15 апрел — Атоқли адиб Садриддин Айний  таваллудининг  145 йиллиги.

  Айнийни четлаб на Рудакий ва Фирдавсийнинг, на Саъдий ва Ҳофизнинг, на Жомий ва Навоийнинг, на Бедил ва Донишнинг ижод оламига дадил кириб бориш мумкин эмас. Айнийнинг илмий-адабий мероси ўтмиш, бугун ва келажакни бир-бирига боғловчи бир олтин ҳалқадир.

САДРИДДИН АЙНИЙ
МАҲМУДХЎЖА  БЕҲБУДИЙ  ХОТИРАСИГА
ИККИ ШЕЪР

Ёзувчи, олим ва жамоат арбоби Садриддин Саидмуродзода Айний 1878 йили Бухоро вилояти, Ғиждувон туманида туғилган. Ўзбек ва тожик тилида ёзган. Тожикистон Фанлар Академияси академиги ва биринчи президенти (1951—54), Ўзбекистон Фанлар Академияси фахрий аъзоси (1943), Тожикистонда хизмат кўрсатган фан арбоби (1940), филология фанлари доктори (1948), профессор (1950).
Аввал эски мактабда (1884—87), кейин мадрасалар: Мир Араб (1890—91), Олимхон (1892—93), Бадалбек (1894—96), Ҳожи Зоҳид (1896-99), Кўкалдош (1899-1900)да таҳсил олган. Аҳмад Дониш ва озарбайжон ёзувчиси Ҳожа Мароғийнинг ҳамда жадид маърифатпарварларининг асарлари унинг дунёқарашига сезиларли таъсир кўрсатади. Айний Бухорода янги усулдаги мактаблар очади, улар учун ўқув қўлланмалар, оммани илм-маърифатга чақирувчи шеър ва ҳикоялардан иборат «Ёшлар тарбияси» (1909) дарслигини тузади. «Ёш бухороликлар» ҳаракатида фаол қатнашади.
1918—21 йилларда тожикча, ўзбекча марш, қўшиқ ва шеърлар яратади. «Бухоро жаллодлари» (1922) повести, «Бухоро манғит амирлигининг тарихи» (1921) асарида Бухоронинг ижтимоий-сиёсий ҳаёти ифодаланган. «Одина», «Қиз бола ёки Холида» (1924), «Тожик адабиётидан намуналар» (1926), «Қул бобо ёки икки озод» (1928) каби қисса, ҳикоя, очерклари муҳим аҳамиятга эга. Айний тожик ва ўзбек адабиётларининг минг йиллик тарихий тараққиётида етишиб чиққан 200 дан ортиқ шоир, тарихчи, олим, тазкиранавислар ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумот беради.
Айний 1927-29 йилларда йирик романи «Дохунда»ни тожик тилида нашр эттирди. 1934 йилда эса ўзбек тилида «Қуллар» романини яратди. Унда ўзбек ва тожик халқининг юз йиллик ҳаёти акс этади. Айнийнинг «Эски мактаб» (1935) асарида эски мактабдаги ўқиш ва ўқитиш ҳақида ҳикоя қилинади. Йигирманчи йилларда эълон қилинган қатор ҳажвий асарлари, «Яна бу қайси гўрдан чиқди», «Пулинг ҳалол бўлса, тўй қил» (1924), «Машраб бобо», «Е, тўним» (1925), «Билганим йўқ», «Кенгаш» (1926) каби ўзбекча фелетонлари, ҳажвий шеър ва мақолалари, айниқса, «Судхўрнинг ўлими» (1939) ҳажвий повести ёзувчининг моҳир сатирик эканлигини кўрсатди.
Муқанна ва Темурмалик бошчилигидаги халқ қўзғолонини акс эттирувчи адабий-тарихий очерклар ёзди. У тўрт қисмдан иборат «Эсдаликлар»ида (1949—54) Бухоронинг ўтмиш ҳаёти ва ўша давр ижтимоий-маданий муҳитини ёритади. А. адабиётшунос, тилшунос, шарқшунос олим сифатида «Фирдавсий ва унинг «Шоҳнома»си ҳақида» (1934), «Камол Хўжандий», «Шайхурраис Абу Али ибн Сино» (1939), «Устод Рудакий» (1940), «Шайх Муслиҳиддин Саъдий Шерозий» (1942), «Алишер Навоий» (1948), «Зайниддин Восифий» (унинг «Бадое ул-вақое» асари ҳақида»), «Мирза Абдулқодир Бедил», Муқимий, Ғафур Ғулом ва Саид Назар ҳақидаги асарлари ўзбек ва тожик адабиётшунослиги ва танқидчилигида, «Форс ва тожик тиллари ҳақида», «Тожик тили» каби илмий ишлари тожик тилшунослигида муҳим воқеа бўлди.
Садриддин Айний 1954 йили вафот этган.
Айнийнинг «Дохунда», «Қуллар», «Судхўрнинг ўлими» ва «Эсдаликлар» асарлари хорижий тилларга таржима қилинган. Ўзбекистон ва Тожикистон Республикаларидаги бир қатор шаҳар, туманлар, қишлоқлар, кўчалар, мактаблар, кутубхоналар, санъат ва маданият муассасалари Айний номига қўйилган. Самарқандда Айний ёдгорлик уй-музейи очилган (1967).

БЕҲБУДИЙ РУҲИҒА ИТҲОФ
(Шаби ҳижрон ҳавосиға)

Сани мундин буён Турон кўролурму, кўролмасму?
Санинг мислингни Туркистон тополурму, тополмасму?

Сан, эй устоди олийшон, эдинг ажубаи даврон,
Отингни тилга ҳар инсон буюк ҳурмат-ла олмасму?

Санинг тарихий давронинг, санинг осору урфонинг,
Санинг номинг, санинг шонинг жаҳон қолдиқча қолмасму?

Санинг кўксунг чўкулганму, санинг белинг букулганму?
Санинг қонинг тўкулганму? Муни(нг) ҳеч ким сўролмасму?

Бошингни кесдуран қотил, у бадтийнат, у сангин дил,
Худодан гар эса ғофил, халойиқдан уёлмасму?

