдыкъ.
Джогърафия бизге отурдыгъымыз, ойнадыгъымыз, яшадыгъымыз топракъларнынъ, кездигимиз къулан чёллернинъ кенарларыны огретти; чагълая-чагълая, юварлана- юварлана акъып кеткен чайларны , ырмакъларны, толкъуна-толкъуна, чайпала-чайпала копюрген, ташкъан денъизлерни, мавы кольгели дагъларны, денъизлернинъ деренлигини, дагъларнынъ буюклигини огретти… Яраданнынъ буюклигини огретти.
Биз шинди эм окъуй, эм ойнай эдик. Ойная-ойная, къувана-къувана яшай, огрене эдик. Окъудыгъымызны анълай, биле, бильдигимиз ичюн оджамызны пек севердик. Сонъра бабамызны, анамызны севе, башкъа бир бильги, башкъа бир туйгъуман севе эдик. Китапларымызны севердик, къалем, кягъыт, тебеширимизни севе, сыраларны севе, къара тахтаны биле севе эдик. Мектепни, багъчасыны севе, бутюн коюмизни, кой татарларыны севе эдик; коюмизде, къомшумызда бизим окъугъанымызны севген русларны да севе эдик. Бильгеннен, анълагъаннан, таныгъаннан сонъ ташларны, джуйбарларны, бутюн джианны севе эдик…
* * *
Сонъбаарды. Кузьнинъ яланджы кунеши сарышын бир черемен куле эди. Узакъта къара къаргъалар къалын, къаба тавушларыман къычыра эдилер. Чичеклер солукъ, япракълар сараргъанды. Коклерге, бошлукъларгъа узангъан мавы дагъларнынъ мынарлы башларында къара булутлар къайнашады.
Ава сувукъ…
Сувукъта бузлагъан, тюйлери урьперген кучюк къушчыкълар, сыйырчыкълар багъчада, агъачларда джыйылгъанлар, сессиз-сессиз отедилер.
Мектепке кирдим, киргенде мектепни, сыраларны, дуварларны, эр ерни, эр кошени монъ, сувукъ корьдим. Оджа далгъын-далгъын отурады. Бенъзи солукъ, козьлери ренксиз, тюшюне, тасарлана эди.Янында эсмери, узун-узун борнузлы , къонъур сакъаллы бириси варды. Бу, къады эди. Мен къады эфендини ярмалыкъта бир къонъур огюз саткъанда корьгендим, таныдым. Къады отурады. Отурдыгъы ерде къыбырдады, бир кягъыт чыкъарды, оксюрди:
– Буюклерден эмир вар: исап, тарих, джогърафия окъутмакъ шериат тюгюль. Татар тили окъутылгъан мектеплер къапатыладжакъ…
Эр ер тымды. Эпимиз тонъдыкъ, индемей эдик. Мектеп бир дженазе эвине ошагъан эди. Эр ер къара, бош, кимсе бир шей айтмай эди; ялынъыз багъчада бир къарылгъач кесик-кесик дуасыны окъуй эди.
Мен ичин-ичин: «Заваллы къарылгъач! – дей эдим. – Окъу, окъу! Сонъра сенинъ де дуанъны окъутмаяджакъкъа ошайлар, сенинъ де кучюк, гузель агъзынъны багълаяджакълар…»
Кучюк, гузель козьлеримен бутюн аркъадашларым къадыгъа бакътылар, сувукъ, донъукъ, агълагъан бакъышларыман къадыны, буюклерни къаргъай эдилер. Сонъра оджа фары, гурьбюз омузларыны котерди, аякъкъа къалкъты, къырыкъ, титрек бир сесмен:
– Къардашларым! – деди. – Сизге мен сонъ дерсимни де айтайым. Сиз баба ве ананъызны, Яраданынъызны северсенъиз, татар тилини де севинъиз…
Даа айтаджакъты, сеси битти, нефеси тыкъанды, богъукъ-богъукъ лафлар эрий, дудакълары арасында оле, ишитильмей эди. Агълагъаныны бизден сакъламакъ истеди, сакълады, къанлы козьяшларыны юрегине акъытты.
