“Михлаб ташланган эшик” ҳикоясида эса уста ишбилармон Петроненинг кечинмалари орқали инсоний мулоқот эҳтиёжи ҳис қилинади. Кортасар тилга олган эшик ортида эшитилган йиғи, гўдак ҳам, уни аллалаётган она овози ҳам – буларнинг бари бошқа бир инсон, Петроненинг тунги “мен”и, унинг шахсан ёлғизлигидир; ўзи ёп-ёруғ кундуз куни тан олмаган, англаб етмаган беғараз тоза инсоний мулоқотга, инсон тафтига кучли эҳтиёж сезишидир.
Ёзувчининг бошқа ҳикоялари каби “Михлаб ташланган эшик” ҳикояси ҳам бизнинг ҳикоя жанри ҳақидаги тасаввуримизни бойитади, олам ва одам ҳақида чуқурроқ ўйлашга, фикрлашга ундайди (Маъсума Аҳмедованинг Хулио Кортасар: “ХХ аср маънавий ҳаётидан бир лавҳа” мақоласидан).

 ҲАМИША ҲАММАДАН ОЛДИНДА
Хулио Кортасар билан суҳбат
Русчадан  Маъсума Аҳмедова таржимаси

Хулио Кортасар (исп. Julio Cortázar; асл исми: Хулес Флоренсио Корта́сар) 1914 йилнинг 26 августида Брюсселда Аргентина савдо ваколатхонаси ходимининг оиласида туғилди. Болалик ва ёшлиги Буэнос-Айрес шаҳрида ўтган. Буэнос-Айрес университетини молиявий танқислик туфайли тугатолмаган Хулио 7 йил давомида қишлоқ ўқитувчиси бўлиб ишлашга мажбур бўлди. 1944 йилдан Мендоса университетида, 1946 йилдан Китоб палатасида ишлади. 1951 йили адабиёт бўйича степендияга сазовор бўлган Кортасар Европага йўл олади. Ўшандан бошлаб қолган бутун умри Парижда ўтган адиб 1984 йилнинг 12 февралида вафот этди.

«Аргентинанинг биринчи рақамли адиби» — ХХ асрнинг 60-70 йиллари жаҳоннинг нуфузли танқидчилари машҳур ёзувчи Хулио Кортасарга шундай таъриф берган эдилар. Бу баҳо ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотгани йўқ. Ёзувчининг «Имтиҳон», «Ютуқ» каби романлари, «Таъқибчи», «Мануелнинг китоби» каби қиссалари, «Бошқа бир осмон», «Жанубий шоссе», «Автобус», «Иблис сўлаги», «Истило қилинган уй» каби ҳикоялари жаҳон адабиётига муносиб улуш бўлиб қўшилди.

————————

Агар ёзувчи жамият тараққиёти йўлида ҳалол хизмат қилишга интилса, адабиётда, ҳаётда ҳамиша олдинги ўринни эгаллаши керак, деб ҳисоблаган ҳозирги замон Лотин Америкасининг йирик адибларидан бири — Хулио Кортасар. Халқаро адабиёт майдонида Хулио Кортасарни ҳақли равишда биринчи рақамли Аргентина ёзувчиси деб баҳолаганлар.

Мана, ўттиз йилдан ошдики, бу баҳо ўзгармасдан турибди. Ажойиб романнавис, қисқа новелла, ҳикоя устаси Хулио Кортасарнинг (1914-1984) “Имтиҳон”, “Ютуқ” каби ажойиб романлари, “Бестиарий”, “Ўйин тугади” каби қатор ҳикоялар тўплами ҳамон адабиёт мухлисларини ҳайратга солиб келмоқда, ажойиб адабий маҳоратга далил сифатида катта адабиётга хизмат қилмоқда.

Биз ҳозир эътиборингизга ҳавола этаётган суҳбат чоп этилганига анча йиллар бўлди. Гарчанд орадан бир неча ўн йиллар ўтса-да, бу суҳбат ўз долзарблигини сақлаб турибди. Ёзувчининг асл асари каби унинг сўзи ҳам эскирмайди. Адиб айтгандай, жамият тараққиёти учун хизмат қилаверади. (“Пиплз уорлд” газетасидан олинди, Сан-Франциско)

— Сўнгги йиллар, айниқса, Ғарбий Европада Лотин Америкаси адабий “бум”и (бу ўринда шов-шув) ҳақида жуда кўп гапирмоқда. Сиз бу ҳолни қандай изоҳлаган бўлардингиз?

– Мен узоқ йиллардан буён Францияда яшаб келмоқдаман. Бу ерда жиддий ижодий сусткашликни кузатяпман. Францияда жуда аъло, илғор адабий танқид мавжуд. Аммо асарнинг ўзи — ҳақиқий, жиддий, ёрқин асарлар жуда кам яратил­япти. Мана неча йиллардирки, Лотин Америкаси ёзувчиларининг асарлари франтсуз тилига кўплаб таржима қилинмоқда ва катта муваффақият қозонмоқда. Нега шундай бўляпти? Бунга услуб ёки шакл сабабми? Йўқ. Услуб бобида франтсузлар маҳоратда тенгсизлар.

Гап шундаки, Лотин Америкаси ёзувчилари яратган асарларда ҳаёт қайнаб туради. Французлар ва испанлар, белгияликлар ва италянлар Мигел Анхел Астуриас, Алехо Карпентьер, Габриел Гарсиа Маркес романларидан ҳайратга тушадилар… Ғарбий европалик китобхон бу асарларда ёлғондакам, сохта эмас, балки реал ҳаётнинг, қаҳрамонларнинг ҳаққоний нафасини туядилар.

Халқ китоблар қаҳрамонига айланганда

— Айтиш мумкинки, Лотин Америкаси адабиёти Ғарб адабиётида пайдо бўлган вакуумни (бу ўринда маънавий қашшоқлик) тўлдирмоқдалар, шундайми?

— Сира бундай эмас. Умуман олганда, Лотин Америкаси ёзувчиларининг Ғарбда нималар бўлаётганлиги билан ишлари ҳам йўқ. Айтмоқчи, ҳозирги “бум” (“шов-шув”) Лотин Америкаси ҳодисасининг соф инглизча таърифи менинг ғашимга тегади. Ана шу ҳаракат жуда ўзига хос. Баъзи танқидчиларнинг таъкидлашларича, бу иш баъзи китоб ноширларининг бозорни китоблар билан тўлдириб юбормоқчи бўлиб, қатор ёзувчиларни ҳаддан ташқари тар­ғиб қилишлари “натижаси” эмиш.

Мен ўз ёзувчилик тажрибамдан келиб чиқиб, афсуски, ана шу шов-шувга жалб этилган адиб сифатида айтмоқчиманки, бизнинг адабиётимизни машҳур қилган ноширлар эмас, уларнинг асарларидир. Чиндан ҳам Лотин Америкасининг миллий, ўзига хос руҳини тўғри бера олган асарлар дунёга келди, холос. Буни китобхон дарҳол сезди. Тасаввур қилинг-а, гватемалалик қўлига Астуриасннинг китобини олса, перулик Делибеснинг романини ўқий бошласа ва улар биринчи маротаба ўзларини адабий асар персонажлари қиёфасида кўрсалар…

Илгари сира бундай бўлмаган, улар илгари ғарблик муаллифларнинг таржима асарларида шундай ҳолни кузатмаганлар. Бу китобларда ҳаттоки уларнинг мамлакатлари номлари ҳам тилга олинмаган. Ана энди нима учун Аргентинада маҳаллий ёзувчи асарини биринчи чоп этишлари, таржима асар иккинчи ўринга қўйилиши сабаби аён бўлади.

Албатта, ноширларнинг ҳам ана шу шов-шувдан фойдаланиб қолганликларини инкор этиб бўлмайди. Ахир улар маҳаллий китобхонлар оммасининг зўр эҳтиёжларидан келиб чиқиб иш кўрганлар, кўриб турибсизки, Лотин Америкаси ёзувчилари Ғарб­даги адабий вакуумни тўлдириш учун ёзмайдилар. Алехо Карпентьер Франция­да муваффақият таппа тайёрлиги учун роман яратмайди-ку ахир.

— Нега сиз ўзингиз романларга кўра ҳикояларни кўпроқ ёзасиз?

— Қизиқ савол. Ҳақиқатан мен ҳозиргача (1977 йилгача) тўртта роман ва бешта ҳикоялар тўпламини нашрдан чиқардим. Ҳикояларим ҳаммаси бўлиб элликта. Лекин бу мен кичик жанрни маъқул кўраман, дегани эмас. Роман билан ҳикоя менга икки, мутлақо ҳар хил жанрлар бўлиб кўринади. Менга йирик асар муаллиф фикр-ғояларини ифодалашнинг энг яхши усули бўлиб туюлади. Чунки 100, 200 ёки 300 саҳифа давомида китобхон билан мулоқот қилиш имконияти туғилади. Ҳикоя эса туйғулар ва ўй-мақсадларни ифода этиш, китобхоннинг ўзи у ёки бу хулосани чиқаришга имкон бериш мақсадида муайян вазиятни тасвирлашда қўл келади.

— Бироқ сиз ҳикояга нисбатан романларингизда эътиборингизни кўпроқ шакл­га қаратасиз. Нима сабабдан?

