Усмон Азим ижодига эътибор қаратишим бежиз эмас эди. Авваламбор, менинг ўзимга у кишининг шеърлари жуда ёқарди. Ҳақиқий мухлиси эдим. Иккинчидан, шоирнинг сўзлари содда ва самимий, оддий халққа осон етиб борадиган тарзда тушунарли эди. Чунки кўпчилик шоирлар шеърни ёлғиз ўзинг ўқишинг учун ёзади, шунинг учун ҳам уларни кенг даврада, кўпчиликнинг ҳузурида баралла ўқиш қийин.
ЙЎЛДАГИ ЙЎЛДОШИМ
Маҳмуд НОМОЗОВ
Ўзбекистон халқ артисти
Ўйлаб кўрсам, санъат дунёсига энди қадам қўйиб, давраларда ўз қўшиқларимни айта бошлаган кунларимдан бошлаб Усмон Азимнинг шеърлари менга ҳамқадам, ҳамнафас экан. Институтни битириб, она қишлоғимга қайтган пайтларимдан концертларим, элнинг мен иштирок этаётган тўй-ҳашами мазмунли бир сценарий асосида ўтишига ҳаракат эта бошладим. Сценарийнинг асосини эса аксарият ҳолларда Усмон Азимнинг шеърлари ташкил қиларди. Даврага бошловчимиз чиқиб:
Ўша, мени ҳеч ким соғинмаган шом,
Авто бекатида вайрона турдим.
Бошимни кўтариб боқсам бир замон,
Қошимда бир йигит, бир қизни кўрдим…
– Деб шеър ўқишни бошлагани ҳамон давра аҳли жим бўлиб қолар, санъаткорлар бизга нима демоқчи экан, дегандек диққатини саҳнага жамлар эди. Мен эса Усмон Азим шеъри билан айтиладиган қўшиқларимдан бири – “Ёлғон”ни бошлайман:
Севмайман деганларинг,
Ўзгани севганларинг,
Мендан олис юргин деб,
Жим-у, холис бўлгин деб,
Ғазаб-ла айтганларинг,
Ёлғон, ёлғон, ёлғон-а!..
Қўшиқ авжига чиқиб, тингловчиларнинг юраги жунбушга келган бир пайтда қўшиқни таққа тўхтатаман.
Ўзгани севсанг, севгил,
Мен ҳам сенга зормасман.
Кел ёнимга келақол деб,
Чорласанг ҳам бормасман.
Кейинги қўшиқнинг шу мисралари бошланиши билан одамлар орасида қийқириқ бўлиб кетарди. Чунки тингловчилар қўшиқ пайти мағрур ошиқ йигит образини яққол тасаввур этиб турган бўларди, мен ўқий бошлаган шеърда эса ошиқ йигитнинг кейинги ҳаётини, мағрур севгининг давомини кўргандай бўлишарди. Шу қўшиғим эл орасида тезда машҳур бўлиб кетди. Одамлар Усмон Азимнинг китобларини, газета ва журналларда чиққан шеърларини қидириб топиб ўқийдиган бўлишди, ҳали кўрмаганларимни менга келтириб бериб, шоирнинг мана бу шеъри жуда сизбоп, тўғрироғи, бизбоп экан, шуни ҳам қўшиқ қилсангиз дейдиган бўлишди.
Усмон Азим ижодига эътибор қаратишим бежиз эмас эди. Авваламбор, менинг ўзимга у кишининг шеърлари жуда ёқарди. Ҳақиқий мухлиси эдим. Иккинчидан, шоирнинг сўзлари содда ва самимий, оддий халққа осон етиб борадиган тарзда тушунарли эди. Чунки кўпчилик шоирлар шеърни ёлғиз ўзинг ўқишинг учун ёзади, шунинг учун ҳам уларни кенг даврада, кўпчиликнинг ҳузурида баралла ўқиш қийин. Қўшиқчи ҳофиз эса халқнинг ўртасида туради, у бирданига кенг омма билан мулоқот қилиши зарур. Усмон Азим шеърларини эса ўзинг ёлғиз қолганда ҳам, кенг даврада ҳам ўқиш мумкин. Учинчидан, унинг шеърлари Сурхондарё аҳолисининг менталитетига жуда мос – бироз жайдари, дағалроқ ва жангарироқ, сиртдан қўпол туюлса ҳам, аслида, маънолари нозик.