Мен агъламакъ, бу буюк татарнынъ бойнуна сарылып козьяшлары тёкмек, бошанмакъ истей эдим. Мектептен чыкътыкъ, къады эфенди мектепнинъ беяз, лекесиз къапысына бир къара килит урды, кетти. Бутюн балалар агъладылар, агълагъанда мен козьлеримден бир тамла яш акъытамай эдим. Мен шинди урмакъ, девирмек, эзмек, енмек… мектепнинъ къапысына астыкълары агъыр, къара килитни къопармакъ, атмакъ истей эдим, «къопармакъ – бойнумнынъ борджу олсун», дей эдим. Тамарларымдаки къара къанлар копюре, козьлерим къарара, къулакъларымда юреклерге къоркъу верген угъултылар ишите эдим.
Faydasız* — Noman Çelebi Сihan
QARILĞAÇLAR DUASI
Kiyevim “T…”e(a)
On dört yaşında edim. Eñ asav ayğırlarnı bile üyretecek qadar minici olğan edim. Atlarnı pek severdim, oqumadan qaçar, cılqığa qoşardım, cılqıda közüme baqqan keri, toru, kören, borlu… sınlı bir at kördümmi, qunan, dönen – baqmazdım, bir arqan atar, tutar, yalınına yapışır, cügen salar, minerdim. Asav arslan kibi qalqar, iner, sıçrardı…. O quturğan sayın qalın, qara tobulğı, bu aydamaq qamçısı, bir yıldırım ateşimen başına tüşer, miyini sarsardı. Asav ürker, fışqırırdı, başını keniş, meydan çöllerge çevirir, yeşil, tüzem örüşlerde bitken sarı çiçekler, lâleler, kelinçekler, mondalaqlar tuyaqlarınıñ altında ezilir, solardı. Soñra yorulur, terler, savrusundan uçuşqan beyaz köpükler qurur, yavaş-yavaş yatışır, alışır, qamçıdan añlamağa başlardı. Men asavlarğa sözlerimni, isteklerimni bu kümüş saplı, qara qamçıman añlatırdım, tüşüncelerimni bile… Añlatır, sezdirirdim, o qadar güzel, yengil añlatırdım ki, mektepke ketsem oca totayım qalın, qısqa tayaqlarıman, köteklerimen döger, döger de bu qadar oquv añlatamazdı. Men tobulğumla asavlarğa ayan, cebe, yorğa, şlaf yürütür; yürümeni, qoşmanı ögretirdim. Oca totayım ise bizge qarılğaçlar duasından başqa oquv bildiralmadı. Bunday bilgisiz başımla uzun, keniş Özü qırı töpelerinde aylanğan, dolaşqan, qırğan, döggen, köpürgen, anda-mında saldırğan bir küçük aydamaq olğan edim.
“…Min künne mu’minâtin, tâ’ibâtin, qânitâtin, âbidâtin, sâibâtin ve ebkârâ…” Bunu qarılğaçlar oqur. Bu olarnıñ duasıdır. “Ve’l-mürselât” süresini oquğanda, oca totayım bunu bizge de ögretken, bu “qarılğaçlar duasıdır”, degen edi. Bunu heman hepimiz ögrendik, ezberledik.
Biz sabaqlarımıznı eceler, ağlar, tayaqlar astında ezberlegende, qarılğaçlar mektepniñ delik, camsız penceresinden kirer, raflarğa qonar, yavrularına baqa-baqa, quvana-quvana duasını oqur, küçük, yımşaq, sarı ğağalı palapanlarına da ögretir, seve-seve, ecesiz, tayaqsız ögretirdi. Bizler de ögrenirdik. Bu güzel, sevimli qarılğaçlar oquğanda bizler de canımızman, qulağımızman diñler, diñledikten soñ hepimiz sevinir, oqurdıq. Kimerde qarılğaçlar oqur, biz susar, diñlerdik.
