Лирик жанрларнинг бир-биридан фарқли бадиий қонуниятлари, узоқ йиллар адабиёт ва ижодкорлар тўплаган маълум усул ҳамда йўллари бўлади. Санъаткор ёзувчи буни инобатга олмаслиги мумкин эмас. Янги жанр – бу доимо ҳаёт материали ёки мавжуд материалнинг янгича ифодаси, ифоданинг янгича усули, хуллас, янги шакл ва мазмун бирлигидир. Шоирлар лирик жанрларнинг ҳаммасида ҳам бир хил услуб, бир хил имконият, бир хил руҳий кайфият билан ёза олмайдилар.

Иброҳим Ҳаққул
ҚИТЪА ВА ҒАЗАЛ МУНОСАБАТИГА ДОИР

Ўзбек мумтоз шеърияти жанр эътибори билан жуда бой ва хилма-хилдир. Ундаги жанрлар фақат шаклий белгилари, пайдо бўлиш тарихи, тараққиёт тамойили ёки мавзу хусусиятлари билан эмас, ифода усуллари, тили, образлар тизими, поэтик руҳи жиҳатидан ҳам бир-биридан ажралиб туради.

Ҳар бир лирик жанр воқеликни, инсон фикр ва ҳис-туйғуларини ўз бадиий ифода усулари ҳамда характерига мос тарзда тасвирлайди. Шунинг учун уларни моҳият эътибори билан бири иккинчисига унча ўхшаш бўлмаган, ўз-ўзича тугал бир санъат олами дейиш мумкин.

Лирик жанрлар тарихи ва поэтикасига қизиқиш ўзбек адабиётшунослигида кейинги йилларда анча жонланди. Баъзи лирик жанрлар ҳақида у ёки бу санъаткорнинг адабий фаолияти билан боғлиқ ҳолда муҳим назарий фикрлар баён этилди. Айрим жанрлар ҳақида махсус илмий ишлар юзага келди. Аммо шунга қарамасдан, бу соҳада ҳали кўпгина жиддий тадқиқотларни амалга ошириш керак бўлади. Бу гап қитъа жанрига ҳам тегишли. Тўғри, ушбу жанр узоқ замонлардан бери олимларнинг диққатини ўзига қаратиб келди. Бу ўринда Е.Э.Бертельс, А.Мирзоев, А.Ҳайитметов, А.Абдуғафуров, Ё.Исҳоқов, Р.Орзибеков, Л.Серикова бошқа адабиётшуносларнинг қитъа ҳақидаги илмий қайд ҳамда мақолаларини эслаш мумкин. Шунга қарамасдан, бу масаланинг айрим томонлари ҳали тадқиқга муҳтож.

Биз эса қитъа ва ғазал муносабати хусусида фикр юритмоқчимиз.

Ҳар бир лирик жанрнинг иккинчи бир лирик жанр билан у ёки бу шаклда яқинлик, алоқадорлик томонлари бўлади, албатта. Аммо бу тўғрида гапирганда, аввало ҳар бир жанрнинг фақат ўзига хос поэтик хусусият ва такомилини эътиборга олиш лозим. Зеро, ҳар бир лирик жанр бадиий ижод оламида ўзининг ғоявий-бадиий вазифаси билан туғилади. Акс ҳода жанр хилма-хиллиги тўғрисида гап бўлиши мумкин эмас. Одатда, шеър ҳаётий зарурият, маънавий-руҳий эҳтиёждан дунёга келади. Жанр категорияси ана шу эҳтиёж ва заруриятнинг турли тарзда шаклланиши, шаклга муносиб мазмун, мазмунга муносиб шакл ҳолида кўринишидир.

Маълумки, ғазал алоҳида шеърий жанр ўлароқ ХII асрдан бошлаб форс-тожик, XIV асрлардан эса, туркий адабиётда кенг тараққий қилган . Ғазал учун асос эътибори ила олдинги ўринда муҳаббат темаси турган ва бошқа ғоялар асосан ана шу мавзу орқали ёритилган. Ғазалнинг тили ва руҳи кўтаринки кайфиятлар, ҳаяжон ва эҳтиросларни тараннум этишга йўл очади. Шунинг учун маъно ва туйғу ғазалда ўзгача бир кўрк ва фусун билан тазаҳҳур топади. Ғазалнинг тили – кўнгил тили, дард ва армон тили. Чунки мумтоз шеъриятимиздаги бирор бир лирик жанр инсон кўнгли ва руҳи сир-асрорини ғазал даражасида жонли ифодалай олмаган. Матлаъ ва шоир тахаллуси қўлланилган мақтаънинг бўлиши ғазалнинг зарур поэтик талабларидан ҳисобланган. Фикрий ва ҳиссий яхлитликка эришиш, яъни Алишер Навоий таъкидлаганидек, “ҳар мазмунда матлаъе воқеъ бўлса”, “мақтаъғача сурат ҳайсиятидан мувофиқ ва маъни жонибидин мутобиқ”лик , якпоралик ўзбек ғазалиёти учун характерли хусусият бўлган.

