19 феврал — Атоқли шоир ва драматург Мақсуд Шайхзода хотираси куни

  Устоз шоир  таваллуд топган кун муносабати билан Наим Каримовнинг «Мақсуд Шайхзода»  китобдан ўрин олган хотиралардан айримларини тақдим этмоқдамиз.

Шундай ижодкорлар бўладики, улар вафотларидан кейин ҳам нафақат миллий адабиёт хазинасидан жой олган асарлари, балки ажойиб инсоний фазилатлари ва порлоқ образлари билан ҳам халқ хотирасида абадий яшайдилар. Шундай ижодкорлардан бири Мақсуд Шайхзодадир.

Низомий ватанида туғилган Шайхзода фалакнинг гардиши билан ўзбек тупроғига келиб қолиб, ҳаётининг бахтли ва фожиали кунларини шу ерда кечирди. Шу ерда шоир, драматург, адабиётшунос олим, таржимон ва педагог сифатида шаклланиб, ўзбек адабиёти, адабиётшунослиги ва таржима мактаби тараққиётига улкан ҳисса қўшди.

Таниқли адабиётшунос олим Наим Каримовнинг янги маърифий романи Шайхзоданинг машаққатли тақдирига бағишланган бўлиб, унда шоир ҳаёти ҳақида замондошларнинг хотиралари ва махфий ҳужжатлар асосида ҳикоя қилинади.

МАҚСУД ШАЙХЗОДА ҲАҚИДА ХОТИРАЛАР
Н. Каримовнинг «Мақсуд Шайхзода» китобидан

Миразкалон Исмоилий ҳикояси

Мен ҳурматли Мухтор Авезовни 1928 йилдан танир эдим. Ўша йили Мақсуд Шайхзода, Субутой Долимов, Виктор Решетов, Нодирхон Назаров, Шербек Алиев, яна бир неча йигит ва қизлар Ўрта Осиё Давлат университетининг шарқ факультетига ўқишга кирдик. Баъзиларимиз билим юртини, қолганларимиз турли техникумларни битириб келган ҳали ғўр ўсмирлар бўлганимиз учун ақли-ҳуши мукаммал, ҳаёт тажрибаси бой бирор мураббийга эҳтиёж сезардик.

Биз орзу қилган ана шундай мураббий факультетимиздан дафъатан топилиб қолди. Бир маҳал бўйлари барваста, икки бети нақш олмадек қизил, кўзлари хиёл қисиқ, қозоқсифат ўрта ёшли бир киши чеҳрасидан ёғилиб турган меҳр нури билан бизни ўзига жалб қилди. Ёшлик мароғи қўймадими ё қандайдир бир куч бизни ўз сеҳрига олдими, ҳар ҳолда у киши билан қизиқиб қолиб, унинг кимлигини суриштиришга тушдик. Лекин суриштириб улгурмаган ҳам эдикки, у кишининг ўзи биздан ҳол-аҳвол сўраб келиб қолди. Бизнинг олий ўқув юртига кирганимиз, илм кетидан тушганимиз билан қутлаб, оҳангидан она тилиси қозоқ тили экани шундоққина сезилиб турган мулойим, ширин бир шевада ўзини бизга таништирди. Бизни у кишининг салобати босиб қолгани аниқ эди. Шунинг учун бўлса керак, у билан очилиб-ёйилиб гаплаша олмадик. Биз бир гапирар, бир ерга қарар, бир қизарар, бир бўзарар эдик. Мухтор оғанинг каттакон бошидаги хиёл оқ оралаган тим қора сочларига, оҳори тўкилмаган оқ кўйлаги ёқасига бежирим қилиб боғланган антиқа галстугига, инглиз шевётидан тикилган хушбичим қора костюмига кўзимиз тушди дегунча нима учундир ўзимизни йўқотиб қўярдик. Лекин бу ётсираш узоққа бормади. Мухтор оғанинг меҳр офтоби бизни илитиб олди. Биз энди у кишига ўзимизнинг яқин оғамиз, жигаримиз, энг муҳими, мураббийимиз деб қарай бошладик.

Кунларнинг бирида Мухтор оға ҳаммамиз билан суҳбатлашиб туриб, бирдан Шайхзодага тикилиб қолди. У киши Мақсуд билан қаердадир, қачондир кўришган-у тусмоллаб ололмаётгандек эди.
— Мен сени кўрганманми-а, йигит? – деди Мухтор оға Мақсудга тикилиб.

Мақсуд ноқулай аҳволга тушиб қолган кишидек ғалати бўлиб қолди. Лекин уни ҳар қандай мушкулдан ҳам қутқариб оладиган ўткир зеҳни иш берди:
— Шу ерда кўргансиз, Мухтор оға, шу ерда, — деб жавоб берди у.
— Ажаб эмас. Лекин сен билан кўп бор кўришган, ҳатто сўзлашган кўринаман.

Мухтор оға ўз-ўзи билан гаплашаётган кишидек бир нималар деди-ю, яна Мақсудга тикилди. Бу сафар у Шайхзоданинг юз чизиқларини текширишга аҳд қилган кишига ўхшаб кетди.
Шунчалар қаттиқ тикилди. Кейин юз-кўзларини ёриштирган ёқимли бир жилмайиш билан:
— Қаердансан, бовурим? – деди.

Шайхзода ақл маъносидагина эмас, сиймо маъносида ҳам ҳаммамиздан ажралиб турарди. Мухтор оғанинг беозор саволи унга эриш туюлмади. Аксинча, ҳамма ерда, ҳамма вақт, ҳамма муҳит ва шароитда қалбини обод қилган фахр туйғусини жўштириб юборди. У суюниб, ҳатто фахрланиб, озарбайжонлик эканини, Озарбайжондан келганини айтди. Шу сўзларни айтиб турганида Мақсуднинг юзига худди осмондаги қуёш кўчиб тушгандек бўлди.

Ана шу тарзда келажакнинг бу икки буюги ўртасида яқинлик ипи боғланди.

Бу кичкина мулоқот бизда, айниқса, менда умр бўйи унутилмайдиган кучли таасурот қолдирди. Мухтор оға у маҳаллар ўттиз-қирқ ёшлар ўртасида бўлсалар керак. Сўзларни ўз ўрнида, муомалани жойида ишлатар, чуқур мулоҳаза ва муҳокамалари билан одамни ўзига ром қилиб оларди. Қалбларимизни меҳр-муҳаббат гавҳарлари билан тўлдириб кетган ана ўша қисқагина мулоқотдан кейин Мухтор оға билан тез-тез кўришиб турадиган, кўришганда ҳам энг қадрдон, энг меҳрибон оға билан кўришгандек қувонадиган бўлиб қолдик. Мухтор оғанинг юқорида хиёл сузилиб, хиёл жилмайиб боққан кўзларида бир олам саховат, инсон қадру қимматини кафтдек кўрсатиб турган меҳру шафқат бор эди.

Бир нохуш воқеа Мухтор оғани ранжитгани ҳали-ҳамон эсимда. Биз билан бир вақтда ўқишга кирган талабалардан бири нима сабаб бўлди-ю ўқишни ташлаб кетиб қолди. Мухтор оға буни эшитиб, худди ўз ўғли кетиб қолгандек, қаттиқ таъсирланди. Бир неча кунгача ичидаги дардини ютолмай, қовоқлари очилмай юрди. У маҳал факультетимиз ҳозирги Ленинград8 кўчасида уч қаватли чиройли ғиштин бинода эди. Бир кун дарсдан кейин ётоғимизга кетаётсак, иттифоқо Мухтор оға учраб қолди. Йўл-йўлакай гаплашиб кетдик. Лекин унинг гапларида малоллик, дилида сиёҳлик бордек эди. Мухтор оғанинг табиатига ёт бу тундлик боиси тезда маълум бўлди. Гап айланиб келиб, ўша ўқишини ташлаб кетган болага тақалди.

— Чакки қилибди! Жуда ёмон иш қилибди, — деди Мухтор оға чуқур хўрсиниб.

Биз ҳам шу фикрда эканимизни айтдик. У кишининг ўйчан кўзларида севинч учқуни чақнади. Бизни ҳам бирин-кетин кетиб қолишмасайди, деб хавотирда экан, ҳалиги гапимиздан чеҳраси очилди.

Ўқиш, ўрганиш, билим олиш машаққатлари билан тўлиқ серташвиш кунлар кетидан кунлар, ойлар кетидан ойлар ўтаверди.

Ўқишнинг айни долзарб кунларида Мақсуд Шайхзоданинг тоби қочиб қолди. Бетоблик оқибатида бир неча кун ўқишга келмади. Мухтор оғанинг ҳамиша нақш олмадек қизариб юрадиган икки бети бирдан оқариб кетди. Бу, ичдаги ташвишнинг юзга ургани эди. Иккаламиз Олой бозорига ўтиб, ҳўл мева, седанали оби нон, яна алланималар олиб бордик. Мухтор оға одамлар фазилатини мақташдан завқ оладиган олий ҳиммат одам эди. Шу учун йўл бўйи Шайхзоданинг яхши сифат ва фазилатларини мақтаб, таърифлаб борди.

— Менга қара, Мирзакалон, қайси бир куни профессорлар суҳбатлашиб ўтириб, Мақсуд тўғрисида ғаройиб бир гапни айтиб қолишди. Улар маърузаларини тугатиб, савол борми-йўқлигини сўрашса, Мақсуд саволларини оғзаки бермай, дафтарнинг бир, ҳатто икки бетини тўлдириб, ёзма шаклда берармиш. Шу гап ростми?

Рост эди. У ҳамиша саволларини оғзаки эмас, ёзма берарди. Мен тасдиқладим. Мухтор оға жумбоқ олдида турган кишидек ўйга толди. Ҳийла ўйланиб турганидан кейин менга юзланиб:

— Нимага шунақа қилар экан, билмадингми? – деб сўради.
— Билдим. Ўзидан сўрадим, — дедим мен.
— Нима деди?
— Дунёда “эҳтимол” деган сўз бор. Буни назардан қочириб бўлмайди. Назардан қочирдингми, ахир бир куни панд беради. Фараз қилайлик, домламиз саволга дарҳол жавоб қилолмади. Шундай бўлиши мумкинми? Мумкин, албатта. Шунда талабанинг саволига жавоб қила олмаган домла изза бўлади. Мен ана шундай “эҳтимол”нинг юз бериши мумкинлиги учун саволларимни ёзиб бераман, деди.

— Оббо, азамат-ей! – деб юборди Мухтор оға.

Ўша кезларда Шайхзода Қашғар маҳалладаги эски бир уйда турарди. У Мухтор оғани кўрди-ю, худди дардига малҳам топгандек ўрнидан даст туриб кетди. Истиқболнинг бу икки буюги ўз тилларида, фақат ўзлари тушунадиган икки қушдек, роса чуғурлашди. Гап, албатта, адабиёт, санъат, илму фан ҳақида борди.
Орадан кўп ўтмай, Мухтор оға Москвага кетиб қолди9.

Шу таҳлид орадан кўп йиллар ўтди. Бу, меҳнат ва ижод машаққати Билан тўла сермазмун йиллар Мухтор оғани Шарқнинг улуғ соҳиби қаламларидан бирига айлантирган бўлса, Мақсуд Шайхзодани ҳам қатор фалсафий шеърий асарлар, умрбоқий драмалар муаллифи, мунаввар таржима устаси – катта адабиёт мударриси даражасига кўтариб, иккаласини бу дунёнинг машҳур кишиларига айлантирди.

Ҳаким Назир ҳикояси

…Кечки бўлимда таҳсил кўрган талабаларнинг кўпи Шайх акага тенгдош йигитлар эди. Ҳатто қирқ ёшни коралай бошлаган талабалар ҳам йўқ эмасди. Шайх ака бундай талабаларга “оқсоқол” сўзи билан мурожаат этар ва уларга айрича иззат-ҳурмат кўрсатар эди. Шундай “оқсоқол” талабалардан бири шаҳар чеккасидан бир неча чақирим йўлни пиёда босиб келарди. Дарсда мудраб ўтирган вақтлари ҳам бўлган.

Шундай кунларнинг бирида Шайх ака Навоий ижодига бағишланган маърузани давом эттириб, Фарҳод ва Шириннинг ўзаро мугосабатлари тўғрисида жўшиб-қайнаб сўзлаётган эди. Бирдан овози пасайиб, юриб сўзлаётган домла стулга ўтириб олди. Биз Шайх аканинг тоби қочиб қолди, деган хаёлга бориб, ташвишлана бошладик.
— Нима бўлди, мазангиз қочдими? – сўради талабалардан бири.
— Менда бош оғриқ дориси бор. Берайми, домлажон? — деди бошқа бири.

Шайх ака, одатдагидек, вазминлик билан жавоб берди:
— Менинг тобим-ку жойида. Фақат “оқсоқол”нинг оромини бузгим келмаяпти, — дея охирги қаторга имо қилди.

Биз “дув” этиб орқага ўгирилиб қарасак, “оқсоқол”лардан бири бошини деворга суяб, пинакка кетган ва аста хуррак ҳам отаётган экан. Унинг яқинида ўтирган талабалардан бири:
— Қойил-ей! – деб юборди баланд овозда.
Бу овозни эшитган “оқсоқол” чўчиб уйғониб кетди. Ҳамманинг кўзи ўзига ўқдек қаралганидан қаттиқ мулзам чекиб, узр сўради:
— Э, кечирасизлар… Узр, домлажон!..

Шайх ака “оқсоқол” у ёқда қолиб, унинг ширин уйқусини бузган талабага танбеҳ берди:
— Чакки қилдингиз-да, иним. Ёшингиз нечада?
Талаба кутилмаган саволдан довдираб, минғирлади:
— Йигирма еттида…
— Жужуқлар борми? – сўради Шайх ака.
— Учта…
— Э, яшасинлар, умрлари узоқ бўлсин… Боқиш қийин эмасми жужуқларни?
— Нима десам экан? Энди, домлажон, осон бўлаётгани йўқ.

— Ташаккур, очиқ иқрор этганлари учун. Биласизми, “оқсоқол”да нечта бола бор?
Талаба довдираб турганида Шайх аканинг ўзи жавоб берди:
— Еттита. Икки мактабда ишлаб чарчаган…

”Оқсоқол”имиз яна кечирим сўраш учун оғиз жуфтлаган эди, Шайх ака енгилгина ҳазил қилди:

— Кечиришимиз мумкин, фақат битта шарт билан. Яъни, ўзингиз кўп тиришқоқ одамсиз… Имтиҳон чоғи бизни уялтириб қўймасангиз бўлгани…

Мен урушдан аввал бўлиб ўтган бу воқеани эслар эканман, Шайх аканинг ниҳоятда ғамхўр ва меҳрибон инсон бўлганлиги унинг домлалик фаолияти даврида, айниқса, намоён бўлган, деб ўйлайман. Шубҳасиз, Шайх аканинг бу ноёб фазилати умрининг охирига қадар уни тарк этмаган эди.

Сора Эшонтўраева ҳикояси

1944 йил… Иккинчи жаҳон уруши фронтларида Ғалаба чақмоқлари чақнай бошлаган, ҳамма Ғалаба муқаррарлигига ишониб, фидокорона меҳнат қилаётган пайтлар…

Оға (Атоқли режиссёр Маннон Уйғурни шундай деб аташган) шоир Мақсуд Шайхзоданинг ўзбек халқи тарихидан қаҳрамонлик трагедиясини ёзганлиги ҳақида Фарғонадан хушхабар келтирди. Водил қишлоғидаги Усмон Юсупов қурдирган ижодкорлар боғида Уйғур, Ойбек, Усмон акалар қатнашувида шу асар ўқилиб, асосан маъқулланганини айтди. Биз шу асарни интиқлик билан кута бошладик. Чунки шеърий драма ҳамма вақт ҳам томошабоп, ҳам артистлар маҳорати учун бир мактаб бўлишини “Ҳамлет”, “Рустам”, “Муқанна” сингари саҳна асарларидан билардик.

Асар театримизга етиб келиши билан залга туташган фойега тўпландик. Артистларимиз жуда билимдон, тажрибали эканини айтмасам ҳам бўлади. Шеърий драмани Мақсуд Шайхзоданинг ўзи ўқиб берди. Тўпланган санъаткорлар ҳар бир образнинг характерини, сўзини, диалогларини синчковлик билан эшитиб, дилларида таҳлил қилиб боришди. Қаҳрамонлик ва муҳаббат, лирика ва романтика, жўшқин ҳиссиёт ва эҳтиросга кўпроқ мойил бўлган ҳамзачилар учун бу тарихий драма янги кашфиёт бўлди. Шоир тилиннг фалсафийлиги, ҳикматли сўзларга бойлиги ва соддалиги, ҳар бир образнинг яхлитлиги ва мукаммаллиги, унинг устига хореография, якка қўшиқларни киритиб ажойиб қуйилма яратиш нияти – асарнинг барча фазилатлари театрнинг “катта оғиз” артистларидан тортиб саҳна ишчиларигача маъқул тушди. Хуллас, асар ҳаммани ўзигашайдо қилиб қўйди.