— Мен юқорида айтганим бу саволга қисман жавоб бўла олади. Роман — тилда тажриба қилиб кўриш учун энг яхши лаборатория ҳисобланади. Ҳикояда эса китобхон қалбига кириш учун максимал ҳаракат қилиш керак. Бошқа томондан қараганда, роман асл ижод нуқтаи назаридан ижодкорга кўпроқ ижодий эркинлик беради. Масалан, мен ҳикоя қилиш билан бир вақтнинг ўзида тилнинг бир неча даражасида тажриба қилиб кўрдимки, бу нарса ҳикоямда ақлга сиғмайди.

Агар китобхон беш саҳифали новеллани ўқишга қийналса, унда нима бўлади? У шунчаки ҳикояни ўқимай ташлаб юборади. Романда-чи? Китобхон китобни очади, ўқишни бошлайди, беихтиёр воқеаларга қизиқиб қолади. У ярим йўлда тўхтаб қолмайди, балки: “Муаллиф менинг олдимга муаммо қўйибдими, демак, бунинг ўзига яраша сабаби бор. Ҳа, у бирор муҳим гап айтмоқчи”, деб ўйлайди.

— Умуман, сиз шаклга кўпроқ эътиборингизни қаратасиз. Формалистмисиз?

— Шаклни мазмундан ажратиш нотўғри ва бу ўтакетган бемаънилик. Ҳар қандай ғоя мувофиқ шаклда ифодаланиши керак. Ўртамиёна ёзувчилар кўпинча ўз фикрларини баён этиш учун мос шакл топишга қийналиб, ожиз қоладилар. Шу жиҳатдан мен ўз фикрларимни аниқроқ ва тўлақонли ифодалаш учун ҳам тил билан кўп ва зўр бериб ишлайман.

— Сиз асарни фақат шаклига қараб мақтайдиган танқидчиларга қандай муносабатда бўласиз?

— Мен фақат шуни айтишим мумкинки,мана шу ўта ўнгчилар, жуда элитар тан­қидчилар моҳиятга кўра реакциондирлар. Францияда “янги танқидчилар” деб аталмиш гуруҳ ана шу томонга босяпти. Уларни фақат у ёки бу ёзувчи ўз асарини қандай “қуражак”лигини қизиқтиради, холос. Бироқ мен бу бизнинг мақсадимиз бўлмаслиги керак деб ҳисоблайман. Бундай таҳлил фақат адабий ўқув жиҳатдан қизиқ. Лекин мазмун шаклдан муҳимлигини солиштириб бўлмаслиги яққол кўриниб турибди. Асар мазмуни — мана муҳими.

Ёзувчи масъулияти

— Ҳаёт билан адабий меҳнат ўртасидаги алоқа ҳақида нималар дея оласиз?

— Алоқами? Баъзилар буни “мажбурият” деб атайдилар. Мен буни “ёзувчи масъулияти” деб атаган бўлардим. Бундан ўн йил илгари ўзларини инқилобчилар деб атаган, лекин бора-бора исёнчи бўлмай қолган, Лотин Америкасида ном чиқарган кўпгина адиблар пайдо бўлдилар. Улар гўёки кристалланмаган либерализмга, ахлоқсизликка сирпаниб тушганлар. Яъни улар назарий томондан нималардир дея валдираб маъруза қиладилар, амалда эса зиммаларига ҳеч қандай масъулиятни олмайдилар. Ана шундай “инқилобчилар”дан баъзилари ўз мартабаларига путур етмаслиги учун ҳатто Кубага боришдан ҳам бош тортдилар.

Улар гапиришга ҳам арзимайдилар, улар ҳеч қандай аҳамиятга эга эмаслар. Лекин бош­қа тоифа ёзувчилар ҳақида кишилар қаршисида ўз масъулиятини англаб етувчи санъат усталари ҳақида гапириш керак бўлади. Бу каби ёзувчини китоб ёзишга “маҳкум этилган” инсон деб аташ мумкин. Бундай ёзувчи ҳамма ишдан кўра ўз ишини қотиради ва бу борада ҳаттоки инқилобга ҳам кўпроқ фойдаси тегади. Ёзувчи масъулияти илгарилаб юради, бу ҳамма нарсада — ижодда ва шахс юриш-туришида ҳам акс этиши зарур. Керак бўлса, ёзувчи ҳатто автоматдан отишни ҳам билиши лозим. Ҳамиша ҳаммадан олдинда юриши керак.

— Ижодкор инқилоб учқуни “алангаланиб турган қитъа”га ўз таъсирини ўтказа олармикин? Курашга ёзувчилар асарлари кўпроқ ҳисса қўшадими ёки унинг шахсан қатнашуви? Сизнинг шу ҳақдаги фикрингиз?

— Қийин савол. Мен фақат ўзим ҳақимдагина гапиришим мумкин. Агар мен Лотин Америкаси келажаги учун бўлган курашда бирор ҳисса қўшган бўлсам, бу ҳам қаламим меҳнати туфайлидир. Менинг сиёсий фаолга айланганимга унча кўп бўлгани йўқ. Турли халқаро ташкилотлардан ўзимга топширилган ишни мен ёзувчилик фаолияти билан баравар олиб бораман. Фикримча, менинг китобларим сиёсий нутқлардан кўра нафи кўпроқ.

— Сўнгги савол. Афтидан, бу савол сизга унча маъқул келмаса керак. Сиз каби сиёсий позицияни эгалламаган ёзувчи аҳамиятга молик катта асар яратишга қодирмикин?

— Мавҳум назария жиҳатидан айтадиган бўлсам, ҳа, яратади — инқилоб позициясида турмаган, сиёсат билан қизиқмаган истеъдодли киши бемалол санъат асари яратиши мумкин. Ахир бу асар унинг хаёлий тасаввурлари маҳсули бўлади-ку! Бу адабий асар бўлиши ҳам мумкин. Асар китобхонни қизиқтирадими йўқми — мана шуниси муҳим. Бугунги китобхон оламни англаб етишга, бошқа кишиларни тушунишга интилмоқда ва унга қайси муаллиф китобини қўлига олганлиги, ёзувчининг ўзи қандай позицияни эгаллаганлиги жуда муҳим. Масалан, Аргентинада аксилинқилобий йўл-йўриқ кўрсатадиган реакцион, ҳатто фашист ёзувчилар бор. Бироқ талабалар, ишчилар, саводли деҳқонлар бундай муаллифлар ёзганларини ўқимайдилар. Уларнинг халққа чиндан ҳам кераги йўқ.

Хулио Кортасар
МИХЛАБ ТАШЛАНГАН ЭШИК
Русчадан Маъсума Аҳмедова таржимаси

«Сервантес» отели унга кўпларга маъқул келмайдиган жиҳатлари – нимқоронғилиги, жимжитлиги ва хилватлиги билан ёқиб тушди. Кемада тасодифан йўлиққан бир йўловчи унга ушбу отелни мақтаган ҳамда мусофирхона марказда жойлашганлигини айтган эди; шундай қилиб, Петроне Монтевидеога келиб қолди, тўғри иккинчи қават холлига олиб чикадиган ваннали номерни олди. У тахтага осиғлиқ калитларга кўзи тушаркан, отелнинг деярли бўм-бўш эканлигини пайқади. Турувчилар чўнтакларига солиб жўнамасинлар учун ҳар битта калитга каттакон мис рақам илинган эди.

Лифт шундоқ журналлар ҳамда телефонлар рўйхати қўйилган пештахта ёнганасида, у қўнган хона эшигидан атиги бир неча қадам нарида тўхтарди. Сув жуда иссиқ келаркан, баъзан қайнаб кетаёзади, бу эса дим ва ғира-шира хонага бир оз бўлса-да, жон бағишлагандай бўлади. Жажжигина дарча шундоқ мусофирхонага туташ кинотеатр биноси томига олиб чиқади, аҳён-аҳён у ерда каптар сайр қилиб қолади. Ваннахона кишининг баҳридилини очар, деразаси ҳам каттароқ эди, лекин шуниси ҳам борки, бу ерга киришинг билан кўзинг деворга тушади, ойнадан кўзга ташланган бир парча осмон ҳам бу манзарага нолойиқ кўринади. Мебель унга маъқул тушди – қутилар ва токчалар мўл, кийим илгичлар ҳам кўп – бунақаси камдан-кам учрайди.

Отель бошқарувчиси – дароз, ориқ, калбош – тилла гардишли кўзойнак таққан одам аксарият уругвайликлар каби унинг ҳам овози баланд эди, гапирганида жаранглаб кетарди. У иккинчи қават жуда тинч-осойишталиги, фақат қўшни хона бандлиги ҳамда номерда истиқомат қилаётган аёл хизматдан кеч қайтишини айтди. Петроне келганининг эртаси куни қўшни аёл билан тўқнашиб қолди; уни каттакон тангани ушлагандай қўлида ўйнаган калит рақамидан таниб олди. Портье уларнинг икковидан калитларини олди, тахтага илди ва аёл билан хатлар ҳақида гаплашди. Петроне разм солиб, аёлнинг ёшгина ва кўримсиз эканлиги ва шу ерлик аёллар каби яхши кийинмаганлигини сезди.