Маълумки, лирик жанрлар ҳол ва моҳиятига қараб бир-биридан ажралиб туради. Шунга асосланилса, ғазал ва қитъа шеъриятнинг бир-бирига ўхшамайдиган икки ирмоғи эканлиги ўз-ўзидан равшанлашади. Бу – масаланинг бир томони. Иккинчидан, Шарқ адабиётида қитъа жанри ҳали ғазалнинг шаклланиш жараёни бошланмасданоқ тўла такомил топган. Бу жанрнинг Рудакийгача бўлган даврлардаги шоирлар ижодида кенг ўрин эгаллаганлиги шундандир. Бу ҳақда академик Абдулғани Мирзоев ғазалга бағишланган қимматли рисоласида ҳам фикр билдирган. Шу ўринда икки нарсани алоҳида таъкидлаш зарурга ўхшайди.

1. Ўтмишда гоҳо қасида ва ғазалдан юлиб олинган теран мазмунли шеърий парчалар илм ва адабиёт аҳли ўртасида “қитъа” деб аталган. Бироқ бунда истилоҳий маъно кўзда тутилмаган. Бундан ташқари, ўзининг барқарор назарий қонуниятларига амал қилинмай яратилган кичик ҳажмдаги лирик шеърларга ҳам қитъа номи берилган. Масалан, рубоийнавис шоир рубоий учун белгиланган анъанавий қонун-қоидалардан чекинган бўлса, у яратган тўртлик мазмунан қанчалик теран ва жозибали бўлмасин, барибир рубоий эмас, “… соддача “қитъа” дейилган” . Бундай шеърларнинг қитъа деб номланишидан қатъи назар, уларнинг қитъа жанридаги шеърлар билан алоқаси йўқлиги изоҳсиз англашилади, албатта.

2. Классик шоирларимиз баъзан олдин ёзилган қитъалари асосида янги қасида ва ғазаллар яратишган. Бу факт ҳам қитъанинг ғазал билан тўла уйғун ҳолати бўлган, деган ғояни илгари суришга имкон бермайди.
Бадиий ижод тажрибасидан шундай далиллар ҳам маълум. Масалан, кичиккина шеър катта бир поэманинг яратилишига асос бўлади, бирор ҳикоя заминида бутун бошли қисса дунёга келади ва ҳ.к. Лекин бу билан шеър ўзининг дастлабки шеърлик моҳиятини, ҳикоя ўзининг барқарор жанр белгиларини йўқотмайди, аксинча, бир маъно икки жанр имконияти даражасида ўзининг бадиий талқинига эришади.

Маълумки, Алишер Навоий Ҳусайн Бойқаронинг подшоҳлик тахтига чиқиши муносабати билан “Ҳилолия” қасидасини яратган. Ана шу материалнинг у ёки бу қиррасини шоир ўзининг бир қанча рубоий ва қитъаларида ҳам ёритиб берган. Бироқ Навоий ҳар гал бу мавзуга ҳар бир жанрнинг талаб ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда муносабатда бўлган.

Лирик жанрларнинг бир-биридан фарқли бадиий қонуниятлари, узоқ йиллар адабиёт ва ижодкорлар тўплаган маълум усул ҳамда йўллари бўлади. Санъаткор ёзувчи буни инобатга олмаслиги мумкин эмас. Янги жанр – бу доимо ҳаёт материали ёки мавжуд материалнинг янгича ифодаси, ифоданинг янгича усули, хуллас, янги шакл ва мазмун бирлигидир. Шоирлар лирик жанрларнинг ҳаммасида ҳам бир хил услуб, бир хил имконият, бир хил руҳий кайфият билан ёза олмайдилар. Шу ўринда Ғафур Ғуломнинг, “Мотам вазнида “Гулёр” айтиб бўлмаганидай, “Суворий” чалинганида йиғланмайди. Бу деган сўз айтилмоқчи бўлган мазмунга муносиб ифода ва шакл танлаш зарур демакдир” , деган сўзларини эслаш мақсадга муувофиқдир. Бугина эмас. Улкан ёзувчилардан бири узоқ йиллик адабий тажрибаларни хулосалаб, “жанрни биз эмас, бизни жанр танлар экан”, деб ёзганди. Бу гапдан ҳар бир жанрнинг ўз бадиий хусусиятлари, талаб ва эҳтиёжлари бўлади, уларни албатта ҳисобга олиш зарур деган хулоса келиб чиқади. Худди шу нарса қитъа учун ҳам тўла хосдир.
Қитъа (кўплиги муқаттаот) арабча сўз бўлиб, луғавий маъноси парча, бўлакдир. Истилоҳда қитъа ўзининг алоҳида поэтик белгиларига эга, мавзу йўналиши қатъий чегараланмаган икки ёки ундан ортиқ байтли шеър маъносини билдиради.