“Жалолиддин Мангуберди” Мақсуд аканинг биринчи саҳна асари бўлишига қарамай, ҳам ўқишли, ҳам томошабоп эди. Ҳар бир артист ўз роли устида қаттиқ изланди, заргардек заҳмат чекди. Театрда бирор асар бунчалик иштиёқ, бунчалик сафарбарлик билан репетиция қилинмаган. Бу, ёзувчининг бахти эди. Қолаверса, асарни тезроқ халққа кўрсатиб, фронт орқасида мардона меҳнат қилаётшан ватандошларимизга маънавий мадад бериш истаги кучли эди. Ўша кунларда артистлар ҳам, театр цехлари ҳам кеча-кундуз ишлади. Тўйга, катта байрамга ҳозирлик кўрилаётгандек ҳамма ҳаракатда, кўтаринки кайфиятда эди…

Ўшанда деярлик ҳар куни Мақсуд Шайхзода театрга келиб ўтирар, Оға талаб қилган жойда сўзларни ўзгартириб берар, композитор Манас Левиев билан баҳслашар, артистларнинг эзилиб ишлаётганини кўриб, раҳми келганидан: “Оға, кўп қийнаманг, буларни!” деб мурожаат қилар, Оға эса: “Агар Жалолиддин сизга ўхшаб юмшоқ кўнгил бўлганида, Чингиз сарбозларини қийқиратиб қуволмаган бўларди. Сиз ўз ишингизни билинг-у, бу ёғини бизга қўйиб беринг!” — деб жавоб қайтарарди…

Шукур Бурҳон ҳикояси

Шайх ака умрини умрдай қилиб яшаган эди. Ҳамма гап ана шунда. Шундай умрлар бўладики, йиллар ва асрлар ўтиб, неча-неча авлодларга ибрат намунаси бўлиб қолади. Шайх ака яшаган ва бугун ҳам кўз олдимизда кечагидек ёрқин бўй бериб турган умр ана шундай умрлар сирасидан.

Шайх ака аввалам бор барчага баробар, дилкаш, қадрдон ўртоқ, истараси иссиқ, ҳамиша дилга яқин инсон эдилар. Ҳамиша тўғрисини, кўпинча тагдор қилиб, лекин самимий гапиргувчи эдилар.

Одамнинг неча ёшга кирганини унинг кечирган ойлари, йиллари билан ўлчамаслик керак. Унинг қилган ишлари билан ўлчамоқ лозим. Лекин бу гапларни ўзим тўқиб айтаётганим йўқ. Шарқ донишмандларидан қайси бириниям гапи бу, лекин топиб гапирган, отасига балли…

Мен Шайх ака асаридаги Жалолиддин ролини ўйнаганим учунгина куйиб-пишиб гапираётганим йўқ, Инсон Шайхзодани, шоир Шайхзодани, драматург Шайхзодани, ҳар синовга шай, ҳар қандай довонни ошиб ўтишга қодир Шайхзодани билган, кўрган, у билан ишлашган, суҳбатлашган ҳар бир одам шундай ҳаяжонланиб сўзламасдан иложи йўқ, десам хато қилмаган бўламан.
Мен Шайх ака билан ўттизинчи йилларнинг бошларида у киши Тошкентга кўчиб келган кезлариданоқ бирга бўлганман. Эски шаҳар билан Янги шаҳар ўртасидаги Қашғар маҳаллада турардилар у киши. Танишган кезларимиз “Ёш ленинчи” газетасида ишлардилар, чамамда. Жудаям ҳаракатчан эдилар: ҳам муаллим, ҳам янгиликни тарғиб этган, ҳам турли жойларда, турли касб эгалари орасида бўлиб қайтгувчи, ҳам дастлабки шеърлари биланоқ тилга туша бошлаган шоир… Икки киши учрашиб қолса, ҳеч бўлмаса, Шайхзодага алоқадор бир шингил сўз кетарди-да…

Қашғар маҳаллада турли миллат кишилари яшарди. Шайхзоданинг ҳамма билан бир лаҳзада танишиб кетиши ҳавасимизни келтирарди. Шайх ака кўп тилларни билар, озар ва ўзбекчани қанчалик яхши билсалар, форсийда ва, айниқса, рус тилида ҳам шунчалик бурро гаплаша олардилар. Суҳбат фалсафаси кучли эди. Шунинг учун ҳам Шайх ака ёнидан ҳеч жилгим келмасди.

Ўша пайтларда Қашғар маҳаллага ёндош Сталин, Абдулла Тўқай деган кўчалар туташган жойга яқин ерда Инженерний кўчаси бўлгувчи эди. Замона зайли билан биз шу кўчадаги 12-уйга кўчиб борганмиз. Шу-шу Шайхзода билан қалин бўлиб қолдик. Ҳатто кейинчалик кичик ўғлим туғилганида унга Шавкат деб исм қўйган ҳам Шайх ака эдилар…

Бир куни Шайх ака келиб қолдилар. У кишининг бизникига қадамранжида қилишлари хонадонимизда бамисоли байрам бўларди.

Ўша куни Шайх ака айтган гап ҳамон ёдимда: “Шукуржон, халқимизга оз бўлса-да, маънавий мадад бўлсин деб мозийдан мавзу танлаб, шу драмани ёздим. Жалолиддин Мангуберди ҳақида. Асарни ёзиш давомида ролларни кимлар ўйнашини ҳам ўйладим. Жалолиддин – сиз учун!” Бу хушхабарни қувона-қувона Маннон оға билан Усмон отага етказдим. Усмон отанинг топшириғи билан ўша пайтда Ёзувчилар уюшмасининг раиси Ҳамид Олимжон ҳам танишиб чиқиб, асарни маъқуллади. Ўшанда театримизда драмани шоирнинг ўзи ҳаяжон билан ўқиб берган. Шайхзодадай шоир, ўтмишимизнинг катта билимдон олими, қомус ул-аъламнинг театримизда бўлиши артистларимиз учун бамисоли байрам бўлган бўлса, “Жалолиддин Мангуберди” асари артистларимиз томонидан катта совғадек қабул қилинган эди.

Асарни саҳнага қўйишда Шайх ака бевосита иштирок этдилар. Деярлик ҳар куни репетицияга келар, режиссёрнинг деганларига қулоқ солар, айни пайтда бизга, яъни ролларда чиқувчи артистларга маслаҳатлар берар эдилар. Кўпинча репетициядан кейин Шайх ака билан бирга қайтардик. Йўлда кетар эканмиз, Хоразмшоҳлар тарихи, Жалолиддин, Темур Малик сингари жасур саркардалар ҳақида, саҳна асарлари қандай бўлиши, савияси, актёрлар маҳорати, тил маданияти ҳақида гаплашардик. Ҳар бир суҳбатда Шайх ака катта санъаткор, машҳур драматург, файласуф, тарихчи, шоир, айни чоғда олижаноб инсон сифатида намоён бўлиб борардилар…

Шундай қилиб, “Жалолиддин” 25 кун деганда саҳна юзини кўрди ва республикамизнинг йигирма йиллик тўйига совға бўлди.

Боя айтганимдек, Шайх ака ролларни бўлиб беришда ҳам четда турмадилар. Султонбегим Сора Эшонтўраевага, Темур Малик Аброр Ҳидоятовга, Жалолиддин менга, Бадриддин Олим Хўжаевга, Чингизхон Амин Турдиевга теккан эди.

Амин Турдиев Хоразмга бориб, асар қаҳрамонлари учун қирқта чўгирма – бош кийим олиб келди. Саҳна кўринишлари шундай ишланган, безатилган эдики, томошабинда воқеа ХIII асрда, Хоразм хонлигида бўлаётганига ҳеч бир шубҳа бўлмас эди.

Хуллас, асар 1944 йилдан бошлаб театримизда яшай бошлади ва қай даражада бўлмасин, курашаётган халқ руҳига руҳ, кучига куч қўшди, десам муболаға бўлмайди.

Йўлдош Муқимов ҳикояси

Мен Ўрта Осиё Давлат университетининг филология факультетида таҳсил олган кезларимда адабиётга қизиққаним туфайли ўша йилларда Ёзувчилар уюшмасида тез-тез ўтказилган адабий кечаларни канда қилмас эдим. Гарчанд ўша пайтдан бошлаб шоир Мақсуд Шайхзодани орқаваротдан билган бўлсам ҳам, у билан шахсан танишишим 1950 йилда рўй берди. Шу вақтда мен Ўрта Осиё Давлат университети қошидаги аспирантуранинг биринчи курсида ўқирдим. Ўша йили, ойи ёдимда йўқ, акам Карим Муқимов хасталикка чалиниб, Тошкент шаҳрининг Жуковский кўчасидаги касалхонада даволанди. Шу воқеа сабаб бўлиб мен тез-тез акамни кўргани касалхонага борадиган бўлдим. Бир куни акамнинг аҳволидан хабар олиш учун борсам, акам касалхонада ўзи билан бир хонада Мақсуд Шайхзода деган шоирнинг ётганини айтиб қолди. Лекин шу куни нима учундир мен Шайхзодани кўра олмадим. Аммо кейинги сафар борганимда, хонада Шайхзода ҳам бор экан, акам мени шоир билан таништирди: “Сизга айтган укам шу йигит бўлади. Яхши ўқигани учун аспирантурада олиб қолишган. Китобнинг жинниси бу. Ўзи ҳам, билишимча, қалам тебратиб туради”.

Шайхзода ўша кунлари соғлиғини анча олдириб қўйган экан. Шунга қарамай, мен билан ғоят самимий кўришиб, қандай мавзу устида ишлаётганим, ўзбек ёзувчиларининг қандай асарларини ўқиганим ва шоир-ёзувчилар орасида кимларни кўпроқ севишим тўғрисида саволлар берди. Менинг жавобларимдан қанот ҳиссини туйган бўлса керак, “Яхши! Кўпроқ ўқинг. Фақат бадиий асарларни эмас, турли соҳаларга оид тарихий ва илмий-оммабоп асарларни ҳам ўқинг. Адабиётшуноснинг кругозори оламдек кенг бўлиши лозим”, — деди.

Шундан кейин касалхонада Шайхзода билан яна бир неча маротаба кўришдик. Орадан бир неча кун ўтганидан кейин акам ҳам, Шайхзода ҳам касалхонани тарк этишди. Шундай кунларнинг бирида Шайхзода билан кўчада иттифоқо учрашиб қолдик. Шайхзода мендан акамни сўради ва у билан қисқа муддат ичида қадрдонлашиб қолгани учун Чироқчига, акамни кўргани бирга боришни таклиф қилди. Маълум бўлишича, акам касалхонадан чиқиши олдида Шайхзодани, албатта, Чироқчи туманига меҳмонга боришни таклиф қилган ва ҳатто: “Мабодо бормасангиз, қаттиқ хафа бўламан”, -деб “қўрқитган” ҳам экан. “Агар бирга борсак, — деди Шайхзода, — мен лафзимда турган ва ваъдамни бажарган бўламан. Сиз эса бу воқеанинг ҳам жонли гувоҳи бўласиз, ҳам акангизни кўриб келасиз”.

Акам ўша йилларда Чироқчи тумани партия комитетида котиб бўлиб ишлар ва хизмат юзасидан туман меҳнаткашлари – пахтакор ва чорвадорларнинг ҳаётидан яхши хабардор эди. Шайхзода ушбу сафар баҳонасида Бухоро вилояти (ўша йилларда Чироқчи Бухоро вилоятига қарарди) билан яқиндан танишмоқчи, пахтакорлар ҳақида ёзажак янги асарлари учун материал тўпламоқчи экан.

Биз, ваъдалашганимиздек, Чироқчи туманига бориб, акамнинг меҳмони бўлдик. Шайхзода икки кун мобайнида туман пахтакорлари ва чорвадорлари ҳузурида бўлиб, улар ҳаёти билан танишди, жамоа хўжалигига қарашли гидроэлектр станциясини бориб кўрди. Аммо, билишимча, содир бўлган ҳунук воқеалар туфайли ёзмоқчи бўлгани пахтакорлар ҳақидаги туркум шеърларини ёза олмади.

Марям Ёқубова ҳикояси

Мен Мақсуд Шайхзодани 1937 йилдан бери биламан. Шайх ака ўша пайтда бўйдоқ бўлгани ё рафиқаси Озарбайжондан ҳали келмагани учунми, бизнинг уйимизга тез-тез келиб турар, ишдан кейинги бўш соатларда китоб ўқир, турли мавзуларда суҳбат қилар эдик. У билан суҳбатлашиш, унинг ёзган янги шеърларини эшитиш менга катта завқ бағишларди.

Шайхзода ўша пайтда ҳам, кейин ҳам “Ҳамза” театрида қўйилган деярлик ҳар бир спектаклнинг премьерасига, албатта, келарди. Аммо бундай пайтларда бу ажойиб инсон билан суҳбатлашиш имкони бўлмасди.

1935 йили театримизда “Ҳамлет” спектакли зўр муваффақият билан қўйилди ва томошабинлар томонидан яхши қабул қилинди. Шу воқеа театримизнинг Шекспир асарларига ўқтин-ўқтин мурожаат этишига сабаб бўлди. 1951 йили, янглишмасам, 25 июлда “Ромео ва Жульетта” трагедияси илк бор Шайхзода таржимасида саҳна юзини кўрди.

Ўша вақтда қабул қилинган таомилга кўра, ҳар бир спектакль махсус комиссия томонидан қабул қилинарди. Бу комиссия таркибида Санъат ишлари бошқармаси бошлиғи Муҳсинов, шу бошқарма ходими Собир Муҳамедов, драматурглардан Яшин ва Туйғун, яна кимлардир бор эди.

“Ромео ва Жульетта” спектаклини қабул қилиш пайтида Шайх ака қатнашмаган. У киши меҳнат таътилида ё сафарда бўлганми, ҳар қалай, иштирок этмаган. Яшин ака ҳам нима учундир йўқ эди. Муҳсинов билан Туйғун таржимада арабча-форсча сўзлар ҳаддан зиёд даражада кўп қўлланган, деган айб билан спектаклга рухсат беришмаган. Уларнинг фикрларига кўра, таржимадаги шу нуқсонни ё театр, ёки Ғафур Ғулом тузатиб бериши, шундан кейингина асарни томошабинларга кўрсатиш мумкин эди. Шундай хулосадан кейин театр Ғафур Ғуломга мурожаат этди ва Ғафур Ғулом таҳрир қилиб берганидан сўнггина саҳна юзини кўрди.

Ана шу воқеадан кейин кўп ўтмай, мен Шайх акани Чорсу даҳасида учратиб қолдим. Шайх ака театрга рафиқаси билан келган пайтларида мен билан саломлашар эди-ку, аммо бафуржа гаплашиш имкони бўлмасди. Ўша куни Чорсуда кўришиб қолганимизда мен “Ромео ва Жульетта”нинг комиссия томонидан қабул қилиниши пайтида бўлиб ўтган можароларни айтиб бердим. “Агар спектаклнинг қабул қилиниши арафасида Тошкентда бўлиб, актёрлар билан бирга ишлаганингизда комиссия билдирган камчиликлар бартараф этилган ва шунча гап-сўзга ўрин қолмаган бўларди”, — дедим. Шайх ака бу сўзларимни эшитиб, шундай деди:

— Тўғри айтасиз, Марямхоним. Афсуслар бўлсинким, спектакль устида иш бошланган пайтда Тошкентда эмасдим. Шунинг учун актёрлар билан ишлай олмадим… Мен бу пьесани беш йил илгари таржима қилганман. Унда камчилик ва нуқсонларнинг бўлиши шубҳасиз.

Шайхзода шундай деди-да, яна қўшиб қўйди: “Умуман… кейинги пайтларда омад мендан юз ўгирган кўринади”.

Мен Шайх ака таржима қилган ”Ромео ва Жульетта”ни қабуд қилиш чоғида бўлиб ўтган майда гапларни сўзлаб берганимда, у: “Ҳечқиси йўқ, Марямхоним, одамлар орасида нафрат билан ҳасад ҳам бўлади”, — деди.
Мен бу сўзлар билан унинг нима демочи бўлганини англай олмадим.