Köy mektebine pek köp qatnadım. Bu qaranlıq, canbur (campik(?)) bala zindanına köy balaları da keter ediler. Mektepke quşluqtan burun keter, ketkende elimizge bir parça etmek (ötmek) alırdıq… Etmekke analarımız taze kübüden biraz may, beyaz, cılqı qaymaq yağı sürerdi. Bunu üylen vaqtı dağıdıqta aşardıq, üylenge qadar o dımlı, basıq mektepniñ eski, tütülgen, delik kiyizleri, qasırları astında qarılğaç yavruları dayın tizilir, tiz çöker, otururdıq.
Sabaqlar ögümüzde, yapraqlar açıq, közlerimiz yuqarıda. Çatığa yuva yasağan qarılğaç palapanlarını sayardıq. Qaçan qanatlanacaq, uçacaq, dualarını oqucaqlar?.. Bunu biz bilir, bir-birimizge añlatırdıq. “Uçqan soñ, – derdik, – istedikleri qadar kezecek, külecek, oynayacaqlar; oynaşa-oynaşa, avalana-avalana köklerge, bulutlarğa, ışıqlarğa yükselecekler; olarnı hepimiz kinlerdik, kinledigimizden şindi tutmaq, küçük, ince qanatlarını, tüylerini yulmaq, küçük sarı ğağalarını qırmaq isterdik… Bizler dayın olarnı da oynamaq, sevinmekten, sevine-sevine yaşamaq, uçmaq, yükselmekten alıqoymaq arzu iderdik.
Oca totayım yavaş-yavaş, fısa-fısa kelir, qapı arqasından bizlerni, bizim oyunlarımıznı, sözlerimizni, şaqlabanlıqlarımıznı diñler, soñ, birden-birge qapı açılır, kirerdi. Kirgen vaqıt hepimiz qorqar, titrer, ağzımıznı açar, közümüzniñ kenarından qılıy-qılıy baqışırdıq. O, yavaş-yavaş kelir, yufaq, sönük pencereniñ qapalı, ölgün ışığı ögünde oturur, qapanırdı; oturdığı zaman kölgesi uzanır, kedige oşardı; hepimiz körer, fıqır-fıqır külerdik.
Soñra hepimizni sıra-sıra tizer, “Tebbet’’, “Qul ya’’, “İnnâ ateynâ” sürelerini oqutur, qızar, köpürür, açuvlanır, alın tamarları qabarır, tayaqlardı…Hiç bir şey añlamaz, ögrenmezdik, soluq-soluq ağlar, soñra qorqar, susardıq. “E, oqu!” emrine qarşı hepimiz yutqunur, sallanırdıq, köy ögünde tolqunğan boğdaylarday sallana-sallana, yutquna-yutquna oqurdıq. Bu qara-qara añlaşılmaz, ince arab laflarını eceler, tekrar-tekrar oqur, añlamaz, añlamağanımız içünmi – bilmem, hiç de bir şey ögrenemezdik.
“Ve’s-semâi zâte’l- bürûc”nı başlağanda, oca totayım tilimni on beş kapikmen burğandı. Burğanda: “ Pismillâ, oqumış ol!’’ – degendi. Bursa da, qoparsa da, menim tilim kelmedi, kelmeyecekti. Añlamay edim ki…
* * *
Zaman zaman ekende,
Evel zaman ekende…
Öpük ulema ekende…
Qarılğaç qadı ekende…
Duvadaq müftü ekende…
Bu uzun tekerlemelermen başlağan ertegeler oca totayım ketkenimen başlar, bitmez, tükenmezdi. Uzun-uzun masallar aytır, diñletirdik.