Эрон олимларидан бири Муҳаммад Ризо Дойи Жавод қитъани қуйидагича таърифлайди: “Бирор нарсанинг парчаси луғатда қитъа деб аталади. Адабий истилоҳда икки байтдан кам бўлмаган, ўзига хос қофия ва вазнга эга бўлган шеърларга қитъа дейилади. Қитъада ягона бир мақсад баён этилади ва у мантиқан интиҳосига етказилади. Қитъанинг қофия хусусияти унда биринчи байт ўзаро қофияланмаслик билан характерланади” .

Қитъа шакл томондан ҳам, мазмун жиҳатдан ҳам ўзига хос қатор сифатларга эга жанр. Одатда, қитъанинг биринчи байти қофияланмайди. Унинг қофияланиш тарзи: аб, вб, дб, гб шаклидадир. Бу жанр ҳажм жиҳатидан конкрет чегарани билмайди. Қитъа икки байтдан бошлаб, ўн ва ўндан ортиқ миқдорда бўлиши мумкин. Шарқ поэтикасида кичик ҳажмдаги қитъалар “али ул-талоқ қитъа”, тўрт байтдан ортиқлари эса “қитъайи кабир” деб номланган. “Али ул-талоқ қитъа” – фасоҳатли, хушбаён ва мухтасар маъноларни билдиради. Шоирлар кўпинча худди шу хилдаги қитъаларни ёзишга интилганлар. Бу масалада шуни айтиш лозимки, ўзбек адабиётида умуман тўрт байтдан ортиқ миқдордаги қитъалар сийрак учрайди. Бу тасодифий ҳолат эмас, албатта. Чунки, биринчидан, қитъа ўзининг характери, поэтик руҳи билан ихчамликка, конкретликка доҳил жанр. Иккинчидан, классик шоирларимиз шакл танлашда мумкин қадар ихчамликка интилганлар. Қисқа шаклда катта мазмунни сиғдиришни бадиий маҳоратнинг муҳим белгиларидан деб билганлар. Бундан ташқари қитъа аксар бадиҳа тарзида айтилганини қўшсак, моҳият янада ойдинлашади.

Классик лирикадаги жанрларга эътибор қилинса, улар тематик йўналишлари билан сезиларли даражада бир-бирларидан ажралиб туришини пайқаш қийин бўлмайди. Бу хусусиятдан қитъа ҳам маҳрум эмас. Тожик адабиётшуноси Б.Сирус ёзади: “Мазмун жиҳатдан қитъа ғазалдан оз фарқ қилади” . Ҳолбуки, қитъа мазмун моҳияти билан ғазалдан кескин фарқланади. Бу икки жанр орасидаги ғоявий-бадиий ўзига хослик худди мана шу нуқтада янада ёрқин, янада аниқроқ намоён бўлади.

Таниқли шарқшунос Е.Э.Бертельс қитъани Яқин Шарқнинг деярли барча девонларидаги “… мазмун эътибори билан жуда бой ва қизиқарли бўлим” эканлигини қайд қилган эди .

Профессор А.Ҳаймитметов эса бу ҳақда шундай ёзади: “Шеърнинг форс-тожик ва ўзбек адабиётларидаги бу қадим тури (гап қитъа хусусида кетаётир – И.Ҳ.) одатда бирор воқеа ва ҳодиса муносабати билан яратилган экспромт шеърларини эслатади. Улар кўпинча ҳаётий юмор билан суғорилган бўлиб, шоирнинг ўз даври турмушига муносабатини ифодалайди” .

Қитъанинг мавзу кўлами ҳаёт қадар кенг ҳамда тармоқли. Бу жиҳатдан Шарқ лирикасидаги бирорта ҳам лирик жанр қитъага тенглаша олмайди. Унда ижтимоий-сиёсий, фалсафий, ахлоқий-таълимий ва ишқий масалалар ифодаланган; бу жанрда шоирлар ҳаёт завқи, умид ва ишонч, инсонийликни улуғлаш, одоб ва тарбия масалалари, эътиқод ва бурч, эл ва юртга муҳаббат, сўфиёна кайфиятлар, замондан шикоят ва ҳоказоларни қаламга олганлар; бу жанрда мадҳиялар, марсиялар, тарихлар дарж этилган.