Ватан авлоди ёд этди, сани ҳурмат-ла шод этди,
Ва лекин интиқомингни ололурму, ололмасму?

Жаҳонда зулмдур зоҳир, жаҳон хунхўр, жаҳон жобир,
Жаҳондан бир замон охир ситамгарлик йўқолмасму?

Беҳишту ҳурии ғилмон санга Ҳақ айласун эҳсон,
Санга раҳмат, санга ғафрон Худойим етказолмасму?!

БЕҲБУДИЙ АФАНДИНИ ЭСГА ТУШИРИБ, ҚАТЛ ВА ҚАТЛГОҲИГА ХИТОБАН

Эй мадфуни инсоният, эй мақтули аҳрор!
Эй маркази ваҳшоният, эй маҳмани ашрор!

Мингларча йигитлар бошини тандан аюрудинг,
Мингларча асоратзада ўғлонлари қирдинг.

Қон тўк, яна қон тўк, яна қон тўк!
Қон сели билан оқибат-ал-амр, ёрил, чўк!

Қон тўк-да, чўмул қонға! Йиқил қонға! Бўғул, ўл!
То қонга булғанмасин озода бирор қўл!

Эй деви жаҳолат уйи, эй, қон-ла тўлан ғор!
Шод ўл бу кун! Аммо бу куннинг эртаси ҳам бор!

Бир дасти риё, дасти жафо, дасти хиёнат
Мумкинми сани айласа кетдикча сиёнат?!…

Эй қотила, эй фожира, эй фитнаи Турон!
Турон эли фитнанг ила бўлсунми паришон?!

Мингларча йигит бошини калтак билан эздинг,
Мингларча йигит нашъини саржин каби тиздинг.

Зиндонлара мингларча тирикларни чирутдинг,
Тезоб ила мингларча ўлукларни эритдинг.

Қуръонни, шариатни аёғ остида бостинг,
Беҳбудий каби доҳийи Туронни-да остинг!

Бош кес, яна бош кес, неча кун кайфу сафо сур!
Лекин кўзингни оч! Келаси кунларинги кўр!

Билгилки, бу аҳмол эмас! Аҳмоли илоҳи!
Билгил, абадий қолмаяжак мунча малоҳи!

Бир кун келур албат, келур албат, келур албат
Эй хоина! Ўч олмаға ожизлара навбат!

Эй мақтули аҳрор! Эй мамкини ашрор!
Қон тўк, яна қон тўк!
Қон тўк-да, ёрил, чўк!
Бир дасти хиёнат
Айларми сиёнат
Доим осор?
— Асло! Бир кун келур албат, ожизлара навбат
Ўч олмаға сандан.
Эй манбаи накбат,
Кўрсам ўша кунни!

1920, ИВ, Самарқанд.

Иброҳим Ҳаққул
БЕДИЛШУНОС САДРИДДИН АЙНИЙ

Садриддин Айний вақт ўтган сайин ижодиётнинг қадр-қиймати ортиб, теранлик сирлари кенгроқ, чуқурроқ кашф этиладиган қалам соҳибларидан саналади. Оллоҳ устод Айнийга бир неча яхши олим, сермаҳсул ёзувчига етадиган истеъдод берган. Айний яратган илмий тадқиқотларнинг ҳажмига тенг асарлар ёзиш эҳтимолки икки-уч заҳматкаш олимнинг қўлидан келар. Аммо бу асарларнинг Айний тадқиқотлари сифат ва савияси билан беллаша олишига ким кафолат бера олади? Айнийнинг “Судхўрнинг ўлими”, “Эсдаликлар” китоби манаман деган улуғ бир истеъдоднинг шон-шуҳратини жаҳонга таратиш ва муаллифига бадиий ҳайкал ўлароқ боқий яшаш қудратига эга, деса асло хато бўлмайди. Бунга аниқ ишонмоқ учун эса ушбу икки нодир китобни жаҳоннинг қайси халқлари тилларига таржима қилинганлигини хаёлдан ўтказиш кифоя. Айнийнинг ҳикоя ва романлари, тарихий асарлари-чи? Унинг шеърияти, шоирлик қиёфаси ва Шарқ шеъриятига қўшган ҳиссаси ҳақида биз нима биламиз? Деярли ҳеч нарса.

Айнийнинг илмий-ижодий меросини адабиёт, тарих, педагогика ёки адабиётшунослик нуқтаи назаридангина эмас, балки тилшунослик жабҳасидан ҳам баҳолаш лозим бўлади. Айнийнинг улуғлиги ҳам, тенгсизлиги ҳам ана шунда – у бошқа бировлар уддалай олишга ақл бовар қилмайдиган ишларни қойиллатиб бажаришга қодир билим ва салоҳият соҳиби эди. Айний илм ва ижод учун туғилганлигини билар, шунинг учун бутун куч-қуввати, қобилиятини илм-фан, адабиёт равнақига бағишлаганди.

Шарқ мумтоз илмий-адабий меросини ўқиб-ўрганиш, тадқиқ ва тарғиб қилишда Айний эришган натижа ва ютуқларга фақат ҳавас қилиш, улардан ибрат олиш мумкин. Аммо Айнийнинг “панжасига панжа уриш” беҳад душвор. Шунинг учун ҳам унинг Рудакий, Ибн Сино, Саъдий, Навоий, Бедил каби даҳоларга бағишланган тадқиқотлари шу кунгача ўзининг илмий қиммати ва аҳамиятини сақлаб келмоқда. Биз шу ўринда Айнийнинг фақат бедилшунослигига дахлдор айрим мулоҳазаларга эътиборни қаратмоқчимиз. Маълумки, Айний мадрасада таҳсил олган даврларда Бухорода улуғ файласуф шоир Мирзо Бедил ижодиётига қизиқиш анча кучайган эди. Турли ижтимоий табақадаги дид ва савияси турлича бўлган кишилар бедилхонлик қилишган. Шоирлар Бедилга эргашиб назира ва тахмислар битишган. Айний бу жараённинг ҳам кузатувчиси, ҳам иштирокчиси эди. Бедилга кўр-кўрона тақлидларни истиқболсиз бир ижодий ҳаракат ўлароқ рад этган. Чунки Айний мадрасадаёқ зукко бедилшунос сифатида шаклланган. Шу маънода муҳим бир далилга тўхталсак.