Ҳафиз Абдусаматов ҳикояси

Мен 1946 йилда домлам Мақсуд Шайхзоданинг илмий раҳбарлигида “Алишер Навоий” драмасининг ғоявий-бадиий хусусиятлари” мавзуидаги диплом ишимни муваффақият билан ёқладим. Лекин ҳамма ҳангома кейин юз берди. Маълумки, 1946 йилнинг 14 августида ВКП(б) Марказий Комитетининг “Звезда” ва “Ленинград” журналлари ҳақида”ги, кейинчалик эса “Драматик театрларнинг репертуари ва уни яхшилаш тадбирлари ҳақида”ги қарорлари чиқди. Бу ҳужжатлар мафкура соҳасининг барча ташкилотларида муҳокама қилинди. Шу жумладан, университет партия ташкилотида бўлиб ўтган мажлисда, ҳамма жойларда бўлгани каби, салбий фактлар қидирилди, билиб-билмасдан асарлар қораланди, зўраки мисоллар келтирилиб, қатор адиб ва санъаткорлар асоссиз равишда айбланди. Ўша партия мажлисида тарих фанлари номзоди Абдураҳмон Ҳамроев минбарга чиқиб олиб, “Алишер Навоий” пьесасининг муаллифларига қўшиб, мен билан домлам Мақсуд Шайхзодани ҳам савалаб кетди. Эмиш диплом ишининг раҳбари ёш мутахассиснинг хатоларини тўғрилаш ва унга йўл-йўриқ кўрсатиш ўрнига уни чалғитган ва адаштирган, оқибатда ғоявий-сиёсий хатоларни янада чуқурлаштирган.

Ёш бўлганим, тажрибам йўқлиги сабабли қаттиқ изтироб чекдим. Нажот истаб, домламнинг ҳузурига йўл олдим. Унга бўлган гапларнинг ҳаммасини тўкиб солдим. Шайхзода: “Қандай нодон одамлар бор-а дунёда, санъатнинг оддий сирларини ҳам тушунишмайди. Ахир “Алишер Навоий” бадиий асар, у ҳужжат эмас-ку, — деб куюнди ва кўнглимни кўтариб: “Мулла Ҳофиз, шахсан ўзлари хафа бўлмасинлар, вақти-соати келиб ҳаммаси жойига тушади”, — деди.

Домлам айтганидек бўлиб, барча-барчаси ўз ўрнига тушди. Москвада аспирантурани битириб, номзодлик

диссертациясини ёқлаб келганимдан кейин Шайхзодага қарши уюштирилган хуружларни кўриб дилим тилка-пора бўлди. Қора ниятли кимсалар у зотни ҳибсга олмагунларича тинчимадилар. Ҳамкасбларимнинг ўша даврда қилган қабиҳ ишларидан қалбим нафратга тўлади. Булар эл ғазабига учраган Мильчаков, ёзувчилар орасига суқулиб кириб олган заҳарли илон Шевердин…лар эди. Бу нобакорлар булоқ сувидай покиза қалбга аёвсиз маломат тошларини отдилар.

Шайхзода қамоқда ётиб, юқори идораларга бир неча бор ариза билан мурожаат этди. Сталин вафотидан кейин бир аризаси юзасидан тегишли идоралар шоир ишини қайта кўришга мажбур бўлдилар. Ўша кезларда мен Тил ва адабиёт институтида директор ўринбосари бўлиб ишлар эдим. Шайхзода ишини қайта кўриш бўйича тузилган комиссияга мени ҳам киритишди. Комиссия раиси жамоат арбоби, журналист Рихси Сахибоев эди. Комиссия аъзоларини Давлат хавфсизлик қўмитасида йиғишди. Унинг ходими — капитан бизнинг вазифамиз нимадан иборат эканлигини, яъни биз жиноятчининг ижобий жиҳатларини эмас, салбий томонларини аниқлаб ёзиб беришимиз кераклигини тушунтирди. Орадан бир неча дақиқа ўтгач, икки соқчи кузатувида, қўллари орқасида, ранг-рўйи ўчган, эзилган, эгнига эски пахталик кийган домлам Шайхзодани олиб чиқишди.

Қай кўз билан кўрай, қандай сўз топиб айтай шу дамдаги ҳолатимни… Аранг ўзимни тутдим, Сир бой бермасликка интилдим. Шуни ҳам айтиб ўтишим керакки, устозни кўриб, деярли барча комиссия аъзолари эзилиб, унга боқдилар. Фақат коммунист Рустам Абдураҳмоновдагина шафқат сезилмади. Комиссия аъзолари Шайхзодани сўроққа тутдилар. У асосли далиллар билан ўзининг ҳақлигини исботлади. Бу ҳаққоний жавоблар фақат Рустам Абдураҳмоновгагина маъқул тушмади шекилли, устозга дўқ қила бошлади. Бизлар Абдураҳмоновнинг ўринсиз дағдағаларига қарши чиқолмаган бўлсак-да, имконият даражасида домлани ёқлашга, унга қўйилган айбларни юмшатишга уриндик…

Икки шогирд ҳикояси

Мен, Юсуф Шомансур, 1955 йилдан то 1960 йилгача бўлган ўқиш даврида домладан ҳеч туганмас сабоқ олдим. Фақат дарс ёки адабиёт тўгараги машғулотлари вақтида эмас, домла Шайхзода билан суҳбатлашган ҳар бир дақиқада бирор фойдали фикр, қизиқарли нақл, ҳеч бўлмаганда оҳори тўкилмаган, Устозга хос янги бир ажойиб иборани эшитиш мумкин эди.

…1955 йил. Ўқув йилининг биринчи соатлари. Биринчи бор домланинг дарсларида бўлишим.

Домла маъруза бошлашдан аввал рўйхат бўйича ҳар биримизни номма-ном чақириб, таниша бошладилар.
— Исмингизнинг маънисини биласизми, нима? – деб сўрадилар домла ҳар бир талабадан. Сўнг ўзлари ҳар бир исм, фамилиянинг луғавий маъносини, келиб чиқиш тарихини тушунтириб бердилар.

Домла:
— Саидалихўжаева! – дедилар навбатдаги фамилияни ўқиб. Машҳура деган қиз ийманибгина ўрнидан турди. — Бунча ноинсоф бўлмасангиз? – дедилар домла қадрдон кўзойнакларини ўнг қўлларида сал силкиб.

Ҳаммамиз ҳайрон эдик, айниқса, Машҳура лол бўлиб қолди.
— Ҳам Саид, ҳам Али, ҳам Хўжа… Шунча номни бир ўзингиз эгаллабсиз, қандай қилиб кўтариб юрибсиз? Оғирлик қилмайдими?

Бутун аудитория шарақлаб кулиб юборди. Домланинг ўзлари ҳам ним табассум қилдилар-да, Машҳуранинг фамилиясидаги сўзлар маъносини тушунтириб бердилар. Сўнг шу муносабат билан мумтоз адабиётимизда анъана бўлган тахаллус ҳақида узоқ вақт қизиқарли қилиб сўзлаб бердилар.

Домла суҳбат давомида талабаларнинг қаерда туриши, у турган жойнинг нима учун шундай аталиши билан қизиқдилар. Айниқса, тошкентликларнинг гапини берилиб тингладилар, “Казбек” папиросининг қутичасига нималарнидир ёзиб олдилар. Кейинчалик маълум бўлишича, Шайх ака “Тошкентнома”га материал тўплаётган эканлар. (Достон битгач, бизга ҳаммадан илгари ўқиб берганлар.)

Мен шеъриятда, айниқса, болаларга шеър ёзишда ўша вақтда қаламимни бир оз пишитиб олган бўлсам-да, кўпчилик дўстларимга қараганда қизиққон, жиззакироқ эдим. Бир куни тўгаракда бўлиб ўтган бир воқеадан сўнг ўзимни анча босиб олдим. Тўгарак бошланиши билан бир қиз шеър ўқиди, кейин муҳокама бошланди. Бу қиз ўқиган шеър ўзиники эмасди, каттароқ бир шоирнинг шеъри эди.. Ҳали домла: “Қани, ким гапиради?” – демасларидан мен ўрнимдан туриб кетдим. Қизни кўчирмачидан олиб кўчирмачига солдим, “текинхўр” деб роса кўпириб гапирдим. Домла эса, одатдагидек, кўзойнакни қўлга олиб, ўша шеърни ўқиб чиқдилар-да, мулойимлик билан қизга қарадилар. Менинг тарақа-туруқ сўзимдан кейин ўзини йўқотган, юзлари янги оловдан чиққан темирдай қизиб, кизариб кетган қиз аста енгил тортди.

— Шомансур акамнинг ўғиллари, сиз унақа дағдаға қилманг шоирамизга, — дедилар домла юмшоққина қилиб. – Балки синглимиз бизни синамоқчи бўлганлар, шундайми?

Қиз оталарча эгилиб гап сўраган устозга қувонч билан: “шундай, шундай”, — деб юборди. Енгил, беозор кулги кўтарилди.

Машғулот тугагач, Шайхзода домла менга алоҳида насиҳат қилдилар:

— Ука, ҳозироқ биров сизга шу шеърни шу қиз номидан босиб чиқаргин”, деб қистаётгани йўқ-ку. Бунақа қаттиқ гапирмаслигингиз лозим эди. Чунки у қиз нима қилса ҳам адабиётни яхши кўради. Ёшлик қилган, бировнинг шеърини кўчириб келиб. Аслида, бирор китобни титиб, бирор шеърни кўчириб олиб ўқиш ҳам шеъриятга меҳри борлигини кўрсатади. Биз эса шу меҳрни парвариш этишимиз лозим. Шундайми, мулла Шомансур ўғиллари?

Мен боя тўгаракда ўртоқларим ичида қизарганимдан баттар ҳижолат чекдим.
Домла елкамга қоқиб. “пишийсиз”, — дедилар-да, деканатга ўтиб кетдилар…

* * *

Мен, Тўлқин Расулев, 1958 йили Тошкент педагогика институтининг филология факультетида ўқирканман, файласуф шоир Мақсуд ака Шайхзодани биринчи машғулотда кўрибоқ минглаб талабалари қатори мафтун бўлдим..

Мақсуд Шайхзода бизнинг курсда ўзбек адабиётидан дарс ўтардилар.. Ҳар бир дарс шу қадар қизиқарли, теран ва мароқли бўлардики, биз талабаларнинг бутун вужудимиз қулоққа айланарди.

Ёзги имтиҳон пайти эди. Домла Мақсуд Шайхзода институтнинг забардаст ўқитувчиларидан Абдулла Бобохонов билан бирга ўтириб, талаблардан имтиҳон олардилар.
Жавоб бериш навбати менга келди. Шайх ака ҳар саволга бир-икки жумла айтишим билан:
— Кейинги саволга ўтинг, ўғлон, — деб далда берардилар. Мен уч саволга жавоб бериб бўлгач:
— Сизга “аъло” баҳо! – дедилар кўзойнак остидан жилмайиб қараб.

Шу пайт мен дадиллик билан илтимос қилдим:
— Домла, сизнинг “Йўқ, мен ўлган эмасман!” шеърингизни ёддан айтсам майлими?

Шайх ака кўзойнак орасидан “ярқ” этиб қарадилар-да, сўнг Абдулла Бобохоновга мурожаат қилдилар:
— Шеърни эшитамизми, Бобохон ўғиллари?
— Албатта, эшитамиз. Ўқинг, ука, — деди Абдулла ака менга ишора қилиб.

Шеърни ўқияпману азиз ўқтувчиларимдан тортиниб, деразадан олисларга қарайман, Шайхзоданинг шеъри эса дилимдан қуйилиб келяпти.
Йўқ, мен ўлган эмасман! Йўқ, мен ўлган эмасман! Умрим буюк пиёла, ҳали тўлган эмасман, Мен яшайман боламда, экиб қўйган даламда, Дами синмас қиличда, учи ўчмас қаламда…
Мен шеърнинг сўнгги мисраларини, айниқса, ҳаяжонда ўқирдим:

Овозимни эшитиб, мендан қўрқди Азроил, Азроиллар чўчиса, мен яшарман юзлаб йил. Эшитдимки, суратим машҳурдир Фарғонамда, Демакки, мен ўлмайман, ўлмаслик пешонамда!.. Йўқ, мен ўлган эмасман!

Шеърни ёд ўқиб бўлиб, Мақсуд акага миннатдор қарадим. Шу пайт… Ё алҳазар, Шайх аканинг кўзларидан юмалаб-юмалаб тушаётган ёш томчилари кўзонаклари тагидан кулча юзларига сизиб-сизиб тушарди. Мен бу ҳолатни кўриб, сеҳрланиб, қотиб қолдим. Хаёлимдан шундай бир фикр кечди. “Халқ душмани” деб бадарға қилинган бу улкан шоир ўша жаҳаннамдан эсон-омон қайтиб, бир пайтлар ёзган шеърини ёш бир талабасидан эшитаётганига юраклари тўлиб, ҳислари уриб кетди…

Мақсуд ака кўзойнагини қўлига олиб, уни оқ дастрўмол билан артди-да, Абдулла Бобохоновга қараб деди:

— Бу ўғлонга дилдан эҳтиром айтамиз… Ўзларидан сўрасак…

Олий ўқув юртида узоқ йиллар Мақсуд ака Шайхзодадан таҳсил олган ҳар бир кунни тилла хазина топгандан ҳам аъло деб биламан.

Жуманиёз Жабборов ҳикояси

1961 йил охирларида Шайхзода, Одил Ёқубов, мен ва яна бир неча қаламкашлар Хоразмга борадиган бўлдик. Шунда йўл-йўлакай ўзим учун икки нарсани кашф этдим. Аввало домла Шайхзода шу қадар дилкаш, тингловчини шу қадар ром этарлик даражада сўзлар эдики, у билан биринчи бор танишган, биринчи бор суҳбатдош бўлган киши ҳам ўзини Шайхзода билан гўё аввалдан танишдек, аввалдан яхши биладигандек ҳис қиларкан.

Бораётган манзилимиз Хоразм бўлганидан суҳбатимиз шу қадим ва навқирон воҳа ҳақида давом этарди. Суҳбатимиз десам хатодир балки. Чунки фақат домла сўзлар эди. Домланинг сўзнини бўлгимиз келмасди. Негаки, домла бизга Хоразмни Хоразмлигича; минг йиллар қадимги воҳалари, Берунийдек, Хоразмийдек буюк алломалари тақдири, жангу жадаллари, нурли ва нурсиз кечган онларини гўё кўз ўнгимизда тасвирини чизар, биз эса ҳайрат ва ҳаяжон билан тинглар эдик.

Хуллас, ўшанда суҳбат билан бўлиб Хоразмга етиб борганимизни ҳам билмай қолдик. Бизни “Урганч” меҳмонхонасига жойлаштиришди. Домла билан бир хонага тушдик. Учрашувлардан, Хоразмнинг шаҳар ва қишлоқларидан қайтиб, меҳмонхонада бўлганимизда ҳам тарих ҳақида, шеърият ва ижод сирлари ҳақида суҳбат давом этар, мен эса сабоғи оламга татирлик бундай лаҳзаларнинг охири бўлмаса, деб хаёл қилардим.

Сафаримиз қариб, қайтиш учун ҳозирлана бошладик. Якшанба куни эди шекилли, тушликни меҳмонхонада, хонамизнинг ўзида тайёрладик. Дастурхон атрофида ҳам асосан шеърият ҳақида суҳбат бошланди. Хаёлимга негадир бир савол келди-ю, ўйлаб ҳам ўтирмай, домлага мурожаат қилдим:

— Домла, мабодо ҳозир суҳбатимизда ҳазрат Навоий бобо пайдо бўлиб қолса, у киши билан қийналмай, бир-биримизни тушуниб гаплаша олармидик?
— Шубҳасиз, гаплашардик, — деди домла қўлини сочиққа арта туриб. – Фақат иккимизга бир оз архаик сўзларни ишлатишга тўғри келарди, холос…

Шундай деди-да, домла дераза ёнига бориб, ташқарини кузата бошлади.
— Ҳа, — дея оғир сўлиш олди бир пайт Шайхзода ва менга юзланди. – Ё Жуманиёз, манови манзарани кўринг.

Деразага яқинлашиб кўчага назар ташладим. Бир тўп оломон елкама-елка тобут кўтариб қабристон томон ўтмоқдайди. Тобутга эргашганлар шошишар, бир-бирларига туртиниб кетишар, марҳумга бир нафас бўлса-да, елка тутиб қолишга интилиб кетишмоқдайди.
— Замонанинг зап қизиқ ўйинлари бор-да, азизим, нима дедингиз? Мана бир бандаси худди шу бугун, келиб-келиб дам олиш куни омонатини топширипти. Ке, дам олсам, бира тўла дам ола қолай, деганмикин?.. Балки ҳафта бошида қанчадан-қанча ширин ниятларини худди шу бугун амалга оширишни дилига тугиб қўйгандир-у, энди бечора сўнгги манзили томон бораётганини ҳатто ҳис этишдан ҳам маҳрум…

Сал туриб домла ҳорғинлик билан давом этди:

— Тобут ортидан кетаётган марҳумга хайрихоҳ анови одамларнинг орасида бечоранинг дилига озор етказганлар йўқ, дейсизми? Энди бўлса…

Шукрулло ҳикояси

1966 йилнинг октябри бўлса керак, Москвага боришга тўғри келди. Ўша кезларда Тошкент зилзиласига бағишланган “26. Тонг отар” достоним “Огонёк” журналида чоп этилиш арафасида эди. Шайх ака Кремль касалхонасида даволанар эди. Уни кўргани бордик. Ҳол-аҳвол сўрашгач, мен сафарим қариганини ва Тошкентга қайтишимни айтдим. Шунда Шайх ака менга: “Ҳозирча кетмай туринг. Докторлар қабул қилинган дориларнинг таъсирини аниқлаб, сўнгра менга жавоб беришмоқчи. Бирга бўлайлик”, — деб қолди. Шу муносабат билан мен Москвада қолдим. У киши “Метропол”да, мен “Москва” меҳмонхонасида турардик. Ўша пайтда унинг “Мирзо Улуғбек” шеърий драмасини Наум Гребнев рус тилига таржима қилаётган эди. Суҳбат пайтида у киши менга аллақандай қувонч билан Тошкентдан хат олганини ва дўсти хотирасига бағишлаб ёзган “Ғафурга хат” шеъри газетада чиққани ҳамда уни ўқувчилар яхши кутиб олишганини айтди. Шунда мен у кишига: “Ғафур акани эслаб куйиб ёзибсиз. Аммо мен эшитган эдимки, сиз қамалган пайтингизда у киши сизга ҳам, Сакинахонимга ҳам яхши муносабатда бўлмаган”, деб. Шайхзода: “Сиз, шоир, ажойиб одамсиз-да, Юсуф эмчи ўғиллари. Бунинг учун Ғафурдан гина қилиб бўладими? Унинг ихтиёри ўзида бўлмаган”, — деди.