Алишер Навоий қаитъаларида табиатдаги оддий қурғоқчилик ҳодисаларидан тортиб коинотнинг илоҳиёт пардалари билан бурканган сир-асрорларигача, чумолидан тортиб улуғ Инсон ҳолати, ҳаракати ва қисматигача – барча-барчасига муносабат билдирилган. Улар “қитъа-қитъа боғ” этилган. Албатта, Алишер Навоийдаги бу тенгсиз салоҳият қитъа ёзган барча шоирларга хос хусусият, демоқчи эмасмиз. Ижодий уфқнинг кенглиги фақат Навоий каби буюк санъаткорларнинг талантига хос хусусиятдир.

Гап шундаки, шоир фикран ва руҳан теран бўлса-ю, хаёл-кечинмаларни шеър билан ифода этишга интилса, қитъа жанри унга ажойиб имкониятлар беришга қодирдир. Худди шу ўринда масаланинг яна бир муҳим қиррасини изоҳлаш керакка ўхшайди. Классик шоирларимиз ўзларининг ғазал, рубоий, туюқ, қасида ва бошқа қатор жанрларидаги асарларини фақат илҳом, фақат ҳис ва фикр омиллари асосида эмас, “балки ўз замонаси адабиётининг қоида ва назарияларига”, “илми бадеъ” усулларига риоя қилиб яратган”лар . Бу эса шоирга олдиндан белгиланган назарий қонунлар, принципларга бўйсуниб қалам тебратиш масъулиятини юклаган. Аммо қитъада бундай анъана бўлмаган . У поэтиканинг “темир қонунлар”и исканжасидан озод яшаган. Ўз навбатида бу ҳам қитъада турли-туман ҳаётий ғояларни талқин этишга кенг имконият туғдирган. Ана шу боис бу жанр сўзда, образда, шаклда ортиқча мумтозликни, бўёқдорликни талаб қилмаган. Ва қитъада реалистик оҳанглар, ҳаётий деталлар классик лирикадаги бошқа жанрларга қараганда кенг ва кўп бўлган. Мана, тилни олайлик. Қитъа тилида ортиқча бўёқ ёки безакдорлик йўқ. Унда ғазал тилига мос саналмайдиган “… лексик бойликлардан, турли халқ ибораларидан, “қўпол”, “дағал” сўзлардан…” ҳам кенг фойдаланилган. Мисол сифатида Алишер Навоий қитъаларидан бирига мурожаат этайлик:

Умрини аблаҳ кечуриб ғафлат ила,
Нукта ўрниғаким тортар харрос.
Бир эшакдурки, тағофил юзидин
Қилғай изҳор паёпай аррос .

Бу қитъада одамлар характерида учрайдиган бадлафзлик, қўрслик кескин қораланмоқда. Ифодаланаётган маънонинг таъсир даражасини ошириш, фикрни лўнда ва образли баён этиш учун шоир ҳаётий бир детални шеърга олиб кирган. Яъни, ғофил кимсани аррос эшакка қиёслаган. Бу ташбеҳ ёрдамида фикр янада теранлашган. Масалан, шеърни ўқиган кишида сўзлар шарқона назм жилосидан (қасида, ғазал ва бошқа жанрлардагига ўхшаб) маҳрумдек таассурот туғдириши мумкин. Гўё унда ташбиҳ шеърга соя солгандек, гўё шоир гўзаллик туйғусига тўла риоя этмагандек. Аслида, бу алдамчи бир таассуротдир. Чунки шоир учун энг муҳими фикр бутунлиги ва аниқлигидир.

Хуллас, қитъа ғазал, рубоий каби мустақил бир лирик жанр ҳисобланади. Унинг ўзига хос поэтик табиати бор. Қитъа ўзининг композицион кўринишлари, образлар тизими, тил хусусияти ва ифода усулларига эга жанр. У ғазалнинг бир парчаси ёки баъзи олимлар айтганидек, ғазалдан юлиб олинган “маълум бир бўлак” сифатида юзага келмаган. Бундай бўлиши мумкин ҳам эмас. Қитъа Шарқ адабиётида ғазалдан анча олдин пайдо бўлган жанр.

Ижтимоий-сиёсий, ахлоқий-маърифий ва бошқа мавзуларда ёзилган, ўзига хос қофия тарзига эга, икки байтдан кам бўлмаган, ўзида маълум бир поэтик хусусиятларни мужассамлаштирган шеърий парчалар қитъа дейилади. Қитъада шоирлар, асосан, турмуш ва реал воқелик билан алоқаланган таассуротлар, ижтимоий ҳаёт, ахлоқ масалаларига доир ғояларни лўнда, содда йўлларда ифода этганлар. Шу маънода қитъа – маъно ва моҳият ойнаси, шоир эҳтирослари қуюлиб, фикрда теранлик кучайган ҳолати. Ёки шу ҳолатлар ҳосиласи эрур.

