бошланди. Кимдир мелиса чақириш керак, деди. Жингир-жингир қилиб бизнинг трамвай бу томондан келди. Агар мелисавозлик бўлса, ким кўрди, ким гувоҳ деб, бошни қотиради, дедим-да, трамвайимга чиқиб кетавердим. Тик туриб олганман. Ёнимдаги ўриндиқда икки қиз овозининг борича гаплашиб кетяпти. «Бир ургандаёқ тагига кириб кетди. Устидан икки бўлак қилиб ўтиб кетди, деб ўйлаган эдим». «Икки эмас, уч бўлак қиларди», деди униси. «Вой-й!» деб қичқириб юбордим!», деди буниси, «Мен ҳам. Тамом, ўлди, деб ўйладим-да», деди униси. Қарасам, ҳозир бўлган воқеани айтишяпти, ўзим эса уларнинг тепасида турибман, булар мени кўрмаяпти. «Қизлар, нима бўлди? Нимани гапиряпсизлар?», деб сўрадим. Иккови баравар менга қаради. Ҳозиргина нима бўлганини менга «Йўқ, мен айтаман», «Йўқ, шошма, сен унча айтолмайсан, мен айтай», деб талашиб-тортишиб айтиб бердилар. Жўрттага «Э-э, шунақами? Ростданми?», деб эшитяпман. «Шунда оқ костюм-шим кийган бир киши шундай борди-да, трамвай тагидаги одамнинг оёғидан тортиб чиқариб олди», деди буниси. «Киши эмас, йигит эди, — деди униси. – Ўзиям баланд бўйли, келишган йигит экан!». «Жуда салобатли экан-да, кўзимга кишидек кўринди. Лекин йигит бўлса ҳам зўр киши экан! Ҳамма қўрққан-да ҳам қўрқмади. Ўлган бўлиши… ўлган одамнинг оёғи бўлиши мумкин эди-ку! Тўғри бориб, қўли билан ушлади!», деди буниси. «Роса чиройли экан!», деди униси ҳаяжон билан. Шу ерга келганда завқим тошиб чидай олмадим. «Қаранглар-чи, ўша йигит мен эмасми?», дедим. Иккови бирдан гапдан тўхтаб менга қаради. «Ҳечам-да!», деди униси. «Вэй! – деб буниси бурнини жийирди. – Башарангизга бир қаранг». Мен ўзимга бир қараб олдим-да: «Мана, менинг костюмим ҳам оқ», дедим. «У йигитнинг костюми жуда қиммат, модний эди», деди униси. «Менга қаранг, нимага бегона қизларнинг гапига суқиласиз? Уялмайсизми? Биз унақа қизлардан эмасмиз», деди буниси. Мен кулиб юбордим, бошқа гапирмадим. Ҳар қанча исботламай, ўша йигит ўзим эканлигимга ишонтира олмас эдим. Бу қақажон қизларнинг хаёлидаги ўзим шу қадар баланд эдимки, ҳозирги туришим ўша ўзимнинг олдида бир пул эди. Лекин, бари бир, худди боя трамвай тагидаги одамни тортиб олган одам бошқа, ҳозир трамвайда кетаётган ўзим бошқа одамдек, қизиқ аҳволга тушдим. Ўзимни ўзим шу қизлардан рашк қилдим. Аҳволимнинг бетайинлигини қаранг-да энди, аламим келди-ей.

Ана шу воқеани ёзсам ҳам бўлади-ю, лекин ўзингни қаҳрамон кўрсатиш, гарчи сени ҳамма танимаса ҳам, бари бир, ўзингга ноқулай. Хўш, бир бечорани трамвай уриб кетибди, сен унинг оёғидан ушлаб, трамвай тагидан тортиб олибсан. Бор-йўғи шуми? У трамвай босганда ўлиб, сен уни тирилтирганинг йўқ-ку! Шунинг нимаси қаҳрамонлик? Лекин бошқа томони ҳам бор, аниқ эсимда: ҳали трамвай тагидан иккита оёқ чиқиб туриб, сал қимирлаганда, битта мен бордим, аввал эгилиб, шу оёқларга қарадим, кейин секин ушлаб тортдим. Суғуриб олдим ҳалиги одамни. Ҳа, шундай кўз олдимда турибди: одам кўп, лекин атрофим бўш эди, хаёлимда фақат бу томондан трамвай келиб қолмасин-да, деган хавотир бор эди, чунки мен қарши томоннинг йўли устида турган эдим-да. Бу одам туриб ўтириб, қўлини мендан силтаб тортиб олиб, яна олайиб қараб қўйгандан кейин бошқалар ўраб олишди. Мен қилган иш жуда қаҳрамонлик бўлмаса ҳам, ҳар қалай, бошқаларнинг юраги дов бермаган, кўнгли ботинмаган нимадир ўзгача бир ҳаракат эди, бари бир.