Кейинчалик, ижодим эл орасида танилиб, кенгроқ давраларга чиқиш ниятида пойтахт Тошкентга кўчиб келганимдан сўнг тезгина Усмон акани топиб олдим. У киши билан санъат борасидаги фикрларимиз, қарашларимиз бир-бирига яқин эканлигини икковимиз ҳам сездик. Шу боис танишганимизга кўп ўтмай, яқин ижодий ҳамкорликни бошладик. Дўст, биродар бўлиб қолдик.
Мен янги ёзаётган қўшиқларимнинг матнини Усмон акага бир қур текширтириб олишни ўзимга одат қилдим. Лозим топилса, у кишининг маслаҳати билан қўшиқлар матнига баъзан жузъий, баъзан жиддий ўзгартишлар киритардик. Чунки менга Сурхон аҳлини, унинг ўзига хос маданиятини мендан-да яхши биладиган, кўмакчи, маслаҳатгўй бўладиган одам зарур эди ва бу ишни Усмон акадан яхши уддалайдиган кишини билмасдим. Усмон ака чин маънода элнинг ичидан чиққан, халқимизнинг тили, дили, урф-одатини яхши биладиган табиатан бахши-шоир эди. Сўзлар у кишининг ичидан қайнаб-тошиб чиқаётгандек туюларди гўё.
Шу ўринда бир мисол келтирсам. Бойсунда “яққу-яқ” деган қадимдан машҳур бўлган бир қўшиқ бор. Аммо унинг сўзлари жуда содда, айтиш мумкинки, жўн эди. Унинг қуйидаги мисраларини бошқалар эшитса, эҳтимол тушунмас, тушунганда ҳам қабул қилолмаслиги мумкин эди:
Бундан бордим Термизга,
Отим тайрилди музга,
Тайрилмоққа муз яхши,
Алдамоқққа қиз яхши.
Яққу-яққу-яққу-я!
Мен бу қўшиқнинг куйини замонавий усулда қайта ишлаб, янгича сайқал бериб тайёр қилдим, лекин бир-икки кишига эшиттириб кўриб, маъқул этолмадим, чунки қўшиқнинг сўзлари, содда бўлишидан ташқари, яхлит образ ҳам яратмас эди. Шунда яна Усмон акага мурожаат қилдим ва маслаҳат билан қўшиққа янги сўз битилди:
Атлас кўйлак эгнингда,
Шамол ўйнар енгингда.
Акангни маст этгани
“Акажон” лаб келгин-да.
Ўтган йўлларинг атир,
Дилга тушар хавотир.
Сенга айтмаган гапим,
Қовурғамни қақшатур.
Ваъда бериб тонгайсан,
Жонга азоб солгайсан,
Бир гап айтсам, ёнимда
Бир умрга қолгайсан.
Мана, яқин ўн беш йилдан буён Усмон ака билан ижодий ҳамкорлик қилиб келмоқдамиз. Бу йиллар давомида шоирнинг ўндан зиёд шеърини қўшиқ қилдим. Улар сирасида “Мен сени ҳеч кимга бермайман”, “Майхона”, “Ёлғон”, “Куйган ёр”, “Алпомиш”, “Бораман”, “Дўмбира”, “Сибизға”, “Турналар”, “Гулпари”, “Фироқда”, “Гулноржон” кабиларни алоҳида таъкидлашим зарур. Яна “Аламо”, “Бой бола”, “Ҳай, ёр-ёр”, “О, зам-зам”, “Сурхон уфориси”, “Яққу-яқ” каби ўндан зиёд халқ қўшиқларини ҳам биргаликда эл эътиборига ҳавола этдик. Уларнинг ҳаммаси ҳам ўз тингловчиларини топди.
Шу ўринда яна бир мисол келтирсам. Сурхондарёда, хусусан, Бойсунда “Бойсун мавригиси” деб атаб келинган бир куй бор эди. Бироқ у “Мавриги” йўналишида эмас. Шўх ва ўйноқи, ўзига хос ижро йўлига эга бўлган бу куйни “Сурхон уфориси” дейиш тўғрироқ бўларди.