1910 йили Уфада чоп этиладиган “Шўро” журналида “Мирзо Бедил ҳақинда” номли бир мақола босилиб чиқади. Журналда ўша муаллифнинг Бедилга бағишланган янада кенг ва каттароқ мақоласи босилиши хусусида ҳабар ҳам берилади. Лекин Бухорода Садриддин Айний билан мадрасада бирга ўқиган Олимжон Идрисийнинг истагини адо айлаб, Бедилнинг таржимаи ҳолини ёритишда хатоликларга йўл қўйганлигини англайди. Шундан сўнг у Садриддин Айнийдан ёрдам истаб Истамбулдан – Бухорога мактуб йўллайди. Айний Олимжон Идрисий Бедилнинг таржимаи ҳоли, асарлари хусусида анча батафсил маълумот берувчи бир мактуб ёзиб Истанбулга жўнатади. Форсийда битилган ушбу мактубни туркийга таржима қилиб, “Шўро” журналига юборган Идрисий дейди: “6-адад “Шўро”да Бедилнинг таржимаи ҳолини мухтасар бир суратда ёзғоч, Бухородаги шеригим Садриддин Айний афандига хат ёзуб, бу ҳақда муфассал маълумот сўрадим. 1911 сана 3 мартда жавоб ҳам олдим эса-да, бир чўқ сабабларга кўра бу вақтга қадар таржима этуб юбора олмадим”.

Хуллас, “Шўро” журналининг 1912 йил сонида Идрисийнинг мақоласи эмас, балки унинг таржимасидаги Айнийнинг ўша мактуби мақола шаклида босилиб чиқади.

Асосий нарса шундаки, Айний Мирзо Бедил таржимаи ҳоли, муҳити, фалсафаси, услуби хусусида айтилиши зарур бўлган барча муҳим гапларни баён этган. Шунингдек, ҳижрий 1199 йили Бомбайда чиққан ва 12 қисмдан таркиб топган Бедил “Куллиёти”даги асарлар ҳажмини ҳам бирма-бир қайд қилиб ўтган.

Бизнинг назаримизда, “Шўро” журналида босилган Айнийнинг мана шу фикрлари унинг Бедил шахсиятига эҳтиромини англаш ва изоҳлашга яқиндан ёрдам беради: “Мирзо Бедил бой қалб соҳиби, олижаноб бир зот бўлиб ағниё ва умаро эшигига ҳеч яқинлашмас, билъакс улар Мирзонинг ҳузурига келурлар ва уни таъзиму такрим этардилар”.

Нуфуз ва иқтидор соҳиби амалдорлардан бириси Мирзога бир мактуб юбориб, уйига даъват этгани замон у:

Дунё агар диҳанд, нахезам зи жои хеш,
Ман бастаам ҳинои қаноат ба пои хеш.

Мазмуни: Агар менга дунё қадар молу мулк берсалар ҳам, ўрнимдан қимирламайман, чунки мен оёғимга қаноат ҳиносини боғладим, шунинг учун тўраларга ва бойларга хушомад эҳтиёжим йўқ, байти билан жавоб қайтаради. Агар ана шу нуқтаи назардан Айнийнинг ижодкорлик эътиқоди ва шахсиятига баҳо бериладиган бўлса, унинг Бухоро амири Аҳадхон тузоғига тушмаслик учун йўл излашлари Бедил сабоқларига содиқлик эканлигини ҳам эътироф этиш керак бўлади.

Мирзо Бедил куллиётини қайта-қайта варақлаш, файласуф шоирнинг инсон тақдири, умр мазмуни, тириклик ва ўлим тортишувлари, олам, одам ва Оллоҳ бирлигига доир фикрларини такрор-такрор муҳокама ва мушоҳададан ўтказиш Айнийнинг мароқли машғулотларидан бўлган. Ҳатто у ҳаётнинг анча оғир ва қайноқли фурсатларида Бедил шеърларини ўқиб юпанган, ўзича улардан тасалли топган. Айний, ўша вақтлар дунё ишларидан безган кишилар тилида достон бўлиб юрган Бедилнинг қуйидаги байти унинг кўнглига тасалли бағишлаганлигини эътироф этган:

Зиндаги бар гардан афтодаст, Бедил чора чист?
Шод бояд зистан, ношод бояд зистан.

Мазмуни: Тириклик тушди бошга, Бедил, энди не чора? Шод бўлсанг ҳам, ношод бўлсанг ҳам яшаш керак, албатта.
Бедил асарларининг тили оғир, ифодалари мураккаб, маъно қатламларини очиш бағоят қийин. Буни файласуф шоирнинг ўзи ҳам билган. У бир шеърида бежиз:

Маънии баланди ман фаҳми тунд махоҳад,
Сайри фикрам осон нест, кўҳаму кўтал дорам, –

демаган. Айний ана шу юксак маъниларни кашф айлай оладиган ирфон соҳиби эди. У Бедил фикр-туйғуларининг моҳиятини анча осон мушоҳада қилиб, таҳлил ва талқинда тахминбозликка эрк бермасди.

Айнийнинг “Шўро” журналида босилган мақоласидан “Бедил” монографияси чиққанигача ўтган вақт қирқ йилдан ортади. Шу муддат оралиғида устоз Айний Бедил яшаган давр ва замон, унинг шахси, адабий муҳити, ижодиётининг фалсафий-ахлоқий манбаларига тегишли деярли барча тарихий, илмий, адабий ва диний китобларни синчиклаб ўрганган, шуларга алоқадор маълумотларни шоирнинг ўз асарларидан ҳам териб олган. У 1946, 1947 йилларда “Шарқи сурх” журналида Бедилга бағишланган мақолаларини эълон қилган. Охир-оқибатда эса унинг жаҳон бедилшунослигида янги саҳифа очган “Мирзо Абдулқодир Бедил” монографияси яралган. Бу ишни уддалаш осон эмасди, албатта. Шунинг учун тадқиқотнинг барча қийинчилик ва мураккабликларини инобатга олган Е.Э.Бертельс китобга ёзган муқаддимасида, “Камдан-кам одам бу ишнинг уддасидан чиқа оларди, шунда ҳам Садриддин Айнийга ўхшаган ўз халқининг ўтмишдаги адабиётини, тилини ва шу тилда ёзилган барча адабиётини яхши билган забардаст устозгина бу ишни муваффақият билан ниҳоясига етказган бўлур эди”, дея Айнийнинг чинданда забардаст устозлигига тан берган эди. Албатта, Айний Мирзо Бедилнинг муҳташам ижодиётига доир барча масала ва муаммоларни тўлиқ ҳал қилиб бергани йўқ. Бундай бўлиши мумкин ҳам эмас. Шунга қарамасдан, бир қанча адабиётшуносларнинг умумий эътирфларига кўра, жаҳоннинг бирор-бир ўлкасида Бедил ҳақида Айнийнинг китобига тенглаша оладиган, ундан мукаммалроқ тадқиқот ҳали яратилганича йўқ.