Бунақа воқеалар давраларда айтиб беришга яхши, гапни гапга улайди, вақт ўтганини билмай қоласан. Буни ҳам кўп айтиб берганман, ўзим ҳам яхши кўраман, таниш-билишларим, баъзилари ичида мени опқочяпти, деб ўйласа ҳам, бари бир, берилиб эшитади.

Лекин бошқа нарсани ўйлайман, шунақа ўзим гувоҳ бўлган воқеаларни айтаётганда, ўша воқеани кўргану ҳозир гапираётган ўзимми ё бошқача эдимми, дейман, чунки ўша воқеаларда ўзимнинг иштирокимни гапираётганда қандайдир бошқача, ҳозир гапираётганимдан мардроқ, қандайдир тозароқ тасвирлайман, шунда одамнинг ўзи ҳақидаги фикри ўзига унча тўғри келмайди, мен яшаётган ҳаёт ҳам кўриб турганимдан бошқачароқ шекилли деган хаёлларга бориб, ҳаётнинг асли билан у ҳақдаги тасаввурларим ўртасида адашиб юргандек бўламан.

Fулистонга ҳам шундай қилиб бориб қолдиммикан дейман. Ҳа, дарвоқе, у ҳеч тушимга кирмайди, яна бир кўрай, бориб бир қарай-чи, нима ўзгаришлар бўлган экан, хизматчи қизнинг тақдири нима кечди, боласи каттариб қолгандир, билай деб шу кўзимни чирт юмиб ётаман, ухлаганимда бошқа тушлар келади, фақат Fулистон эмас. Лекин уйғоқлигимда ўйларимни тинч қўймайди, хотираларим хаёлимга бостириб кириб, мисоли қопонғич ит бўлиб талайверади.

Саёҳатнинг энг боши

Келинингиз билан болаларимни Жиззахга ташлаб келганимга анча бўлган. Жиззах Тошкентдан иссиқроқ, лекин бу ердагига қараганда мева-чеванинг бозордан олинмаслиги, ҳозирги шароитимда ёзда уларни бирон ёққа жўнатишга чоғим келмаслиги, кейин, бувасию бувисининг илиқ қучоғи, тоғаларининг меҳри ҳар қандай дам олишдан яхши эканини ўйлаб, қайнотамнинг чорбоғида бир яйраб юринглар, деб олиб бориб қўйганман. Кундузлари ишда овунаман, кечқурунлари уйда бир ўзим зиқ ўтираман, Паҳмоқ-Аҳмоқдан бошқа эрмак йўқ, у ҳам ўн-ўн беш дақиқа. Ўтириб кучук билан гурунг қурмайсан-ку.

Зерикаман, ўтириб олиб шу зерикишнинг охиригача боришни мақсад қилгандек, зерикавераман. Худди зерикиш менга берилган баланд бир мартабадек, масъулият билан зерикаман. Чеки чегараси йўқ бир мазмунли зерикиш. Кўнглим ториқиб кетади. Одам деган зотнинг кўнгли ўзи ғалати, гоҳ ундай, гоҳ бундай, нега шундайлигини тушуниб тургандек бўласан-да, аниқ тушунмаганингдан қийналасан. Бир хил кунлари уйқудан эзилиб, ғаш турасан, кун бўйи ўйлайсан, шу нимадан ғашлигингни тополмайсан, баттар ториқасан, бирон танишинггами, яқининггами заҳрингни сочиб юборасан-да, салдан кейин бирдан енгил тортиб, енгил бўлганингнинг сабабини ўйлаб, нима, жинни-пинни эмасманми, деб ажабланасан. Ё бўлмасам, кун бўйи очилиб-сочилиб юрасан, ҳаммага яхши гапирасан, кейин бирдан, йўқ ерда ғуссага ботиб юрганингни, ҳазил-ҳузулларинг, шод-хуррамлигинг фақат ниқоб эканини, ўзингни шундай кўрсатишга ҳаракат қилганингни англаб қоласан. Майли эди бирон ташвишни ўйлаб ғуссага ботсанг, лекин ғуссангнинг ўзи мутлоқ ғуссанинг ўзи, ҳар куни келиши таниш, лекин, бари бир, ўзи нотаниш, тубига етолмайсан…