Унинг тахминига кўра, қадама нақш етказиб берувчилар билан шартнома тузиш учун бир ҳафтача вақт кетарди. Кечга бориб у нарсаларини олиб, жойлади, қоғозларини тахлади, ваннага тушди ва бир айланиб келай, деб кўчага чиқди, сўнгра идора томонга йўл олди. Қаҳвахонадаги енгилгина майхўрлигу бир хонадондаги зиёфат билан ўтган музокаралар қоқ ярим тунга қадар давом этди. Уни отелга соат иккиларда олиб келиб ташлашди. У азбаройи чарчаганидан бирпасда донг қотиб ухлаб қолди. Соат тўққиз деганда ўрнидан турди, кўзларидан ҳали уйқу кетмаган дақиқаларда ярим кечаси уни қандайдир гўдак йиғиси безовта қилганига хаёли кетди.

Кетиши олдидан бирпас портье билан гаплашди (портье немисча талаффузда гапирарди), ундан автобус йўналишлари ҳамда кўчалар номларини сўраб олгач, номерига чиқадиган холлни лоқайд кўздан кечирди. Уники ва қўшни номер эшиги ўртасига қўйилган тагкурсида Венера Милосскаянинг ғарибона нусхаси турарди. Сал нарироқда, ҳаммаёқдагидай кресло ва журнал столлари қўйилган ён томондан меҳмонларга мўлжалланган мўъжазгина хонага ўтиларди. Одамларнинг гангир-гунгир овозлари тингач, сукунат гўё ҳовучлаб сочилган кул сингари мебеллар ва пол катакларига тўкилиб, сингиб кетарди. Лифт сабрсизлик билан қалдир-қулдур қилар, худди шундай газета ҳам тажанг шитирлар ёки гугурт «чирқ» этиб чақиларди.

Йиғилиш кечга бориб тарқади. Петроне 18 июль кўчаси бўйлаб сайр этди, сўнгра Мустақиллик майдонидаги қаҳвахонада тамадди қилди. Ҳамма ишлари кўнгилдагидай кетмоқда, эҳтимол, у ўзи чамалаганидай, Аргентинага эртароқ қайтиши ҳам мумкин эди. У Аргентинада чиқадиган газета ва бир қути ингичка қора сигаралардан сотиб олди-да, отелга жўнади. Отель ёнидаги кинотеатрда иккита таниш фильм кетаётган экан, аммо унинг кино кўриш тугул, бирон ёққа боришга ҳам истаги бўлмади. Бошқарувчи у билан сўрашди-да, яна чойшаблар керак эмасми, деб сўради. Улар гаплашиб ўтирдилар, чекишдилар ва хайрлашдилар.

Петроне ётиш олдидан ёнида олиб келган қоғозларни тартибга солди, кейин эринчоқлик билан газета кўра бошлади. Меҳмонхона жимжитлиги кишини зиқ қилиб юборарди; аҳён-аҳён Сориано кўчасидан ўтган трамвайлар тарақа-туруғи бир лаҳзага ана шу жимликни бузарди-ю, яна атрофга тошдай оғир сукунат чўкарди. Петроне хотиржамгина, йўқ, тоқатсизлик билан газетани саватга улоқтирди ва лоқайд кўзгуга қараганча ечинди. Анча эскиб қолган кўзгули жавон қўшни номерга кириладиган эшикни тўсиб турарди. Петроне бу эшикка кўзи тушиб, нега уни олдинроқ пайқамаганига ҳайрон бўлди. У шунда ушбу бино отель учун мўлжалланмаганлигини англади: бунақа оддий меҳмонхоналар учун илгари идора ва хонадон бўлган бинолардан фойдаланилади. Ҳа, у қўнган жой борки (у сафарга кўп чиқарди), ҳаммаёқда шундай берк эшиклар учрарди, баъзан эшиклар ҳеч нарса билан яширилмаган, баъзан эса жавон, стол ёки кийим илгич билан тўсилган бўларди, бу худди кўкрагиними, қорниними қўллари билан яширган аёл ҳолатини эслатарди. Барибир яширсанг-яширмасанг, эшик жойида турар, жавон устидан қаққайиб кўриниб турарди. Қачонлардир шу эшикдан киришган, ёпишган, «тарс» этказиб очишган, унга ҳаёт бағишлашган, ҳозир ҳам унинг тавақалари деворга ўхшамай, ўзининг эшик эканлигини билдириб турарди. Петроне ана шу эшик ортидан – бошқа жавон қўйилгандир, деб фараз қилди, балки қўшни аёл ҳам ана шу эшик ҳақида ўйлаётгандир, деб ўйлади.

У ҳориб-чарчамаган бўлса-да, донг қотиб ухлаб қолди ва шу ётишида уч соат ухлади, бироқ юрагида қандайдир ғулғула билан бирор нохуш воқеа юз бергандай уйғониб кетди. Туриб, чироқни ёкди, соатга қаради – икки ярим бўлибди, яна чироқни ўчирди. Шунда қўшни номерда чақалоқ йиғлади.

Аввалига ҳеч нимага тушунмади, ҳаттоки қувониб ҳам кетди – демак, кеча унга бола йиғиси тинчлик бермаган экан-да. Ҳаммаси равшан, янглишмабди, энди бемалол ухлайверса бўлади. Лекин шу пайт хаёлига бошқа фикр келди; Петроне аста ўтириб олди-да, чироқни ёқмай, диққат билан қулоқ тутди. Ҳа, йиғи ўша ёқдан, эшик ортидан эшитилмокда эди. Йиғи эшик тирқишларидан ўтиб, каравот оёқларига келиб урилмоқда эди. Бу нимаси бўлди? Уёқда қанақасига бола бўлсин, бошқарувчи айтди-ку ахир, ўша номерда биргина аёл бор – унинг ҳам куни ишхонада ўтади. Балки аёл бирор қариндошинингми ёки дугонасинингми боласини ўзи билан бирга олиб келгандир… Кеча-чи? Ҳозир у кеча ҳам айнан шундай, гўдак ноласидан бошқа ҳеч бир нарсага ўхшамайдиган йиғини эшитганлигини англади: гўё бирор жойи оғриётгандай, ингиллаган, узиб-узиб, хўрсиниб арзи дод қилган гўдак овози эди бу. Балки гўдак бир неча ойлик бўлгандир – одатда янги туғилган чақалоқлар биғиллаб йиғлаб, қотиб қолади. Петроне нима учундир гўдакни – албатта ўғил бола деб, ночоргина, нимжон, аранг қимирлайдиган, буришиб-тиришган чақалоқ деб тасаввур қилди. Мана, у кечалари зорланади, ўзи касал, бировнинг эътиборини тортмайгина аста ингиллайди. Агар ана шу эшик бўлмаганида эди, бола ҳақида ҳеч ким ҳеч нимани билмасди – боланинг оҳу ноласига ҳеч қандай юрак дош беролмайди, буни таърифлаб ҳам бўлмайди.

Петроне нонушта қилиб, сигара чекаркан, яна болага хаёли кетди. Алоқ-чалоқ ўтган тунлар кундузи ишлашга халақит беради, яна-тағин йиғи уни кечаси икки марта уйғотиб юборди. Иккинчи марта аввалгисидан баттарроқ бўлди: аёлнинг – жуда паст, жўрттага қилгандай, аниқ-тиниқ овози – янада халақит берди. Гўдак овози бир дақиқага тинди, яна қисқа-қисқа ингроқ расмана аччиқ арзи додга айланди. Яна аёл тушунарсиз сўзларни пичирлади, жисми-жони азобда бўлган, ҳаёт ё ўлим талвасасида ётган чақалоғини бари оналар каби обболаб, овутди, дуо қилди, жонини қўйгин, дея Худодан сўради.

«Ҳаммаси жойида, аммо-лекин бошқарувчи мени боплаб лақиллатибди», деб ўйлади Петроне хонадан чиқаркан. Бу ёлғон уни азбаройи ғазаблантириб юборди, буни яшириб ҳам ўтирмади. Бироқ бошқарувчи ҳайратидан ёқа ушлади.

– Бола дейсизми? Янглишмаяпсизмикин. Меҳмонхонамизда эмизикли болалар йўқ. Ёнингиздаги номерда – ёлғиз хоним туради, мен буни сизга айтгандим-ку ахир.

Петроне дарров жавоб қайтармади. Бу икки нарсадан бири бўлиши мумкин: ё ҳафтафаҳм бошқарувчи найранг қиляпти, ёки бу ернинг акустикаси қўпол ҳазил қилиб, у билан ўйнашяпти.

Суҳбатдоши худди буларнинг бари унинг ҳам ғашига теккандай, зимдан кўз қирини ташлади. «Эҳтимол мени қўрққанидан бошқа номерга ўтказинглар, деб талаб қилишга журъат қилолмаяпти, деб хаёл қилаётгандир», – деб ўйлади Петроне. Қатъиян барини инкор қилиб туришса, гапингни маъқуллатишдан фойда йўқ. Петроне елкасини қисди ва газета сўради.

– Балки тушдир, – деди у. Буни гапиришга, умуман, тушунтириб беришга тўғри келгани унга ёқмади.