Ҳеч иккиланмасдан айтиш жоизки, Айний ижодиёти ХХ аср дунё адабиётининг энг нодир, энг эътиборли ва энг мазмундор саҳифаларидан ҳисобланади. Айний бадиий ижодининг пойдевори илм, маърифат, тарих, ҳаёт ва ҳақиқатдир. Айний асарларини билиш кўҳна Шарқ тарихи, маданияти, мумтоз адабиёти ва миллий қадриятларини англашга йўл очади. Зеро, Айнийни четлаб на Рудакий ва Фирдавсийнинг, на Саъдий ва Ҳофизнинг, на Жомий ва Навоийнинг, на Бедил ва Донишнинг ижод оламига дадил кириб бориш мумкин эмас. Айнийнинг илмий-адабий мероси ўтмиш, бугун ва келажакни бир-бирига боғловчи бир олтин ҳалқадир.

Манба: «Ишонч”, 2003 йил 19 август

АЙНИЙ ҲАҚИДАГИ ҲИКОЯТЛАР
Эргаш Очилов

Муқаддима

Маълумки, машҳур кишиларнинг ҳаёти афсона ва ривоятларга кўмилиб кетган бўлади – улар орасида тарихий ҳақиқатга мувофиқ келадиганлари ҳам, бадиий тўқима маҳсуллари ҳам оз эмас. Нафақат, ўзбегу тожик, балки Шарқ, ҳатто, жаҳон адабиётининг забардаст намояндаларидан бўлган Садриддин Айний ҳаёти ва фаолияти ҳам бундан мустасно эмас. У ҳақдаги ҳикоят ва ҳангомалар ичида, айнан, ҳаётдан олинганлари билан бирга, халқнинг ижодий таҳайюли асосида ёзилганлари ҳам учрайди. Бундай ҳикоят ва ҳангомалар адиб туғилиб ўсган Бухорода ҳам, умрининг катта қисми ўтган Самарқандда ҳам, у нашъу намо топган Душанбеда ҳам кенг тарқалган. Уларни тўплаб, тасниф қилиб, тадқиқ этса ва алоҳида тўплам тарзида нашр этса, улуғ сўз санъаткори ва жамоат арбобининг кўпни кўрган донишманд инсон ва серқирра истеъдод соҳиби сифатидаги шахсиятини муайянлаштиришга хизмат қилади.

Ҳикоят ва ҳангомаларни қуйидагича тасниф қилиш мумкин:
1. Айний таржимаи ҳоли;
2. Айний ва устозлари;
3. Айний ва ижодкор дўстлари;
4. Айний ва шогирдлари;
5. Айний ижоди;
6. Айний ва фарзандлари;
7. Айний феъл-атвори билан боғлиқ ҳикоят ва ҳангомалар.
Қуйида ўзбеклар ичида Айний билан боғлиқ машҳур ҳангомалардан баъзиларини келтирамиз.

АДИБ ТАХАЛЛУСИ МАЪНОСИ

Садриддин Айнийдан:
– Тахаллусингизнинг маъноси нима? – деб сўрашганида у:
– Луғатларда “айн” сўзининг қирқ саккизта маъноси берилган. Керак бўлса, ўзингиз луғат кўриб билиб олаверинг! – деб жавоб берган экан.

ҲАЁТ ТАЖРИБАСИ

Садриддин Айнийнинг ўғли билан қизи Москвада ўқиганида, ўғлига оз пул юборар экан, қизига эса — кўп. Бунинг сабабини сўраганларида, шундай тушунтириш берибди:
– Ўғил болани тўқчилик бузади, қиз болани йўқчилик.

АЙНИЙНИНГ БАҲОСИ

Садриддин Айний ўзбекчада ҳам равон ёзса-да, нутқи унча бурро эмас экан. Шогирди Иброҳим Мўминов “Мирзо Бедилнинг фалсафий қарашлари” мавзусида диссертация ёқлаганида, илмий раҳбар сифатида қўярда-қўймай унга ҳам сўз беришибди. Шунда у бор-йўғи икки оғиз гапирибди:
– Бедил – азим уқёнус. Иброҳим шу уқёнусдан бир сатил сув олибди…

ИЖОД ЖОЙ ТАНЛАМАЙДИ

Замонасоз тожик шоирларидан бири сандалда ёзиб-чизиб ўтирган Садриддин Айнийни замондан орқада қолганликда айблабди:
– Сиз ҳам бошқаларга ўхшаб стол-стулда ўтириб ижод қилмайсизми?
– Мен “Эски мактаб”, “Одина”, “Қуллар”, “Судхўрнинг ўлими”ни шу сандалда ўтириб ёздим – ҳаммаси машҳур бўлиб кетди. Сен устол-устулда ўтириб нимани қойил қилдинг?! – дебди жавобан нафсонияти оғриган адиб.

ИСТЕЪДОД ВА ИМКОНИЯТ

Садриддин Айнийнинг отаси Саидмуродхўжа айтган экан:
-Аслида донишманд кишилар қашшоқлар ичидан етишиб чиқади, аммо, афсуски, қашшоқлар ўқиш учун имконият топа олмайдилар.