Усмон ака билан шу ҳақда гаплашиб қолдик, мен бу куйга янгича сайқал берганимни, лекин унга мос сўз тополмаётганимни айтдим. Усмон ака мусиқани, айниқса, мусиқий ритмни яхши тушунади, мен бирор қўшиқ ҳақида гап бошласам, шуни хиргойи қилиб ҳам берарди. Бу сафар ҳам шундай бўлди. “Сурхон уфориси”ни эшитиб кўриб, шу жойнинг ўзидаёқ куйнинг табиатига мос тушадиган матн ижод қила бошлади. Бир нарса келаяпти, бир-икки кун кутинг, мен сизга шу қўшиққа мос шеър ёзиб бераман, кейин биргаликда муҳокама қилиб кўрамиз деди. Уч-тўрт кун ўтиб қўшиқ матнини студияга олиб келди.
Тунлар қародур, қизгина,
Отим бородур, қизгина,
Тоғу-тошларда сарсон этган,
Ишқинг балодур, қизгина.
Қизгина, қирмизгина,
Кўзимдаги юлдузгина,
Соғиниб келар бўлсанг,
Тош кечалар кундузгина.
Анов товнинг чинори бор,
Бўйнингизнинг тумори бор,
Жоним сенсиз яшолмадим,
Соғинчнинг минг хумори бор…
Менинг Усмон Азим билан муомала-муносабатим, ҳамкорлигимизнинг туб илдизлари ҳақида гапириладиган бўлса, аввало, бахшиёна мотивлар ҳақида тўхталишга тўғри келади.
Маълумки, ўзбек шеъриятига бахшиёна оҳангни илк бора Усмон Азим олиб кирган эди. Мен шоирнинг бу йўналишдаги жамики шеърлари ҳақида гапирмай турай-да, қўшиққа айлангани учун ҳам эл орасида машҳур бўлиб кетган “Карвон кўрдим, туялари бўзлаб келар” деб бошланувчи шеърини эслатай. Бу шеър нафақат шеъриятда, балки қўшиқчилик санъатида мутлақо янгича оҳанги билан ўз вақтида ҳаммани лол этган эди. Ундаги бахши образи тенгсиз бадиий топилма бўлган.
Мен эса нафақат бахши образини, балки қадимий бахшиёна оҳангларни ҳам санъатга олиб кириш зарур, деган фикрда эдим. Аниқроғи, қадимий бахши оҳангларини замонавий санъат йўлида қайта ишлаб, қадриятимизни элнинг ўзига қайтариш лозимдея ўйлардим. Биз айни шу йўлда Усмон ака билан узанги йўлдош бўлдик, дея бугун фахрланаман.
Бугунги кунда ўзбек санъати гуркираб ўсиб, ривожланмоқда. Санъаткорларимиз мумтоз мусиқий меросимиздан унумли фойдаланишни бир зум бўлсин тарк этмаган, аксинча, уни янада ривожлантирган ҳолда, айни вақтда, миллий фольклоримиз йўлида ҳам баракали ижод этиб келмоқда. Бир санъаткор сифатида бу тараққиётдан ғурурланаман, унга менинг ҳам меҳнатим сингиётганидан фахр ҳис этаман. Лекин кузатишларим жараёнида яна шуни ҳам ҳис этдимки, бизда катта давраларнинг, кенг майдонларнинг қўшиқлари сероб бўлгани ҳолда, кичик ўтиришларда, дўстларнинг тор даврасида бир-иккитагина соз билан ижро этиш мумкин бўлган қўшиқларга катта эҳтиёж бор экан. Ахир, дўстларнинг кичик даврасида бақириб, ҳайқириб қўшиқ айтолмайсан-ку, бундай давра учун чин юракдан чиқариб хиргойи қилинадиган қўшиқлар лозим.