Шундай зерикарли-ғуссали кунларнинг бирида, шанба эди, душанбагача бир ўзим қандай яшайман, дедим-да, охирги пулимга бориб-келишга етарли бензин олиб, ҳайё-ҳуйт, Жиззахга отландим. Машина ҳайдашни яхши кўраман, катта йўлда камида бир юзу ўттиз-бир юзу қирқ юраман, кўзим йўлда, хаёлнинг саёҳатини суриб боравераман. Ростдан, машинада хаёлим эркин саёҳат қилади, каминага ҳам, мана, яратганга шукр, шу хаёл, шу хаёлни суриш эркини бергани учун яна минг шукрлар бўлсинким, саёҳат насиб этди, дейман-да, кетавераман. «Нўл тўққиз» ел қувлагани сайин хаёлим ҳам баландлай боради, шу пайтгача кўрмаганим маконларга етаман. Ҳозир одамлар дунёнинг хоҳлаган бурчагига бориб келаётир. Албатта, чўнтак ё амалларидаги имкониятларига қараб. Саёҳатдан ҳар ким ўзининг, яна шу чўнтаги ё амалига қараб, ҳам қизиқишига яраша кўнглига сиққанини олиб келаётир. Сотгани – жомадон-жомадон мол. Айтайлик, мана Отчопар бозорида хитойлик бақалоқ қўғирчоқ «Ваҳ-ҳа-ҳа» деб ханда отяпти. Хитойга бормаганлар уни харид қилиб, уйларида қуввати тугагунча кулдирадилар. Саёҳатга борганлар яна кўрганларини ҳам олиб келадилар. Ҳар ким таъбига яраша: ким хориж дўконида неча хил ароқ, неча хил колбаса-пишлоқ санагани, ким денгизни кўрганини, ким эркагу аёл қипяланғоч чўмиладиган оролга борганини гапиради, бормаганлар эшитиб, ҳавасга чўмади. Мен, бир вақтлар Москва, Ленинград, Новгород шаҳарларига, Болтиқбўйи республикаларига борганимни айтмаса, бошқа жойни, узоқ хорижни эса умуман кўрмаганман. Унча қизиқмайман, боролмайман ҳам, лекин юртимизни саёҳат қилишни, ўзимиздаги бормаган жойларимга боришни яхши кўраман. Термизга шу «нўл тўққиз»имда беш марта, Бухорога тўрт марта борганман, Фарғонада қанча бўлганимни санаганим йўқ, Самарқанд ўз жойим. Фақат Хоразмга машинамда бормаганман, лекин ўзим у ерда ҳам, кейин Қорақалпоғистонда ҳам кўп бўлганман. Одам, айниқса ёзувчи одам ўз юртини беш бармоқдек билиши керак, дейман. Ҳозир ҳам бор-йўғи Жиззахга кетяпман-у, хаёлимда юртимизнинг узоқ-узоқ пучмоқларида саёҳатда юргандекман.