15 aprel — Atoqli adib Sadriddin Ayniy tavalludining 145 yilligi

Ayniyni chetlab na Rudakiy va Firdavsiyning, na Sa’diy va Hofizning, na Jomiy va Navoiyning, na Bedil va Donishning ijod olamiga dadil kirib borish mumkin emas. Ayniyning ilmiy-adabiy merosi o‘tmish, bugun va kelajakni bir-biriga bog‘lovchi bir oltin halqadir.

SADRIDDIN AYNIY
MAHMUDXO‘JA BЕHBUDIY XOTIRASIGA
IKKI SHE’R

Yozuvchi, olim va jamoat arbobi Sadriddin Saidmurodzoda Ayniy 1878 yili Buxoro viloyati, G‘ijduvon tumanida tug‘ilgan. O‘zbek va tojik tilida yozgan. Tojikiston Fanlar Akademiyasi akademigi va birinchi prezidenti (1951—54), O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi faxriy a’zosi (1943), Tojikistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1940), filologiya fanlari doktori (1948), professor (1950).
Avval eski maktabda (1884—87), keyin madrasalar: Mir Arab (1890—91), Olimxon (1892—93), Badalbek (1894—96), Hoji Zohid (1896-99), Ko‘kaldosh (1899-1900)da tahsil olgan. Ahmad Donish va ozarbayjon yozuvchisi Hoja Marog‘iyning hamda jadid ma’rifatparvarlarining asarlari uning dunyoqarashiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ayniy Buxoroda yangi usuldagi maktablar ochadi, ular uchun o‘quv qo‘llanmalar, ommani ilm-ma’rifatga chaqiruvchi she’r va hikoyalardan iborat “Yoshlar tarbiyasi” (1909) darsligini tuzadi. “Yosh buxoroliklar” harakatida faol qatnashadi.
1918—21 yillarda tojikcha, o‘zbekcha marsh, qo‘shiq va she’rlar yaratadi. “Buxoro jallodlari” (1922) povesti, “Buxoro mang‘it amirligining tarixi” (1921) asarida Buxoroning ijtimoiy-siyosiy hayoti ifodalangan. “Odina”, “Qiz bola yoki Xolida” (1924), “Tojik adabiyotidan namunalar” (1926), “Qul bobo yoki ikki ozod” (1928) kabi qissa, hikoya, ocherklari muhim ahamiyatga ega. Ayniy tojik va o‘zbek adabiyotlarining ming yillik tarixiy taraqqiyotida yetishib chiqqan 200 dan ortiq shoir, tarixchi, olim, tazkiranavislar hayoti va ijodi haqida ma’lumot beradi.
Ayniy 1927-29 yillarda yirik romani “Doxunda”ni tojik tilida nashr ettirdi. 1934 yilda esa o‘zbek tilida “Qullar” romanini yaratdi. Unda o‘zbek va tojik xalqining yuz yillik hayoti aks etadi. Ayniyning “Eski maktab” (1935) asarida eski maktabdagi o‘qish va o‘qitish haqida hikoya qilinadi. Yigirmanchi yillarda e’lon qilingan qator hajviy asarlari, “Yana bu qaysi go‘rdan chiqdi”, “Puling halol bo‘lsa, to‘y qil” (1924), “Mashrab bobo”, “Ye, to‘nim” (1925), “Bilganim yo‘q”, “Kengash” (1926) kabi o‘zbekcha feletonlari, hajviy she’r va maqolalari, ayniqsa, “Sudxo‘rning o‘limi” (1939) hajviy povesti yozuvchining mohir satirik ekanligini ko‘rsatdi.
Muqanna va Temurmalik boshchiligidagi xalq qo‘zg‘olonini aks ettiruvchi adabiy-tarixiy ocherklar yozdi. U to‘rt qismdan iborat “Esdaliklar”ida (1949—54) Buxoroning o‘tmish hayoti va o‘sha davr ijtimoiy-madaniy muhitini yoritadi. A. adabiyotshunos, tilshunos, sharqshunos olim sifatida “Firdavsiy va uning «Shohnoma”si haqida» (1934), “Kamol Xo‘jandiy”, “Shayxurrais Abu Ali ibn Sino” (1939), “Ustod Rudakiy” (1940), “Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy” (1942), “Alisher Navoiy” (1948), “Zayniddin Vosifiy” (uning “Badoye ul-vaqoye” asari haqida»), “Mirza Abdulqodir Bedil”, Muqimiy, G‘afur G‘ulom va Said Nazar haqidagi asarlari o‘zbek va tojik adabiyotshunosligi va tanqidchiligida, “Fors va tojik tillari haqida”, “Tojik tili” kabi ilmiy ishlari tojik tilshunosligida muhim voqea bo‘ldi.
Sadriddin Ayniy 1954 yili vafot etgan.
Ayniyning “Doxunda”, “Qullar”, “Sudxo‘rning o‘limi” va “Esdaliklar” asarlari xorijiy tillarga tarjima qilingan. O‘zbekiston va Tojikiston Respublikalaridagi bir qator shahar, tumanlar, qishloqlar, ko‘chalar, maktablar, kutubxonalar, san’at va madaniyat muassasalari Ayniy nomiga qo‘yilgan. Samarqandda Ayniy yodgorlik uy-muzeyi ochilgan (1967).

BЕHBUDIY RUHIG‘A ITHOF
(Shabi hijron havosig‘a)

Sani mundin buyon Turon ko‘rolurmu, ko‘rolmasmu?
Saning mislingni Turkiston topolurmu, topolmasmu?

San, ey ustodi oliyshon, eding ajubai davron,
Otingni tilga har inson buyuk hurmat-la olmasmu?

Saning tarixiy davroning, saning osoru urfoning,
Saning noming, saning shoning jahon qoldiqcha qolmasmu?

Saning ko‘ksung cho‘kulganmu, saning beling bukulganmu?
Saning qoning to‘kulganmu? Muni(ng) hech kim so‘rolmasmu?

Boshingni kesduran qotil, u badtiynat, u sangin dil,
Xudodan gar esa g‘ofil, xaloyiqdan uyolmasmu?

Vatan avlodi yod etdi, sani hurmat-la shod etdi,
Va lekin intiqomingni ololurmu, ololmasmu?

Jahonda zulmdur zohir, jahon xunxo‘r, jahon jobir,
Jahondan bir zamon oxir sitamgarlik yo‘qolmasmu?