Усмон аканинг анча йиллар бурун ёзилган“Чапани ёхуд жайдари шеърлар” туркуми шу мақсадимга жуда муносиб кўринди. Бир-иккитасини ижро этиб кўрдим. Ўзимга ҳам, тингловчиларга ҳам бирдай ёқди. Ҳозирда уларнинг ҳаммасини жамлаб, “Чапани ёхуд жайдари қўшиқлар” деган умумий ном биландаврабоп қўшиқларга айлантириб, алоҳида концерт дастури яратиш устида ишламоқдаман.
YO’LDAGI YO’LDOSHIM
Mahmud NOMOZOV
O’zbekiston xalq artisti
O’ylab ko’rsam, san’at dunyosiga endi qadam qo’yib, davralarda o’z qo’shiqlarimni ayta boshlagan kunlarimdan boshlab Usmon Azimning she’rlari menga hamqadam, hamnafas ekan. Institutni bitirib, ona qishlog’imga qaytgan paytlarimdan kontsertlarim, elning men ishtirok etayotgan to’y-hashami mazmunli bir stsenariy asosida o’tishiga harakat eta boshladim. Stsenariyning asosini esa aksariyat hollarda Usmon Azimning she’rlari tashkil qilardi. Davraga boshlovchimiz chiqib:
O’sha, meni hech kim sog’inmagan shom,
Avto bekatida vayrona turdim.
Boshimni ko’tarib boqsam bir zamon,
Qoshimda bir yigit, bir qizni ko’rdim…
– Deb she’r o’qishni boshlagani hamon davra ahli jim bo’lib qolar, san’atkorlar bizga nima demoqchi ekan, degandek diqqatini sahnaga jamlar edi. Men esa Usmon Azim she’ri bilan aytiladigan qo’shiqlarimdan biri – “Yolg’on”ni boshlayman:
Sevmayman deganlaring,
O’zgani sevganlaring,
Mendan olis yurgin deb,
Jim-u, xolis bo’lgin deb,
G’azab-la aytganlaring,
Yolg’on, yolg’on, yolg’on-a!..
Qo’shiq avjiga chiqib, tinglovchilarning yuragi junbushga kelgan bir paytda qo’shiqni taqqa to’xtataman.
O’zgani sevsang, sevgil,
Men ham senga zormasman.
Kel yonimga kelaqol deb,
Chorlasang ham bormasman.
Keyingi qo’shiqning shu misralari boshlanishi bilan odamlar orasida qiyqiriq bo’lib ketardi. Chunki tinglovchilar qo’shiq payti mag’rur oshiq yigit obrazini yaqqol tasavvur etib turgan bo’lardi, men o’qiy boshlagan she’rda esa oshiq yigitning keyingi hayotini, mag’rur sevgining davomini ko’rganday bo’lishardi. Shu qo’shig’im el orasida tezda mashhur bo’lib ketdi. Odamlar Usmon Azimning kitoblarini, gazeta va jurnallarda chiqqan she’rlarini qidirib topib o’qiydigan bo’lishdi, hali ko’rmaganlarimni menga keltirib berib, shoirning mana bu she’ri juda sizbop, to’g’rirog’i, bizbop ekan, shuni ham qo’shiq qilsangiz deydigan bo’lishdi.
Usmon Azim ijodiga e’tibor qaratishim bejiz emas edi. Avvalambor, mening o’zimga u kishining she’rlari juda yoqardi. Haqiqiy muxlisi edim. Ikkinchidan, shoirning so’zlari sodda va samimiy, oddiy xalqqa oson yetib boradigan tarzda tushunarli edi. Chunki ko’pchilik shoirlar she’rni yolg’iz o’zing o’qishing uchun yozadi, shuning uchun ham ularni keng davrada, ko’pchilikning huzurida baralla o’qish qiyin. Qo’shiqchi hofiz esa xalqning o’rtasida turadi, u birdaniga keng omma bilan muloqot qilishi zarur. Usmon Azim she’rlarini esa o’zing yolg’iz qolganda ham, keng davrada ham o’qish mumkin. Uchinchidan, uning she’rlari Surxondaryo aholisining mentalitetiga juda mos – biroz jaydari, dag’alroq va jangariroq, sirtdan qo’pol tuyulsa ham, aslida, ma’nolari nozik.