Манба: Ўзбек тили ва адабиёти,1978 йил 6-сон

Ibrohim Haqqul
QIT’A VA G’AZAL MUNOSABATIGA DOIR

O’zbek mumtoz she’riyati janr e’tibori bilan juda boy va xilma-xildir. Undagi janrlar faqat shakliy belgilari, paydo bo’lish tarixi, taraqqiyot tamoyili yoki mavzu xususiyatlari bilan emas, ifoda usullari, tili, obrazlar tizimi, poetik ruhi jihatidan ham bir-biridan ajralib turadi.

Har bir lirik janr voqelikni, inson fikr va his-tuyg’ularini o’z badiiy ifoda usulari hamda xarakteriga mos tarzda tasvirlaydi. Shuning uchun ularni mohiyat e’tibori bilan biri ikkinchisiga uncha o’xshash bo’lmagan, o’z-o’zicha tugal bir san’at olami deyish mumkin.

Lirik janrlar tarixi va poetikasiga qiziqish o’zbek adabiyotshunosligida keyingi yillarda ancha jonlandi. Ba’zi lirik janrlar haqida u yoki bu san’atkorning adabiy faoliyati bilan bog’liq holda muhim nazariy fikrlar bayon etildi. Ayrim janrlar haqida maxsus ilmiy ishlar yuzaga keldi. Ammo shunga qaramasdan, bu sohada hali ko’pgina jiddiy tadqiqotlarni amalga oshirish kerak bo’ladi. Bu gap qit’a janriga ham tegishli. To’g’ri, ushbu janr uzoq zamonlardan beri olimlarning diqqatini o’ziga qaratib keldi. Bu o’rinda YE.E.Bertel`s, A.Mirzoev, A.Hayitmetov, A.Abdug’afurov, YO.Is’hoqov, R.Orzibekov, L.Serikova boshqa adabiyotshunoslarning qit’a haqidagi ilmiy qayd hamda maqolalarini eslash mumkin. Shunga qaramasdan, bu masalaning ayrim tomonlari hali tadqiqga muhtoj.

Biz esa qit’a va g’azal munosabati xususida fikr yuritmoqchimiz.

Har bir lirik janrning ikkinchi bir lirik janr bilan u yoki bu shaklda yaqinlik, aloqadorlik tomonlari bo’ladi, albatta. Ammo bu to’g’rida gapirganda, avvalo har bir janrning faqat o’ziga xos poetik xususiyat va takomilini e’tiborga olish lozim. Zero, har bir lirik janr badiiy ijod olamida o’zining g’oyaviy-badiiy vazifasi bilan tug’iladi. Aks hoda janr xilma-xilligi to’g’risida gap bo’lishi mumkin emas. Odatda, she’r hayotiy zaruriyat, ma’naviy-ruhiy ehtiyojdan dunyoga keladi. Janr kategoriyasi ana shu ehtiyoj va zaruriyatning turli tarzda shakllanishi, shaklga munosib mazmun, mazmunga munosib shakl holida ko’rinishidir.

Ma’lumki, g’azal alohida she’riy janr o’laroq XII asrdan boshlab fors-tojik, XIV asrlardan esa, turkiy adabiyotda keng taraqqiy qilgan . G’azal uchun asos e’tibori ila oldingi o’rinda muhabbat temasi turgan va boshqa g’oyalar asosan ana shu mavzu orqali yoritilgan. G’azalning tili va ruhi ko’tarinki kayfiyatlar, hayajon va ehtiroslarni tarannum etishga yo’l ochadi. Shuning uchun ma’no va tuyg’u g’azalda o’zgacha bir ko’rk va fusun bilan tazahhur topadi. G’azalning tili – ko’ngil tili, dard va armon tili. Chunki mumtoz she’riyatimizdagi biror bir lirik janr inson ko’ngli va ruhi sir-asrorini g’azal darajasida jonli ifodalay olmagan. Matla’ va shoir taxallusi qo’llanilgan maqta’ning bo’lishi g’azalning zarur poetik talablaridan hisoblangan. Fikriy va hissiy yaxlitlikka erishish, ya’ni Alisher Navoiy ta’kidlaganidek, “har mazmunda matla’e voqe’ bo’lsa”, “maqta’g’acha surat haysiyatidan muvofiq va ma’ni jonibidin mutobiq”lik , yakporalik o’zbek g’azaliyoti uchun xarakterli xususiyat bo’lgan.