Мен буни шунинг учун айтяпманки, биз гуноҳларни, нуқсонларни келтириб чиқарган омилларни ўйламасдан, баъзан кимлардандир хафа бўлиб юрамиз. Шайхзоданинг буюклиги ҳам шунда эдики, ёмонлик қилган ҳар қандай инсонни ёмонотлиққа чиқариб қўймасди. Уни бу йўлга бошлаган сабабларни изларди. Одамларга нисбатан шунга қараб муносабатда бўларди.

— Урушдан кейинги йилларда, — деб гап бошлаган эди у бир куни, — Сталинни шеърларимизда илоҳийлаштирган пайтларимиз кўп бўлган. Бу борада, айниқса, Мулла Абдуғафур илғор эди. Сталин бўлмаса, ер юзида ҳаёт бўлмайди, деб юрган пайтимиз. Бир куни менга телефон қилиб, уйига Абулқосим Лоҳутийнинг келганини билдириб, таклиф қилиб қолди. Гаплашиб ўтирганимизда, бирдан Ғафур Ғулом ўрнидан турганича, қирғин келтирган уруш учун Гитлерни ҳам, Сталинни ҳам онаси қолмай, ҳақорат қилиб кетди. Ўша кезларда бу сўзлари учун етти пуштимизни йўқ қилиб юборишлари ҳеч гап эмас эди. Тахтадек қотиб қолдик. Бир вақт ўзимизга келгач, Лоҳутий: “Шайх, бу гапни Ғафур айтмади, биз эшитмадик”, — деди. Бир неча кун хавфсираб, ухламай юрдик. Кўп ўтмай, Ғафур Ғуломнинг Сталинни ардоқлаган шеъри газетада босилди. Баъзан унинг шунақа одати ҳам бор эди: гуноҳни қилишга қиларди-ю, дарров унинг олдини оларди. “Унинг ихтиёри ўзида бўлмаган”, деганимнинг маъноси шуки, у бошқача йўл тутишга ожиз эди. Аммо ҳибсдан келганимдан сўнг у келиб қучоқлаганича: “Шайх, сен йўқлигингда ўлай деб қолдим”, — деб бағрига босганди. Мен бунга ишонаман.

Замон оғир эди. Ана шунақа ҳолатлар кўп бўларди. Буни яхши тушунган Шайхзода гина-кудуратни билмайдиган шахслардан эди. У ҳеч кимга ёмонликни раво кўрмасди. Унга зуғум ўтказганларга бирор марта ҳам буни юзига солмаган.

Шу муносабат билан бир воқеа эсимга тушди.

1964 йили аллақандай ғайритабиий бир ҳолда юрганида, уни кўриб қолдим. “Уй беришди, беш хонали”, — деди у аллақандай хомушлик билан. “Қутлуғ бўлсин! Яқинда ҳовли тўйи қилиб ҳам қоларсиз?” — десам, у: “Йўқ, уйдан воз кечишга тўғри келади. Бизга теккан ҳукумат уйи ўзини отган министрники экан. Мен ҳеч қачон бировнинг кулфати устига бахтимни қура олмайман”, — деди.

Кейин билсам, Шайх ака рад жавобини бериб юборибди.

Туроб Тўла ҳикояси

  Асар (Тугалланмай қолган «Беруний» драмаси назарда тутилмоқда) шундай бошланарди:

Шарқ мамлакатларидан бирининг подшоси қабул маросимини ўтказади. Маросимда ҳинд, араб, фаранг, рум, юнон каби мамлакатларнинг элчилари, алломалари, уламо-ю фузалолари иштирок этадилар. Подшо замоннинг муҳим масалаларини ўртага ташлаб, мажлис қурмоқда.

Шундай қизғин пайт остонада Эшикоға пайдо бўлади. Зийрак подшо суҳбатдан узилиб, унга ўгирилиб қарайди: нима демоқчисан, дегандек. Эшикоға: “Эшикда бир дарвеш суҳбатингизда қатнашишни тилаб турибди. Сиздан ижозат беришнигизни сўрамоқда, шаҳаншоҳ”, — дейди. Шоҳ ўйлаб-нетиб ўтирмай: “Майли кирсин, суҳбатимизшга халал бермас”, — дейди ва суҳбатни давом эттиради. Оз ўтмай, “дарвеш” остонада пайдо бўлади ва ўтиришга рухсат сўрайди. Шоҳ бир ўгирилиб қарайди-ю, гадосифат бу меҳмонни кўриб, ижозат берганига ачиниб, ноилож: “Ўтиринг”, — дейди ва тағин суҳғбатида давом қилади. “Дарвеш” жой излаб бир дақиқа туради-да, меҳмонлар ўтирган муҳташам саройни айланиб ўтиб, тўғри подшонинг ўнг томонида бўш турган вазир курсисига бориб ўтиради. Меҳмонлар ҳайрат билан бир-бирларига қарашади. Кимдир аччиғланиб, койинади. Подшо атрофига, меҳмонлар назари тикилган томонга ўгирилади ва севимли вазириининг курсиси банд бўлганига кўзи тушади. Ҳинд элчиси: “Бетавфиқ”, дейди ўз тилида. Араб элчиси: “Айтмаган жойга – йўнмаган таёқ”, — дейди тўнғиллаб. Юнон уламоси: “Сийлаганни сигир билмас”, — деб кулади ўз тилида. “Дарвеш” ҳаммаларига ўз тилларида жавоб қилади.

Элчилар-у уламонинг мусоҳабаларини кузатиб турган подшо: “У ўз ўрнига келиб ўтирди, койинмангиз. У боятдан бери китобини муҳокама қилаётганингиз Абу Райҳон Беруний”, — дейди. Ҳамма ўтирганлар бирин-кетин ўринларидан туриб, қуллуқ қилади. Беруний ўзининг ўлмагани, Маҳмуд Ғазнавий таъқибидан қочиб, бу ерга келгани, Хоразм тупроғи ер билан яксон бўлгани тўғрисида ҳикоя қилиб, барчанинг қалбини ларзага солади.

Шундан кейин Хоразм ва Ғазна корчалонларининг қилмишлари саҳнаси кетади…

Шайх ака ҳикоясини давом қилар экан, шундан кейин Берунийни тополмай гаранг бўлган, жаҳолат отига минган Маҳмуд Ғазнавийнинг саҳнада пайдо бўлишини айтади…

Шайх ака “Беруний” билан, ҳақиқатан ҳам, банд эди. “Беруний”, ҳақиқатан ҳам, унинг бошида “пишиб”, тайёр бўлган эди. Ҳар ҳолда менга шундай бўлиб кўринди.

Шоирлар хиёбонида борар эканмиз, Шайх ака асар воқеаларини пардама-парда ҳикоя қилиб бўлгач:

— Шунча ёшга етиб, шунча шеър ёзиб, саҳна сеҳридек қудратли кучнинг борлигини билмаган эканман, — деди. – Мен — “Мирзо Улуғбек”нинг премъераси куни буни ҳис қилдим. Шу вақтга қадар бу роҳатдан баҳраманд бўлиб келган ўртоқларимга ҳавасим келди, азбаройи шифо!”

— Мен, — деди у бир оз жимликдан кейин, эсиб турган шабадаларга кўкрагини очиб, — ана шу мазанинг тотини соғиниб қолдим. “Беруний”ни ёзиб бўлиб, бу мувозабатни давом эттирмоқчиман. Шукурлар, Набилар, Шарифлар, Зайнаблар санъатига тағин бир қойил қолиб, керилиб ўтирмоқчиман…

Билмадим, Берунийни ким ўйнаса бўлади? Ҳар ҳолда шу айтган санъаткорларимдан биттаси ўйнаса яхшийди…

Шайх ака кутилмаганда, Шукур Бурҳон бош ролни ўйнаган биринчи пьесасини эслади.

— Жалолиддин эсингда-я, — деди у бирдан, — Жалолиддин образига яна қайтмоқчиман. Уни тикламоқ керак… Жалолиддин — халқимизнинг ажойиб фарзанди. У босқинчи бўлмаган, аксинча, босқинчини боплаб урган. Кучи етмай қолганда қардош халқлардан нажот сўраган, топган ҳам. Энди муҳокамаларга келсак (“мулоҳаза” дегиси келмади, назаримда), баҳслашиб кўрамиз. Нега бекордан-бекор ватанпарвар аждодларимиздан воз кечишимиз керак? Мен биламанки, Жалолиддин ҳимоя қилса арзигулик, ҳатто кўтарса арзигулик шахс. У шаҳзода, аммо қаҳрамон шаҳзода! Халқпарвар, ватанпарвар шаҳзода! Шундай парадокс ҳам бўлиши мумкинми? Менимча, мумкин! Бу масалага қайтамиз ҳали. Тарихни титиб кўрамиз…

Шайхзоданинг ўша куни Шоирлар хиёбонида айтган бу сўзлари ҳали ҳам қулоғимда жаранглаб турибди.

Жонрид Абдуллахонов ҳикояси

Кунларнинг бирида Ёзувчилар уюшмаси ташаббуси билан “Бардош” номли янги романим қўлёзмасининг муҳокамаси ўтказилди. Бирин-кетин сўзга чиққанлар асосан маъқуллашди. Аммо номига эътироз билдирдиганла ҳам бўлди. “Бардош” – бу очеркнинг номи эмиш, бадиий асарга мос келмасмиш. Мен барча айтилган камчилик ва маслаҳатларга қўшилсам ҳам, номи ҳақидаги фикр билан қўшила олмадим. Чунки, романда инсоннинг бардоши ҳақида юракдан қайнаб-тошиб битилган монолог бор эди. Ана шу монологга урғу бериш мақсадида китоб ҳам шу ном билан аталишини жуда-жуда истардим.

Ўша пайтлар Ёзувчилар уюшмасининг Дўрмондаги ижод боғида яшаб, “Халқим мени суд қилсин” номли янги роман устида ишлаётган эдим. “Бардош”нинг тақдирини ҳал қилиш билан банд бўлганим учун у ҳам чала-яримлигича ётарди. Бир куни ишим яна юришмай, ниҳоятда ҳориб-чарчаб келдим-да, хонамга кириб, ўртада турган қизил жилдли ўриндиққа ўзимни ташладим. Таъбим тирриқ.

Учинчи қават, ўттиз биринчи хона. Боғ томонга қараган айвон деразаларидан ям-яшил дарахтлар, дам олсанг, жонинг ҳузур топадиган соя-салқин жойлар, баланд-баланд ишкомлар кўзга яққол ташланиб туради. Зилол сувли ҳовузда чўмилаётган ёш-ялангнинг шовқин-сурони эшитилади. Худди шу маҳал ўзимдан ихтиёр кетиб, андак кўзим илиндими ёхуд чуқур хаёлга ботдимми, билмайман. Аммо кўзим очиқлиги эсимда. Ҳеч кутилмаганда, негадир йўлакдан кириладиган эшикдан эмас, айнан ўша боғ томондаги айвон деразаси ёқдан кимдир кириб келди, денг. Балки, айтсам ишонмассиз, мен учун сўз салтанатининг султони, илмда ҳам, шеъриятда ҳам камолот дарёсининг қимматбаҳо инжуси ҳисобланган устоз Мақсуд Шайхзода…

— Ўзларидан сўрасак? – дедилар салом-аликдан сўнг. – Руҳингиз нечукдир паст, нима гап, тинчликми?

– Э, Шайх ака, нимасини айтасиз? – дейман уларга жавобан, ниҳоят, ҳасратимни эшитувчи топилганидан суюниб. – Муҳаррирларнинг ўзбилармонлигидан куйиб бўлдим-ку! Унисига борсам ҳам бир гапни такрорлайди, бунисига борсам ҳам асарингнинг номини ўзгартир, дейишади нуқул.
Шайх ака гапимни шартта бўлдилар.

— Ўзгартир, дейишса, ўзгартиринг қўйинг-да, шунга ҳам ота гўри қозихонами? Сиз қандай бўлмасин, асарингизнинг тезроқ нашр этилишини ўйланг. Акс ҳолда эрта-индин нима гап, фақат худога аён. “Ушбу дамдир, ўзга дамни дам дема!” – деганлар Аҳмад Яссавий бобомиз. Сиз шу мисранинг мағзини чақиб юринг, доим. Бу гапда ҳикмат кўп!

— Хўп, майли, шундай бўла қолсин, лекин нима деб ўзгартирай? Шунга бошим қотяпти-да!
— “Суиқасд” деб қўйинг, — дедилар устоз ҳеч иккиланмай. – Ҳа, ”Суиқасд” асарингизга жуда мос тушади. Китобингиз тезда босилиб чиқади ҳам, бозоргир ҳам бўлади.

Тўсатдан дилим равшан тортиб, завқланиб кетдим. Қаршимда сўз иқлимининг хоқони турганини ҳам унутиб, ўриндиқдан сапчиб турдим-да, биринчи қаватга югурдим. Телефон олдида ҳеч ким йўқ экан, шошиб Ўткиржонга сим қоқдим. Гўшакни унинг ўринбосари Омон Мухтор олди. Шундай-шундай деб, унга асаримнинг янги номини айтдим.

— Бўпти, энди романингиз, албатта, чиқади, — дея ваъда берди у.

– “Суиқасд” ўқувчининг диққатини тортадиган ном. (Ҳақиқатан, ҳам асар “Шарқ юлдузи”нинг ўша йили 7 ва 8-сонларида чоп этилди.) Ўша маҳал Нормурод Нарзуллаевга ҳам телефон қилиб, суюнчи олгандай бўлдим.
— Яшанг, дўстим, — деди у ҳам мамнун бўлиб, — нашриёт режасига киритамиз энди. Ҳозироқ бўлим бошлиғи Хуршид Давронга айтаман, таҳрирни тезлаштирсин!

Шу гаплар тугаши билан хонамга югуриб чиқдиму… Шайх акани кўрмадим. Кейин ўзимга келгандай бўлиб, ўйласам.. Ахир, у бундан бир неча йиллар муқаддам вафот этган эди-ку?.. Демак, унинг руҳи билан юзма-юз гаплашган эканман-да…

Эртасига ишга келиб (у пайтлари Ўзбекистон Маданият ишлари вазирлигида хизмат қилардим), хонам эшигини очар эканман, йўлакда олисдан ўша маҳаллар “Ёзувчи” нашриётининг директори вазифасида ишлаётган Шоир Усмонхўжаев келаётганига кўзим тушди. Саломлашамиз. Шу заҳотиёқ гап бошлайди у:

— Жонрид ака, шу кечаси туш кўрувдим. Тушимда сиз яхши бир асар ёзганлигингиз огоҳ бўлди, мабодо шу рост бўлса, қўлёзмангизни беринг. Мен бир ой ичида нашрдан чиқариб бераман.

Бир ой ичида-я? Аввалига ҳазиллашяпти, деб ўйладим Ҳар эҳтимолга қарши, унинг айтганига кириб, “Камалак” нашриётига бордим. Асарни қайта ишлаб бериш баҳонаси билан қўлёзмани олдим-да, келтириб Шоир Усмонхўжаевга бердим. Қарангки, ишимиз ўнгидан келиб, салкам бир ой деганда китобнинг илк нусхаси қўлимга тегди. Боз устига, қирқ беш минг нусхада босилган романнинг ҳаммаси жуда тез тарқаб, китоб магазинларида топилмай қолди. Буларнинг бари ўша мен билан юзма-юз гаплашган тонг нуридай беғубор меҳр соҳиби, кўзларидан олий саховат шуъласи уфуриб турган улуғ мутафаккир аллома руҳининг шарофати туфайли рўёбга чиққан эди.