Behishtu hurii g‘ilmon sanga Haq aylasun ehson,
Sanga rahmat, sanga g‘afron Xudoyim yetkazolmasmu?!

BЕHBUDIY AFANDINI ESGA TUSHIRIB, QATL VA QATLGOHIGA XITOBAN

Ey madfuni insoniyat, ey maqtuli ahror!
Ey markazi vahshoniyat, ey mahmani ashror!

Minglarcha yigitlar boshini tandan ayuruding,
Minglarcha asoratzada o‘g‘lonlari qirding.

Qon to‘k, yana qon to‘k, yana qon to‘k!
Qon seli bilan oqibat-al-amr, yoril, cho‘k!

Qon to‘k-da, cho‘mul qong‘a! Yiqil qong‘a! Bo‘g‘ul, o‘l!
To qonga bulg‘anmasin ozoda biror qo‘l!

Ey devi jaholat uyi, ey, qon-la to‘lan g‘or!
Shod o‘l bu kun! Ammo bu kunning ertasi ham bor!

Bir dasti riyo, dasti jafo, dasti xiyonat
Mumkinmi sani aylasa ketdikcha siyonat?!…

Ey qotila, ey fojira, ey fitnai Turon!
Turon eli fitnang ila bo‘lsunmi parishon?!

Minglarcha yigit boshini kaltak bilan ezding,
Minglarcha yigit nash’ini sarjin kabi tizding.

Zindonlara minglarcha tiriklarni chirutding,
Tezob ila minglarcha o‘luklarni eritding.

Qur’onni, shariatni ayog‘ ostida bosting,
Behbudiy kabi dohiyi Turonni-da osting!

Bosh kes, yana bosh kes, necha kun kayfu safo sur!
Lekin ko‘zingni och! Kelasi kunlaringi ko‘r!

Bilgilki, bu ahmol emas! Ahmoli ilohi!
Bilgil, abadiy qolmayajak muncha malohi!

Bir kun kelur albat, kelur albat, kelur albat
Ey xoina! O‘ch olmag‘a ojizlara navbat!

Ey maqtuli ahror! Ey mamkini ashror!
Qon to‘k, yana qon to‘k!
Qon to‘k-da, yoril, cho‘k!
Bir dasti xiyonat
Aylarmi siyonat
Doim osor?
— Aslo! Bir kun kelur albat, ojizlara navbat
O‘ch olmag‘a sandan.
Ey manbai nakbat,
Ko‘rsam o‘sha kunni!

1920, IV, Samarqand.

Ibrohim Haqqul
BЕDILSHUNOS SADRIDDIN AYNIY

 Sadriddin Ayniy vaqt o‘tgan sayin ijodiyotning qadr-qiymati ortib, teranlik sirlari kengroq, chuqurroq kashf etiladigan qalam sohiblaridan sanaladi. Olloh ustod Ayniyga bir necha yaxshi olim, sermahsul yozuvchiga yetadigan iste’dod bergan. Ayniy yaratgan ilmiy tadqiqotlarning hajmiga teng asarlar yozish ehtimolki ikki-uch zahmatkash olimning qo‘lidan kelar. Ammo bu asarlarning Ayniy tadqiqotlari sifat va saviyasi bilan bellasha olishiga kim kafolat bera oladi? Ayniyning “Sudxo‘rning o‘limi”, “Esdaliklar” kitobi manaman degan ulug‘ bir iste’dodning shon-shuhratini jahonga taratish va muallifiga badiiy haykal o‘laroq boqiy yashash qudratiga ega, desa aslo xato bo‘lmaydi. Bunga aniq ishonmoq uchun esa ushbu ikki nodir kitobni jahonning qaysi xalqlari tillariga tarjima qilinganligini xayoldan o‘tkazish kifoya. Ayniyning hikoya va romanlari, tarixiy asarlari-chi? Uning she’riyati, shoirlik qiyofasi va Sharq she’riyatiga qo‘shgan hissasi haqida biz nima bilamiz? Deyarli hech narsa.

Ayniyning ilmiy-ijodiy merosini adabiyot, tarix, pedagogika yoki adabiyotshunoslik nuqtai nazaridangina emas, balki tilshunoslik jabhasidan ham baholash lozim bo‘ladi. Ayniyning ulug‘ligi ham, tengsizligi ham ana shunda – u boshqa birovlar uddalay olishga aql bovar qilmaydigan ishlarni qoyillatib bajarishga qodir bilim va salohiyat sohibi edi. Ayniy ilm va ijod uchun tug‘ilganligini bilar, shuning uchun butun kuch-quvvati, qobiliyatini ilm-fan, adabiyot ravnaqiga bag‘ishlagandi.

Sharq mumtoz ilmiy-adabiy merosini o‘qib-o‘rganish, tadqiq va targ‘ib qilishda Ayniy erishgan natija va yutuqlarga faqat havas qilish, ulardan ibrat olish mumkin. Ammo Ayniyning “panjasiga panja urish” behad dushvor. Shuning uchun ham uning Rudakiy, Ibn Sino, Sa’diy, Navoiy, Bedil kabi daholarga bag‘ishlangan tadqiqotlari shu kungacha o‘zining ilmiy qimmati va ahamiyatini saqlab kelmoqda. Biz shu o‘rinda Ayniyning faqat bedilshunosligiga daxldor ayrim mulohazalarga e’tiborni qaratmoqchimiz. Ma’lumki, Ayniy madrasada tahsil olgan davrlarda Buxoroda ulug‘ faylasuf shoir Mirzo Bedil ijodiyotiga qiziqish ancha kuchaygan edi. Turli ijtimoiy tabaqadagi did va saviyasi turlicha bo‘lgan kishilar bedilxonlik qilishgan. Shoirlar Bedilga ergashib nazira va taxmislar bitishgan. Ayniy bu jarayonning ham kuzatuvchisi, ham ishtirokchisi edi. Bedilga ko‘r-ko‘rona taqlidlarni istiqbolsiz bir ijodiy harakat o‘laroq rad etgan. Chunki Ayniy madrasadayoq zukko bedilshunos sifatida shakllangan. Shu ma’noda muhim bir dalilga to‘xtalsak.