Кабареда киши ўлгудай хит бўлиб, зерикди, дастурхон атрофида ўтирган икки мезбон мулозамати жуда суст бўлди, шу сабабли Петроне чарчадим, дея баҳона қилди-ю, меҳмонхона томон равона бўлди. Шартномага эртаси куни имзо чекадиган бўлдилар: умуман олганда, у ишларини битирди.

Вестибюль шундай жимжит эдики, у ўзи ҳам билмаган ҳолда оёқлари учида юрди. Каравотда оқшомги газета ва уйидан жўнатилган мактуб ётарди. У хотинининг дастхатини таниди.

Петроне уйқуга ётишдан аввал жавонни ва ундан тепада туртиб чиқиб турган эшикни узоқ кўздан кечирди. Агар жавон устига иккита чамадон кўйилса, тамом, девор кўздан йўқолади, кейин овозлар ҳам унча эшитилмайди. Бу пайтда, аввалгидай, сукунат ҳукм суради. Отель уйқуга кетганди; нарса-буюмлар ҳам, одамлар ҳам уйқуда эди. Лекин кўнгли безовта Петроне учун бари нимагадир ишора қилгандай – бу ерда қандайдир нохушлик бордай, ҳамма ҳам ухламаётгандай, ана шу сукунат замиридан ниманидир кутаётгандай туюлиб кетди. Ичидаги таъриф қилиб бўлмас қўрқув уйга ҳам, одамларга ҳам кўчиб ўтаётганга ўхшарди, улар ҳам ўз номерларида биқиниб, ухламай ўтирибдилар. Қандай тентаклик-а!

Соат учда бола йиғисини бошлади, Петроне бунга унча ажабланмади. У қаддини бир оз кўтарди, балки қоровулни чақирсаммикин, деб ўйлади – бунақа шароитда ухлаб бўлмаслигига у гувоҳ бўла қолсин. Бола аста йиғлар, овози аранг эшитиларди, гоҳо бир оз жимиб қоларди, бироқ Петроне йиғи ҳозир яна авжига чиқишини биларди. Орадан ўн-ўн икки сония имиллаб ўтди, бир он нимадир хир-хир қилди, кейин заифгина чий-чий овоз бирдан қулоқни тешиб юборгудай биғиллади.

Петроне чекди ва аёл чақалоғини тебратиб овутсин, деб деворни аста чертсаммикин, деб хаёл ҳам қилди. Шунда бирдан аёлга ҳам, бошқарувчига ҳам ишонолмаслигини тушуниб етди – ажабланарли томони шунда эдики, у бошқарувчининг алдаганига ҳам ишонмасди. Боласини сабот билан овутиб, аста койиган аёл овози гўдак йиғисини босиб кетарди. Аёл чақалоғини аллалаб, овутмоқда эди, шунда Петроне унинг каравотча тепасида қандай ўтиргани ёки беланчак тебратаётгани, ё боласини қандай бағрига олаётганини тасаввур қилди. Лекин у бошқарувчининг ишонтириб айтган сўзлари ҳис-туйғулар гувоҳлигининг устун чиқишига олиб келганлигини сира ақлига сиғдиролмаётган эди. Вақт ўтмокда, гўдак зорланиши гоҳ тиниб, гоҳ бу нола аёлнинг пичир-пичирини босиб кетмоқда эди. Петроненинг назарида, бу – майнавозчиликка, бир ўйинга, ёввойиларча бемаъни ўйинга ўхшаб кетди. Шунда у пана-панада қўғирчоқ ўйнайдиган бефарзанд аёллар, уларнинг жиянлари ёки жониворларни яхши кўриб, шулар билан овунишларидан кўра хатарли бўлган, оналикни ихтиёр этган, шунга интилган, хаёлий, ёлғондакам оналик ҳақида эшитган гаплари, мишмишларни хотирлади. Аёлнинг ўзи, ўзгинаси зорланяпти, нола қиляпти, инграяпти – бола эса йўқ. У йўқ болани аллалаб, беланчак тебратяпти, у бўм-бўшлиқни аллаяпти, чинакамига кўзёш тўкяпти, ахир шундай аёл риёкорлик қила олармикин – унинг кўнглида қайғу, бўм-бўш хонада қайғу бўлса, бепарво оқариб келаётган тонгни қайғу билан қарши олса…

Петроне чироқни ёқди – ухлаёлмади – кейин ўйлади: нима қилса бўлади? Бутунлай руҳи тушиб кетди, ана шу ўйинга, сохталикка рўбарў келиб ҳам руҳи тушмасинми? Бу воқеа ана шу тонг отиши олдида рўй берди, бу воқеа ҳақиқат ва айни пайтда тоқат қилиб бўлмас даражада ёлғон эди. Бунинг тагига етиш учун деворни тақиллатиш камлик қиларди. У ҳали уйқудан уйғонганича йўқ, гарчанд яхши ухлолмаган бўлса-да, бирдан астагина чанг эшик қолиб, жавонни сураётганини пайқади.

У оёқ яланг, пижамада – худди мингоёқ каби бутун бадани билан эшикка қапишиб олди ва чанг босиб ётган қарағай оғоч тавақаларга лабларини босди ва худди анави кўринмас чақалоқ каби чириллаб йиғлаб юборди. У янада қаттиқроқ ҳўнграб йиғлади, йиғлайвериб, нафаси оғзига тиқилди, йиғлайвериб қотиб қолди. Бирдан бир лаҳза ичида шиппакларнинг шарақлаши ва бўрондан дарак берган, гўё таранг тор узилган каби аёл кишининг ҳайқириб юборган оний фарёди қулоғига чалинди.

Соат ўнлардан ошгач, портье ёнидан ўтди. Бундан олдинроқ, соат тўққизларда у портье ҳамда яна бир аёлнинг овозини эшитди, яна аллаким девор ортида нарсаларни сурди. Ҳозир лифт олдида сафар қутиси ва иккита катта чамадонга кўзи тушди. Бошқарувчи, аниқ довдираб қолди.
– Уйқуга қондингизми? – деб сўради у шунчаки хизмат юзасидан, ўзининг эътиборсизлигини зўрға яшириб.

Петроне елкасини қисди. Суриштириб, билишининг ҳожати йўқ, барибир эртага кетади.
– Бугун тинч ухлайдиган бўлдингиз, – деди бошқарувчи нарсаларга имо қилиб, – қўшнингиз бир соатдан кейин жўнаб кетяпти.

Бошқарувчи жавоб кутди, шунда Петроне уни нигоҳи билан маъқуллади.
– Шу ерда туппа-тузук яшаб турувди, мана – кетяпти. Аёлларга тушуниб бўлмайди ўзи.
– Тўғри, – деди Петроне. – Уларни тушуниш қийин.

Гарчанд у соппа-соғ бўлса-да, кўчада чайқалиб кетди. У аччиқ қаҳва ҳўпларкан, ишларини унутиб, ёп-ёруғ кундузни ҳам сезмай, ҳамон ўша ҳақда ўйламоқда эди. Қўшни номердаги аёл унинг, Петроненинг дастидан қўрқувдан талвасага тушиб, кетиб қолди. «Бу ерда туппа-тузук яшаб турувди…» Эҳтимол касалдир, аммо – беозор эди бечора. Аёл эмас, унинг ўзи кетиши керак эди аслида. Аёл билан гаплашиб кўриш, кечирим сўраш, қолишга кўндириш, бировга миқ этмасликка сўз бериш керак. У орқасига қайтди, тўхтади. Йўқ, бундай қилса, телбалик бўлади, аёл унинг сўзларини тўғри тушунмайди. Яна-тағин ишбилармонлар билан учрашувга борадиган вақти ҳам бўлди – уларни куттириб қўйиш ноқулай. Баттар бўлсин, билганини қилмайдими менга деса. Қип-қизил жинни. Бошқа отелни топади-да, йўқ чақалоғини аллалаб ўтираверади.

Тун яна уни азобга қўйди, жимжитликка-ку, тоқат қилиб бўлмади. У қайтишида беихтиёр калитлар тахтасига қаради, унда қўшни номер калити кўринмади. Тўсиғи ортида эснаб ўтирган портье билан бирпас гаплашиб, номерига келди, ухлай олишига унча кўзи етмай, столга оқшомги газеталар ва янги детектив китобни қўйди, чамадонини жойлади, қоғозларини тартибга солди. Ҳаво иссиқ бўлди, у деразани ланг очди. Озода, саришта тўшак унга ноқулай туюлди. Ниҳоят атрофга сукут чўкди, у тарашадай қотиб ухлаши мумкин эди – лекин ухлолмади: тўшакда уёқдан-буёққа ағдарилди, осойишталик – ўша, ўзи шундай устомонлик билан эришган, шундай интиқом билан қайтариб берилган сукунат уни энди эзгандан эзмоқда эди! Аччиқ, истеҳзоли овоз қулоғига, гўдак йиғисисиз ухлай олмайсан ҳам, уйғонолмайсан ҳам, дея шивирлади.

Йиғи етишмаётган эди, орадан бир оз вақт ўтди, у михлаб ташланган эшик ортида заиф, қадрдон овозни эшитди, шунда қўрқув аралаш, қочиш истагига ҳамоҳанг – аёлнинг алдамаганлигини англади, чақалоғим ниҳоят йиғисини бас қилармикин, дея боласини аллалаб, овутиб, беланчагини тебратган аёл ҳақ бўлиб чиқди, улар – энди ухлаб қолдилар.