19 fevral — Atoqli shoir va dramaturg Maqsud Shayxzoda xotirasi kuni

   Shunday ijodkorlar bo’ladiki, ular vafotlaridan keyin ham nafaqat milliy adabiyot xazinasidan joy olgan asarlari, balki ajoyib insoniy fazilatlari va porloq obrazlari bilan ham xalq xotirasida abadiy yashaydilar. Shunday ijodkorlardan biri Maqsud Shayxzodadir.

Nizomiy vatanida tug’ilgan Shayxzoda falakning gardishi bilan o’zbek tuprog’iga kelib qolib, hayotining baxtli va fojiali kunlarini shu yerda kechirdi. Shu yerda shoir, dramaturg, adabiyotshunos olim, tarjimon va pedagog sifatida shakllanib, o’zbek adabiyoti, adabiyotshunosligi va tarjima maktabi taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shdi.

Taniqli adabiyotshunos olim Naim Karimovning yangi ma’rifiy romani Shayxzodaning mashaqqatli taqdiriga bag’ishlangan bo’lib, unda shoir hayoti haqida zamondoshlarning xotiralari va maxfiy hujjatlar asosida hikoya qilinadi.  Ustoz Shayxzoda tavallud topgan kun munosabati bilan ana shu kitobdan o’rin olgan xotiralardan ayrimlarini taqdim etmoqdamiz.

MAQSUD SHAYXZODA HAQIDA XOTIRALAR
Naim Karimovning «Maqsud Shayxzoda» kitobidan

Mirazkalon Ismoiliy hikoyasi

Men hurmatli Muxtor Avezovni 1928 yildan tanir edim. O’sha yili Maqsud Shayxzoda, Subutoy Dolimov, Viktor Reshetov, Nodirxon Nazarov, Sherbek Aliev, yana bir necha yigit va qizlar O’rta Osiyo Davlat universitetining sharq fakul`tetiga o’qishga kirdik. Ba’zilarimiz bilim yurtini, qolganlarimiz turli texnikumlarni bitirib kelgan hali g’o’r o’smirlar bo’lganimiz uchun aqli-hushi mukammal, hayot tajribasi boy biror murabbiyga ehtiyoj sezardik.

Biz orzu qilgan ana shunday murabbiy fakul`tetimizdan daf’atan topilib qoldi. Bir mahal bo’ylari barvasta, ikki beti naqsh olmadek qizil, ko’zlari xiyol qisiq, qozoqsifat o’rta yoshli bir kishi chehrasidan yog’ilib turgan mehr nuri bilan bizni o’ziga jalb qildi. Yoshlik marog’i qo’ymadimi yo qandaydir bir kuch bizni o’z sehriga oldimi, har holda u kishi bilan qiziqib qolib, uning kimligini surishtirishga tushdik. Lekin surishtirib ulgurmagan ham edikki, u kishining o’zi bizdan hol-ahvol so’rab kelib qoldi. Bizning oliy o’quv yurtiga kirganimiz, ilm ketidan tushganimiz bilan qutlab, ohangidan ona tilisi qozoq tili ekani shundoqqina sezilib turgan muloyim, shirin bir shevada o’zini bizga tanishtirdi. Bizni u kishining salobati bosib qolgani aniq edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, u bilan ochilib-yoyilib gaplasha olmadik. Biz bir gapirar, bir yerga qarar, bir qizarar, bir bo’zarar edik. Muxtor og’aning kattakon boshidagi xiyol oq oralagan tim qora sochlariga, ohori to’kilmagan oq ko’ylagi yoqasiga bejirim qilib bog’langan antiqa galstugiga, ingliz shevyotidan tikilgan xushbichim qora kostyumiga ko’zimiz tushdi deguncha nima uchundir o’zimizni yo’qotib qo’yardik. Lekin bu yotsirash uzoqqa bormadi. Muxtor og’aning mehr oftobi bizni ilitib oldi. Biz endi u kishiga o’zimizning yaqin og’amiz, jigarimiz, eng muhimi, murabbiyimiz deb qaray boshladik.

Kunlarning birida Muxtor og’a hammamiz bilan suhbatlashib turib, birdan Shayxzodaga tikilib qoldi. U kishi Maqsud bilan qaerdadir, qachondir ko’rishgan-u tusmollab ololmayotgandek edi.
— Men seni ko’rganmanmi-a, yigit? – dedi Muxtor og’a Maqsudga tikilib.

Maqsud noqulay ahvolga tushib qolgan kishidek g’alati bo’lib qoldi. Lekin uni har qanday mushkuldan ham qutqarib oladigan o’tkir zehni ish berdi:
— Shu yerda ko’rgansiz, Muxtor og’a, shu yerda, — deb javob berdi u.
— Ajab emas. Lekin sen bilan ko’p bor ko’rishgan, hatto so’zlashgan ko’rinaman.

Muxtor og’a o’z-o’zi bilan gaplashayotgan kishidek bir nimalar dedi-yu, yana Maqsudga tikildi. Bu safar u Shayxzodaning yuz chiziqlarini tekshirishga ahd qilgan kishiga o’xshab ketdi.
Shunchalar qattiq tikildi. Keyin yuz-ko’zlarini yorishtirgan yoqimli bir jilmayish bilan:
— Qaerdansan, bovurim? – dedi.

Shayxzoda aql ma’nosidagina emas, siymo ma’nosida ham hammamizdan ajralib turardi. Muxtor og’aning beozor savoli unga erish tuyulmadi. Aksincha, hamma yerda, hamma vaqt, hamma muhit va sharoitda qalbini obod qilgan faxr tuyg’usini jo’shtirib yubordi. U suyunib, hatto faxrlanib, ozarbayjonlik ekanini, Ozarbayjondan kelganini aytdi. Shu so’zlarni aytib turganida Maqsudning yuziga xuddi osmondagi quyosh ko’chib tushgandek bo’ldi.

Ana shu tarzda kelajakning bu ikki buyugi o’rtasida yaqinlik ipi bog’landi.

Bu kichkina muloqot bizda, ayniqsa, menda umr bo’yi unutilmaydigan kuchli taasurot qoldirdi. Muxtor og’a u mahallar o’ttiz-qirq yoshlar o’rtasida bo’lsalar kerak. So’zlarni o’z o’rnida, muomalani joyida ishlatar, chuqur mulohaza va muhokamalari bilan odamni o’ziga rom qilib olardi. Qalblarimizni mehr-muhabbat gavharlari bilan to’ldirib ketgan ana o’sha qisqagina muloqotdan keyin Muxtor og’a bilan tez-tez ko’rishib turadigan, ko’rishganda ham eng qadrdon, eng mehribon og’a bilan ko’rishgandek quvonadigan bo’lib qoldik. Muxtor og’aning yuqorida xiyol suzilib, xiyol jilmayib boqqan ko’zlarida bir olam saxovat, inson qadru qimmatini kaftdek ko’rsatib turgan mehru shafqat bor edi.

Bir noxush voqea Muxtor og’ani ranjitgani hali-hamon esimda. Biz bilan bir vaqtda o’qishga kirgan talabalardan biri nima sabab bo’ldi-yu o’qishni tashlab ketib qoldi. Muxtor og’a buni eshitib, xuddi o’z o’g’li ketib qolgandek, qattiq ta’sirlandi. Bir necha kungacha ichidagi dardini yutolmay, qovoqlari ochilmay yurdi. U mahal fakul`tetimiz hozirgi Leningrad8 ko’chasida uch qavatli chiroyli g’ishtin binoda edi. Bir kun darsdan keyin yotog’imizga ketayotsak, ittifoqo Muxtor og’a uchrab qoldi. Yo’l-yo’lakay gaplashib ketdik. Lekin uning gaplarida malollik, dilida siyohlik bordek edi. Muxtor og’aning tabiatiga yot bu tundlik boisi tezda ma’lum bo’ldi. Gap aylanib kelib, o’sha o’qishini tashlab ketgan bolaga taqaldi.

— Chakki qilibdi! Juda yomon ish qilibdi, — dedi Muxtor og’a chuqur xo’rsinib.

Biz ham shu fikrda ekanimizni aytdik. U kishining o’ychan ko’zlarida sevinch uchquni chaqnadi. Bizni ham birin-ketin ketib qolishmasaydi, deb xavotirda ekan, haligi gapimizdan chehrasi ochildi.

O’qish, o’rganish, bilim olish mashaqqatlari bilan to’liq sertashvish kunlar ketidan kunlar, oylar ketidan oylar o’taverdi.

O’qishning ayni dolzarb kunlarida Maqsud Shayxzodaning tobi qochib qoldi. Betoblik oqibatida bir necha kun o’qishga kelmadi. Muxtor og’aning hamisha naqsh olmadek qizarib yuradigan ikki beti birdan oqarib ketdi. Bu, ichdagi tashvishning yuzga urgani edi. Ikkalamiz Oloy bozoriga o’tib, ho’l meva, sedanali obi non, yana allanimalar olib bordik. Muxtor og’a odamlar fazilatini maqtashdan zavq oladigan oliy himmat odam edi. Shu uchun yo’l bo’yi Shayxzodaning yaxshi sifat va fazilatlarini maqtab, ta’riflab bordi.

— Menga qara, Mirzakalon, qaysi bir kuni professorlar suhbatlashib o’tirib, Maqsud to’g’risida g’aroyib bir gapni aytib qolishdi. Ular ma’ruzalarini tugatib, savol bormi-yo’qligini so’rashsa, Maqsud savollarini og’zaki bermay, daftarning bir, hatto ikki betini to’ldirib, yozma shaklda berarmish. Shu gap rostmi?

Rost edi. U hamisha savollarini og’zaki emas, yozma berardi. Men tasdiqladim. Muxtor og’a jumboq oldida turgan kishidek o’yga toldi. Hiyla o’ylanib turganidan keyin menga yuzlanib:

— Nimaga shunaqa qilar ekan, bilmadingmi? – deb so’radi.
— Bildim. O’zidan so’radim, — dedim men.
— Nima dedi?
— Dunyoda “ehtimol” degan so’z bor. Buni nazardan qochirib bo’lmaydi. Nazardan qochirdingmi, axir bir kuni pand beradi. Faraz qilaylik, domlamiz savolga darhol javob qilolmadi. Shunday bo’lishi mumkinmi? Mumkin, albatta. Shunda talabaning savoliga javob qila olmagan domla izza bo’ladi. Men ana shunday “ehtimol”ning yuz berishi mumkinligi uchun savollarimni yozib beraman, dedi.

— Obbo, azamat-yey! – deb yubordi Muxtor og’a.

O’sha kezlarda Shayxzoda Qashg’ar mahalladagi eski bir uyda turardi. U Muxtor og’ani ko’rdi-yu, xuddi dardiga malham topgandek o’rnidan dast turib ketdi. Istiqbolning bu ikki buyugi o’z tillarida, faqat o’zlari tushunadigan ikki qushdek, rosa chug’urlashdi. Gap, albatta, adabiyot, san’at, ilmu fan haqida bordi.
Oradan ko’p o’tmay, Muxtor og’a Moskvaga ketib qoldi9.

Shu tahlid oradan ko’p yillar o’tdi. Bu, mehnat va ijod mashaqqati Bilan to’la sermazmun yillar Muxtor og’ani Sharqning ulug’ sohibi qalamlaridan biriga aylantirgan bo’lsa, Maqsud Shayxzodani ham qator falsafiy she’riy asarlar, umrboqiy dramalar muallifi, munavvar tarjima ustasi – katta adabiyot mudarrisi darajasiga ko’tarib, ikkalasini bu dunyoning mashhur kishilariga aylantirdi.

Hakim Nazir hikoyasi

…Kechki bo’limda tahsil ko’rgan talabalarning ko’pi  Shayx akaga tengdosh yigitlar edi. Hatto qirq yoshni koralay boshlagan talabalar ham yo’q emasdi. Shayx aka bunday talabalarga “oqsoqol” so’zi bilan murojaat etar va ularga ayricha izzat-hurmat ko’rsatar edi. Shunday “oqsoqol” talabalardan biri shahar chekkasidan bir necha chaqirim yo’lni piyoda bosib kelardi. Darsda mudrab o’tirgan vaqtlari ham bo’lgan.

Shunday kunlarning birida Shayx aka Navoiy ijodiga bag’ishlangan ma’ruzani davom ettirib, Farhod va Shirinning o’zaro mugosabatlari to’g’risida jo’shib-qaynab so’zlayotgan edi. Birdan ovozi pasayib, yurib so’zlayotgan domla stulga o’tirib oldi. Biz Shayx akaning tobi qochib qoldi, degan xayolga borib, tashvishlana boshladik.
— Nima bo’ldi, mazangiz qochdimi? – so’radi talabalardan biri.
— Menda bosh og’riq dorisi bor. Beraymi, domlajon? — dedi boshqa biri.

Shayx aka, odatdagidek, vazminlik bilan javob berdi:
— Mening tobim-ku joyida. Faqat “oqsoqol”ning oromini buzgim kelmayapti, — deya oxirgi qatorga imo qildi.

Biz “duv” etib orqaga o’girilib qarasak, “oqsoqol”lardan biri boshini devorga suyab, pinakka ketgan va asta xurrak ham otayotgan ekan. Uning yaqinida o’tirgan talabalardan biri:
— Qoyil-yey! – deb yubordi baland ovozda.
Bu ovozni eshitgan “oqsoqol” cho’chib uyg’onib ketdi. Hammaning ko’zi o’ziga o’qdek qaralganidan qattiq mulzam chekib, uzr so’radi:
— E, kechirasizlar… Uzr, domlajon!..

Shayx aka “oqsoqol” u yoqda qolib, uning shirin uyqusini buzgan talabaga tanbeh berdi:
— Chakki qildingiz-da, inim. Yoshingiz nechada?
Talaba kutilmagan savoldan dovdirab, ming’irladi:
— Yigirma yettida…
— Jujuqlar bormi? – so’radi Shayx aka.
— Uchta…
— E, yashasinlar, umrlari uzoq bo’lsin… Boqish qiyin emasmi jujuqlarni?
— Nima desam ekan? Endi, domlajon, oson bo’layotgani yo’q.

— Tashakkur, ochiq iqror etganlari uchun. Bilasizmi, “oqsoqol”da nechta bola bor?
Talaba dovdirab turganida Shayx akaning o’zi javob berdi:
— Yettita. Ikki maktabda ishlab charchagan…

”Oqsoqol”imiz yana kechirim so’rash uchun og’iz juftlagan edi, Shayx aka yengilgina hazil qildi:

— Kechirishimiz mumkin, faqat bitta shart bilan. Ya’ni, o’zingiz ko’p tirishqoq odamsiz… Imtihon chog’i bizni uyaltirib qo’ymasangiz bo’lgani…

Men urushdan avval bo’lib o’tgan bu voqeani eslar ekanman, Shayx akaning nihoyatda g’amxo’r va mehribon inson bo’lganligi uning domlalik faoliyati davrida, ayniqsa, namoyon bo’lgan, deb o’ylayman. Shubhasiz, Shayx akaning bu noyob fazilati umrining oxiriga qadar uni tark etmagan edi.

Sora Eshonto’raeva hikoyasi

1944 yil… Ikkinchi jahon urushi frontlarida G’alaba chaqmoqlari chaqnay boshlagan, hamma G’alaba muqarrarligiga ishonib, fidokorona mehnat qilayotgan paytlar…

Og’a (Atoqli rejissyor Mannon Uyg’urni shunday deb atashgan) shoir Maqsud Shayxzodaning o’zbek xalqi tarixidan qahramonlik tragediyasini yozganligi haqida Farg’onadan xushxabar keltirdi. Vodil qishlog’idagi Usmon Yusupov qurdirgan ijodkorlar bog’ida Uyg’ur, Oybek, Usmon akalar qatnashuvida shu asar o’qilib, asosan ma’qullanganini aytdi. Biz shu asarni intiqlik bilan kuta boshladik. Chunki she’riy drama hamma vaqt ham tomoshabop, ham artistlar mahorati uchun bir maktab bo’lishini “Hamlet”, “Rustam”, “Muqanna” singari sahna asarlaridan bilardik.

Asar teatrimizga yetib kelishi bilan zalga tutashgan foyega to’plandik. Artistlarimiz juda bilimdon, tajribali ekanini aytmasam ham bo’ladi. She’riy dramani Maqsud Shayxzodaning o’zi o’qib berdi. To’plangan san’atkorlar har bir obrazning xarakterini, so’zini, dialoglarini sinchkovlik bilan eshitib, dillarida tahlil qilib borishdi. Qahramonlik va muhabbat, lirika va romantika, jo’shqin hissiyot va ehtirosga ko’proq moyil bo’lgan hamzachilar uchun bu tarixiy drama yangi kashfiyot bo’ldi. Shoir tilinng falsafiyligi, hikmatli so’zlarga boyligi va soddaligi, har bir obrazning yaxlitligi va mukammalligi, uning ustiga xoreografiya, yakka qo’shiqlarni kiritib ajoyib quyilma yaratish niyati – asarning barcha fazilatlari teatrning “katta og’iz” artistlaridan tortib sahna ishchilarigacha ma’qul tushdi. Xullas, asar hammani o’zigashaydo qilib qo’ydi.