Mavultay pek köp ertegeler, cumaqlar, tapmacalar bilirdi. Bilgen masallarını diñlegenge de aytır, diñlemegenge de, añlatır, diñletirdi. Aytqanda küçük küler közleri küçülür, yuvarlaq, çıqıq, mini-mini yanaqları qızarır; içini çeker, tatlı tatar tilimen añlatır, sanki bir özen, sanki bir kanarya. Tatlı-tatlı söyler, köpürür, taşar, seve-seve diñletirdi.
Mavultaynı hepimiz severdik, o söylerse hepimiz, her yer toqtar, susar, qarılğaçlar bile susar, onu diñlerdi.
Men mektepke meçin yılı kirgendim. Ülü yılı, sıçan yılı “Aptiyek” oqudım, tavşan, cılqı, bars, yılanda – Qur’ân, Tecvid, İlm-i hâl. “Kesik baş” destanı bitken /soñ/, mektepten çıqqandım.
Artıq men bol-bol körenlerge, torularğa, borlularğa qavuşqan, artıq bu yiri közlü ipek yalınlı sevgili ayğırlar tamamıyla menim olğan edi. Her kün birini minerdim, mindigim zaman eski, uzaq Tatarstan çöllerinde bir tavuşla biñlerce cav qaytarğan, duşman bozğan bir başbuğ pertavıman köksüm qabarır, yüregim ururdı. Özümi bir han yahut bir batır zan eterdim. Qalpağımnı eger, mingenimni mamuzlar, yavaş-yavaş ayan, cebe verirdim, soñra solğa-sağğa bir-eki qamçı patlatır, dolutizgin bıraqırdım…
Tena, qulan çöllerde sıçrar, siner, deryalarday tolqunğan yeşil piçenler, qırmızı, mavı çiçekler, mamatekeler üstünde bir qara köpük kibi uçar, fırlardım. Atım ince, uzun boynunı uzatır, qulaqlarını qısar, qoşar, çapar, sanki bir qurşun, sanki bir sağın (sığın) o. Fırıl-fırıl uçqanda saçlarım külte-külte yelpirer, sanki bir tatar tuğu. O zaman yüregim öser, qaruvım qat-qat artardı. Közlerim qızarır, körmez /olurdı/, qulaqlarımda yüreklerge qorqu vergen uğultılar işitirdim. Çiçekli, qoqulı keniş ovalarğa küneş altın yarıqlarını tökkende men cavluğumnı bayraq, tobulğumnı qılıç yapmaq, bu güzel, yeşil çöllerge qırmızı qanlar tamlatmaq isterdim… Şay, şay!.. Men de eski dedelerim dayın cav qaytarmaq arzu eterdim. Ögümden tavşanlar, tilkiler sıçrar, qalqar, qaçarlardı. Ötede bir bödene uçar, yahut bir çoçamiy fısar. Kimerde uzaqlarda bir duvadaqnıñ ahmaq-ahmaq kezindigini körerdim…
* * *
“Rüşdiye’’, dediler, bir mektep açıldı. İşittim, qorqtum, tüşündim: mektep – evet, mektep. Oca totayımnıñ tayaqları esime tüştü. Acı-acı titredim, elimdeki qamçı yerge tüştü.
Rüşdiyege meni de yazdırdılar. Rüşdiye meni qamçı, egerden ayırdı. Köy balaları, tekrar toplandıq, develerni, qoylarnı başqa çobanlarğa taşladıq, çöllerden, sürülerden, beyaz, pamuq qozulardan ayrıldıq.
Mektepniñ büyük, çifte qanatlı, aq boyalı qapısından içeri kirdik. Kirdigim zaman yüregimde bir yengillik, añlaşılmaz bir şey… bir quvanç tuydum. Yüksek, beyaz bir yapı, keniş, büyük pencerelerden parıl-parıl ışıqlar töküle edi. Sıralar sıra-sıra tizilgen, qarşıda qara, yalpaq, eki tuyaqlı bir tahta tura edi; qara qalpaqlı, qırmızı çehreli bir yigit cüre, kezine, cürgende söyley, oquy, oquta, añlata edi. Açıq, büyük tatar sözlerimen añlatqanda her sözü qafama bir qamçı qadar öte, miyim döne edi.