HAMISHA HAMMADAN OLDINDA
Xulio Kortasar bilan suhbat
Ma’suma Ahmedova tarjimasi

Xulio Kortasar (isp. Julio Cortazar; asl ismi: Xules Florensio Kortasar) 1914 yilning 26 avgustida Bryusselda Argentina savdo vakolatxonasi xodimining oilasida tug’ildi. Bolalik va yoshligi Buenos-Ayres shahrida o’tgan. Buenos-Ayres universitetini moliyaviy tanqislik tufayli tugatolmagan Xulio 7 yil davomida qishloq o’qituvchisi bo’lib ishlashga majbur bo’ldi. 1944 yildan Mendosa universitetida, 1946 yildan Kitob palatasida ishladi. 1951 yili adabiyot bo’yicha stependiyaga sazovor bo’lgan Kortasar Yevropaga yo’l oladi va o’shandan boshlab qolgan butun umri Parijda o’tdi.
«Argentinaning birinchi raqamli adibi» — XX asrning 60-70 yillari jahonning nufuzli tanqidchilari mashhur yozuvchi Xulio Kortasarga shunday ta’rif bergan edilar. Bu baho hozir ham o’z qimmatini yo’qotgani yo’q. Yozuvchining «Imtihon», «Yutuq» kabi romanlari, «Ta’qibchi», «Manuelning kitobi» kabi qissalari, «Boshqa bir osmon», «Janubiy shosse», «Avtobus», «Iblis so’lagi», «Istilo qilingan uy» kabi hikoyalari jahon adabiyotiga munosib ulush bo’lib qo’shildi.

—————————-

Agar yozuvchi jamiyat taraqqiyoti yo’lida halol xizmat qilishga intilsa, adabiyotda, hayotda hamisha oldingi o’rinni egallashi kerak, deb hisoblagan hozirgi zamon Lotin Amerikasining yirik adiblaridan biri — Xulio Kortasar. Xalqaro adabiyot maydonida Xulio Kortasarni haqli ravishda birinchi raqamli Argentina yozuvchisi deb baholaganlar.
Mana, o’ttiz yildan oshdiki, bu baho o’zgarmasdan turibdi. Ajoyib romannavis, qisqa novella, hikoya ustasi Xulio Kortasarning (1914-1984) “Imtihon”, “Yutuq” kabi ajoyib romanlari, “Bestiariy”, “O’yin tugadi” kabi qator hikoyalar to’plami hamon adabiyot muxlislarini hayratga solib kelmoqda, ajoyib adabiy mahoratga dalil sifatida katta adabiyotga xizmat qilmoqda.

Biz hozir e’tiboringizga havola etayotgan suhbat chop etilganiga ancha yillar bo’ldi. Garchand oradan bir necha o’n yillar o’tsa-da, bu suhbat o’z dolzarbligini saqlab turibdi. Yozuvchining asl asari kabi uning so’zi ham eskirmaydi. Adib aytganday, jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qilaveradi. (“Piplz uorld” gazetasidan olindi, San-Frantsisko)

— So’nggi yillar, ayniqsa, G’arbiy Yevropada Lotin Amerikasi adabiy “bum”i (bu o’rinda shov-shuv) haqida juda ko’p gapirmoqda. Siz bu holni qanday izohlagan bo’lardingiz?

– Men uzoq yillardan buyon Frantsiyada yashab kelmoqdaman. Bu yerda jiddiy ijodiy sustkashlikni kuzatyapman. Frantsiyada juda a’lo, ilg’or adabiy tanqid mavjud. Ammo asarning o’zi — haqiqiy, jiddiy, yorqin asarlar juda kam yaratil­yapti. Mana necha yillardirki, Lotin Amerikasi yozuvchilarining asarlari frantsuz tiliga ko’plab tarjima qilinmoqda va katta muvaffaqiyat qozonmoqda. Nega shunday bo’lyapti? Bunga uslub yoki shakl sababmi? Yo’q. Uslub bobida frantsuzlar mahoratda tengsizlar.

Gap shundaki, Lotin Amerikasi yozuvchilari yaratgan asarlarda hayot qaynab turadi. Frantsuzlar va ispanlar, belgiyaliklar va italyanlar Migel Anxel Asturias, Alexo Karpenter, Gabriel Garsia Markes romanlaridan hayratga tushadilar… G’arbiy yevropalik kitobxon bu asarlarda yolg’ondakam, soxta emas, balki real hayotning, qahramonlarning haqqoniy nafasini tuyadilar.

Xalq kitoblar qahramoniga aylanganda

— Aytish mumkinki, Lotin Amerikasi adabiyoti G’arb adabiyotida paydo bo’lgan vakuumni (bu o’rinda ma’naviy qashshoqlik) to’ldirmoqdalar, shundaymi?

— Sira bunday emas. Umuman olganda, Lotin Amerikasi yozuvchilarining G’arbda nimalar bo’layotganligi bilan ishlari ham yo’q. Aytmoqchi, hozirgi “bum” (“shov-shuv”) Lotin Amerikasi hodisasining sof inglizcha ta’rifi mening g’ashimga tegadi. Ana shu harakat juda o’ziga xos. Ba’zi tanqidchilarning ta’kidlashlaricha, bu ish ba’zi kitob noshirlarining bozorni kitoblar bilan to’ldirib yubormoqchi bo’lib, qator yozuvchilarni haddan tashqari tar­g’ib qilishlari “natijasi” emish.

Men o’z yozuvchilik tajribamdan kelib chiqib, afsuski, ana shu shov-shuvga jalb etilgan adib sifatida aytmoqchimanki, bizning adabiyotimizni mashhur qilgan noshirlar emas, ularning asarlaridir. Chindan ham Lotin Amerikasining milliy, o’ziga xos ruhini to’g’ri bera olgan asarlar dunyoga keldi, xolos. Buni kitobxon darhol sezdi. Tasavvur qiling-a, gvatemalalik qo’liga Asturianning kitobini olsa, perulik Aridasning romanini o’qiy boshlasa va ular birinchi marotaba o’zlarini adabiy asar personajlari qiyofasida ko’rsalar…

Ilgari sira bunday bo’lmagan, ular ilgari g’arblik mualliflarning tarjima asarlarida shunday holni kuzatmaganlar. Bu kitoblarda hattoki ularning mamlakatlari nomlari ham tilga olinmagan. Ana endi nima uchun Argentinada mahalliy yozuvchi asarini birinchi chop etishlari, tarjima asar ikkinchi o’ringa qo’yilishi sababi ayon bo’ladi.

Albatta, noshirlarning ham ana shu shov-shuvdan foydalanib qolganliklarini inkor etib bo’lmaydi. Axir ular mahalliy kitobxonlar ommasining zo’r ehtiyojlaridan kelib chiqib ish ko’rganlar, ko’rib turibsizki, Lotin Amerikasi yozuvchilari G’arb­dagi adabiy vakuumni to’ldirish uchun yozmaydilar. Alexo Karpenter Frantsiya­da muvaffaqiyat tappa tayyorligi uchun roman yaratmaydi-ku axir.

— Nega siz o’zingiz romanlarga ko’ra hikoyalarni ko’proq yozasiz?

— Qiziq savol. Haqiqatan men hozirgacha (1977 yilgacha) to’rtta roman va beshta hikoyalar to’plamini nashrdan chiqardim. Hikoyalarim hammasi bo’lib ellikta. Lekin bu men kichik janrni ma’qul ko’raman, degani emas. Roman bilan hikoya menga ikki, mutlaqo har xil janrlar bo’lib ko’rinadi. Menga yirik asar muallif fikr-g’oyalarini ifodalashning eng yaxshi usuli bo’lib tuyuladi. Chunki 100, 200 yoki 300 sahifa davomida kitobxon bilan muloqot qilish imkoniyati tug’iladi. Hikoya esa tuyg’ular va o’y-maqsadlarni ifoda etish, kitobxonning o’zi u yoki bu xulosani chiqarishga imkon berish maqsadida muayyan vaziyatni tasvirlashda qo’l keladi.

— Biroq siz hikoyaga nisbatan romanlaringizda e’tiboringizni ko’proq shakl­ga qaratasiz. Nima sababdan?

— Men yuqorida aytganim bu savolga qisman javob bo’la oladi. Roman — tilda tajriba qilib ko’rish uchun eng yaxshi laboratoriya hisoblanadi. Hikoyada esa kitobxon qalbiga kirish uchun maksimal harakat qilish kerak. Boshqa tomondan qaraganda, roman asl ijod nuqtai nazaridan ijodkorga ko’proq ijodiy erkinlik beradi. Masalan, men hikoya qilish bilan bir vaqtning o’zida tilning bir necha darajasida tajriba qilib ko’rdimki, bu narsa hikoyamda aqlga sig’maydi.