Шу, Жиззах билан Тошкентнинг йўлида бир жой келади, орқа ҳам, олдини ҳам бир хил манзара, яъни катта йўл у ёққа ҳам, бу ёққа ҳам бирдек чўзилиб ётади, ўртада ўша-ўша бетон тўсиқ, икки чеккада ҳам чуқур зовур, зовурлардан нари бири биридан сира фарқланмайдиган кўтарма семон-ариқ. Йўлнинг шу жойида ҳамиша хаёлим адашади: Жиззахга бораётган бўлсам, худди Тошкентга келаётгандек бўлиб қоламан, у ёқдан келаётган бўлсам, худди Жиззахга – орқага қайтаётгандек туюлади. Бешинчи курсда, Ленинградда, Салтиков-Шчедрин кутубхонасига амалиётга қатнаб юрганимда ҳам, Невский проспектининг бир жойида шунақа бўларди, «Китоб уйи»га бораётганимда қарасам, олдинга эмас, орқага кетаётгандек туюлар, сал юрганимдан кейин эса «Китоб уй»и олдимга ўтиб қолар эди. Бу йўлда ҳам ҳамиша тўрт-беш дақиқа ақлим адашади, ўрганиб кетганман: «нўл тўққиз»нинг тумшуғи бирдан Тошкентга қарайди-да, сал юргандан кейин яна Жиззахга ўнгланади.

Йўлда бир ўзим, зоғ йўқ, машинамнинг оппоқ тумшуғи гўё Тошкентга қараган, лекин Жиззахга кетаётганим, мана, ҳозир ойдинлашади деган туйғуда тезликни туширмай боряпман. У пайтлари чет эл машиналари ҳали йўқ, ташландиқлари ҳам келмаган, «нўл тўққиз» — энг учқур машина, газни қанча боссанг, шунчага тортади, бир юзу етмиш бешгача ҳайдаб кўрганман, учгани сайин тумшуғи шунча босилади, текис йўл — жони, худонинг ўзи асрасин деб, бир юзу элликларгача чиқдим. Кўп юрган ҳайдовчи катта тезликда йўл белгиларига қарамайди, уларни кўрмайди, лекин хаёлининг бир чеккасида ёзилиб бораверади, агар ҳаммаси ўз ўрнида ҳамишагидек турган бўлса. Мен ҳам шундай кетаётган эдим, бир вақти диққат қилсам, йўл бўйида доим қаторлашиб турадиган белгилар йўқ; янги шиорлар бор эди, уларнинг ҳам биронтаси кўринмайди, асфальт ҳам оқиш, йўл қора эмас, резина ишқаланишининг доимги юқуми билинмайди, ғилдиракларнинг шиғиллаб-ғувиллаб, йўлнинг палахса бетон улоқларига гурс-гурс урилиши йўқолган, машина юмшоқ, майин бир гиламда кетаётгандек. Сал секинлатдим, йўлдек йўл, бир қарашда яхши, теп-текис. Аммо бу яқин ўртада одам ўтмаган, бир энлик чанг босгандек, орқамда булутдек карвон-карвон тўзон тургандир, деб қарасам, йўқ, фақат енгилгина ғубор ер бағирлаб эргашяпти. Машинани тўхтатдим, моторни ўчириб, эшикни очдим. Атроф чеки-чегараси йўқ, адоқсиз биёбон. Ҳеч қандай хавф кўринмаса-да, тушишга оёғим тортмади. Йўлни босган нарса чангга ҳам ўхшамайди, сичқон терисидек майин йилтирайди, худди тегирмондаги ун гардидек. Шундан билдимки, бу гард бир-икки кунлик ё ҳафталик эмас, балки ойлар, эҳтимолки, йиллар бўйи шундай ётибди. Ҳеч бир из йўқ, кафт билан силаб чиққандек сидирға текис, чангга ҳатто қуш панжасининг изи ҳам тушмаган. Атроф тим-тирс, осмон артилган шишадек товланади, шунақа тозаки, агар узоқдан қуш учиб ўтса, силкинаётган қанотларини ҳам аниқ-таниқ чизиб қўйса бўладигандек. Паустовскийдамиди, «ҳаво жаранглайди», деб ўқиган эдим, бу ер ҳам шундай. Лекин ўлик, йўқ, алланечук ҳаракатсиз, қотиб қолган чиройсиз манзара.