1910 yili Ufada chop etiladigan “Sho‘ro” jurnalida “Mirzo Bedil haqinda” nomli bir maqola bosilib chiqadi. Jurnalda o‘sha muallifning Bedilga bag‘ishlangan yanada keng va kattaroq maqolasi bosilishi xususida habar ham beriladi. Lekin Buxoroda Sadriddin Ayniy bilan madrasada birga o‘qigan Olimjon Idrisiyning istagini ado aylab, Bedilning tarjimai holini yoritishda xatoliklarga yo‘l qo‘yganligini anglaydi. Shundan so‘ng u Sadriddin Ayniydan yordam istab Istambuldan – Buxoroga maktub yo‘llaydi. Ayniy Olimjon Idrisiy Bedilning tarjimai holi, asarlari xususida ancha batafsil ma’lumot beruvchi bir maktub yozib Istanbulga jo‘natadi. Forsiyda bitilgan ushbu maktubni turkiyga tarjima qilib, “Sho‘ro” jurnaliga yuborgan Idrisiy deydi: “6-adad “Sho‘ro”da Bedilning tarjimai holini muxtasar bir suratda yozg‘och, Buxorodagi sherigim Sadriddin Ayniy afandiga xat yozub, bu haqda mufassal ma’lumot so‘radim. 1911 sana 3 martda javob ham oldim esa-da, bir cho‘q sabablarga ko‘ra bu vaqtga qadar tarjima etub yubora olmadim”.

Xullas, “Sho‘ro” jurnalining 1912 yil sonida Idrisiyning maqolasi emas, balki uning tarjimasidagi Ayniyning o‘sha maktubi maqola shaklida bosilib chiqadi.

Asosiy narsa shundaki, Ayniy Mirzo Bedil tarjimai holi, muhiti, falsafasi, uslubi xususida aytilishi zarur bo‘lgan barcha muhim gaplarni bayon etgan. Shuningdek, hijriy 1199 yili Bombayda chiqqan va 12 qismdan tarkib topgan Bedil “Kulliyoti”dagi asarlar hajmini ham birma-bir qayd qilib o‘tgan.

Bizning nazarimizda, “Sho‘ro” jurnalida bosilgan Ayniyning mana shu fikrlari uning Bedil shaxsiyatiga ehtiromini anglash va izohlashga yaqindan yordam beradi: “Mirzo Bedil boy qalb sohibi, olijanob bir zot bo‘lib ag‘niyo va umaro eshigiga hech yaqinlashmas, bil’aks ular Mirzoning huzuriga kelurlar va uni ta’zimu takrim etardilar”.

Nufuz va iqtidor sohibi amaldorlardan birisi Mirzoga bir maktub yuborib, uyiga da’vat etgani zamon u:

Dunyo agar dihand, naxezam zi joi xesh,
Man bastaam hinoi qanoat ba poi xesh.

Mazmuni: Agar menga dunyo qadar molu mulk bersalar ham, o‘rnimdan qimirlamayman, chunki men oyog‘imga qanoat hinosini bog‘ladim, shuning uchun to‘ralarga va boylarga xushomad ehtiyojim yo‘q, bayti bilan javob qaytaradi. Agar ana shu nuqtai nazardan Ayniyning ijodkorlik e’tiqodi va shaxsiyatiga baho beriladigan bo‘lsa, uning Buxoro amiri Ahadxon tuzog‘iga tushmaslik uchun yo‘l izlashlari Bedil saboqlariga sodiqlik ekanligini ham e’tirof etish kerak bo‘ladi.

Mirzo Bedil kulliyotini qayta-qayta varaqlash, faylasuf shoirning inson taqdiri, umr mazmuni, tiriklik va o‘lim tortishuvlari, olam, odam va Olloh birligiga doir fikrlarini takror-takror muhokama va mushohadadan o‘tkazish Ayniyning maroqli mashg‘ulotlaridan bo‘lgan. Hatto u hayotning ancha og‘ir va qaynoqli fursatlarida Bedil she’rlarini o‘qib yupangan, o‘zicha ulardan tasalli topgan. Ayniy, o‘sha vaqtlar dunyo ishlaridan bezgan kishilar tilida doston bo‘lib yurgan Bedilning quyidagi bayti uning ko‘ngliga tasalli bag‘ishlaganligini e’tirof etgan:

Zindagi bar gardan aftodast, Bedil chora chist?
Shod boyad zistan, noshod boyad zistan.

Mazmuni: Tiriklik tushdi boshga, Bedil, endi ne chora? Shod bo‘lsang ham, noshod bo‘lsang ham yashash kerak, albatta.
Bedil asarlarining tili og‘ir, ifodalari murakkab, ma’no qatlamlarini ochish bag‘oyat qiyin. Buni faylasuf shoirning o‘zi ham bilgan. U bir she’rida bejiz:

Ma’nii balandi man fahmi tund maxohad,
Sayri fikram oson nest, ko‘hamu ko‘tal doram, –

demagan. Ayniy ana shu yuksak ma’nilarni kashf aylay oladigan irfon sohibi edi. U Bedil fikr-tuyg‘ularining mohiyatini ancha oson mushohada qilib, tahlil va talqinda taxminbozlikka erk bermasdi.