Agar kitobxon besh sahifali novellani o’qishga qiynalsa, unda nima bo’ladi? U shunchaki hikoyani o’qimay tashlab yuboradi. Romanda-chi? Kitobxon kitobni ochadi, o’qishni boshlaydi, beixtiyor voqealarga qiziqib qoladi. U yarim yo’lda to’xtab qolmaydi, balki: “Muallif mening oldimga muammo qo’yibdimi, demak, buning o’ziga yarasha sababi bor. Ha, u biror muhim gap aytmoqchi”, deb o’ylaydi.

— Umuman, siz shaklga ko’proq e’tiboringizni qaratasiz. Formalistmisiz?

— Shaklni mazmundan ajratish noto’g’ri va bu o’taketgan bema’nilik. Har qanday g’oya muvofiq shaklda ifodalanishi kerak. O’rtamiyona yozuvchilar ko’pincha o’z fikrlarini bayon etish uchun mos shakl topishga qiynalib, ojiz qoladilar. Shu jihatdan men o’z fikrlarimni aniqroq va to’laqonli ifodalash uchun ham til bilan ko’p va zo’r berib ishlayman.

— Siz asarni faqat shakliga qarab maqtaydigan tanqidchilarga qanday munosabatda bo’lasiz?

— Men faqat shuni aytishim mumkinki,mana shu o’ta o’ngchilar, juda elitar tan­qidchilar mohiyatga ko’ra reaktsiondirlar. Frantsiyada “yangi tanqidchilar” deb atalmish guruh ana shu tomonga bosyapti. Ularni faqat u yoki bu yozuvchi o’z asarini qanday “qurajak”ligini qiziqtiradi, xolos. Biroq men bu bizning maqsadimiz bo’lmasligi kerak deb hisoblayman. Bunday tahlil faqat adabiy o’quv jihatdan qiziq. Lekin mazmun shakldan muhimligini solishtirib bo’lmasligi yaqqol ko’rinib turibdi. Asar mazmuni — mana muhimi.

Yozuvchi mas’uliyati

— Hayot bilan adabiy mehnat o’rtasidagi aloqa haqida nimalar deya olasiz?

— Aloqami? Ba’zilar buni “majburiyat” deb ataydilar. Men buni “yozuvchi mas’uliyati” deb atagan bo’lardim. Bundan o’n yil ilgari o’zlarini inqilobchilar deb atagan, lekin bora-bora isyonchi bo’lmay qolgan, Lotin Amerikasida nom chiqargan ko’pgina adiblar paydo bo’ldilar. Ular go’yoki kristallanmagan liberalizmga, axloqsizlikka sirpanib tushganlar. Ya’ni ular nazariy tomondan nimalardir deya valdirab ma’ruza qiladilar, amalda esa zimmalariga hech qanday mas’uliyatni olmaydilar. Ana shunday “inqilobchilar”dan ba’zilari o’z martabalariga putur yetmasligi uchun hatto Kubaga borishdan ham bosh tortdilar.

Ular gapirishga ham arzimaydilar, ular hech qanday ahamiyatga ega emaslar. Lekin bosh­qa toifa yozuvchilar haqida kishilar qarshisida o’z mas’uliyatini anglab yetuvchi san’at ustalari haqida gapirish kerak bo’ladi. Bu kabi yozuvchini kitob yozishga “mahkum etilgan” inson deb atash mumkin. Bunday yozuvchi hamma ishdan ko’ra o’z ishini qotiradi va bu borada hattoki inqilobga ham ko’proq foydasi tegadi. Yozuvchi mas’uliyati ilgarilab yuradi, bu hamma narsada — ijodda va shaxs yurish-turishida ham aks etishi zarur. Kerak bo’lsa, yozuvchi hatto avtomatdan otishni ham bilishi lozim. Hamisha hammadan oldinda yurishi kerak.

— Ijodkor inqilob uchquni “alangalanib turgan qit’a”ga o’z ta’sirini o’tkaza olarmikin? Kurashga yozuvchilar asarlari ko’proq hissa qo’shadimi yoki uning shaxsan qatnashuvi? Sizning shu haqdagi fikringiz?

— Qiyin savol. Men faqat o’zim haqimdagina gapirishim mumkin. Agar men Lotin Amerikasi kelajagi uchun bo’lgan kurashda biror hissa qo’shgan bo’lsam, bu ham qalamim mehnati tufaylidir. Mening siyosiy faolga aylanganimga uncha ko’p bo’lgani yo’q. Turli xalqaro tashkilotlardan o’zimga topshirilgan ishni men yozuvchilik faoliyati bilan baravar olib boraman. Fikrimcha, mening kitoblarim siyosiy nutqlardan ko’ra nafi ko’proq.

— So’nggi savol. Aftidan, bu savol sizga uncha ma’qul kelmasa kerak. Siz kabi siyosiy pozitsiyani egallamagan yozuvchi ahamiyatga molik katta asar yaratishga qodirmikin?

— Mavhum nazariya jihatidan aytadigan bo’lsam, ha, yaratadi — inqilob pozitsiyasida turmagan, siyosat bilan qiziqmagan iste’dodli kishi bemalol san’at asari yaratishi mumkin. Axir bu asar uning xayoliy tasavvurlari mahsuli bo’ladi-ku! Bu adabiy asar bo’lishi ham mumkin. Asar kitobxonni qiziqtiradimi yo’qmi — mana shunisi muhim. Bugungi kitobxon olamni anglab yetishga, boshqa kishilarni tushunishga intilmoqda va unga qaysi muallif kitobini qo’liga olganligi, yozuvchining o’zi qanday pozitsiyani egallaganligi juda muhim. Masalan, Argentinada aksilinqilobiy yo’l-yo’riq ko’rsatadigan reaktsion, hatto fashist yozuvchilar bor. Biroq talabalar, ishchilar, savodli dehqonlar bunday mualliflar yozganlarini o’qimaydilar. Ularning xalqqa chindan ham keragi yo’q.

Xulio Kortasar
MIXLAB TASHLANGAN ESHIK
Rus tilidan Ma’suma Ahmedova tarjimasi.

«Servantes» oteli unga ko’plarga ma’qul kelmaydigan jihatlari – nimqorong’iligi, jimjitligi va xilvatligi bilan yoqib tushdi. Kemada tasodifan yo’liqqan bir yo’lovchi unga ushbu otelni maqtagan hamda musofirxona markazda joylashganligini aytgan edi; shunday qilib, Petrone Montevideoga kelib qoldi, to’g’ri ikkinchi qavat xolliga olib chikadigan vannali nomerni oldi. U taxtaga osig’liq kalitlarga ko’zi tusharkan, otelning deyarli bo’m-bo’sh ekanligini payqadi. Turuvchilar cho’ntaklariga solib jo’namasinlar uchun har bitta kalitga kattakon mis raqam ilingan edi.

Lift shundoq jurnallar hamda telefonlar ro’yxati qo’yilgan peshtaxta yonganasida, u qo’ngan xona eshigidan atigi bir necha qadam narida to’xtardi. Suv juda issiq kelarkan, ba’zan qaynab ketayozadi, bu esa dim va g’ira-shira xonaga bir oz bo’lsa-da, jon bag’ishlaganday bo’ladi. Jajjigina darcha shundoq musofirxonaga tutash kinoteatr binosi tomiga olib chiqadi, ahyon-ahyon u yerda kaptar sayr qilib qoladi. Vannaxona kishining bahridilini ochar, derazasi ham kattaroq edi, lekin shunisi ham borki, bu yerga kirishing bilan ko’zing devorga tushadi, oynadan ko’zga tashlangan bir parcha osmon ham bu manzaraga noloyiq ko’rinadi. Mebel` unga ma’qul tushdi – qutilar va tokchalar mo’l, kiyim ilgichlar ham ko’p – bunaqasi kamdan-kam uchraydi.

Otel` boshqaruvchisi – daroz, oriq, kalbosh – tilla gardishli ko’zoynak taqqan odam aksariyat urugvayliklar kabi uning ham ovozi baland edi, gapirganida jaranglab ketardi. U ikkinchi qavat juda tinch-osoyishtaligi, faqat qo’shni xona bandligi hamda nomerda istiqomat qilayotgan ayol xizmatdan kech qaytishini aytdi. Petrone kelganining ertasi kuni qo’shni ayol bilan to’qnashib qoldi; uni kattakon tangani ushlaganday qo’lida o’ynagan kalit raqamidan tanib oldi. Port`e ularning ikkovidan kalitlarini oldi, taxtaga ildi va ayol bilan xatlar haqida gaplashdi. Petrone razm solib, ayolning yoshgina va ko’rimsiz ekanligi va shu yerlik ayollar kabi yaxshi kiyinmaganligini sezdi.

Uning taxminiga ko’ra, qadama naqsh yetkazib beruvchilar bilan shartnoma tuzish uchun bir haftacha vaqt  ketardi. Kechga borib u narsalarini olib, joyladi, qog’ozlarini taxladi, vannaga tushdi va bir aylanib kelay, deb ko’chaga chiqdi, so’ngra idora tomonga yo’l oldi. Qahvaxonadagi yengilgina mayxo’rligu bir xonadondagi ziyofat bilan o’tgan muzokaralar qoq yarim tunga qadar davom etdi. Uni otelga soat ikkilarda olib kelib tashlashdi. U azbaroyi charchaganidan birpasda dong qotib uxlab qoldi. Soat to’qqiz deganda o’rnidan turdi, ko’zlaridan hali uyqu ketmagan daqiqalarda yarim kechasi uni qandaydir go’dak yig’isi bezovta qilganiga xayoli ketdi.