Keyinchalik, ijodim el orasida tanilib, kengroq davralarga chiqish niyatida poytaxt Toshkentga ko’chib kelganimdan so’ng tezgina Usmon akani topib oldim. U kishi bilan san’at borasidagi fikrlarimiz, qarashlarimiz bir-biriga yaqin ekanligini ikkovimiz ham sezdik. Shu bois tanishganimizga ko’p o’tmay, yaqin ijodiy hamkorlikni boshladik. Do’st, birodar bo’lib qoldik.
Men yangi yozayotgan qo’shiqlarimning matnini Usmon akaga bir qur tekshirtirib olishni o’zimga odat
qildim. Lozim topilsa, u kishining maslahati bilan qo’shiqlar matniga ba’zan juz’iy, ba’zan jiddiy o’zgartishlar kiritardik. Chunki menga Surxon ahlini, uning o’ziga xos madaniyatini mendan-da yaxshi biladigan, ko’makchi, maslahatgo’y bo’ladigan odam zarur edi va bu ishni Usmon akadan yaxshi uddalaydigan kishini bilmasdim. Usmon aka chin ma’noda elning ichidan chiqqan, xalqimizning tili, dili, urf-odatini yaxshi biladigan tabiatan baxshi-shoir edi. So’zlar u kishining ichidan qaynab-toshib chiqayotgandek tuyulardi go’yo.
Shu o’rinda bir misol keltirsam. Boysunda “yaqqu-yaq” degan qadimdan mashhur bo’lgan bir qo’shiq bor. Ammo uning so’zlari juda sodda, aytish mumkinki, jo’n edi. Uning quyidagi misralarini boshqalar eshitsa, ehtimol tushunmas, tushunganda ham qabul qilolmasligi mumkin edi:
Bundan bordim Termizga,
Otim tayrildi muzga,
Tayrilmoqqa muz yaxshi,
Aldamoqqqa qiz yaxshi.
Yaqqu-yaqqu-yaqqu-ya!
Men bu qo’shiqning kuyini zamonaviy usulda qayta ishlab, yangicha sayqal berib tayyor qildim, lekin bir-ikki kishiga eshittirib ko’rib, ma’qul etolmadim, chunki qo’shiqning so’zlari, sodda bo’lishidan tashqari, yaxlit obraz ham yaratmas edi. Shunda yana Usmon akagamurojaat qildim va maslahat bilan qo’shiqqa yangi so’z bitildi:
Atlas ko’ylak egningda,
Shamol o’ynar yengingda.
Akangni mast etgani
“Akajon” lab kelgin-da.
O’tgan yo’llaring atir,
Dilga tushar xavotir.
Senga aytmagan gapim,
Qovurg’amni qaqshatur.
Va’da berib tongaysan,
Jonga azob solgaysan,
Bir gap aytsam, yonimda
Bir umrga qolgaysan.
Mana, yaqin o’n besh yildan buyon Usmon aka bilan ijodiy hamkorlik qilib kelmoqdamiz. Bu yillar davomida shoirning o’ndan ziyod she’rini qo’shiq qildim. Ular sirasida “Men seni hech kimga bermayman”, “Mayxona”, “Yolg’on”, “Kuygan yor”, “Alpomish”, “Boraman”, “Do’mbira”, “Sibizg’a”, “Turnalar”, “Gulpari”, “Firoqda”, “Gulnorjon” kabilarni alohida ta’kidlashim zarur. Yana “Alamo”, “Boy bola”, “Hay, yor-yor”, “O, zam-zam”, “Surxon uforisi”, “Yaqqu-yaq” kabi o’ndan ziyod xalq qo’shiqlarini ham birgalikda el e’tiboriga havola etdik. Ularning hammasi ham o’z tinglovchilarini topdi.
Shu o’rinda yana bir misol keltirsam. Surxondaryoda, xususan, Boysunda “Boysun mavrigisi” deb atab kelingan bir kuy bor edi. Biroq u “Mavrigi” yo’nalishida emas. Sho’x va o’ynoqi, o’ziga xos ijro yo’liga ega bo’lgan bu kuyni “Surxon uforisi” deyish to’g’riroq bo’lardi.