Bu, rüşdiyeniñ baş ocası edi. Ertesi kün hepimizge bir biçimde rubalar kestirdi. Yeñi-yeñi güzel kâğıtlı kitaplar verdi. Qalem, kâğıt, defter, bor dağıttı. Hem oquta, hem yazdıra edi; kimerde qara tahtağa çıqara, bizge eñ parlaq, eñ nurlu oquvlarnı bu keniş qara tahtada oquta, ögrete edi.
Biraz oqutur, oynatır, tınışlatırdı. Oyun içün mektepniñ güzel, temiz sarı qumlarman bezengen keniş bir bağçası vardı. Bağçada küneşniñ sıcaq, altın nurları arasında çapar, sıçrar, salıncaq teper, top oynardıq. Ocamız da oynardı. Bizge bilmedigimiz oyunlarnı ögretir, oynamağa alıştırırdı. “Yaşamaq, – derdi, – oynap olmaqtır”. Hepimiz küler, oynar, oynay-oynay yorulur, terler, bezerdik. O zaman: “Ayda, mektepke!’’ – emrine qarşı quvana-quvana qoşar, sevine-sevine oqumağa başlardıq. Ocamız bizni sever, oqşar, tekrar devam eter, oqutur; oqutqanda biz yazar, diñler, can-qulağımızman diñlerdik. Biz şindi ocamızdan qorqmaz, onu severdik, sabaqlarımıznı seve-seve oqur, ögrenirdik: isap, tarih, endese, coğrafya… ögrendik. Tarihten temelimizni, soyumuznı, asıl, büyük atalarımıznı, eski tatarlarnı tanıdıq.
Coğrafya bizge oturdığımız, oynadığımız, yaşadığımız topraqlarnıñ, kezdigimiz qulan çöllerniñ kenarlarını ögretti; çağlaya-çağlaya, yuvarlana-yuvarlana aqıp ketken çaylarnı , ırmaqlarnı, tolquna-tolquna, çaypala-çaypala köpürgen, taşqan deñizlerni, mavı kölgeli dağlarnı, deñizlerniñ derenligini, dağlarnıñ büyüklügüni ögretti… Yaradannıñ büyüklügüni ögretti.
Biz şindi hem oquy, hem oynay edik. Oynaya-oynaya, quvana-quvana yaşay, ögrene edik. Oqudığımıznı añlay, bile, bildigimiz içün ocamıznı pek severdik. Soñra babamıznı, anamıznı seve, başqa bir bilgi, başqa bir tuyğuman seve edik. Kitaplarımıznı severdik, qalem, kâğıt, tebeşirimizni seve, sıralarnı seve, qara tahtanı bile seve edik. Mektepni, bağçasını seve, bütün köyümüzni, köy tatarlarını seve edik; köyümüzde, qomşumuzda bizim oquğanımıznı sevgen ruslarnı da seve edik. Bilgennen, añlağannan, tanığannan soñ taşlarnı, cuybarlarnı, bütün cihannı seve edik…
* * *
Sonbahardı. Küznüñ yalancı küneşi sarışın bir çehremen küle edi. Uzaqta qara qarğalar qalın, qaba tavuşlarıman qıçıra ediler. Çiçekler soluq, yapraqlar sararğandı. Köklerge, boşluqlarğa uzanğan mavı dağlarnıñ mınarlı başlarında qara bulutlar qaynaşadı.
Ava suvuq…
Suvuqta buzlağan, tüyleri ürpergen küçük quşçuqlar, sıyırçıqlar bağçada, ağaçlarda cıyılğanlar, sessiz-sessiz ötediler.