Ma’lumki, lirik janrlar hol va mohiyatiga qarab bir-biridan ajralib turadi. Shunga asoslanilsa, g’azal va qit’a she’riyatning bir-biriga o’xshamaydigan ikki irmog’i ekanligi o’z-o’zidan ravshanlashadi. Bu – masalaning bir tomoni. Ikkinchidan, Sharq adabiyotida qit’a janri hali g’azalning shakllanish jarayoni boshlanmasdanoq to’la takomil topgan. Bu janrning Rudakiygacha bo’lgan davrlardagi shoirlar ijodida keng o’rin egallaganligi shundandir. Bu haqda akademik Abdulg’ani Mirzoev g’azalga bag’ishlangan qimmatli risolasida ham fikr bildirgan. Shu o’rinda ikki narsani alohida ta’kidlash zarurga o’xshaydi.

1. O’tmishda goho qasida va g’azaldan yulib olingan teran mazmunli she’riy parchalar ilm va adabiyot ahli o’rtasida “qit’a” deb atalgan. Biroq bunda istilohiy ma’no ko’zda tutilmagan. Bundan tashqari, o’zining barqaror nazariy qonuniyatlariga amal qilinmay yaratilgan kichik hajmdagi lirik she’rlarga ham qit’a nomi berilgan. Masalan, ruboiynavis shoir ruboiy uchun belgilangan an’anaviy qonun-qoidalardan chekingan bo’lsa, u yaratgan to’rtlik mazmunan qanchalik teran va jozibali bo’lmasin, baribir ruboiy emas, “… soddacha “qit’a” deyilgan” . Bunday she’rlarning qit’a deb nomlanishidan qat’i nazar, ularning qit’a janridagi she’rlar bilan aloqasi yo’qligi izohsiz anglashiladi, albatta.

2. Klassik shoirlarimiz ba’zan oldin yozilgan qit’alari asosida yangi qasida va g’azallar yaratishgan. Bu fakt ham qit’aning g’azal bilan to’la uyg’un holati bo’lgan, degan g’oyani ilgari surishga imkon bermaydi.
Badiiy ijod tajribasidan shunday dalillar ham ma’lum. Masalan, kichikkina she’r katta bir poemaning yaratilishiga asos bo’ladi, biror hikoya zaminida butun boshli qissa dunyoga keladi va h.k. Lekin bu bilan she’r o’zining dastlabki she’rlik mohiyatini, hikoya o’zining barqaror janr belgilarini yo’qotmaydi, aksincha, bir ma’no ikki janr imkoniyati darajasida o’zining badiiy talqiniga erishadi.

Ma’lumki, Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning podshohlik taxtiga chiqishi munosabati bilan “Hiloliya” qasidasini yaratgan. Ana shu materialning u yoki bu qirrasini shoir o’zining bir qancha ruboiy va qit’alarida ham yoritib bergan. Biroq Navoiy har gal bu mavzuga har bir janrning talab va imkoniyatlarini hisobga olgan holda munosabatda bo’lgan.

Lirik janrlarning bir-biridan farqli badiiy qonuniyatlari, uzoq yillar adabiyot va ijodkorlar to’plagan ma’lum usul hamda yo’llari bo’ladi. San’atkor yozuvchi buni inobatga olmasligi mumkin emas. Yangi janr – bu doimo hayot materiali yoki mavjud materialning yangicha ifodasi, ifodaning yangicha usuli, xullas, yangi shakl va mazmun birligidir. Shoirlar lirik janrlarning hammasida ham bir xil uslub, bir xil imkoniyat, bir xil ruhiy kayfiyat bilan yoza olmaydilar. Shu o’rinda G’afur G’ulomning, “Motam vaznida “Gulyor” aytib bo’lmaganiday, “Suvoriy” chalinganida yig’lanmaydi. Bu degan so’z aytilmoqchi bo’lgan mazmunga munosib ifoda va shakl tanlash zarur demakdir” , degan so’zlarini eslash maqsadga muuvofiqdir. Bugina emas. Ulkan yozuvchilardan biri uzoq yillik adabiy tajribalarni xulosalab, “janrni biz emas, bizni janr tanlar ekan”, deb yozgandi. Bu gapdan har bir janrning o’z badiiy xususiyatlari, talab va ehtiyojlari bo’ladi, ularni albatta hisobga olish zarur degan xulosa kelib chiqadi. Xuddi shu narsa qit’a uchun ham to’la xosdir.
Qit’a (ko’pligi muqattaot) arabcha so’z bo’lib, lug’aviy ma’nosi parcha, bo’lakdir. Istilohda qit’a o’zining alohida poetik belgilariga ega, mavzu yo’nalishi qat’iy chegaralanmagan ikki yoki undan ortiq baytli she’r ma’nosini bildiradi.