Usmon aka bilan shu haqda gaplashib qoldik, men bu kuyga yangicha sayqal berganimni, lekin unga mos so’z
topolmayotganimni aytdim. Usmon aka musiqani, ayniqsa, musiqiy ritmni yaxshi tushunadi, men biror qo’shiq haqida gap boshlasam, shuni xirgoyi qilib ham berardi. Bu safar ham shunday bo’ldi. “Surxon uforisi”ni eshitib ko’rib, shu joyning o’zidayoq kuyning tabiatiga mos tushadigan matn ijod qila boshladi. Bir narsa kelayapti, bir-ikki kun kuting, men sizga shu qo’shiqqa mos she’r yozib beraman, keyin birgalikda muhokama qilib ko’ramiz dedi. Uch-to’rt kun o’tib qo’shiq matnini studiyaga olib keldi.
Tunlar qarodur, qizgina,
Otim borodur, qizgina,
Tog’u-toshlarda sarson etgan,
Ishqing balodur, qizgina.
Qizgina, qirmizgina,
Ko’zimdagi yulduzgina,
Sog’inib kelar bo’lsang,
Tosh kechalar kunduzgina.
Anov tovning chinori bor,
Bo’yningizning tumori bor,
Jonim sensiz yasholmadim,
Sog’inchning ming xumori bor…
Mening Usmon Azim bilan muomala-munosabatim, hamkorligimizning tub ildizlari haqida gapiriladigan bo’lsa, avvalo, baxshiyona motivlar haqida to’xtalishga to’g’ri keladi.
Ma’lumki, o’zbek she’riyatiga baxshiyona ohangni ilk bora Usmon Azim olib kirgan edi. Men shoirning bu yo’nalishdagi jamiki she’rlari haqida gapirmay turay-da, qo’shiqqa aylangani uchun ham el orasida mashhur bo’lib ketgan “Karvon ko’rdim, tuyalari bo’zlab kelar” deb boshlanuvchi she’rini eslatay. Bu she’r nafaqat she’riyatda, balki qo’shiqchilik san’atida mutlaqo yangicha ohangi bilan o’z vaqtida hammani lol etgan edi. Undagi baxshi obrazi tengsiz badiiy topilma bo’lgan.
Men esa nafaqat baxshi obrazini, balki qadimiy baxshiyona ohanglarni ham san’atga olib kirish zarur, degan fikrda edim. Aniqrog’i, qadimiy baxshi ohanglarini zamonaviy san’at yo’lida qayta ishlab, qadriyatimizni elning o’ziga qaytarish lozimdeya o’ylardim. Biz ayni shu yo’lda Usmon aka bilan uzangi yo’ldosh bo’ldik, deya bugun faxrlanaman.
Bugungi kunda o’zbek san’ati gurkirab o’sib, rivojlanmoqda. San’atkorlarimiz mumtoz musiqiy merosimizdan unumli foydalanishni bir zum bo’lsin tark etmagan, aksincha, uni yanada rivojlantirgan holda, ayni vaqtda, milliy fol`klorimiz yo’lida ham barakali ijod etib kelmoqda. Bir san’atkor sifatida bu taraqqiyotdan g’ururlanaman, unga mening ham mehnatim singiyotganidan faxr his etaman. Lekin kuzatishlarim jarayonida yana shuni ham his etdimki, bizda katta davralarning, keng maydonlarning qo’shiqlari serob bo’lgani holda, kichik o’tirishlarda, do’stlarning tor davrasida bir-ikkitagina soz bilan ijro etish mumkin bo’lgan qo’shiqlarga katta ehtiyoj bor ekan. Axir, do’stlarning kichik davrasida baqirib, hayqirib qo’shiq aytolmaysan-ku, bunday davra uchun chin yurakdan chiqarib xirgoyi qilinadigan qo’shiqlar lozim.
Usmon akaning ancha yillar burun yozilgan“Chapani yoxud jaydari she’rlar” turkumi shu maqsadimga juda munosib ko’rindi. Bir-ikkitasini ijro etib ko’rdim. O’zimga ham, tinglovchilarga ham birday yoqdi. Hozirda ularning hammasini jamlab, “Chapani yoxud jaydari qo’shiqlar” degan umumiy nom bilandavrabop qo’shiqlarga aylantirib, alohida kontsert dasturi yaratish ustida ishlamoqdaman.