Ayniyning “Sho‘ro” jurnalida bosilgan maqolasidan “Bedil” monografiyasi chiqqanigacha o‘tgan vaqt qirq yildan ortadi. Shu muddat oralig‘ida ustoz Ayniy Bedil yashagan davr va zamon, uning shaxsi, adabiy muhiti, ijodiyotining falsafiy-axloqiy manbalariga tegishli deyarli barcha tarixiy, ilmiy, adabiy va diniy kitoblarni sinchiklab o‘rgangan, shularga aloqador ma’lumotlarni shoirning o‘z asarlaridan ham terib olgan. U 1946, 1947 yillarda “Sharqi surx” jurnalida Bedilga bag‘ishlangan maqolalarini e’lon qilgan. Oxir-oqibatda esa uning jahon bedilshunosligida yangi sahifa ochgan “Mirzo Abdulqodir Bedil” monografiyasi yaralgan. Bu ishni uddalash oson emasdi, albatta. Shuning uchun tadqiqotning barcha qiyinchilik va murakkabliklarini inobatga olgan Ye.E.Bertels kitobga yozgan muqaddimasida, “Kamdan-kam odam bu ishning uddasidan chiqa olardi, shunda ham Sadriddin Ayniyga o‘xshagan o‘z xalqining o‘tmishdagi adabiyotini, tilini va shu tilda yozilgan barcha adabiyotini yaxshi bilgan zabardast ustozgina bu ishni muvaffaqiyat bilan nihoyasiga yetkazgan bo‘lur edi”, deya Ayniyning chindanda zabardast ustozligiga tan bergan edi. Albatta, Ayniy Mirzo Bedilning muhtasham ijodiyotiga doir barcha masala va muammolarni to‘liq hal qilib bergani yo‘q. Bunday bo‘lishi mumkin ham emas. Shunga qaramasdan, bir qancha adabiyotshunoslarning umumiy e’tirflariga ko‘ra, jahonning biror-bir o‘lkasida Bedil haqida Ayniyning kitobiga tenglasha oladigan, undan mukammalroq tadqiqot hali yaratilganicha yo‘q.

Hech ikkilanmasdan aytish joizki, Ayniy ijodiyoti XX asr dunyo adabiyotining eng nodir, eng e’tiborli va eng mazmundor sahifalaridan hisoblanadi. Ayniy badiiy ijodining poydevori ilm, ma’rifat, tarix, hayot va haqiqatdir. Ayniy asarlarini bilish ko‘hna Sharq tarixi, madaniyati, mumtoz adabiyoti va milliy qadriyatlarini anglashga yo‘l ochadi. Zero, Ayniyni chetlab na Rudakiy va Firdavsiyning, na Sa’diy va Hofizning, na Jomiy va Navoiyning, na Bedil va Donishning ijod olamiga dadil kirib borish mumkin emas. Ayniyning ilmiy-adabiy merosi o‘tmish, bugun va kelajakni bir-biriga bog‘lovchi bir oltin halqadir.

Manba: «Ishonch”, 2003 yil 19 avgust

AYNIY HAQIDAGI HIKOYATLAR
Ergash Ochilov

Muqaddima

Ma’lumki, mashhur kishilarning hayoti afsona va rivoyatlarga ko‘milib ketgan bo‘ladi – ular orasida tarixiy haqiqatga muvofiq keladiganlari ham, badiiy to‘qima mahsullari ham oz emas. Nafaqat, o‘zbegu tojik, balki Sharq, hatto, jahon adabiyotining zabardast namoyandalaridan bo‘lgan Sadriddin Ayniy hayoti va faoliyati ham bundan mustasno emas. U haqdagi hikoyat va hangomalar ichida, aynan, hayotdan olinganlari bilan birga, xalqning ijodiy tahayyuli asosida yozilganlari ham uchraydi. Bunday hikoyat va hangomalar adib tug‘ilib o‘sgan Buxoroda ham, umrining katta qismi o‘tgan Samarqandda ham, u nash’u namo topgan Dushanbeda ham keng tarqalgan. Ularni to‘plab, tasnif qilib, tadqiq etsa va alohida to‘plam tarzida nashr etsa, ulug‘ so‘z san’atkori va jamoat arbobining ko‘pni ko‘rgan donishmand inson va serqirra iste’dod sohibi sifatidagi shaxsiyatini muayyanlashtirishga xizmat qiladi.

Hikoyat va hangomalarni quyidagicha tasnif qilish mumkin:
1. Ayniy tarjimai holi;
2. Ayniy va ustozlari;
3. Ayniy va ijodkor do‘stlari;
4. Ayniy va shogirdlari;
5. Ayniy ijodi;
6. Ayniy va farzandlari;
7. Ayniy fe’l-atvori bilan bog‘liq hikoyat va hangomalar.
Quyida o‘zbeklar ichida Ayniy bilan bog‘liq mashhur hangomalardan ba’zilarini keltiramiz.

ADIB TAXALLUSI MA’NOSI

Sadriddin Ayniydan:
– Taxallusingizning ma’nosi nima? – deb so‘rashganida u:
– Lug‘atlarda “ayn” so‘zining qirq sakkizta ma’nosi berilgan. Kerak bo‘lsa, o‘zingiz lug‘at ko‘rib bilib olavering! – deb javob bergan ekan.

HAYOT TAJRIBASI

Sadriddin Ayniyning o‘g‘li bilan qizi Moskvada o‘qiganida, o‘g‘liga oz pul yuborar ekan, qiziga esa — ko‘p. Buning sababini so‘raganlarida, shunday tushuntirish beribdi:
– O‘g‘il bolani to‘qchilik buzadi, qiz bolani yo‘qchilik.

AYNIYNING BAHOSI

Sadriddin Ayniy o‘zbekchada ham ravon yozsa-da, nutqi uncha burro emas ekan. Shogirdi Ibrohim Mo‘minov “Mirzo Bedilning falsafiy qarashlari” mavzusida dissertatsiya yoqlaganida, ilmiy rahbar sifatida qo‘yarda-qo‘ymay unga ham so‘z berishibdi. Shunda u bor-yo‘g‘i ikki og‘iz gapiribdi:
– Bedil – azim uqyonus. Ibrohim shu uqyonusdan bir satil suv olibdi…

IJOD JOY TANLAMAYDI

Zamonasoz tojik shoirlaridan biri sandalda yozib-chizib o‘tirgan Sadriddin Ayniyni zamondan orqada qolganlikda ayblabdi:
– Siz ham boshqalarga o‘xshab stol-stulda o‘tirib ijod qilmaysizmi?
– Men “Eski maktab”, “Odina”, “Qullar”, “Sudxo‘rning o‘limi”ni shu sandalda o‘tirib yozdim – hammasi mashhur bo‘lib ketdi. Sen ustol-ustulda o‘tirib nimani qoyil qilding?! – debdi javoban nafsoniyati og‘rigan adib.

ISTE’DOD VA IMKONIYAT

Sadriddin Ayniyning otasi Saidmurodxo‘ja aytgan ekan:
-Aslida donishmand kishilar qashshoqlar ichidan yetishib chiqadi, ammo, afsuski, qashshoqlar o‘qish uchun imkoniyat topa olmaydilar.