Eron olimlaridan biri Muhammad Rizo Doyi Javod qit’ani quyidagicha ta’riflaydi: “Biror narsaning parchasi lug’atda qit’a deb ataladi. Adabiy istilohda ikki baytdan kam bo’lmagan, o’ziga xos qofiya va vaznga ega bo’lgan she’rlarga qit’a deyiladi. Qit’ada yagona bir maqsad bayon etiladi va u mantiqan intihosiga yetkaziladi. Qit’aning qofiya xususiyati unda birinchi bayt o’zaro qofiyalanmaslik bilan xarakterlanadi” .

Qit’a shakl tomondan ham, mazmun jihatdan ham o’ziga xos qator sifatlarga ega janr. Odatda, qit’aning birinchi bayti qofiyalanmaydi. Uning qofiyalanish tarzi: ab, vb, db, gb shaklidadir. Bu janr hajm jihatidan konkret chegarani bilmaydi. Qit’a ikki baytdan boshlab, o’n va o’ndan ortiq miqdorda bo’lishi mumkin. Sharq poetikasida kichik hajmdagi qit’alar “ali ul-taloq qit’a”, to’rt baytdan ortiqlari esa “qit’ayi kabir” deb nomlangan. “Ali ul-taloq qit’a” – fasohatli, xushbayon va muxtasar ma’nolarni bildiradi. Shoirlar ko’pincha xuddi shu xildagi qit’alarni yozishga intilganlar. Bu masalada shuni aytish lozimki, o’zbek adabiyotida umuman to’rt baytdan ortiq miqdordagi qit’alar siyrak uchraydi. Bu tasodifiy holat emas, albatta. Chunki, birinchidan, qit’a o’zining xarakteri, poetik ruhi bilan ixchamlikka, konkretlikka dohil janr. Ikkinchidan, klassik shoirlarimiz shakl tanlashda mumkin qadar ixchamlikka intilganlar. Qisqa shaklda katta mazmunni sig’dirishni badiiy mahoratning muhim belgilaridan deb bilganlar. Bundan tashqari qit’a aksar badiha tarzida aytilganini qo’shsak, mohiyat yanada oydinlashadi.

Klassik lirikadagi janrlarga e’tibor qilinsa, ular tematik yo’nalishlari bilan sezilarli darajada bir-birlaridan ajralib turishini payqash qiyin bo’lmaydi. Bu xususiyatdan qit’a ham mahrum emas. Tojik adabiyotshunosi B.Sirus yozadi: “Mazmun jihatdan qit’a g’azaldan oz farq qiladi” . Holbuki, qit’a mazmun mohiyati bilan g’azaldan keskin farqlanadi. Bu ikki janr orasidagi g’oyaviy-badiiy o’ziga xoslik xuddi mana shu nuqtada yanada yorqin, yanada aniqroq namoyon bo’ladi.

Taniqli sharqshunos YE.E.Bertel`s qit’ani Yaqin Sharqning deyarli barcha devonlaridagi “… mazmun e’tibori bilan juda boy va qiziqarli bo’lim” ekanligini qayd qilgan edi .

Professor A.Haymitmetov esa bu haqda shunday yozadi: “She’rning fors-tojik va o’zbek adabiyotlaridagi bu qadim turi (gap qit’a xususida ketayotir – I.H.) odatda biror voqea va hodisa munosabati bilan yaratilgan ekspromt she’rlarini eslatadi. Ular ko’pincha hayotiy yumor bilan sug’orilgan bo’lib, shoirning o’z davri turmushiga munosabatini ifodalaydi” .

Qit’aning mavzu ko’lami hayot qadar keng hamda tarmoqli. Bu jihatdan Sharq lirikasidagi birorta ham lirik janr qit’aga tenglasha olmaydi. Unda ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, axloqiy-ta’limiy va ishqiy masalalar ifodalangan; bu janrda shoirlar hayot zavqi, umid va ishonch, insoniylikni ulug’lash, odob va tarbiya masalalari, e’tiqod va burch, el va yurtga muhabbat, so’fiyona kayfiyatlar, zamondan shikoyat va hokazolarni qalamga olganlar; bu janrda madhiyalar, marsiyalar, tarixlar darj etilgan.

Alisher Navoiy qait’alarida tabiatdagi oddiy qurg’oqchilik hodisalaridan tortib koinotning ilohiyot pardalari bilan burkangan sir-asrorlarigacha, chumolidan tortib ulug’ Inson holati, harakati va qismatigacha – barcha-barchasiga munosabat bildirilgan. Ular “qit’a-qit’a bog’” etilgan. Albatta, Alisher Navoiydagi bu tengsiz salohiyat qit’a yozgan barcha shoirlarga xos xususiyat, demoqchi emasmiz. Ijodiy ufqning kengligi faqat Navoiy kabi buyuk san’atkorlarning talantiga xos xususiyatdir.