Mektepke kirdim, kirgende mektepni, sıralarnı, duvarlarnı, her yerni, her köşeni moñ, suvuq kördüm. Oca dalğın-dalğın oturadı. Beñzi soluq, közleri renksiz, tüşüne, tasarlana edi.Yanında esmeri, uzun-uzun bornuzlı , qoñur saqallı birisi vardı. Bu, qadı edi. Men qadı efendini yarmalıqta bir qoñur ögüz satqanda körgendim, tanıdım. Qadı oturadı. Oturdığı yerde qıbırdadı, bir kâğıt çıqardı, öksürdi:
– Büyüklerden emir var: isap, tarih, coğrafya oqutmaq şeriat tügül. Tatar tili oqutulğan mektepler qapatılacaq…
Her yer tımdı. Hepimiz toñduq, indemey edik. Mektep bir cenaze evine oşağan edi. Her yer qara, boş, kimse bir şey aytmay edi; yalıñız bağçada bir qarılğaç kesik-kesik duasını oquy edi.
Men için-için: “Zavallı qarılğaç! – dey edim. – Oqu, oqu! Soñra seniñ de duañnı oqutmayacaqqa oşaylar, seniñ de küçük, güzel ağzıñnı bağlayacaqlar…”
Küçük, güzel közlerimen bütün arqadaşlarım qadığa baqtılar, suvuq, doñuq, ağlağan baqışlarıman qadını, büyüklerni qarğay ediler. Soñra hoca farı, gürbüz omuzlarını köterdi, ayaqqa qalqtı, qırıq, titrek bir sesmen:
– Qardaşlarım! – dedi. – Sizge men soñ dersimni de aytayım. Siz baba ve anañıznı, Yaradanıñıznı severseñiz, tatar tilini de seviñiz…
Daha aytacaqtı, sesi bitti, nefesi tıqandı, boğuq-boğuq laflar eriy, dudaqları arasında öle, işitilmey edi. Ağlağanını bizden saqlamaq istedi, saqladı, qanlı közyaşlarını yüregine aqıttı.
Men ağlamaq, bu büyük tatarnıñ boynuna sarılıp közyaşları tökmek, boşanmaq istey edim. Mektepten çıqtıq, qadı efendi mektepniñ beyaz, lekesiz qapısına bir qara kilit urdu, ketti. Bütün balalar ağladılar, ağlağanda men közlerimden bir tamla yaş aqıtamay edim. Men şindi urmaq, devirmek, ezmek, yenmek… mektepniñ qapısına astıqları ağır, qara kilitni qoparmaq, atmaq istey edim, “qoparmaq – boynumnıñ borcu olsun’’, dey edim. Tamarlarımdaki qara qanlar köpüre, közlerim qarara, qulaqlarımda yüreklerge qorqu vergen uğultular işite edim.
Izahlar
Faydasız- N.Çelebicihannıñ bu eserde qullandığı mahlası (taqma adı)dır
Keri, toru, kören, borlu – at tükü renkleri oca totayım — Oca(hoca) ve ilerideki ava (hava), avalanmaq (havalanmaq), tena(tenha), ayda (hayda), ecelemek (hecelemek), isap (hisap, hesap), endese (hendese) sözleri “Emel’’deki şekilleri ile, yani “h’’sız qaldırılğandır. Bularnı böyle imlâ ile yazğan, büyük ihtimal ile, N. Çelebicihannıñ kendisidir.
Ayan, cebe, yorşa, şlaf – at yürüşi çeşitleri
Özü – Dnepr özeniniñ türk-tatar adı
“Minkünne…’’ – Qur’ân-ı Kerimniñ “et-Tahrim’’ süresiniñ (no.66) beşinci ayetiniñ biraz yañlış şekli ki, doğrusı şöyledir:
» Minkünne müslimâtin mü’minâtin qânitâtin tâ’ibâtin ‘âbidâtin sâihâtin seyyibâtin ve ebkârâ’’. Ayette söz Hz. Muhammed ile onuñ qadınları haqqında ketmektedir. Tercimesi şudur: “Eger o sizni boşarsa, Rabbi oña sizden daha eyi, kendini Allahqa bergen, inanğan, sebat ile itaat etken, tevbe etken, ibadet etken, oraza tutqan, tul ve bakire (qız, erden) olğan eşler berebilir’’. (Ayet, Hz. Peyğamberniñ hiçbir qadınını boşamadığınıñ delilidir.)