Ketishi oldidan birpas port`e bilan gaplashdi (port`e nemischa talaffuzda gapirardi), undan avtobus yo’nalishlari hamda ko’chalar nomlarini so’rab olgach, nomeriga chiqadigan xollni loqayd ko’zdan kechirdi. Uniki va qo’shni nomer eshigi o’rtasiga qo’yilgan tagkursida Venera Milosskayaning g’aribona nusxasi turardi. Sal nariroqda, hammayoqdagiday kreslo va jurnal stollari qo’yilgan yon tomondan mehmonlarga mo’ljallangan mo»jazgina xonaga o’tilardi. Odamlarning gangir-gungir ovozlari tingach, sukunat go’yo hovuchlab sochilgan kul singari mebellar va pol kataklariga to’kilib, singib ketardi. Lift sabrsizlik bilan qaldir-quldur qilar, xuddi shunday gazeta ham tajang shitirlar yoki gugurt «chirq» etib chaqilardi.

Yig’ilish kechga borib tarqadi. Petrone 18 iyul` ko’chasi bo’ylab sayr etdi, so’ngra Mustaqillik maydonidagi qahvaxonada tamaddi qildi. Hamma ishlari ko’ngildagiday ketmoqda, ehtimol, u o’zi chamalaganiday, Argentinaga ertaroq qaytishi ham mumkin edi. U Argentinada chiqadigan gazeta va bir quti ingichka qora sigaralardan sotib oldi-da, otelga jo’nadi. Otel` yonidagi kinoteatrda ikkita tanish fil`m ketayotgan ekan, ammo uning kino ko’rish tugul, biron yoqqa borishga ham istagi bo’lmadi. Boshqaruvchi u bilan so’rashdi-da, yana choyshablar kerak emasmi, deb so’radi. Ular gaplashib o’tirdilar, chekishdilar va xayrlashdilar.

Petrone yotish oldidan yonida olib kelgan qog’ozlarni tartibga soldi, keyin erinchoqlik bilan gazeta ko’ra boshladi. Mehmonxona jimjitligi kishini ziq qilib yuborardi; ahyon-ahyon Soriano ko’chasidan o’tgan tramvaylar taraqa-turug’i bir lahzaga ana shu jimlikni buzardi-yu, yana atrofga toshday og’ir sukunat cho’kardi. Petrone xotirjamgina, yo’q, toqatsizlik bilan gazetani savatga uloqtirdi va loqayd ko’zguga qaragancha yechindi. Ancha eskib qolgan ko’zguli javon qo’shni nomerga kiriladigan eshikni to’sib turardi. Petrone bu eshikka ko’zi tushib, nega uni oldinroq payqamaganiga hayron bo’ldi. U shunda ushbu bino otel` uchun mo’ljallanmaganligini angladi: bunaqa oddiy mehmonxonalar uchun ilgari idora va xonadon bo’lgan binolardan foydalaniladi. Ha, u qo’ngan joy borki (u safarga ko’p chiqardi), hammayoqda shunday berk eshiklar uchrardi, ba’zan eshiklar hech narsa bilan yashirilmagan, ba’zan esa javon, stol yoki kiyim ilgich bilan to’silgan bo’lardi, bu xuddi ko’kraginimi, qorninimi qo’llari bilan yashirgan ayol holatini eslatardi. Baribir yashirsang-yashirmasang, eshik joyida turar, javon ustidan qaqqayib ko’rinib turardi. Qachonlardir shu eshikdan kirishgan, yopishgan, «tars» etkazib ochishgan, unga hayot bag’ishlashgan, hozir ham uning tavaqalari devorga o’xshamay, o’zining eshik ekanligini bildirib turardi. Petrone ana shu eshik ortidan – boshqa javon qo’yilgandir, deb faraz qildi, balki qo’shni ayol ham ana shu eshik haqida o’ylayotgandir, debo’yladi.

U horib-charchamagan bo’lsa-da, dong qotib uxlab qoldi va shu yotishida uch soat uxladi, biroq yuragida qandaydir g’ulg’ula bilan biror noxush voqea yuz berganday uyg’onib ketdi. Turib, chiroqni yokdi, soatga qaradi – ikki yarim bo’libdi, yana chiroqni o’chirdi. Shunda qo’shni nomerda chaqaloq yig’ladi.  Avvaliga hech nimaga tushunmadi, hattoki quvonib ham ketdi – demak, kecha unga bola yig’isi tinchlik bermagan ekan-da. Hammasi ravshan, yanglishmabdi, endi bemalol uxlayversa bo’ladi. Lekin shu payt xayoliga boshqa fikr keldi; Petrone asta o’tirib oldi-da, chiroqni yoqmay, diqqat bilan quloq tutdi. Ha, yig’i o’sha yoqdan, eshik ortidan eshitilmokda edi. Yig’i eshik tirqishlaridan o’tib, karavot oyoqlariga kelib urilmoqda edi. Bu nimasi bo’ldi? Uyoqda qanaqasiga bola bo’lsin, boshqaruvchi aytdi-ku axir, o’sha nomerda birgina ayol bor – uning ham kuni ishxonada o’tadi. Balki ayol biror qarindoshiningmi yoki dugonasiningmi bolasini o’zi bilan birga olib kelgandir… Kecha-chi? Hozir u kecha ham aynan shunday, go’dak nolasidan boshqa hech bir narsaga o’xshamaydigan yig’ini eshitganligini angladi: go’yo biror joyi og’riyotganday, ingillagan, uzib-uzib, xo’rsinib arzi dod qilgan go’dak ovozi edi bu. Balki go’dak bir necha oylik bo’lgandir – odatda yangi tug’ilgan chaqaloqlar big’illab yig’lab, qotib qoladi. Petrone nima uchundir go’dakni – albatta o’g’il bola deb, nochorgina, nimjon, arang qimirlaydigan, burishib-tirishgan chaqaloq deb tasavvur qildi. Mana, u kechalari zorlanadi, o’zi kasal, birovning e’tiborini tortmaygina asta ingillaydi. Agar ana shu eshik bo’lmaganida edi, bola haqida hech kim hech nimani bilmasdi – bolaning ohu nolasiga hech qanday yurak dosh berolmaydi, buni ta’riflab ham bo’lmaydi.

Petrone nonushta qilib, sigara chekarkan, yana bolaga xayoli ketdi. Aloq-chaloq o’tgan tunlar kunduzi ishlashga xalaqit beradi, yana-tag’in yig’i uni kechasi ikki marta uyg’otib yubordi. Ikkinchi marta avvalgisidan battarroq bo’ldi: ayolning – juda past, jo’rttaga qilganday, aniq-tiniq ovozi – yanada xalaqit berdi. Go’dak ovozi bir daqiqaga tindi, yana qisqa-qisqa ingroq rasmana achchiq arzi dodga aylandi. Yana ayol tushunarsiz so’zlarni pichirladi, jismi-joni azobda bo’lgan, hayot yo o’lim talvasasida yotgan chaqalog’ini bari onalar kabi obbolab, ovutdi, duo qildi, jonini qo’ygin, deya Xudodan so’radi.

«Hammasi joyida, ammo-lekin boshqaruvchi meni boplab laqillatibdi», deb o’yladi Petrone xonadan chiqarkan. Bu yolg’on uni azbaroyi g’azablantirib yubordi, buni yashirib ham o’tirmadi. Biroq boshqaruvchi hayratidan yoqa ushladi.

– Bola deysizmi? Yanglishmayapsizmikin. Mehmonxonamizda emizikli bolalar yo’q. Yoningizdagi nomerda – yolg’iz xonim turadi, men buni sizga aytgandim-ku axir.
Petrone darrov javob qaytarmadi. Bu ikki narsadan biri bo’lishi mumkin: yo haftafahm boshqaruvchi nayrang qilyapti, yoki bu yerning akustikasi qo’pol hazil qilib, u bilan o’ynashyapti.

Suhbatdoshi xuddi bularning bari uning ham g’ashiga tekkanday, zimdan ko’z qirini tashladi. «Ehtimol meni qo’rqqanidan boshqa nomerga o’tkazinglar, deb talab qilishga jur’at qilolmayapti, deb xayol qilayotgandir», – deb o’yladi Petrone. Qat’iyan barini inkor qilib turishsa, gapingni ma’qullatishdan foyda yo’q. Petrone yelkasini qisdi va gazeta so’radi.
– Balki tushdir, – dedi u. Buni gapirishga, umuman, tushuntirib berishga to’g’ri kelgani unga yoqmadi.

Kabareda kishi o’lguday xit bo’lib, zerikdi, dasturxon atrofida o’tirgan ikki mezbon mulozamati juda sust bo’ldi, shu sababli Petrone charchadim, deya bahona qildi-yu, mehmonxona tomon ravona bo’ldi. Shartnomaga ertasi kuni imzo chekadigan bo’ldilar: umuman olganda, u ishlarini bitirdi.

Vestibyul` shunday jimjit ediki, u o’zi ham bilmagan holda oyoqlari uchida yurdi. Karavotda oqshomgi gazeta va uyidan jo’natilgan maktub yotardi. U xotinining dastxatini tanidi.