Gap shundaki, shoir fikran va ruhan teran bo’lsa-yu, xayol-kechinmalarni she’r bilan ifoda etishga intilsa, qit’a janri unga ajoyib imkoniyatlar berishga qodirdir. Xuddi shu o’rinda masalaning yana bir muhim qirrasini izohlash kerakka o’xshaydi. Klassik shoirlarimiz o’zlarining g’azal, ruboiy, tuyuq, qasida va boshqa qator janrlaridagi asarlarini faqat ilhom, faqat his va fikr omillari asosida emas, “balki o’z zamonasi adabiyotining qoida va nazariyalariga”, “ilmi bade’” usullariga rioya qilib yaratgan”lar . Bu esa shoirga oldindan belgilangan nazariy qonunlar, printsiplarga bo’ysunib qalam tebratish mas’uliyatini yuklagan. Ammo qit’ada bunday an’ana bo’lmagan . U poetikaning “temir qonunlar”i iskanjasidan ozod yashagan. O’z navbatida bu ham qit’ada turli-tuman hayotiy g’oyalarni talqin etishga keng imkoniyat tug’dirgan. Ana shu bois bu janr so’zda, obrazda, shaklda ortiqcha mumtozlikni, bo’yoqdorlikni talab qilmagan. Va qit’ada realistik ohanglar, hayotiy detallar klassik lirikadagi boshqa janrlarga qaraganda keng va ko’p bo’lgan. Mana, tilni olaylik. Qit’a tilida ortiqcha bo’yoq yoki bezakdorlik yo’q. Unda g’azal tiliga mos sanalmaydigan “… leksik boyliklardan, turli xalq iboralaridan, “qo’pol”, “dag’al” so’zlardan…” ham keng foydalanilgan. Misol sifatida Alisher Navoiy qit’alaridan biriga murojaat etaylik:

Umrini ablah kechurib g’aflat ila,
Nukta o’rnig’akim tortar xarros.
Bir eshakdurki, tag’ofil yuzidin
Qilg’ay izhor payopay arros .

Bu qit’ada odamlar xarakterida uchraydigan badlafzlik, qo’rslik keskin qoralanmoqda. Ifodalanayotgan ma’noning ta’sir darajasini oshirish, fikrni lo’nda va obrazli bayon etish uchun shoir hayotiy bir detalni she’rga olib kirgan. Ya’ni, g’ofil kimsani arros eshakka qiyoslagan. Bu tashbeh yordamida fikr yanada teranlashgan. Masalan, she’rni o’qigan kishida so’zlar sharqona nazm jilosidan (qasida, g’azal va boshqa janrlardagiga o’xshab) mahrumdek taassurot tug’dirishi mumkin. Go’yo unda tashbih she’rga soya solgandek, go’yo shoir go’zallik tuyg’usiga to’la rioya etmagandek. Aslida, bu aldamchi bir taassurotdir. Chunki shoir uchun eng muhimi fikr butunligi va aniqligidir.

Xullas, qit’a g’azal, ruboiy kabi mustaqil bir lirik janr hisoblanadi. Uning o’ziga xos poetik tabiati bor. Qit’a o’zining kompozitsion ko’rinishlari, obrazlar tizimi, til xususiyati va ifoda usullariga ega janr. U g’azalning bir parchasi yoki ba’zi olimlar aytganidek, g’azaldan yulib olingan “ma’lum bir bo’lak” sifatida yuzaga kelmagan. Bunday bo’lishi mumkin ham emas. Qit’a Sharq adabiyotida g’azaldan ancha oldin paydo bo’lgan janr.

Ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ma’rifiy va boshqa mavzularda yozilgan, o’ziga xos qofiya tarziga ega, ikki baytdan kam bo’lmagan, o’zida ma’lum bir poetik xususiyatlarni mujassamlashtirgan she’riy parchalar qit’a deyiladi. Qit’ada shoirlar, asosan, turmush va real voqelik bilan aloqalangan taassurotlar, ijtimoiy hayot, axloq masalalariga doir g’oyalarni lo’nda, sodda yo’llarda ifoda etganlar. Shu ma’noda qit’a – ma’no va mohiyat oynasi, shoir ehtiroslari quyulib, fikrda teranlik kuchaygan holati. Yoki shu holatlar hosilasi erur.

Manba: O’zbek tili va adabiyoti,1978 yil 6-son