“Jaloliddin Manguberdi” Maqsud akaning birinchi sahna asari bo’lishiga qaramay, ham o’qishli, ham tomoshabop edi. Har bir artist o’z roli ustida qattiq izlandi, zargardek zahmat chekdi. Teatrda biror asar bunchalik ishtiyoq, bunchalik safarbarlik bilan repetitsiya qilinmagan. Bu, yozuvchining baxti edi. Qolaversa, asarni tezroq xalqqa ko’rsatib, front orqasida mardona mehnat qilayotshan vatandoshlarimizga ma’naviy madad berish istagi kuchli edi. O’sha kunlarda artistlar ham, teatr sexlari ham kecha-kunduz ishladi. To’yga, katta bayramga hozirlik ko’rilayotgandek hamma harakatda, ko’tarinki kayfiyatda edi…

O’shanda deyarlik har kuni Maqsud Shayxzoda teatrga kelib o’tirar, Og’a talab qilgan joyda so’zlarni o’zgartirib berar, kompozitor Manas Leviev bilan bahslashar, artistlarning ezilib ishlayotganini ko’rib, rahmi kelganidan: “Og’a, ko’p qiynamang, bularni!” deb murojaat qilar, Og’a esa: “Agar Jaloliddin sizga o’xshab yumshoq ko’ngil bo’lganida, Chingiz sarbozlarini qiyqiratib quvolmagan bo’lardi. Siz o’z ishingizni biling-u, bu yog’ini bizga qo’yib bering!” — deb javob qaytarardi…

Shukur Burhon hikoyasi

Shayx aka umrini umrday qilib yashagan edi. Hamma gap ana shunda. Shunday umrlar bo’ladiki, yillar va asrlar o’tib, necha-necha avlodlarga ibrat namunasi bo’lib qoladi. Shayx aka yashagan va bugun ham ko’z oldimizda kechagidek yorqin bo’y berib turgan umr ana shunday umrlar sirasidan.

Shayx aka avvalam bor barchaga barobar, dilkash, qadrdon o’rtoq, istarasi issiq, hamisha dilga yaqin inson edilar. Hamisha to’g’risini, ko’pincha tagdor qilib, lekin samimiy gapirguvchi edilar.

Odamning necha yoshga kirganini uning kechirgan oylari, yillari bilan o’lchamaslik kerak. Uning qilgan ishlari bilan o’lchamoq lozim. Lekin bu gaplarni o’zim to’qib aytayotganim yo’q. Sharq donishmandlaridan qaysi biriniyam gapi bu, lekin topib gapirgan, otasiga balli…

Men Shayx aka asaridagi Jaloliddin rolini o’ynaganim uchungina kuyib-pishib gapirayotganim yo’q, Inson Shayxzodani, shoir Shayxzodani, dramaturg Shayxzodani, har sinovga shay, har qanday dovonni oshib o’tishga qodir Shayxzodani bilgan, ko’rgan, u bilan ishlashgan, suhbatlashgan har bir odam shunday hayajonlanib so’zlamasdan iloji yo’q, desam xato qilmagan bo’laman.
Men Shayx aka bilan o’ttizinchi yillarning boshlarida u kishi Toshkentga ko’chib kelgan kezlaridanoq birga bo’lganman. Eski shahar bilan Yangi shahar o’rtasidagi Qashg’ar mahallada turardilar u kishi. Tanishgan kezlarimiz “Yosh leninchi” gazetasida ishlardilar, chamamda. Judayam harakatchan edilar: ham muallim, ham yangilikni targ’ib etgan, ham turli joylarda, turli kasb egalari orasida bo’lib qaytguvchi, ham dastlabki she’rlari bilanoq tilga tusha boshlagan shoir… Ikki kishi uchrashib qolsa, hech bo’lmasa, Shayxzodaga aloqador bir shingil so’z ketardi-da…

Qashg’ar mahallada turli millat kishilari yashardi. Shayxzodaning hamma bilan bir lahzada tanishib ketishi havasimizni keltirardi. Shayx aka ko’p tillarni bilar, ozar va o’zbekchani qanchalik yaxshi bilsalar, forsiyda va, ayniqsa, rus tilida ham shunchalik burro gaplasha olardilar. Suhbat falsafasi kuchli edi. Shuning uchun ham Shayx aka yonidan hech jilgim kelmasdi.

O’sha paytlarda Qashg’ar mahallaga yondosh Stalin, Abdulla To’qay degan ko’chalar tutashgan joyga yaqin yerda Injenerniy ko’chasi bo’lguvchi edi. Zamona zayli bilan biz shu ko’chadagi 12-uyga
ko’chib borganmiz. Shu-shu Shayxzoda bilan qalin bo’lib qoldik. Hatto keyinchalik kichik o’g’lim tug’ilganida unga Shavkat deb ism qo’ygan ham Shayx aka edilar…

Bir kuni Shayx aka kelib qoldilar. U kishining biznikiga qadamranjida qilishlari xonadonimizda bamisoli bayram bo’lardi.

O’sha kuni Shayx aka aytgan gap hamon yodimda: “Shukurjon, xalqimizga oz bo’lsa-da, ma’naviy madad bo’lsin deb moziydan mavzu tanlab, shu dramani yozdim. Jaloliddin Manguberdi haqida. Asarni yozish davomida rollarni kimlar o’ynashini ham o’yladim. Jaloliddin – siz uchun!” Bu xushxabarni quvona-quvona Mannon og’a bilan Usmon otaga yetkazdim. Usmon otaning topshirig’i bilan o’sha paytda Yozuvchilar uyushmasining raisi Hamid Olimjon ham tanishib chiqib, asarni ma’qulladi. O’shanda teatrimizda dramani shoirning o’zi hayajon bilan o’qib bergan. Shayxzodaday shoir, o’tmishimizning katta bilimdon olimi, qomus ul-a’lamning teatrimizda bo’lishi artistlarimiz uchun bamisoli bayram bo’lgan bo’lsa, “Jaloliddin Manguberdi” asari artistlarimiz tomonidan katta sovg’adek qabul qilingan edi.

Asarni sahnaga qo’yishda Shayx aka bevosita ishtirok etdilar. Deyarlik har kuni repetitsiyaga kelar, rejissyorning deganlariga quloq solar, ayni paytda bizga, ya’ni rollarda chiquvchi artistlarga maslahatlar berar edilar. Ko’pincha repetitsiyadan keyin Shayx aka bilan birga qaytardik. Yo’lda ketar ekanmiz, Xorazmshohlar tarixi, Jaloliddin, Temur Malik singari jasur sarkardalar haqida, sahna asarlari qanday bo’lishi, saviyasi, aktyorlar mahorati, til madaniyati haqida gaplashardik. Har bir suhbatda Shayx aka katta san’atkor, mashhur dramaturg, faylasuf, tarixchi, shoir, ayni chog’da olijanob inson sifatida namoyon bo’lib borardilar…

Shunday qilib, “Jaloliddin” 25 kun deganda sahna yuzini ko’rdi va respublikamizning yigirma yillik to’yiga sovg’a bo’ldi.

Boya aytganimdek, Shayx aka rollarni bo’lib berishda ham chetda turmadilar. Sultonbegim Sora Eshonto’raevaga, Temur Malik Abror Hidoyatovga, Jaloliddin menga, Badriddin Olim Xo’jaevga,Chingizxon Amin Turdievga tekkan edi.

Amin Turdiev Xorazmga borib, asar qahramonlari uchun qirqta cho’girma – bosh kiyim olib keldi. Sahna ko’rinishlari shunday ishlangan, bezatilgan ediki, tomoshabinda voqea XIII asrda, Xorazm xonligida bo’layotganiga hech bir shubha bo’lmas edi.

Xullas, asar 1944 yildan boshlab teatrimizda yashay boshladi va qay darajada bo’lmasin, kurashayotgan xalq ruhiga ruh, kuchiga kuch qo’shdi, desam mubolag’a bo’lmaydi.

Yo’ldosh Muqimov hikoyasi

Men O’rta Osiyo Davlat universitetining filologiya
akul`tetida tahsil olgan kezlarimda adabiyotga qiziqqanim tufayli o’sha yillarda Yozuvchilar uyushmasida tez-tez o’tkazilgan adabiy kechalarni kanda qilmas edim. Garchand o’sha paytdan boshlab shoir Maqsud Shayxzodani orqavarotdan bilgan bo’lsam ham, u bilan shaxsan tanishishim 1950 yilda ro’y berdi. Shu vaqtda men O’rta Osiyo Davlat universiteti qoshidagi aspiranturaning birinchi kursida o’qirdim. O’sha yili, oyi yodimda yo’q, akam Karim Muqimov xastalikka chalinib, Toshkent shahrining Jukovskiy ko’chasidagi kasalxonada davolandi. Shu voqea sabab bo’lib men tez-tez akamni ko’rgani kasalxonaga boradigan bo’ldim. Bir kuni akamning ahvolidan xabar olish uchun borsam, akam kasalxonada o’zi bilan bir xonada Maqsud Shayxzoda degan shoirning yotganini aytib qoldi. Lekin shu kuni nima uchundir men Shayxzodani ko’ra olmadim. Ammo keyingi safar borganimda, xonada Shayxzoda ham bor ekan, akam meni shoir bilan tanishtirdi: “Sizga aytgan ukam shu yigit bo’ladi. Yaxshi o’qigani uchun aspiranturada olib qolishgan. Kitobning jinnisi bu. O’zi ham, bilishimcha, qalam tebratib turadi”.

Shayxzoda o’sha kunlari sog’lig’ini ancha oldirib qo’ygan ekan. Shunga qaramay, men bilan g’oyat samimiy ko’rishib, qanday mavzu ustida ishlayotganim, o’zbek yozuvchilarining qanday asarlarini o’qiganim va shoir-yozuvchilar orasida kimlarni ko’proq sevishim to’g’risida savollar berdi. Mening javoblarimdan qanot hissini tuygan bo’lsa kerak, “Yaxshi! Ko’proq o’qing. Faqat badiiy asarlarni emas, turli sohalarga oid tarixiy va ilmiy-ommabop asarlarni ham o’qing. Adabiyotshunosning krugozori olamdek keng bo’lishi lozim”, — dedi.

Shundan keyin kasalxonada Shayxzoda bilan yana bir necha marotaba ko’rishdik. Oradan bir necha kun o’tganidan keyin akam ham, Shayxzoda ham kasalxonani tark etishdi. Shunday kunlarning birida Shayxzoda bilan ko’chada ittifoqo uchrashib qoldik. Shayxzoda mendan akamni so’radi va u bilan qisqa muddat ichida qadrdonlashib qolgani uchun Chiroqchiga, akamni ko’rgani birga borishni taklif qildi. Ma’lum bo’lishicha, akam kasalxonadan chiqishi oldida Shayxzodani, albatta, Chiroqchi tumaniga mehmonga borishni taklif qilgan va hatto: “Mabodo bormasangiz, qattiq xafa bo’laman”, -deb “qo’rqitgan” ham ekan. “Agar birga borsak, — dedi Shayxzoda, — men lafzimda turgan va va’damni bajargan bo’laman. Siz esa bu voqeaning ham jonli guvohi bo’lasiz, ham akangizni ko’rib kelasiz”.

Akam o’sha yillarda Chiroqchi tumani partiya komitetida kotib bo’lib ishlar va xizmat yuzasidan tuman mehnatkashlari – paxtakor va chorvadorlarning hayotidan yaxshi xabardor edi. Shayxzoda ushbu safar bahonasida Buxoro viloyati (o’sha yillarda Chiroqchi Buxoro viloyatiga qarardi) bilan yaqindan tanishmoqchi, paxtakorlar haqida yozajak yangi asarlari uchun material to’plamoqchi ekan.

Biz, va’dalashganimizdek, Chiroqchi tumaniga borib, akamning mehmoni bo’ldik. Shayxzoda ikki kun mobaynida tuman paxtakorlari va chorvadorlari huzurida bo’lib, ular hayoti bilan tanishdi, jamoa xo’jaligiga qarashli gidroelektr stantsiyasini borib ko’rdi. Ammo, bilishimcha, sodir bo’lgan hunuk voqealar tufayli yozmoqchi bo’lgani paxtakorlar haqidagi turkum she’rlarini yoza olmadi.

Maryam Yoqubova hikoyasi

Men Maqsud Shayxzodani 1937 yildan beri bilaman. Shayx aka o’sha paytda bo’ydoq bo’lgani yo rafiqasi Ozarbayjondan hali kelmagani uchunmi, bizning uyimizga tez-tez kelib turar, ishdan keyingi bo’sh soatlarda kitob o’qir, turli mavzularda suhbat qilar edik. U bilan suhbatlashish, uning yozgan yangi she’rlarini eshitish menga katta zavq bag’ishlardi.

Shayxzoda o’sha paytda ham, keyin ham “Hamza” teatrida qo’yilgan deyarlik har bir spektaklning prem`erasiga, albatta, kelardi. Ammo bunday paytlarda bu ajoyib inson bilan suhbatlashish imkoni bo’lmasdi.

1935 yili teatrimizda “Hamlet” spektakli zo’r muvaffaqiyat bilan qo’yildi va tomoshabinlar tomonidan yaxshi qabul qilindi. Shu voqea teatrimizning Shekspir asarlariga o’qtin-o’qtin murojaat etishiga sabab bo’ldi. 1951 yili, yanglishmasam, 25 iyulda “Romeo va Jul`etta” tragediyasi ilk bor Shayxzoda tarjimasida sahna yuzini ko’rdi.

O’sha vaqtda qabul qilingan taomilga ko’ra, har bir spektakl` maxsus komissiya tomonidan qabul qilinardi. Bu komissiya tarkibida San’at ishlari boshqarmasi boshlig’i Muhsinov, shu boshqarma xodimi Sobir Muhamedov, dramaturglardan Yashin va Tuyg’un, yana kimlardir bor edi.

“Romeo va Jul`etta” spektaklini qabul qilish paytida Shayx aka qatnashmagan. U kishi mehnat ta’tilida yo safarda bo’lganmi, har qalay, ishtirok etmagan. Yashin aka ham nima uchundir yo’q edi. Muhsinov bilan Tuyg’un tarjimada arabcha-forscha so’zlar haddan ziyod darajada ko’p qo’llangan, degan ayb bilan spektaklga ruxsat berishmagan. Ularning fikrlariga ko’ra, tarjimadagi shu nuqsonni yo teatr, yoki G’afur G’ulom tuzatib berishi, shundan keyingina asarni tomoshabinlarga ko’rsatish mumkin edi. Shunday xulosadan keyin teatr G’afur G’ulomga murojaat etdi va G’afur G’ulom tahrir qilib berganidan so’nggina sahna yuzini ko’rdi.

Ana shu voqeadan keyin ko’p o’tmay, men Shayx akani Chorsu dahasida uchratib qoldim. Shayx aka teatrga rafiqasi bilan kelgan paytlarida men bilan salomlashar edi-ku, ammo bafurja gaplashish imkoni bo’lmasdi. O’sha kuni Chorsuda ko’rishib qolganimizda men “Romeo va Jul`etta”ning komissiya tomonidan qabul qilinishi paytida bo’lib o’tgan mojarolarni aytib berdim. “Agar spektaklning qabul qilinishi arafasida Toshkentda bo’lib, aktyorlar bilan birga ishlaganingizda komissiya bildirgan kamchiliklar bartaraf etilgan va shuncha gap-so’zga o’rin qolmagan bo’lardi”, — dedim. Shayx aka bu so’zlarimni eshitib, shunday dedi:

— To’g’ri aytasiz, Maryamxonim. Afsuslar bo’lsinkim, spektakl` ustida ish boshlangan paytda Toshkentda emasdim. Shuning uchun aktyorlar bilan ishlay olmadim… Men bu p`esani besh yil ilgari tarjima qilganman. Unda kamchilik va nuqsonlarning bo’lishi shubhasiz.

Shayxzoda shunday dedi-da, yana qo’shib qo’ydi: “Umuman… keyingi paytlarda omad mendan yuz o’girgan ko’rinadi”.

Men Shayx aka tarjima qilgan ”Romeo va Jul`etta”ni qabud qilish chog’ida bo’lib o’tgan mayda gaplarni so’zlab berganimda, u: “Hechqisi yo’q, Maryamxonim, odamlar orasida nafrat bilan hasad ham bo’ladi”, — dedi.
Men bu so’zlar bilan uning nima demochi bo’lganini anglay olmadim.