Сал турганимдан кейин ҳавода ростдан ҳам қандайдир жаранг бордек туюлди. қулоқ солиб турдим: аввал ўчиқ моторда доимгидек жуда паст чирс-чирс товушларни эшитдим, кейин эса ҳавонинг элас-элас жаранги қулоғимга келди. Жаранг эмас, худди оёғига шокила-шокила қўнғироқчалар таққан ҳинд қизи рақсга тушаётгандек, фақат жуда олисда, ингичка қўнғироқ товуши. Менга шунақа туюляпти, битта йўлдан келяпман, ҳеч қаёққа бурилганим йўқ, Жиззах тўғрида-ку, адашишим мумкин эмас, кўзимга кўриняпти деб, яна машинани ўт олдирдим. Осмон, йўл, чеки-чегараси йўқ биёбон кўриниб тургани билан, бу ер бўшлиқдек, ҳаво боягидек жаранглаётгани билан, барибир, ҳаёт йўқдек, «нўл тўққиз» енгилгина, сиз шунга эътибор беринг-да, мен буни бекорга айтмаяпман, жонивор ҳавода бир гувиллаб, силкинмай, бир текисда, худди ўзи юриб кетаётгандек ҳаракатда эди. Ҳа, ҳавода ҳақиқатан ҳам жаранг бор, лекин бу ердан, ҳали уларнинг орасига кирмай туриб, шунча узоқдан қандай эшитдинг денг? Ана шунисига ўзим ҳам ҳайронман, қулоғимнинг ўн чақиримдан ҳам олисроқ жойдан одамга тақилган занжирнинг жиринглаганини илғаб олганига, бир томони, ақлим лол бўлса, бошқа томондан, ҳозир ҳам қўрқиб кетаман. Эшитишда бунақа сезгирлик тинчликда яшайдиган одамга эмас, доим хавф-хатар ичида ов қиладиган ҳайвонга хос-да, ахир. Ҳайвон, бу ҳам ўлжани пойлаши, ҳам ўзи тузоққа тушиб қолмаслик эҳтиётини қилиши керак. Ё ким билади дейсиз, фавқулодда ҳолатларда одамда ҳам фавқулодда қобилиятлар пайдо бўлиб қоладими, ишқилиб, қулоғимга пашшанинг ғингига ўхшаб элас-элас кириб турган пастгина жиринг-жирингга бошда бир эътибор қилдим-у, кейин қўл силтадим. Аҳволим ҳозир эшитилган бир тушуниксиз товушни ўйлайдиган эмас эди ўзи.

Ҳа, дарвоқе, ёзувчи дўстимнинг рўмонида бу гаплар йўқ, у тўғридан-тўғри Fулистон пойтахтига бориб, меҳмонхонага жойлашганимдан бошлаб кетаверган. Унга қандай йўл босганим, йўлда нималар бўлгани, кейин қаерда турганимни ҳам батафсил айтганим йўқ-да.

Яна йўлга қайтсак, шу зайлда анча юрдим, кейин олдинда бир қурилиш кўринди, Тошкент – Жиззах йўли, кўп юрганман, менга ёд бўлиб кетган, аниқ биламан, бу ерда бунақа иморат йўқ эди. яқинлашганда қарасам, «ДАН» манзили, янги шекилли, дедим. Шу ҳайронлик ичида эсимда қолибди – бино бошқачароқ бўялган эди. Ичкарисидан бир «дан»чи чопиб чиқди, машинамга қарадию анграйиб қотди, мен ҳам тезликда ўтиб кетибман, сал кейин эсласам, кийими ғалати, кўк эмас, сарғиш-қизил, офтобда бир нарса елкасидан осилиб, оёғигача тушиб йилт-йилт қилди, нималигини унча кўролмай қолдим. Орқага қарадим, у ўзига келиб, рациясига ёпишди. Жаримага пулим йўқ-ку деб, юрагим шиғ этди, мени хабар қиляпти! Лекин ўзи тўхтатмади-ку! Балки «дан»чи эмасдир. Эндигиси ушласа ушлар, ҳужжатларим жойида-ю, лекин бари бир хавотирга тушдим. Нимадир ғалати эди, йўл ўзгарди, машиналар юргани билиниб қолди, жуда тепада бир катта қуш шитоб билан олислади, йўл чеккасида бир юмронқозиқ ибодатда турганида ўтиб кетдим. Унда-бунда ҳаёт асари кўринди, одами йўқ ўланзорлар чиқди, буғдойзорнинг ҳосили ўриб олинган, думини силкитиб иккита от юрибди, ҳув узоқда яшил дала, полизга ўхшайди, яна нарироқ борсам, ўт орасида уюм-уюм увада – чангда унниқиб кетган оқ қўйлар шунақа кўриняпти экан,