“Ve’l-mürselât’’, “Qul ya’’, “İnnâ ateynâ’’, “Ve’s-semâti zâti’l-bürûc’’ – Qur’ân -ı Kerimniñ “el-Mürselât’’ (no.77), “el-Kâfirûn’’ (no.109), “el-Kevser’’ (no.108) ve “el -Bürûc’’ (no.85) süreleriniñ, ilk sözlerinden dolayı, avam halq arasında qullanılğan adlarıdır
“Tebbet’’ – Qur’ân-ı Kerimniñ 111 süresiniñ adı.
Meçin, ülü, sıçan, tavşan, cılqı, bars, yılan – eskiden türk-tatar halqları arasında qullanılğan hayvan taqvimindeki yıllarnıñ adlarıdır ki, mında meçin – maymun, ülü (veya “lü”) – ejderha ve cılqı – attır.
“Aptiyek’’, doğrusı: “Heftiyek’’ (f. heft-i yek – “yediden biri’’) – Qur’ân-ı Kerimniñ soñraki yediden biri qısmı; en sıq oqulğan sürelerden oluşıp, mektep ve medreselerde ayrı bir kitap(derslik) olaraq qullanılırdı.
Tecvid – Qur’ân-ı Kerimni usuline uyğun olaraq oquma ilmi ve buña dair yazılğan kitap.
İlm-i hâl – herbir müslüman adamnıñ bilmesi ve yapması kerek olğan iman, ahlâq ve fıqıh bilgileri ile buña dair yazılğan kitap
Sözlük
ertege masal, rivayet
üyretmek dial: ögretmek
sınlı (sinli) dülber ve sağlam yapılı (vucutlı), endamlı, yaqışıqlı
cügen dial: yügen
tüzem tüz yer, tüzlük
kelinçek qızğalaq, rusça: мак
mondalaq mandalaq (mandalaç): qırda ösken, havuçqa benzer, aşalğan bir ösümlik
ayan at yürüşi, tuyaq uclarına basıp sekiriklep yürüme
sabaq ders
palapan quş yavrusı
etmek dial: ötmek
üylen dial: üyle
tütülmek örselenmek, parça-parça olmaq
kinlemek kin beslemek, kin duymaq
şindi dial: şimdi
yulmaq yulqmaq
fısa-fısa dial: pısa-pısa (pusa-pusa)
şaqlabanlıq şaqiylik, şaqacılıq
kedi dial: mışıq
öpük opepop, opapiş, taraq-quş
cumaq masal
dolutizgin büyük sürat ile; at yürüşi; rusça: галоп
başbuğ baş, başqan, qumandan
tuğ bunçuq
tuymaq dial: duymaq
tınışlamaq toqtalıp nefes almaq
ruba urba, kiyim
tebeşir bor
çaypalmaq dalğalanmaq, çalqalanmaq, sallanmaq
tamar dial: damar
mini-mini küçüçik
tavuş dial: davuş
cuybar ırmaq, dere; ırmaq kenarı
ağaç terek
sonbahar küz
ürpermek tüyleri tiken-tiken qalqıp teri noqta-noqta qabarmaq
tasarlanmaq mında: tasalanmaq, kederlenmek, qayğılanmaq
bornuz bir soy çekmen, cübbe; başlıqlı, keniş, qısqa qollu bir üstlük de olması mümkündir
tımmaq dial: tınmaq, susmaq, ölmek
için-için içinden, açıqqa urmayaraq, gizli-gizli
farı küçsüzleşken, ihtiyarlaşqan, yıpranğan
gürbüz (körpüz) sağlam, iri, eyi şekillengen
erimek dial: irimek
uğultı uvultı