Hafiz Abdusamatov hikoyasi

Men 1946 yilda domlam Maqsud Shayxzodaning ilmiy rahbarligida “Alisher Navoiy” dramasining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari” mavzuidagi diplom ishimni muvaffaqiyat bilan yoqladim. Lekin hamma hangoma keyin yuz berdi. Ma’lumki, 1946 yilning 14 avgustida VKP(b) Markaziy Komitetining «Zvezda» va “Leningrad” jurnallari haqida”gi, keyinchalik esa “Dramatik teatrlarning repertuari va uni yaxshilash tadbirlari haqida”gi qarorlari chiqdi. Bu hujjatlar mafkura sohasining barcha tashkilotlarida muhokama qilindi. Shu jumladan, universitet partiya tashkilotida bo’lib o’tgan majlisda, hamma joylarda bo’lgani kabi, salbiy faktlar qidirildi, bilib-bilmasdan asarlar qoralandi, zo’raki misollar keltirilib, qator adib va san’atkorlar asossiz ravishda ayblandi. O’sha partiya majlisida tarix fanlari nomzodi Abdurahmon Hamroev minbarga chiqib olib, “Alisher Navoiy” p`esasining mualliflariga qo’shib, men bilan domlam Maqsud Shayxzodani ham savalab ketdi. Emish diplom ishining rahbari yosh mutaxassisning xatolarini to’g’rilash va unga yo’l-yo’riq ko’rsatish o’rniga uni chalg’itgan va adashtirgan, oqibatda g’oyaviy-siyosiy xatolarni yanada chuqurlashtirgan.

Yosh bo’lganim, tajribam yo’qligi sababli qattiq iztirob chekdim. Najot istab, domlamning huzuriga yo’l oldim. Unga bo’lgan gaplarning hammasini to’kib soldim. Shayxzoda: “Qanday nodon odamlar bor-a dunyoda, san’atning oddiy sirlarini ham tushunishmaydi. Axir “Alisher Navoiy” badiiy asar, u hujjat emas-ku, — deb kuyundi va ko’nglimni ko’tarib: “Mulla Hofiz, shaxsan o’zlari xafa bo’lmasinlar, vaqti-soati kelib hammasi joyiga tushadi”, — dedi.

Domlam aytganidek bo’lib, barcha-barchasi o’z o’rniga tushdi. Moskvada aspiranturani bitirib, nomzodlik

dissertatsiyasini yoqlab kelganimdan keyin Shayxzodaga qarshi uyushtirilgan xurujlarni ko’rib dilim tilka-pora bo’ldi. Qora niyatli kimsalar u zotni hibsga olmagunlaricha tinchimadilar. Hamkasblarimning o’sha davrda qilgan qabih ishlaridan qalbim nafratga to’ladi. Bular el g’azabiga uchragan Mil`chakov, yozuvchilar orasiga suqulib kirib olgan zaharli ilon Sheverdin…lar edi. Bu nobakorlar buloq suviday pokiza qalbga ayovsiz malomat toshlarini otdilar.

Shayxzoda qamoqda yotib, yuqori idoralarga bir necha bor ariza bilan murojaat etdi. Stalin vafotidan keyin bir arizasi yuzasidan tegishli idoralar shoir ishini qayta ko’rishga majbur bo’ldilar. O’sha kezlarda men Til va adabiyot institutida direktor o’rinbosari bo’lib ishlar edim. Shayxzoda ishini qayta ko’rish bo’yicha tuzilgan komissiyaga meni ham kiritishdi. Komissiya raisi jamoat arbobi, jurnalist Rixsi Saxiboev edi. Komissiya a’zolarini Davlat xavfsizlik qo’mitasida yig’ishdi. Uning xodimi — kapitan bizning vazifamiz nimadan iborat ekanligini, ya’ni biz jinoyatchining ijobiy jihatlarini emas, salbiy tomonlarini aniqlab yozib berishimiz kerakligini tushuntirdi. Oradan bir necha daqiqa o’tgach, ikki soqchi kuzatuvida, qo’llari orqasida, rang-ro’yi o’chgan, ezilgan, egniga eski paxtalik kiygan domlam Shayxzodani olib chiqishdi.

Qay ko’z bilan ko’ray, qanday so’z topib aytay shu damdagi holatimni… Arang o’zimni tutdim, Sir boy bermaslikka intildim. Shuni ham aytib o’tishim kerakki, ustozni ko’rib, deyarli barcha komissiya a’zolari ezilib, unga boqdilar. Faqat kommunist Rustam Abdurahmonovdagina shafqat sezilmadi. Komissiya a’zolari Shayxzodani so’roqqa tutdilar. U asosli dalillar bilan o’zining haqligini isbotladi. Bu haqqoniy javoblar faqat Rustam Abdurahmonovgagina ma’qul tushmadi shekilli, ustozga do’q qila boshladi. Bizlar Abdurahmonovning o’rinsiz dag’dag’alariga qarshi chiqolmagan bo’lsak-da, imkoniyat darajasida domlani yoqlashga, unga qo’yilgan ayblarni yumshatishga urindik…

Ikki shogird hikoyasi

Men, Yusuf Shomansur, 1955 yildan to 1960 yilgacha bo’lgan o’qish davrida domladan hech tuganmas saboq oldim. Faqat dars yoki adabiyot to’garagi mashg’ulotlari vaqtida emas, domla Shayxzoda bilan suhbatlashgan har bir daqiqada biror foydali fikr, qiziqarli naql, hech bo’lmaganda ohori to’kilmagan, Ustozga xos yangi bir ajoyib iborani eshitish mumkin edi.

…1955 yil. O’quv yilining birinchi soatlari. Birinchi bor domlaning darslarida bo’lishim.

Domla ma’ruza boshlashdan avval ro’yxat bo’yicha har birimizni nomma-nom chaqirib, tanisha boshladilar.
— Ismingizning ma’nisini bilasizmi, nima? – deb so’radilar domla har bir talabadan. So’ng o’zlari har bir ism, familiyaning lug’aviy ma’nosini, kelib chiqish tarixini tushuntirib berdilar.

Domla:
— Saidalixo’jaeva! – dedilar navbatdagi familiyani o’qib. Mashhura degan qiz iymanibgina o’rnidan turdi. — Buncha noinsof bo’lmasangiz? – dedilar domla qadrdon ko’zoynaklarini o’ng qo’llarida sal silkib.

Hammamiz hayron edik, ayniqsa, Mashhura lol bo’lib qoldi.
— Ham Said, ham Ali, ham Xo’ja… Shuncha nomni bir o’zingiz egallabsiz, qanday qilib ko’tarib yuribsiz? Og’irlik qilmaydimi?

Butun auditoriya sharaqlab kulib yubordi. Domlaning o’zlari ham nim tabassum qildilar-da, Mashhuraning familiyasidagi so’zlar ma’nosini tushuntirib berdilar. So’ng shu munosabat bilan mumtoz adabiyotimizda an’ana bo’lgan taxallus haqida uzoq vaqt qiziqarli qilib so’zlab berdilar.

Domla suhbat davomida talabalarning qaerda turishi, u turgan joyning nima uchun shunday atalishi bilan qiziqdilar. Ayniqsa, toshkentliklarning gapini berilib tingladilar, “Kazbek” papirosining qutichasiga nimalarnidir yozib oldilar. Keyinchalik ma’lum bo’lishicha, Shayx aka “Toshkentnoma”ga material to’playotgan ekanlar. (Doston bitgach, bizga hammadan ilgari o’qib berganlar.)

Men she’riyatda, ayniqsa, bolalarga she’r yozishda o’sha vaqtda qalamimni bir oz pishitib olgan bo’lsam-da, ko’pchilik do’stlarimga qaraganda qiziqqon, jizzakiroq edim. Bir kuni to’garakda bo’lib o’tgan bir voqeadan so’ng o’zimni ancha bosib oldim. To’garak boshlanishi bilan bir qiz she’r o’qidi, keyin muhokama boshlandi. Bu qiz o’qigan she’r o’ziniki emasdi, kattaroq bir shoirning she’ri edi.. Hali domla: “Qani, kim gapiradi?” – demaslaridan men o’rnimdan turib ketdim. Qizni ko’chirmachidan olib ko’chirmachiga soldim, “tekinxo’r” deb rosa ko’pirib gapirdim. Domla esa, odatdagidek, ko’zoynakni qo’lga olib, o’sha she’rni o’qib chiqdilar-da, muloyimlik bilan qizga qaradilar. Mening taraqa-turuq so’zimdan keyin o’zini yo’qotgan, yuzlari yangi olovdan chiqqan temirday qizib, kizarib ketgan qiz asta yengil tortdi.

— Shomansur akamning o’g’illari, siz unaqa dag’dag’a qilmang shoiramizga, — dedilar domla yumshoqqina qilib. – Balki singlimiz bizni sinamoqchi bo’lganlar, shundaymi?

Qiz otalarcha egilib gap so’ragan ustozga quvonch bilan: “shunday, shunday”, — deb yubordi. Yengil, beozor kulgi ko’tarildi.

Mashg’ulot tugagach, Shayxzoda domla menga alohida nasihat qildilar:

— Uka, hoziroq birov sizga shu she’rni shu qiz nomidan bosib chiqargin”, deb qistayotgani yo’q-ku. Bunaqa qattiq gapirmasligingiz lozim edi. Chunki u qiz nima qilsa ham adabiyotni yaxshi ko’radi. Yoshlik qilgan, birovning she’rini ko’chirib kelib. Aslida, biror kitobni titib, biror she’rni ko’chirib olib o’qish ham she’riyatga mehri borligini ko’rsatadi. Biz esa shu mehrni parvarish etishimiz lozim. Shundaymi, mulla Shomansur o’g’illari?

Men boya to’garakda o’rtoqlarim ichida qizarganimdan battar hijolat chekdim.
Domla yelkamga qoqib. “pishiysiz”, — dedilar-da, dekanatga o’tib ketdilar…

* * *

Men, To’lqin Rasulev, 1958 yili Toshkent pedagogika institutining filologiya fakul`tetida o’qirkanman, faylasuf shoir Maqsud aka Shayxzodani birinchi mashg’ulotda ko’riboq minglab talabalari qatori maftun bo’ldim..

Maqsud Shayxzoda bizning kursda o’zbek adabiyotidan dars o’tardilar.. Har bir dars shu qadar qiziqarli, teran va maroqli bo’lardiki, biz talabalarning butun vujudimiz quloqqa aylanardi.

Yozgi imtihon payti edi. Domla Maqsud Shayxzoda institutning zabardast o’qituvchilaridan Abdulla Boboxonov bilan birga o’tirib, talablardan imtihon olardilar.
Javob berish navbati menga keldi. Shayx aka har savolga bir-ikki jumla aytishim bilan:
— Keyingi savolga o’ting, o’g’lon, — deb dalda berardilar. Men uch savolga javob berib bo’lgach:
— Sizga “a’lo” baho! – dedilar ko’zoynak ostidan jilmayib qarab.

Shu payt men dadillik bilan iltimos qildim:
— Domla, sizning “Yo’q, men o’lgan emasman!” she’ringizni yoddan aytsam maylimi?

Shayx aka ko’zoynak orasidan “yarq” etib qaradilar-da, so’ng Abdulla Boboxonovga murojaat qildilar:
— She’rni eshitamizmi, Boboxon o’g’illari?
— Albatta, eshitamiz. O’qing, uka, — dedi Abdulla aka menga ishora qilib.

She’rni o’qiyapmanu aziz o’qtuvchilarimdan tortinib, derazadan olislarga qarayman, Shayxzodaning she’ri esa dilimdan quyilib kelyapti.
Yo’q, men o’lgan emasman! Yo’q, men o’lgan emasman! Umrim buyuk piyola, hali to’lgan emasman, Men yashayman bolamda, ekib qo’ygan dalamda, Dami sinmas qilichda, uchi o’chmas qalamda…
Men she’rning so’nggi misralarini, ayniqsa, hayajonda o’qirdim:

Ovozimni eshitib, mendan qo’rqdi Azroil, Azroillar cho’chisa, men yasharman yuzlab yil. Eshitdimki, suratim mashhurdir Farg’onamda, Demakki, men o’lmayman, o’lmaslik peshonamda!.. Yo’q, men
o’lgan emasman!

She’rni yod o’qib bo’lib, Maqsud akaga minnatdor qaradim. Shu payt… YO alhazar, Shayx akaning ko’zlaridan yumalab-yumalab tushayotgan yosh tomchilari ko’zonaklari tagidan kulcha yuzlariga
sizib-sizib tushardi. Men bu holatni ko’rib, sehrlanib, qotib qoldim. Xayolimdan shunday bir fikr kechdi. “Xalq dushmani” deb badarg’a qilingan bu ulkan shoir o’sha jahannamdan eson-omon qaytib, bir paytlar yozgan she’rini yosh bir talabasidan eshitayotganiga yuraklari to’lib, hislari urib ketdi…

Maqsud aka ko’zoynagini qo’liga olib, uni oq dastro’mol bilan artdi-da, Abdulla Boboxonovga qarab dedi:

— Bu o’g’longa dildan ehtirom aytamiz… O’zlaridan so’rasak…

Oliy o’quv yurtida uzoq yillar Maqsud aka Shayxzodadan tahsil olgan har bir kunni tilla xazina topgandan ham a’lo deb bilaman.

Jumaniyoz Jabborov hikoyasi

1961 yil oxirlarida Shayxzoda, Odil Yoqubov, men va yana bir necha qalamkashlar Xorazmga boradigan bo’ldik. Shunda yo’l-yo’lakay o’zim uchun ikki narsani kashf etdim. Avvalo domla Shayxzoda shu qadar dilkash, tinglovchini shu qadar rom etarlik darajada so’zlar ediki, u bilan birinchi bor tanishgan, birinchi bor suhbatdosh bo’lgan kishi ham o’zini Shayxzoda bilan go’yo avvaldan tanishdek, avvaldan yaxshi biladigandek his qilarkan.

Borayotgan manzilimiz Xorazm bo’lganidan suhbatimiz shu qadim va navqiron voha haqida davom etardi. Suhbatimiz desam xatodir balki. Chunki faqat domla so’zlar edi. Domlaning so’znini bo’lgimiz kelmasdi. Negaki, domla bizga Xorazmni Xorazmligicha; ming yillar qadimgi vohalari, Beruniydek, Xorazmiydek buyuk allomalari taqdiri, jangu jadallari, nurli va nursiz kechgan onlarini go’yo ko’z o’ngimizda tasvirini chizar, biz esa hayrat va hayajon bilan tinglar edik.

Xullas, o’shanda suhbat bilan bo’lib Xorazmga yetib borganimizni ham bilmay qoldik. Bizni “Urganch” mehmonxonasiga joylashtirishdi. Domla bilan bir xonaga tushdik. Uchrashuvlardan, Xorazmning shahar va qishloqlaridan qaytib, mehmonxonada bo’lganimizda ham tarix haqida, she’riyat va ijod sirlari haqida suhbat davom etar, men esa sabog’i olamga tatirlik bunday lahzalarning oxiri bo’lmasa, deb xayol qilardim.

Safarimiz qarib, qaytish uchun hozirlana boshladik. Yakshanba kuni edi shekilli, tushlikni mehmonxonada, xonamizning o’zida tayyorladik. Dasturxon atrofida ham asosan she’riyat haqida suhbat boshlandi. Xayolimga negadir bir savol keldi-yu, o’ylab ham o’tirmay, domlaga murojaat qildim:

— Domla, mabodo hozir suhbatimizda hazrat Navoiy bobo paydo bo’lib qolsa, u kishi bilan qiynalmay, bir-birimizni tushunib gaplasha olarmidik?
— Shubhasiz, gaplashardik, — dedi domla qo’lini sochiqqa arta turib. – Faqat ikkimizga bir oz arxaik so’zlarni ishlatishga to’g’ri kelardi, xolos…

Shunday dedi-da, domla deraza yoniga borib, tashqarini kuzata boshladi.
— Ha, — deya og’ir so’lish oldi bir payt Shayxzoda va menga yuzlandi. – YO Jumaniyoz, manovi manzarani ko’ring.