Petrone uyquga yotishdan avval javonni va undan tepada turtib chiqib turgan eshikni uzoq ko’zdan kechirdi. Agar javon ustiga ikkita chamadon ko’yilsa, tamom, devor ko’zdan yo’qoladi, keyin ovozlar ham uncha eshitilmaydi. Bu paytda, avvalgiday, sukunat hukm suradi. Otel` uyquga ketgandi; narsa-buyumlar ham, odamlar ham uyquda edi. Lekin ko’ngli bezovta Petrone uchun bari nimagadir ishora qilganday – bu yerda qandaydir noxushlik borday, hamma ham uxlamayotganday, ana shu sukunat zamiridan nimanidir kutayotganday tuyulib ketdi. Ichidagi ta’rif qilib bo’lmas qo’rquv uyga ham, odamlarga ham ko’chib o’tayotganga o’xshardi, ular ham o’z nomerlarida biqinib, uxlamay o’tiribdilar. Qanday tentaklik-a!

Soat uchda bola yig’isini boshladi, Petrone bunga uncha ajablanmadi. U qaddini bir oz ko’tardi, balki qorovulni chaqirsammikin, deb o’yladi – bunaqa sharoitda uxlab bo’lmasligiga u guvoh bo’la qolsin. Bola asta yig’lar, ovozi arang eshitilardi, goho bir oz jimib qolardi, biroq Petrone yig’i hozir yana avjiga chiqishini bilardi. Oradan o’n-o’n ikki soniya imillab o’tdi, bir on nimadir xir-xir qildi, keyin zaifgina chiy-chiy ovoz birdan quloqni teshib yuborguday big’illadi.

Petrone chekdi va ayol chaqalog’ini tebratib ovutsin, deb devorni asta chertsammikin, deb xayol ham qildi. Shunda birdan ayolga ham, boshqaruvchiga ham ishonolmasligini tushunib yetdi – ajablanarli tomoni shunda ediki, u boshqaruvchining aldaganiga ham ishonmasdi. Bolasini sabot bilan ovutib, asta koyigan ayol ovozi go’dak yig’isini bosib ketardi. Ayol chaqalog’ini allalab, ovutmoqda edi, shunda Petrone uning karavotcha tepasida qanday o’tirgani yoki belanchak tebratayotgani, yo bolasini qanday bag’riga olayotganini tasavvur qildi. Lekin u boshqaruvchining ishontirib aytgan so’zlari his-tuyg’ular guvohligining ustun chiqishiga olib kelganligini sira aqliga sig’dirolmayotgan edi. Vaqt o’tmokda, go’dak zorlanishi goh tinib, goh bu nola ayolning pichir-pichirini bosib ketmoqda edi. Petronening nazarida, bu – maynavozchilikka, bir o’yinga, yovvoyilarcha bema’ni o’yinga o’xshab ketdi. Shunda u pana-panada qo’g’irchoq o’ynaydigan befarzand ayollar, ularning jiyanlari yoki jonivorlarni yaxshi ko’rib, shular bilan ovunishlaridan ko’ra xatarli bo’lgan, onalikni ixtiyor etgan, shunga intilgan, xayoliy, yolg’ondakam onalik haqida eshitgan gaplari, mishmishlarni xotirladi. Ayolning o’zi, o’zginasi zorlanyapti, nola qilyapti, ingrayapti  – bola esa yo’q. U yo’q bolani allalab, belanchak tebratyapti, u bo’m-bo’shliqni allayapti, chinakamiga ko’zyosh to’kyapti, axir shunday ayol riyokorlik qila olarmikin – uning ko’nglida qayg’u, bo’m-bo’sh xonada qayg’u bo’lsa, beparvo oqarib kelayotgan tongni qayg’u bilan qarshi olsa…

Petrone chiroqni yoqdi – uxlayolmadi – keyin o’yladi: nima qilsa bo’ladi? Butunlay ruhi tushib ketdi, ana shu o’yinga, soxtalikka ro’baro’ kelib ham ruhi tushmasinmi? Bu voqea ana shu tong otishi oldida ro’y berdi, bu voqea haqiqat va ayni paytda toqat qilib bo’lmas darajada yolg’on edi. Buning tagiga yetish uchun devorni taqillatish kamlik qilardi. U hali uyqudan uyg’onganicha yo’q, garchand yaxshi uxlolmagan bo’lsa-da, birdan astagina chang eshik qolib, javonni surayotganini payqadi.

U oyoq yalang, pijamada – xuddi mingoyoq kabi butun badani bilan eshikka qapishib oldi va chang bosib yotgan qarag’ay og’och tavaqalarga lablarini bosdi va xuddi anavi ko’rinmas chaqaloq kabi chirillab yig’lab yubordi. U yanada qattiqroq ho’ngrab yig’ladi, yig’layverib, nafasi og’ziga tiqildi, yig’layverib qotib qoldi. Birdan bir lahza ichida shippaklarning sharaqlashi va bo’rondan darak bergan, go’yo tarang tor uzilgan kabi ayol kishining hayqirib yuborgan oniy faryodi qulog’iga chalindi.

Soat o’nlardan oshgach, port`e yonidan o’tdi. Bundan oldinroq, soat to’qqizlarda u port`e hamda yana bir ayolning ovozini eshitdi, yana allakim devor ortida narsalarni surdi. Hozir lift oldida safar qutisi va ikkita katta chamadonga ko’zi tushdi. Boshqaruvchi, aniq dovdirab qoldi.

– Uyquga qondingizmi? – deb so’radi u shunchaki xizmat yuzasidan, o’zining e’tiborsizligini zo’rg’a yashirib.

Petrone yelkasini qisdi. Surishtirib, bilishining hojati yo’q, baribir ertaga ketadi.
– Bugun tinch uxlaydigan bo’ldingiz, – dedi boshqaruvchi narsalarga imo qilib, – qo’shningiz bir soatdan keyin jo’nab ketyapti.

Boshqaruvchi javob kutdi, shunda Petrone uni nigohi bilan ma’qulladi.
– Shu yerda tuppa-tuzuk yashab turuvdi, mana – ketyapti. Ayollarga tushunib bo’lmaydi o’zi.
– To’g’ri, – dedi Petrone. – Ularni tushunish qiyin.

Garchand u soppa-sog’ bo’lsa-da, ko’chada chayqalib ketdi. U achchiq qahva ho’plarkan, ishlarini unutib, yop-yorug’ kunduzni ham sezmay, hamon o’sha haqda o’ylamoqda edi. Qo’shni nomerdagi ayol uning, Petronening dastidan qo’rquvdan talvasaga tushib, ketib qoldi. «Bu yerda tuppa-tuzuk yashab turuvdi…» Ehtimol kasaldir, ammo – beozor edi bechora. Ayol emas, uning o’zi ketishi kerak edi aslida. Ayol bilan gaplashib ko’rish, kechirim so’rash, qolishga ko’ndirish, birovga miq etmaslikka so’z berish kerak. U orqasiga qaytdi, to’xtadi. Yo’q, bunday qilsa, telbalik bo’ladi, ayol uning so’zlarini to’g’ri tushunmaydi. Yana-tag’in ishbilarmonlar bilan uchrashuvga boradigan vaqti ham bo’ldi – ularni kuttirib qo’yish noqulay. Battar bo’lsin, bilganini qilmaydimi menga desa. Qip-qizil jinni. Boshqa otelni topadi-da, yo’q chaqalog’ini allalab o’tiraveradi.

Tun yana uni azobga qo’ydi, jimjitlikka-ku, toqat qilib bo’lmadi. U qaytishida beixtiyor kalitlar taxtasiga qaradi, unda qo’shni nomer kaliti ko’rinmadi. To’sig’i ortida esnab o’tirgan port`e bilan birpas gaplashib, nomeriga keldi, uxlay olishiga uncha ko’zi yetmay, stolga oqshomgi gazetalar va yangi detektiv kitobni qo’ydi, chamadonini joyladi, qog’ozlarini tartibga soldi. Havo issiq bo’ldi, u derazani lang ochdi. Ozoda, sarishta to’shak unga noqulay tuyuldi. Nihoyat atrofga sukut cho’kdi, u tarashaday qotib uxlashi mumkin edi – lekin uxlolmadi: to’shakda uyoqdan-buyoqqa ag’darildi, osoyishtalik – o’sha, o’zi shunday ustomonlik bilan erishgan, shunday intiqom bilan qaytarib berilgan sukunat uni endi ezgandan ezmoqda edi! Achchiq, istehzoli ovoz qulog’iga, go’dak yig’isisiz uxlay olmaysan ham, uyg’onolmaysan ham, deya shivirladi.

Yig’i yetishmayotgan edi, oradan bir oz vaqt o’tdi, u mixlab tashlangan eshik ortida zaif, qadrdon ovozni eshitdi, shunda qo’rquv aralash, qochish istagiga hamohang – ayolning aldamaganligini angladi, chaqalog’im nihoyat yig’isini bas qilarmikin, deya bolasini allalab, ovutib, belanchagini tebratgan ayol haq bo’lib chiqdi, ular – endi uxlab qoldilar.