Derazaga yaqinlashib ko’chaga nazar tashladim. Bir to’p olomon yelkama-yelka tobut ko’tarib qabriston tomon o’tmoqdaydi. Tobutga ergashganlar shoshishar, bir-birlariga turtinib ketishar, marhumga bir nafas bo’lsa-da, yelka tutib qolishga intilib ketishmoqdaydi.
— Zamonaning zap qiziq o’yinlari bor-da, azizim, nima dedingiz? Mana bir bandasi xuddi shu bugun, kelib-kelib dam olish kuni omonatini topshiripti. Ke, dam olsam, bira to’la dam ola qolay, deganmikin?.. Balki hafta boshida qanchadan-qancha shirin niyatlarini xuddi shu bugun amalga oshirishni diliga tugib qo’ygandir-u, endi bechora so’nggi manzili tomon borayotganini hatto his etishdan ham mahrum…

Sal turib domla horg’inlik bilan davom etdi:

— Tobut ortidan ketayotgan marhumga xayrixoh anovi odamlarning orasida bechoraning diliga ozor yetkazganlar yo’q, deysizmi? Endi bo’lsa…

Shukrullo hikoyasi

1966 yilning oktyabri bo’lsa kerak, Moskvaga borishga to’g’ri keldi. O’sha kezlarda Toshkent zilzilasiga bag’ishlangan “26. Tong otar” dostonim “Ogonyok” jurnalida chop etilish arafasida edi. Shayx aka Kreml` kasalxonasida davolanar edi. Uni ko’rgani bordik. Hol-ahvol so’rashgach, men safarim qariganini va Toshkentga qaytishimni aytdim. Shunda Shayx aka menga: “Hozircha ketmay turing. Doktorlar qabul qilingan dorilarning ta’sirini aniqlab, so’ngra menga javob berishmoqchi. Birga bo’laylik”, — deb qoldi. Shu munosabat bilan men Moskvada qoldim. U kishi “Metropol”da, men “Moskva” mehmonxonasida turardik. O’sha paytda uning “Mirzo Ulug’bek” she’riy dramasini Naum Grebnev rus tiliga tarjima qilayotgan edi. Suhbat paytida u kishi menga allaqanday quvonch bilan Toshkentdan xat olganini va do’sti xotirasiga bag’ishlab yozgan “G’afurga xat” she’ri gazetada chiqqani hamda uni o’quvchilar yaxshi kutib olishganini aytdi. Shunda men u kishiga: “G’afur akani eslab kuyib yozibsiz. Ammo men eshitgan edimki, siz qamalgan paytingizda u kishi sizga ham, Sakinaxonimga ham yaxshi munosabatda bo’lmagan”, deb. Shayxzoda: “Siz, shoir, ajoyib odamsiz-da, Yusuf emchi o’g’illari. Buning uchun G’afurdan gina qilib bo’ladimi? Uning ixtiyori o’zida bo’lmagan”, — dedi.

Men buni shuning uchun aytyapmanki, biz gunohlarni, nuqsonlarni keltirib chiqargan omillarni o’ylamasdan, ba’zan kimlardandir xafa bo’lib yuramiz. Shayxzodaning buyukligi ham shunda ediki, yomonlik qilgan har qanday insonni yomonotliqqa chiqarib qo’ymasdi. Uni bu yo’lga boshlagan sabablarni izlardi. Odamlarga nisbatan shunga qarab munosabatda bo’lardi.

— Urushdan keyingi yillarda, — deb gap boshlagan edi u bir kuni, — Stalinni she’rlarimizda ilohiylashtirgan paytlarimiz ko’p bo’lgan. Bu borada, ayniqsa, Mulla Abdug’afur ilg’or edi. Stalin bo’lmasa, yer yuzida hayot bo’lmaydi, deb yurgan paytimiz. Bir kuni menga telefon qilib, uyiga Abulqosim Lohutiyning kelganini bildirib, taklif qilib qoldi. Gaplashib o’tirganimizda, birdan G’afur G’ulom o’rnidan turganicha, qirg’in keltirgan urush uchun Gitlerni ham, Stalinni ham onasi qolmay, haqorat qilib ketdi. O’sha kezlarda bu so’zlari uchun yetti pushtimizni yo’q qilib yuborishlari hech gap emas edi. Taxtadek qotib qoldik. Bir vaqt o’zimizga kelgach, Lohutiy: “Shayx, bu gapni G’afur aytmadi, biz eshitmadik”, — dedi. Bir necha kun xavfsirab, uxlamay yurdik. Ko’p o’tmay, G’afur G’ulomning Stalinni ardoqlagan she’ri gazetada bosildi. Ba’zan uning shunaqa odati ham bor edi: gunohni qilishga qilardi-yu, darrov uning oldini olardi. “Uning ixtiyori o’zida bo’lmagan”, deganimning ma’nosi shuki, u boshqacha yo’l tutishga ojiz edi. Ammo hibsdan kelganimdan so’ng u kelib quchoqlaganicha: “Shayx, sen yo’qligingda o’lay deb qoldim”, — deb bag’riga bosgandi. Men bunga ishonaman.

Zamon og’ir edi. Ana shunaqa holatlar ko’p bo’lardi. Buni yaxshi tushungan Shayxzoda gina-kuduratni bilmaydigan shaxslardan edi. U hech kimga yomonlikni ravo ko’rmasdi. Unga zug’um o’tkazganlarga biror marta ham buni yuziga solmagan.

Shu munosabat bilan bir voqea esimga tushdi.

1964 yili allaqanday g’ayritabiiy bir holda yurganida, uni ko’rib qoldim. “Uy berishdi, besh xonali”, — dedi u allaqanday xomushlik bilan. “Qutlug’ bo’lsin! Yaqinda hovli to’yi qilib ham qolarsiz?” — desam, u: “Yo’q, uydan voz kechishga to’g’ri keladi. Bizga tekkan hukumat uyi o’zini otgan ministrniki ekan. Men hech qachon birovning kulfati ustiga baxtimni qura olmayman”, — dedi.

Keyin bilsam, Shayx aka rad javobini berib yuboribdi.

Turob To’la hikoyasi

Asar (Tugallanmay qolgan «Beruniy» dramasi nazarda tutilmoqda) shunday boshlanardi:

Sharq mamlakatlaridan birining podshosi qabul marosimini o’tkazadi. Marosimda hind, arab, farang, rum, yunon kabi mamlakatlarning elchilari, allomalari, ulamo-yu fuzalolari ishtirok etadilar. Podsho zamonning muhim masalalarini o’rtaga tashlab, majlis qurmoqda.

Shunday qizg’in payt ostonada Eshikog’a paydo bo’ladi. Ziyrak podsho suhbatdan uzilib, unga o’girilib qaraydi: nima demoqchisan, degandek. Eshikog’a: “Eshikda bir darvesh suhbatingizda qatnashishni tilab turibdi. Sizdan ijozat berishnigizni so’ramoqda, shahanshoh”, — deydi. Shoh o’ylab-netib o’tirmay: “Mayli kirsin, suhbatimizshga xalal bermas”, — deydi va suhbatni davom ettiradi. Oz o’tmay, “darvesh” ostonada paydo bo’ladi va o’tirishga ruxsat so’raydi. Shoh bir o’girilib qaraydi-yu, gadosifat bu mehmonni ko’rib, ijozat berganiga achinib, noiloj: “O’tiring”, — deydi va tag’in suhg’batida davom qiladi. “Darvesh” joy izlab bir daqiqa turadi-da, mehmonlar o’tirgan muhtasham saroyni aylanib o’tib, to’g’ri podshoning o’ng tomonida bo’sh turgan vazir kursisiga borib o’tiradi. Mehmonlar hayrat bilan bir-birlariga qarashadi. Kimdir achchig’lanib, koyinadi. Podsho atrofiga, mehmonlar nazari tikilgan tomonga o’giriladi va sevimli vaziriining kursisi band bo’lganiga ko’zi tushadi. Hind elchisi: “Betavfiq”, deydi o’z tilida. Arab elchisi: “Aytmagan joyga – yo’nmagan tayoq”, — deydi to’ng’illab. Yunon ulamosi: “Siylaganni sigir bilmas”, — deb kuladi o’z tilida. “Darvesh” hammalariga o’z tillarida javob qiladi.

Elchilar-u ulamoning musohabalarini kuzatib turgan podsho: “U o’z o’rniga kelib o’tirdi, koyinmangiz. U boyatdan beri kitobini muhokama qilayotganingiz Abu Rayhon Beruniy”, — deydi.
Hamma o’tirganlar birin-ketin o’rinlaridan turib, qulluq qiladi. Beruniy o’zining o’lmagani, Mahmud G’aznaviy ta’qibidan qochib, bu yerga kelgani, Xorazm tuprog’i yer bilan yakson bo’lgani to’g’risida hikoya qilib, barchaning qalbini larzaga soladi.

Shundan keyin Xorazm va G’azna korchalonlarining qilmishlari sahnasi ketadi…

Shayx aka hikoyasini davom qilar ekan, shundan keyin Beruniyni topolmay garang bo’lgan, jaholat otiga mingan Mahmud G’aznaviyning sahnada paydo bo’lishini aytadi…

Shayx aka “Beruniy” bilan, haqiqatan ham, band edi. “Beruniy”, haqiqatan ham, uning boshida “pishib”, tayyor bo’lgan edi. Har holda menga shunday bo’lib ko’rindi.

Shoirlar xiyobonida borar ekanmiz, Shayx aka asar voqealarini pardama-parda hikoya qilib bo’lgach:

— Shuncha yoshga yetib, shuncha she’r yozib, sahna sehridek qudratli kuchning borligini bilmagan ekanman, — dedi. – Men — “Mirzo Ulug’bek”ning prem’erasi kuni buni his qildim. Shu vaqtga qadar bu rohatdan bahramand bo’lib kelgan o’rtoqlarimga havasim keldi, azbaroyi shifo!”

— Men, — dedi u bir oz jimlikdan keyin, esib turgan shabadalarga ko’kragini ochib, — ana shu mazaning totini sog’inib qoldim. “Beruniy”ni yozib bo’lib, bu muvozabatni davom ettirmoqchiman. Shukurlar, Nabilar, Shariflar, Zaynablar san’atiga tag’in bir qoyil qolib, kerilib o’tirmoqchiman…

Bilmadim, Beruniyni kim o’ynasa bo’ladi? Har holda shu aytgan san’atkorlarimdan bittasi o’ynasa yaxshiydi…

Shayx aka kutilmaganda, Shukur Burhon bosh rolni o’ynagan birinchi p`esasini esladi.

— Jaloliddin esingda-ya, — dedi u birdan, — Jaloliddin obraziga yana qaytmoqchiman. Uni tiklamoq kerak… Jaloliddin — xalqimizning ajoyib farzandi. U bosqinchi bo’lmagan, aksincha, bosqinchini boplab urgan. Kuchi yetmay qolganda qardosh xalqlardan najot so’ragan, topgan ham. Endi muhokamalarga kelsak (“mulohaza” degisi kelmadi, nazarimda), bahslashib ko’ramiz. Nega bekordan-bekor vatanparvar ajdodlarimizdan voz kechishimiz kerak? Men bilamanki, Jaloliddin himoya qilsa arzigulik, hatto ko’tarsa arzigulik shaxs. U shahzoda, ammo qahramon shahzoda! Xalqparvar, vatanparvar shahzoda! Shunday paradoks ham bo’lishi mumkinmi? Menimcha, mumkin! Bu masalaga qaytamiz hali. Tarixni titib ko’ramiz…

Shayxzodaning o’sha kuni Shoirlar xiyobonida aytgan bu so’zlari hali ham qulog’imda jaranglab turibdi.

Jonrid Abdullaxonov hikoyasi

Kunlarning birida Yozuvchilar uyushmasi tashabbusi
bilan “Bardosh” nomli yangi romanim qo’lyozmasining muhokamasi o’tkazildi. Birin-ketin so’zga chiqqanlar asosan ma’qullashdi. Ammo nomiga e’tiroz bildirdiganla ham bo’ldi. “Bardosh” – bu ocherkning nomi emish, badiiy asarga mos kelmasmish. Men barcha aytilgan kamchilik va maslahatlarga qo’shilsam ham, nomi haqidagi fikr bilan qo’shila olmadim. Chunki, romanda insonning bardoshi haqida yurakdan qaynab-toshib bitilgan monolog bor edi. Ana shu monologga urg’u berish maqsadida kitob ham shu nom bilan atalishini juda-juda istardim.

O’sha paytlar Yozuvchilar uyushmasining Do’rmondagi ijod bog’ida yashab, “Xalqim meni sud qilsin” nomli yangi roman ustida ishlayotgan edim. “Bardosh”ning taqdirini hal qilish bilan band bo’lganim uchun u ham chala-yarimligicha yotardi. Bir kuni ishim yana yurishmay, nihoyatda horib-charchab keldim-da, xonamga kirib, o’rtada turgan qizil jildli o’rindiqqa o’zimni tashladim. Ta’bim tirriq.

Uchinchi qavat, o’ttiz birinchi xona. Bog’ tomonga qaragan ayvon derazalaridan yam-yashil daraxtlar, dam olsang, joning huzur topadigan soya-salqin joylar, baland-baland ishkomlar ko’zga yaqqol tashlanib turadi. Zilol suvli hovuzda cho’milayotgan yosh-yalangning shovqin-suroni eshitiladi. Xuddi shu mahal o’zimdan ixtiyor ketib, andak ko’zim ilindimi yoxud chuqur xayolga botdimmi, bilmayman. Ammo ko’zim ochiqligi esimda. Hech kutilmaganda, negadir yo’lakdan kiriladigan eshikdan emas, aynan o’sha bog’ tomondagi ayvon derazasi yoqdan kimdir kirib keldi, deng. Balki, aytsam ishonmassiz, men uchun so’z saltanatining sultoni, ilmda ham, she’riyatda ham kamolot daryosining qimmatbaho injusi hisoblangan ustoz Maqsud Shayxzoda…

— O’zlaridan so’rasak? – dedilar salom-alikdan so’ng. – Ruhingiz nechukdir past, nima gap, tinchlikmi?

– E, Shayx aka, nimasini aytasiz? – deyman ularga javoban, nihoyat, hasratimni eshituvchi topilganidan suyunib. – Muharrirlarning o’zbilarmonligidan kuyib bo’ldim-ku! Unisiga borsam ham bir gapni takrorlaydi, bunisiga borsam ham asaringning nomini o’zgartir, deyishadi nuqul.
Shayx aka gapimni shartta bo’ldilar.

— O’zgartir, deyishsa, o’zgartiring qo’ying-da, shunga ham ota go’ri qozixonami? Siz qanday bo’lmasin, asaringizning tezroq nashr etilishini o’ylang. Aks holda erta-indin nima gap, faqat xudoga ayon. “Ushbu damdir, o’zga damni dam dema!” – deganlar Ahmad Yassaviy bobomiz. Siz shu misraning mag’zini chaqib yuring, doim. Bu gapda hikmat ko’p!

— Xo’p, mayli, shunday bo’la qolsin, lekin nima deb o’zgartiray? Shunga boshim qotyapti-da!
— “Suiqasd” deb qo’ying, — dedilar ustoz hech ikkilanmay. – Ha, ”Suiqasd” asaringizga juda mos tushadi. Kitobingiz tezda bosilib chiqadi ham, bozorgir ham bo’ladi.

To’satdan dilim ravshan tortib, zavqlanib ketdim. Qarshimda so’z iqlimining xoqoni turganini ham unutib, o’rindiqdan sapchib turdim-da, birinchi qavatga yugurdim. Telefon oldida hech kim yo’q ekan, shoshib O’tkirjonga sim qoqdim. Go’shakni uning o’rinbosari Omon Muxtor oldi. Shunday-shunday deb, unga asarimning yangi nomini aytdim.

— Bo’pti, endi romaningiz, albatta, chiqadi, — deya va’da berdi u.

– “Suiqasd” o’quvchining diqqatini tortadigan nom. (Haqiqatan, ham asar “Sharq yulduzi”ning o’sha yili 7 va 8-sonlarida chop etildi.) O’sha mahal Normurod Narzullaevga ham telefon qilib, suyunchi olganday bo’ldim.
— Yashang, do’stim, — dedi u ham mamnun bo’lib, — nashriyot rejasiga kiritamiz endi. Hoziroq bo’lim boshlig’i Xurshid Davronga aytaman, tahrirni tezlashtirsin!

Shu gaplar tugashi bilan xonamga yugurib chiqdimu… Shayx akani ko’rmadim. Keyin o’zimga kelganday bo’lib, o’ylasam.. Axir, u bundan bir necha yillar muqaddam vafot etgan edi-ku?.. Demak, uning ruhi bilan yuzma-yuz gaplashgan ekanman-da…

Ertasiga ishga kelib (u paytlari O’zbekiston Madaniyat ishlari vazirligida xizmat qilardim), xonam eshigini ochar ekanman, yo’lakda olisdan o’sha mahallar “Yozuvchi” nashriyotining direktori vazifasida ishlayotgan Shoir Usmonxo’jaev kelayotganiga ko’zim tushdi. Salomlashamiz. Shu zahotiyoq gap boshlaydi u:

— Jonrid aka, shu kechasi tush ko’ruvdim. Tushimda siz yaxshi bir asar yozganligingiz ogoh bo’ldi, mabodo shu rost bo’lsa, qo’lyozmangizni bering. Men bir oy ichida nashrdan chiqarib beraman.

Bir oy ichida-ya? Avvaliga hazillashyapti, deb o’yladim Har ehtimolga qarshi, uning aytganiga kirib, “Kamalak” nashriyotiga bordim. Asarni qayta ishlab berish bahonasi bilan qo’lyozmani oldim-da, keltirib Shoir Usmonxo’jaevga berdim. Qarangki, ishimiz o’ngidan kelib, salkam bir oy deganda kitobning ilk nusxasi qo’limga tegdi. Boz ustiga, qirq besh ming nusxada bosilgan romanning hammasi juda tez tarqab, kitob magazinlarida topilmay qoldi. Bularning bari o’sha men bilan yuzma-yuz gaplashgan tong nuriday beg’ubor mehr sohibi, ko’zlaridan oliy saxovat shu’lasi ufurib turgan ulug’ mutafakkir alloma ruhining sharofati tufayli ro’yobga chiqqan edi.